3Ժպտաց հուր ոգին թուր Անդրանիկի`
Պատյանից ցայտող թրի շողքի պես,
Հսկելու ելավ մեզ` դառած ոգի,
Եվ ուր գնայինք` ուղեկցում էր մեզ`
Մեր գլխով քնքուշ սահող հավքի պես,
Կամ ինչպես լուսինն` սփոփող լացով,
Նույնիսկ շշուկը ոգեթևերի
Մենք լսում էինք երկրում ավերի:
Դեռ ննջում էին հող, երկինք ու ծով,
Երբ անցանք Արազն հուշերի նավով
Ու մտանք մթին անտառ մի, սակայն
Մեզ ճամփա բացեց համր լուսնկան,
Եվ աչքերս, հանկարծ, խոտի մեջ տամուկ
Ինչ – որ մարդկային ոտնահետք գտան:
Առաջ գնացինք լուռ ու անշշուկ`
Ճեղքելով վայրի սեզը կուսական,
Եվ ահա ինչ – որ ձայներ լսվեցին,
Նիրհող ծառերի սոսափի նման,
Ու խորքից ինչ – որ աչքեր մարդկային
Նայեցին ահով ու նորից կորան,
Ու Բագրևանդի այս լեռնահովտում
Հայտնվեց հրաշք մի դառն ու տրտում, -
...Պառկել էր եղնիկն ու նրա կրծքին
Երկու կաթնակեր մանուկներ տեսանք,
Որ ծծում էին կուրծքը եղնիկի`
Իրենց այս տխուր բախտին անտեղյակ:
Աչքերը թխլիկ, սևորակ էին
(Սև շատ է տվել հայ Աստվածն հային...),
Կաթը սառել էր մեկի շրթունքին,
Եղնիկի կաթը` վայ տալով...թուրքին,
Խաղում էր անհոգ ձագն էլ եղնիկի
Մանուկների հետ` մի մանուկի պես...
Ու նայում էինք աչքով զարմանքի,
Երբ մայր եղնիկը գլուխը ծռեց
Ու մեղմիվ լիզեց մազերը մեկի:
Ու մի մոր նման անտառն հառաչեց,
Հառաչեց խումբն էլ մեր բազմաոգի,
Ու նայում էի, մտորում սակայն,
Թե ո՞ւր է նրանց մայրը իսկական...
Մինչ այս թախիծն էր իմ սիրտը կրծում`
Տեսա, որ Դանթեն ժպտում է կրկին,
Եվ աչքն ու հայացքն` իր հոգու լեզուն`
Օրհնության պես էր ձգել եղնիկին...
- Օ, գնանք, Դանթե, ու ճամփա ընկնենք,
Ու քեզ դեռ անհայտ մեր ճամփաներին
Գուցե նրանց մոր մի մազը գտնենք,
Եվ գուցե այնտեղ քո շրթունքներին
Ժպիտը հանգչի ու սրտակեղեք`
Դու երանի տաս այս մանուկներին,
Որոնց այս վայրի եղնիկն է փրկել,
Մինչ մարդը միակ մորից է զրկել...
Բայց սա դեռ շիթն է մեր ծով եղեռնի,
Որ մեր կոկորդից նոր պիտի բռնի...
...Ելանք անտառից, բայց դեռ սիրտս խեղճ
Հայ մանուկների բախտն էր արտասվում,
Լուսինն էլ` ամպի պաղ բարուրի մեջ`
Իմ աչքին մի որբ մանուկ էր թվում,
Որ մայրը` Աստված, նետել կես ճամփին`
Ինքը աղետից փախել էր ճիչով...
Ու գնում էինք, դեռ անցնում լռին
Որբացած լուսնի արցունքի միջով...
Բայց Դանթեն ի՞նչ էր խորհում` չգիտեմ,
Դեռ ճակատը հարթ ու սիրտը քնած`
Լռության քայլով գալիս էր անդեմ,
Երբ որ գիշերվա ծովը անդորրած
Ինչ – որ ձայներով վետվետաց նսեմ,
Հայտնվեց ինքն էլ` լուսինն էլ կորած,
Դարձավ Աստծո մի աչքն այսուհետ:
Ու մեծանալով ձայները` մոր պես
Հերարձակ` խմբով հովտից հասան մեզ:
Վրդովվեց տիրած անդորրն իմ սիրած,
Եվ ահա ցրիվ աղմուկն ամբոխվեց,
Խարազան շաչեց ու մայրեր լացին,
Խավարում մեկը շղթա թափ տվեց
Ու մեկն հառաչեց, ու հայտնվեցին
Հայ մոր ու մանկաց դեմքերով հյուծված`
Քարավանի պես ելան մեր ճամփին,
Ու նրանց շուրջը սև ձիերն հեծած,
Ասկյարներն էին վայրագ մոլեգնում,
Նախրապանի պես քշելով նրանց,
Ծեծելով նրան, ով ետ է ընկնում.
- Չքվեք, գյավուրներ, ալլահն թուր ունի,
Ձեր Աստվածն ի՞նչ է, երբ որ թուր չունի...

4

Մեր խումբը ճամփից ընկրկեց մի քայլ
Ու մտասևեռ նայում էր լռին,
Ու դեռ գալիս էր ամպի պես մռայլ,
Խոլ ու խռովյալ գետը մարդկային,
Ձգվում էր երթը հառաչքով գոցված,
Թողած Վան ու Մուշ ու թողած Բերկրի,
Հայոց երկիրը մի սիրտ էր խոցված`
Ու երթը կարծես մրմունջն էր երկրի.
Հայ մայրերն էին, հայ քույրերն էին`
Շղթան ոտքերին ու շանթն աչքերում,
Գեղջուկներ էին, որոնց գերանդին
Ձեռքից խլել էր ոսոխն արտերում,
Շղթայել ձեռքերն ու երկրից հանում`
Գլխատելու էր իմ ազգին տանում...
Բայց ով ետ մնար երթից մի վայրկյան`
Նստեր մի քարի, որ հանգստանար,
Գետնին կմխեր գնդակը նրան,
Որ այն քարի պես էլ վեր չկենար...
Քաշում էր ահից ձեռքը մայրական
Քնած, բայց ահից քայլող մանուկին,
Բայց մանուկն հանկարծ, տերևի նման,
Մոր ձեռքի ծառից ընկնում էր գետին,
Հեծվորը հասնում` զարկում էր սրով,
Խոցում էր անգամ մանկանը վտիտ,
Ճզմում էր մորը ... իր սմբակներով`
Թե` "Ինչո՞ւ, գյավուր, ետ մնաց որդիդ,
Գնա, որ տեսնեք Բաղդադի խուրմա,
Անապատն` աչքիդ ավազե սուրմա...
Ձեր Հայաստանը էլ չեք տեսնի դուք,
Չպիտի մնա ոչ մի հայ մանուկ:
Խային է հայ ցեղն` ընդդեմ ջեննաթի,
Խայինը խային թայն է ջհուդի...
Չքվեք... ջեննաթին ի՞նչ Աստվածաշունչ...": -
Եվ քարավանը չքվեց անմռունչ.
Հազար հազարներ էին ցնցոտի,
Հազար հազարներ` բոկոտն, անոթի,
Ընթանում էին և ըմբոստ, և հեզ,
Զենքերը խլված` գերի զորքի պես,
Ծովացած ամբոխն, ասես լեռան տակ` համր կռանում,
Իր մեջքին առած անտես վիթխարի իր խաչն էր տանում,
Դաեր տարել էր, էլի` կտանի`
Մինչև մեզ վրա Աստված իր երկու աչքը բաց անի:
Բայց դեռ մայր հողին, Անթեյի նման,
Ընդդեմ մայր հողից տեղահանության`
Մռունչ էր հանում հայությունը հեզ,
Շղթայված, անզեն մի առյուծի պես, -
Եվ ահա ճակատն արյունած մի կին
Կռացավ արագ մի քար վերցրեց,
Զարկեց հեծվորին, և այնպես ուժգին,
Որ մահիկնանեղ ճակատը ցրեց,
Թափվող արյունը ճերմակ նժույգին
Շիկնող ամոթի շապիկ հագցրեց`
Երբ ընկավ իր դև հեծվորն ահագին,
Ու կախվեց մնաց ոտքն ասպանդակին,
Եվ ձին քարշ տալով` կրկնակի պատժեց`
Փշրելով թուրքի գանգը, բայց թե ի՞նչ`
Մոր մեծ կտորն էլ ականջը մնաց,
Սմբակների տակ այն ձիախրխինջ,
Ալլահաքրքիջ ճամփեքին արնած...

5

… Լուսինն ամպահար` հոնքերը կիտեց,
Մի կին իր գրկի բարուրը գաղտնի
Գանձի պես ափի ծաղկանց մեջ նետեց,
Հույսով, որ բախտը որդուն կգտնի...
Եվ շարունակեց ճանփան, մի վայրկյան
Ետ նայեց, ճչաց, թե` "Մերոնք կգան,
Թե հայրը կգա, Անդրանիկը կա,
Աղբյուր Սերոբը, Սմբատը կգա,
Կա Անդրանիկը, կգա հայ Քեռին,
Գերի չի մնա հայը ձեր ձեռին,
Վայ ձեզ, ասկյարներ", - ճչաց կիսաշունչ: -
Նետվեց Մուրադ գետն հայրենամռունչ: -
Դանթեն իր դափնին հանեց ճակատից
Ու բաց գլխի հետ խոնարհեց կարծես,
Դուրս ելավ մի պահ լուսինն էլ ամպից,
Մայր գետում խեղդված մոր դիակի պես...
Ու բռնագաղթը վշտով ամբոխվում
Եվ այնպես ծանր է ընթանում, որ, տես`
Հայրենի հողն է ոտքերից կախվում,
Մանկան փեշիցը տուն քաշող մոր պես, -
Ինչպե՞ս թողնեին իրենց տունն ու բույն` բախտի հովանի,
Ինչպե՞ս լքեին Հայկ աստղի արմատ դրախտը Վանի,
Հով Արտամետի խնձորի ծովը` այս ո՞ւմ են թողնում`
Որ թո՞ւրքը վխտա Բյուրակնի եդեմ ծաղկե անկողնում...
Օ, նայիր հայր իմ, մեծ Նարեկացի,
Ո՞ւր պիտի գտնեն թոնիրն էլ հացի,
Վանա ծովն` անուշ քույրը Սևանա,
Ինչպե՞ս թողնեին անհայ` սևանա...
Միթե վայ չի գա զույգ հայոց հացին...
- Իրավ, - հառաչեց մեծ Նարեկացին, -
Օհ, ինչպե՞ս անհոգ անցնեին, ինչպե՞ս,
Երբ վանդակ դրված արտույտների պես
Քշվում, տարվում են վանդակն հրակեզ`
Անապատները` հազարներն այս հայ,
Հազար – հազարներն այս հազարավայ,
Այս գեղջուկները և այս գեղջկուհիք,
Այս պայմաններն, այս պարմանուհիք,
Այս անհարսնացած հարսներն Հիսուսի,
Արժանի սիրույն լոկ Քրիստոսի,
Վանից, Տարոնից, Սասունից հանվում`
Դեպի դժոխք են դրախտից վանվում,
Եվ ինչպե՞ս մարմինն իր սիրտը տանի,
Երբ սրտից կախ է հողը հայրենի: -
Ծառս էին հանում ոխով հնօրյա
Թուրքերը ձիերն ամբոխի վրա`
Մահվան քշելով անտեր ամբոխին,
Առաջ մղելով ետ մնացողին...
Հանկարծ հայտնվեց` զինամահ լռած
Հայր Կոմիտասը` աչքերը չռած,
Դողացին գունատ շուրթերը կարկամ,
Ինչպես կես մահից փախած ուրվական:
Լուռ արձանացավ, ինչպես դժոխքում,
Չռվեցին աչքերն` առավել սոսկուն,
Սրտով դեռ կենդան, մտքով անզրահ`
Ասես լուռ մեխվեց ամբոխի վրա,
Քարացավ` մինչև քարվանը քշվեց`
Տեղահան հայ ազգն անհետ մշուշվեց
Դեղնադագաղում անապատների,
Որոնց ալլահն էլ դժվար թե ների...
...............................................................
Կնճռվում էինք, ու երթը կարծես
Իմ խոցված ու խոր սրտից էր ելնում,
Հեռանում ելնող հառաչանքիս պես
Բայց արցունքիս պես աչքիս մեջ մնում:
Եվ արտասվում էր լուսինն էլ կանգնած,
Մահից փրկըված մորս պես լռին,
Քանզի քշում էր ոսոխը կանանց`
Լուսնից էլ անմեղ լուսնի քույրերին,
Նոր հարս – մայրերին, քույրերին իմ կույս,
Վարդ - աղջիկներին տանում էր նա դուրս`
Մահիճ դարձնելու իր գիշերներին...
Դուրս էին տանում, որ խոլ կործանեն
Հղի հարսներին, որ էլ չծնեն,
Որ մաղվի ազգը – ձեռ քաշի Մասսից,
Չքանա հայը երկրի երեսից...
................................................................
Օ, չգաս Հիսուս, թե դեռ պիտի գաս`
Քեզ էլ կտանեն խաչելու...չգաս...