Նաիրի Զարյանի մահվան 45-ամյակը
Նաիրի Զարյանը մահացել է՝ հուլիսի 11-ին (1969)

Զարյանը ծնվել է 1900 թվականի դեկտեմբերի 31-ին, Արևմտյան Հայաստանի Վանի վիլայեթի Խառակոնիս գյուղում: Ծանր է եղել նրա մանկությունը։ 1915 թվականին, թուրքական յաթաղանից հալածված, հազարավոր հայրենակիցների հետ միասին, Զարյանը գաղթում է Արևելյան Հայաստան, ապրում է որբանոցում։ Իր հայրենիքում սովետական կարգեր հաստատվելուց հետո ստանում է համալսարանական կրթություն և դառնում ճանաչված գրող։

Զարյանին հռչակ բերեցին նրա մի շարք լավագույն բանաստեղծությունները, «Ռուշանի քարափը» (1930) պոեմը և «Հացավան» (1937-1947) վեպը, իսկ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին նրա ստեղծագործությունները հայրենասիրական կրակ վառեցին ընթերցողների սրտում, օգնեցին ապրել ու հաղթել թշնամուն։

1941-1945 թվականներին Զարյանը հրատարակեց «Մարտակոչ» (1941), «Շիրակաց հոգով», «Վրեժ» (1942) և «Լսեք դարեր» (1942) ժողովածուները։ Այդ շրջանի հիանալի գործերից են «Ձայն հայրենական» պոեմը (1943) և «Արա Գեղեցիկ» դիցավեպական ողբերությունը (1944 թ.), որը պատմում է հայոց թագավոր Արա Գեղեցիկի և Ասորեստանի թագուհի Շամիրամի պայքարի մասին։ Արա Գեղեցիկը, մերժելով իր հայրենիքը նվաճել ցանկացող Շամիրամի սերը, կռվի է ելնում նրա բանակի դեմ և հերոսաբար զոհվում։

Զարյանի դրամատիկական երկերից ուշագրավ են «Աղբյուրի մոտ» (1948) և «Փորձադաշտ» (1950) կատակերգությունները, որոնք գրված են ետպատերազմյան տարիներին: Նրա լավագույն գործերից է նաև «Հայերեն» բանաստեղծությունը գրված հայրենասիրական զգացումով

.
ՀԱՅՐԵՆԻ ՏՈՒՆ
Այս գիշեր տեսա մի անուշ երազ.
Ես իմ հայրենի տունն էի նորոգում,
Մանկության երկինքն էր բացվել վրաս,
Եվ արշալույսներ կային իմ հոգում։
Այնտեղ էր մայրս, հայացքը պայծառ,
Մայրենի լեզվով խոսում էր առուն,
Խշշում էր բակում հինավուրց մի ծառ...
Այնպես ծանո՜թ էր և այնպես գարո՜ւն...
Երդիկից կաթած շողն արեգական
Թվում էր հոգուս ոսկյա բանալի,
Արևն էր նայում աչքով մայրական,
Եվ քաղցր էր աշխարհն ու հասկանալի...

***
Իմ Հայաստա՛ն, երկիս երկի՛ր,
Իմ օրորոց, իմ գերեզմա՛ն.
Հազար սրով սրտես հոծի՛ր,
Էլի երգիչն եմ քո անվան:
Դու քո վշտով ինձ օրորեցիր...
ՈՒղիս մրրիկ էր ու կերման...
Արևամուծ արյա՛մբ խոցիր,
Բայց տուր ինձ հաշտ մի գերեզման:
.

Շնորհակալ եմ աշխարհից, երբ որ դու կաս աշխարհում

Շնորհակալ եմ աշխարհից, երբ որ դու կաս աշխարհում,
Թեկուզ ինձնից հավետ հեռու, հավետ անհաս աշխարհում:
Անցնեմ միայն ձեր տան մոտով, տեսնեմ ստվերդ պատին,
Թող իմ դիմաց միշտ փակ մնա ամեն դարպաս աշխարհում:
Փողոց ելնեմ ու դու հեռվից հրդեհի պես երևաս,
Հեռվից այրես ու անց կենաս, դառնաս երազ աշխարհում:
Մի առավոտ միայն ժպտաս, ինչպես արևն ամպերից,
Այնուհետև թող միշտ անձրև թափվի վրաս աշխարհում:
Գնում եմ ես մերժված, տրտում: Մնաս բարյա՜վ ... բայց կրկին
Շնորհակալ եմ աշխարհից, երբ որ դու կաս աշխարհում
.

ՀԱՅԵՐԵՆ

Ինչո՞ւ չես խոսում հայերեն...
Ես երգ եմ հյուսում քեզ համար.
Հոնքերդ հպարտ ու կամար,
Իջնում ես հայոց լեռներեն, --
Ինչո՞ւ չես խոսում հայերեն:
Ես երգ եմ հյուսում քեզ համար.
Դու չես հասկանում իմ լեզուն:
Ես խորթ եմ, օտար քո հոգուն,
Բայց քո տեսիլով խանդավառ,
Ես երգ եմ հյուսում քեզ համար.
Հոնքերդ հպարտ ու կամար
Հանց վեհ տաճարները հայոց,
Հայացքդ մաղում է ամառ:
Հայկից են աչքերը քո բոց,
Հոնքերդ հպարտ ու կամար:
Իջնում ես հայոց լեռներեն,
Ինչպես թեթևոտ մեր պախրան,
Նազանքըդ այնպե՜ս նաիրյան,
Հըմայքդ այնպ՜ս հայերեն՝
Իջնում ես հայոց լեռներեն,
Ինչո՞ւ չես խոսում հայերեն:
Նորքից ես թռել դու, իմ լո՛ր,
Զանգուն է երգել քեզ օրոր,
Մասիսն է հսկել վեհորեն,
Ինչո՞ւ չես խոսում հայերեն:
.

Սպասում եմ քեզ

Ես հավատում եմ, որ դու կաս,
Ես սպասում եմ քեզ.
Իմ բաղձալի և բացակաս,
Ես սպասում եմ քեզ։
Դու խոստացել ես ինձ՝ հոգուս
Կապույտ այգաբացին,
Մթնշաղին իմ վաղահաս՝
Ես սպասում եմ քեզ։
Քո խոստումները երեկվա
Այսօր չմարմնացան,
Թեկուզ դու վաղն էլ չերևաս,
Ես սպասում եմ քեզ։
Կաղնիս վաղուց է մերկացել
Հույսի տերևներից,
Թեկուզ դալուկ աշնանը գաս
Ես սպասում եմ քեզ։
Մինչև վախճանն այս երազի
Մնացել է մեկ վայրկյան,
Երջանկության անմահ երազ,
Ես սպասում եմ քեզ։
.

Դու ասացիր՝ չեմ հավատում․․․

Դու ասացիր՝ չեմ հավատում, ի՞նչ անեմ, որ հավատաս,
Ծանոթ է քեզ ամեն երդում, ի՞նչ անեմ, որ հավատաս։

Ես իմ սիրտն եմ փռել ճամփիդ, որ հեշտ քայլես դու կյանքում,
Դու ապառաժ քար ես կարծում, ի՞նչ անեմ, որ հավատաս։

Դուրս եմ գալիս քեզ փնտրելու, բայց նախատում ես դու ինձ,
Թե քեզանից էի փախչում, ի՞նչ անեմ, որ հավատաս։

Նվեր տված գրքի նման բաց է հոգիս քո առաջ,
Նայում ես լոկ և չես կարդում, ի՞նչ անեմ, որ հավատաս։
.

Դու ինձ կըփնտրես

Դու ինձ կըփնտրես, երբ ես չեմ լինի
Կանգնած ամեն օր քո ճամփի վրա,
Երբ մենակության լալկան ուռենին
Կըթեքվի մի օր քո ճամփի վրա։

Ձայնըս կըլսես հեռու ձորերից,
Ինչպես հեռացող գնացքի սուլոց,
Սարսուռով կտաս անունըս նորից
Եվ ունայն հույսով կընետվես փողոց։

Բայց ես չեմ լինի ծանոթ մարդկանց մեջ,
Ձեր դռան մոտով չեմ անցնի կրկին,
Դու քայլամոլոր կշրջես անվերջ,
Եվ զղջման բոցով կայրվի քո հոգին։

***
Գուցե նստած պատշգամբում
Թախծում ես դու մեկի մասին,
Որ երազում է ուրիշին,
Եվ քեզ բնավ չի նկատում:
Ես քո դիմաց այրվող մի հուր,
Չես նկատում, այրվում եմ զուր,
Մեկն էլ գուցե ինձ է փարվում
Իր իղձերում, իր աշխարհում:
Դու ուրիշի, ես՝ քո դիմաց
Դողում ենք լուռ, այրվում անվերջ
ՈՒ մոխրանում մեր չսիրած,
Մեզ չսիրող թևերի մեջ:
.

ԱՐԶԱՔԱՆԴԻ ԽՆՁՈՐՆԵՐԸ

Ռազմաճակատ, լսիր: Դյուցազուննե՜ր,
Լսեք մի պահ դուք ձեր բանաստեղծին.
Ես ձեզ համար երգում եմ այս գիշեր
Արզաքանդի խնձորների մասին:

Փռված է ջերմ կապույտ երկնքի տակ
Խնձորենու լայնածավալ այգին:
Վազում է ձորակով մի խենթ գետակ
Որպես մանուկ անհոգ ու հրճվագին:
Ծառերն այնտեղ տնքում են հաճույքից
Պտուղը թևերով հազիվ գրկած,
Կարծես շիկնած իրենց փարթամ բերքից՝
Ինչպես համեստ հարսները՝ նայելով ցած:
Ամեն խնձոր ասես մի ձմերուկ,
Որ հրաշքով է լոկ բուսել ծառին:
Այդ չէր տեսել արևն անգամ ծերուկ
Իր ճոխ արարչական ճանապարհին:
Ծառերի տակ հարսներ ու աղջիկներ
Խնձոր են հավաքում հատված-հատված,
Ծեր այգեպանը կանաչին թիկնել՝
Նայում է աշխարհին իբրև աստված:
Ստվերի տակ նստած տարեց մի կին
Արտորալով* գործում է իր գուլպան:
_Բարև, մայրիկ, հրաշք է ձեր այգին,
Դուք խնձորներ ունեք անմահական:
Այստեղ եղել եմ տարիներ առաջ,
Այս ձորն ամուլ էր, կորդ էր, աննվաճ.
Այս բուրավետ այգին ինչպե՞ս բուսավ:
Պառավ կոլխոզուհին ժպտաց, ասավ.
_Բարով եկար, որդի, հազա՜ր բարով,
Միշտ անց կենաս դալար ճանապարհով,
Քոնն է այգին, մտիր դու համարձակ,
Թող Հիտլերին դիպչի հազար կայծակ:
Թափում է նա հեղեղներով արյուն,
Որ տիրանա մեր նորատունկ այգուն:
Իմ զավակներն են քաջ՝ փորել այգին,
Մեր առվակներն են պաղ՝ ջրել այգին,
Մեր զով հովերն են օրորել այգին,
Մեր արևից է կարմըրել այգին:
Ես եմ այգին պահել ու փայփայել:
Ասում են ինձ, արի, այգուցըդ ել:
Ինչո՞ւ ելնեմ ես իմ տնկած այգուց.
Հազար զավակ ունեմ, հազար առյուծ.
Նրանք հեռվում կռվում են հուսավառ,
Գուլպա եմ ես գործում նրանց համար:

Աշուն է, ամպամած մի հորիզոն:
Եղյամն է պարզ նստել խըրամատին:
Շտապ հասավ նվիրաբեր ավտոն
ՈՒ մարտիկներն արկղները արագ բացին:
Մի արկղի մեջ գուլպա տասներկու զույգ,
Ամեն մի զույգի հետ մի զույգ խնձոր,
Ամեն խնձոր ասես մի ձմերուկ,
Եվ գիրը կարդացին խորհրդավոր.
"Ձեզ, իմ քաջեր, հեռու Հայաստանից,
Արզաքանդում ապրող պառավ նանից:
Ծաղկել է այս այգին այն աշխարհում,
Որի համար թափում եք դուք արյուն:
Առեք, այս խնձորներն, անուշ արեք,
Ճուտեր եք արծըվի, արծիվ դառեք,
Եվ միշտ հիշեք, ոնց որ սիրած անուն,
Թե ինչ երկիր, ինչ հող եք պաշտպանում ":
.

ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴ

Հանգստանում էր արեգակը՝ հեռավոր լեռան քով,
Ինչպես հնձվորը՝ ողողված ոսկե հոսուն քրտինքով:
Եռում էին աշխատանքի մեր բանակները հանդում
Համայնական արոտներից նախիր ու հոտ եկան տուն:
Իսկ ես կանգնած ոսկի արտում՝ նայում էին լեռներին
ՈՒ հմայվում աղմուկներով, երանգներով երկրային:
Մի թուփ տեսա ճամափամիջին, ապրեմ-չապրեմ սպիտակ,
Նա կոխորտվել էր, կըռացել էր անցորդների ոտքի տակ:
Կաթում էր հյութն ինչպես արյուն ցողուններից նրա ցած,
Եվ տերևներն էին բոլոր փոշաթաթախ, ծվատված.
Բայց նա պահել էր լուսեղեն իր ծաղիներն անաղարտ,
Եվ արևով էր ողողված նրա հայացքը հըպարտ:
Ես ցանկացա պոկել ծաղիկը արմատից ու նետել,
Ամենօրյա դանդաղ մահից նրան ընդմիշտ ազատել:
Բայց նա ցողունը լոկ զիճեց՝ պայքարելով մինչև վերջ
ՈՒ խորամուխ արմատներով մնաց կրկին հողի մեջ:
Մնա՜ց ... նորից նա կարձակի և նոր ծիլեր, և ցողուն.
Եվ կըտոկա նախիրների ու հողմերի անցնելուն:
Ետ նայեցի ես մի վայրկյան մոտիկ հեռու դարերին
Եվ հիշեցի, իմ ժողովո՜ւրդ, հերոսական քո ուղին:

Արևաներկ այս լեռներում, ուր կա երկինք այսքան լուրթ,
Տառապեցիր դու դարերով, իմ ժըրաջան ժողովուրդ:
Անցավ հազար ահեղ բանակ և կոխոտեց անխընա,
Քեզ տըրորեց որպես ծաղիկ՝ ճամփին ընկած անխընամ,
Անցավ այս վեհ գագաթներով հազար մրրիկ, հազար ամպ,
Հազար թըրեր կոտըրվեցին կայծակների սաստկությամբ:
Հին արևելքն ու արևմուտքն այստեղ իրար բախվեցին,
Պղնձակուռ զրահներով, նիզակներով շանթածին:
Անցան պարսիկ բռնկալաները ծանրաքայլ փղերով,
Հողով, հոգսով ծանրաբեռնված խրճիթներիդ վրայով,
Քանի՜ անգամ հավաքեցին, տարան քո հին լեռներից,
Նըժույգների երամակներ ու ջորիներ ու երինջ:
Հետո Հռոմի ագահ ու նենգ զորավարները եկան
ՈՒ քամեցին արծաթ, ոսկի ՝ քո քրտինքից ռամկական:
Դև Չինգիզ-խանն ասպատակեց գյուղերը քո գետնափոր,
Անցավ ինչպես պտուտահողմ, ինցպես ամպրոպ ահավոր,
Եվ Լենկ-Թեմուրն ինչպես հեղեղ քո կիրճերով արշավեց,
Քանդեց-քշեց քեզ տեղահան ամբոխներով դառնահեծ:
Եվ քո արյան ու քրտինքի գետերը հորդ ու արդար
Քո տնաբույս տերերն էին խըմում ագահ, դարեդար:
Բայց դու կրկին ճամփամիջի փոշիներից բարձրացար
ՈՒ ծաղիկներըդ պազեցիր դեպի արևը պայծառ:
Ընդվըզեցիր տերերիդ դեմ կղերական, աշխարհիկ
Եվ նրանց վայր գլորեցիր քո ժայռերից անառիկ:
Չդադարեց կարկաչելուց հավերժաբուխ քո հոգին,
Նման ձյունուտ գագաթներից ներքև իջնող գետակին,
Գույներ տվիր նկարչական, արշալույսի նման վառ,
Հանճարափայլ Նաղաշների վըրձինը նուրբ ու ճարտար,
Շողշողացին ադամանդե տաղերն անմահ Քուչակի,
Սայաթ-Նովան սփռեց շըռայլ երգերի գոհար ու հակինթ,
Եվ իբր անանց խորհրդանիշ քո կենսաթով հանճարի
Դու ողկույզներ քանդակեցիր քո շենքերին վիթխարի:

Եվ քեզ դիպավ օսմանական սուլթանների թուրը կեռ,
Բերավ քեզ նոր ստրկության ծանրախավար տարիներ.
Եվ ռուսական ցարի դաժան կրունկն իջավ քո մեջքին,
Ճզմեց մարմինըդ հոշոտված և հոշոտեց քո հոգին:
Անցան Դարեհ ու Լենկ-Թեմուր իրենց փառքով արնաներկ.
ՈՒ ծնվեցին երկրի վրա ոսկու խարդախ արքաներ:
Քո տառապած մարմնի վրա բուսավ մի նոր թշնամի
Ավելի ժանտ, քան դահիճներն անցյալ բոլոր դարերի.
Քո թշնամին այդ նենգավոր կոչվում էր հայ փողատեր
Նա քո արյունը վաճառեց շուկաներում շահաբեր,
Քանի՜ անգամ դու ծառացար դահիճներիդ հանդիման,
Փըշրվեցին քո ալիքները ժայռի դեմ բռնության,
Քանի՜ ճամփա որոնեցին քո որդիները հերոս,
Քանի՜ սրտեր իջան շիրիմ չկատարված իղձերով:
Փայլատակեց մառախուղում Նալբանդյանի բոց հոգին,
Շաչեց անմահ Պարոնյանի ծաղրի մտրակն ահագին,
Մեծ Լոռեցին իր քնարով և քախցրաղոս, և ցավոտ
Ինչքա՜ն երգեց ու երազեց քեզ մի խաղաղ առավոտ
Մինչև ելավ կյանքի ծովից բոլշևիկյան մի սերունդ,
Անցած, գալիք մրրիկների կայծակի փայլն աչքերում,
Տարավ կորած քո քարավանն ու մոլորված քո ուղին՝
Միացնելու օվկիանածուփ դասակարգի գրոհին:
Ապրեմ-չապրեմ ծաղկի միջից վերածնված դու ելար,
Ինչպես Վահագնը պատանի՝ այն եղեգից բոցավառ:
Եվ Հոկտեմբերը քեզ տվեց բոցափրփուր նըժույգներ,
Եվ նետվեցի ռազմի ճակատ քո զավակներն անվեհեր:
Քո սուրբ արյունը թափեցիր դու այս անգամ քաջաբար
Կոմունիզմի դրոշի համար, հանուն գործի քո արդար:
Եղբայրական ժողովուրդները, հեռավոր ու մոտիկ,
Պատնեշ եղան թշնամու դեմ և քո բազկին զորավիգ.
Ձեռք մեկնեցին ու բուժեցին նրանք վերքերդ բոլոր,
Վերքերը քո և նոր, և հին, գերմարդկային, դարավոր:
Ահա քո լույս երկնքի տակ, մետաքսաքող լեռներում,
Աշխարհաշեն զավակներիդ բազմություններն են եռում:
Ահա դաշտերըդ բամբակի ու այգիներըդ առատ,
Խաղաղ ու հաշտ, առյուծակերպ, նստած է լեռն Արարատ,
Եվ Երևանը, քո ոստանն է իր շենքերով վարդագույն,
Նման երգով երջանկությամբ շառագունած քո հոգուն,
ՈՒր ծուխն է գործարաններիդ գանգրագիսակ ելնում վեր,
Ձուլվում է կապույտ քո երկնքին, անէանում անըստվեր:
Ահա վառվում են ամեն օր մայրամուտներդ շռայլ
ՈՒ զարդարում լեռներդ սեգ՝ զրահներով բոցափայլ,
Արշալույսներն են կարմրում կատարներին քո ձյունոտ,
Կիզում է լուռ մարդու հոգին հազար երազ ու կարոտ...
ՈՒր կա երկինք այսքան կապույտ, այսքան հստակ, ոսկեծիր _
Չքանղ ես դու, որպես առողջ մանկան երազ, իմ երկի՜ր:
.

ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՈՒՆ

Արի´, եղբա´յր, փառաբանե´նք մեր քաղցրաբառ հայոց լեզուն,
Մեր արտի ջուր, մեր ձեռքի թուր, մեր հոգու լար հայոց լեզուն:

Հոսել է նա մեր դարերից, մեր սարերից ու մեր սրտից,
Արաքսի պէս միշտ կենդանի, միշտ անսպառ՝ հայոց լեզուն:

Նա առատին կանչն է եղել դիւցազնական մեր նախահօր,
Օրօրոցից մեզ փայփայել է մայրաբար հայոց լեզուն:

Քերթողահայր նարեկացուց մինչև Քուչակն ու ձեր ծառան,
Տւել է մեզ երազ ու երգ և ճանապարհ՝ հայոց լեզուն:

Կը մոլորւէր մեր կարաւանն ամպրոպաշունչ գիշերներին,
Կը կորչէինք, եթէ ճամբին չըբոցկլտար հայոց լեզուն:

Քանի՜ ցեղեր ցամաքեցին, ինչպէս հեղեղն աւազի մէջ,
Բայց նոր դարի ծովին հասաւ մեսրոպատառ հայոց լեզուն:

Նրան իր ձեռքն է վերցրել մեր պետութիւնն աշխարհաշէն,
Այդ վեհ ձեռքով է բարձրանում դէպի կատար՝ հայոց լեզուն:

Այսօր էլ նա բռնութեան դէմ փայլատակում է բարկացայտ,
Հերոսական լեզուների հերոս եղբայր հայոց լեզուն:

Ուրեմն եկ փառաբանե´նք, փայլեցընենք թրի նման,
Որ զրընգայ արևի տակ յաւէտ պայծառ հայոց լեզուն:

«Նաիրի Զարյանը սովետահայ գրականության այն դեմքերից էր, որոնք սկզբնավորեցին, կազմավորեցին և բարձրացրին այդ գրականությունը համամիութենական ճանաչման աստիճանի: Նա այն անուններից է, որոնցով մեր գրականությունը դառնում է ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհին հայտնին իրողությունը»: /Վաղարշակ Նորենց/

«Նաիրի Զարյանի հետ ես բարեկամացել եմ մեր համատեղ աշխատանքի ընթացքում…իմ հիշողության մեջ նա մմիչտ կմնա որպես պայծառ մարդ, քաղաքացի, մեծ ճաշակի և բարձր չափանիշների մեծ ճաշակի և բարձր չափանիշների արվեստագետ»: /Գեորգի Մակարով/

«Մենք Նաիրի Զարյանին շատ վաղուց գիտենք իբրև առաջավոր բանաստեղծի և դրամատուրգի, իբրև հասարակական գործչի խաղաղության համար պայքարի մարտիկի»: /Նիկոլայ Տիխոնով/

«Ազնիվ, սկզբունքային, կրքոտ, իր ժողովրդի ու մարդկության ցավերով ու հոգսերով այրվող ու ուրիշներին միշտ օգնելու ու քաջալերելու պատրաստ մարդ էր Նաիրի Զարյանը» /Գևորգ Էմին/

____________________________________

ԶԱՐՅԱՆՆԵՐԻ ԱՍՏԵՂԱՅԻՆ ԺԱՄԵՐԸ