ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+13 °C, +5 °C ... +16 °C Վաղը`+20 °C
Մկրտիչ Արմեն/Պատվիրեցին հանձնել ձեզ (2)
16:19, 23.05.2015
5681 | 0

Բարոն



Չկա՞ ավելի գեղեցիկ կենդանի, քան ձին։ Համաձայն եմ։ Բայց չկա նաեւ ավելի տգեղ կենդանի, քան ձին։ Դուք իսկույն կհամաձայնվեիք ինձ հետ՝ եթե տեսնեիք ճամբարի ձիերին։ Ինչ լավ է, որ չեք տեսել։ Ցանկանք, որ չտեսնեք հավիտյանս հավիտենից։

Նրանք ամեն օր չարչարվում էին անտառներում, կալանավորների հետ միասին։ Եվ դեռ հարց էր՝ ո՞վ էր ավելի շատ չարչարվում։

Ամեն կողմ լսվում էին կացինների հնչյուններ, սղոցների խզզոց, ընկնող ծառերի խրշտոց։ Եվ երբ ճյուղերից ազատվեծ ու կտոր֊կտոր արված ծառերը որպես պատրաստի գերաններ պառկում էին այս ու այն կողմում, հերթը հասնում էր ձիերին։ Մոտենում էր ձիապանը, գերանը շղթայով կապում էր ձիու ետեւից եւ քարշ տալիս անտառի միջով դեպի ճանապարհը, որը կարող էր լինել մոտիկ, կարող էլ լինել նաեւ հեռու։

Դուք ֆիզիկայից արդեն գիտեք, թե ինչ բան է շփումը։ Եվ ահա, եթե նույն ձիու համար շատ դժվար չէր լինի տանել շատ գերաններ՝ անիվներ ունեցող սայլակներով, ապա շատ ու շատ դժվար էր՝ գետնով քարշ տալ միայն մի գերան։ Եվ այն էլ ի՜նչ գետնով։ Մացառների ու խոտի մեջ թաքնված ծառարմատները կառչում էին գերանի ոչ այնքան մաքուր կտրված ճյուղերին, պահում գերանը։

Ձիապանը, առանց հասկանալու պատճառը, գուցե եւ հասկանալով, բայց զայրացած՝ աշխարհի վրա, արդարության վրա, շուռ էր գալիս եւ ծեծում խեղճ ձիուն, ծեծում, ծեծում…

Դուք պիտի տեսնեիք նրա ձիային աչքերի մարդկային տանջալի արտահայտությունը, լսեիք նրա ձիային ռունգերից ելնող մարդկային արագ֊արագ ու ծանր շնչառությունը։ Իսկ երբ հանկարծ նա իր տխուր աչքերը բարձրացնում էր դեպի քեզ, կարծես ասում էր մարդկային լեզվով․ «Ինչո՞ւ ես ծեծում ինձ, ես էլ կալանավոր եմ քեզ նման…» …

Ի՜նչպես էր ձգվում ձին՝ պոկելու համար գերանը գետնից, ի՜նչպես էր լարվում նրա նիհար ու ոսկրոտ մարմինը՝ ամբողջապես բաղկացած փոսերից ու սուր ցցվածքներից։

Իսկ մռո՜ւթը… Իսկական ձիու մռութ՝ ինչպես երբեմն ասում ենք՝ հայհոյելով մարդկանց։ Ատամները՝ իսկական ձիու ատամներ՝ երկար, դեղին։ Երբ նա բաց էր անում մազմզուկներով ծածկված իր տգեղ, կախ ընկած շուրթերը, նրա ատամները թվում էին ձիու մերկ զանգի ատամներ…

Երբ վերջանում էր աշխատանքային օրը եւ, վերջապես, լծարձակում էին նրանց, այսինքն՝ քանդում էին նրանց վրայից շղթաները, խեղճերն ուժ չէին ունենում մեկնելու դեպի հանգիստ։ Երկարում էին իրենց նիհար վզերը, մատղաշ եղեւնիներից պոկում մի փունջ փշատերեւ, ծամում զզվանքով ու դանդաղ, եւ, որքան էլ որ սոված, այլեւս չէին պոկում երկրորդ փունջը։

Բայց ճամբարում կար նաեւ մի շատ գեղեցիկ ձի, նժույգ։ Իսկապե՞ս Բարոն էր անունը, թե՞ կալանավորներն էին այդպես կոչում նրան։ Դա ճամբարի պետի ձին էր։ Համարյա սեւ գույնի, խոշոր, նա ուներ բարեկազմ, բայց շատ կուշտ կազմվածք, ներդաշնակ, բայց հսկայական գավակ, ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ հետույք։ Նրա մկանոտ ու լավ սնված մարմինը ներսի կողմից այնպես էր պրկել կարճամազ մաշտը, որ վերջինս փայլում էր՝ նմանվելով մուգ շագանակագույն բադրիջանի կեղեւի։

Ինչպիսի՜ գեղեցիկ գլուխ ուներ նա՝ բարձր դրվածքի պարանոցի վրա… Սռաձիգ ռունգերը թրթռում էին ջահել ու առնական, խոշոր ու կրակոտ աչքերը վառվում էին չծախսած ուժից ու տեմպերամենտից։

Կալանավորները հաճախ էին տեսնում նրան՝ ճամբարի պետի սայլակին լծված։ Սայլակը շատ փոքրիկ էր, մի մարդու համար, ձվի կճեպի նման թեթեւ էր ու կանոնավոր, երկու մեծ անիվների վրա։

Տեսե՞լ եք, թե ինչպես չար երեխաներն իրենց ընկերներից մեկի ետեւից կապում էին թղթի կտոր՝ ծիծաղելու համար։ Երեխան վազվզում է, խաղում՝ առանց զգալու այդ թղթի կտորի գոյությունը։ Ահա ճիշտ այդպես էլ Բարոնն իր համար ազատ եւ ինքնիշխան վազում էր ճանապարհով՝ բոլորովին չզգալով, թե ինչ որ բան են կապել նրա հսկայական հետույքից։

Երբ կալանավորներն անտառային երկար ճանապարհից վերադառնում էին ճամբար, նրանք հաճախ տեսնում էին Բարոնին նաեւ ախոռների մոտ, դրսում կապված, գարի ուտելիս։

Տեսնելով գլխակախ քայլող կալանավոր ձիերի նիհար ու տգեղ կերպարանքները, Բարոնը վեր էր բարձրացնում գլուխն իր գարու վրայից եւ կրքոտ խրխնջում։ Բայց նրա խրխինջը, կուշտ փորից եկած, արձագանք չէր գտնում ոչ մի ձիու մոտ։ Նրանք չէին էլ նայում Բարոնի կողմը։ Անջատվելով մարդկալանավորներից, նրանք անցնում էին պորտաբույծի մոտով՝ առանց անգամ նայելու նրա գարուն, հասկանալով, որ դա նրանց համար չէ։ Մտնում էին իրենց ախոռը՝ ուտելու իրենց մի կտոր խոտը։

Բարոնը չէր հանգստանում։ Ուտելուց կշտացած, նա ուզում էր զվարճություններ, խրխնջում էր եւ խրխնջում։ Գլուխը ցնցելով փորձում էր պոկել երասանակը եւ մտնել ախոռը՝ ինչպես սուլթանը կմտներ հարեմ։

Իր փոքրիկ տնակից դուրս էր գալիս ինքը՝ ճամբարի պետը, թփթփացնում էր նրա բարձր պարանոցը, փորձում էր հանգստացնել նրան։ Բայց Բարոնն անթարթ նայում էր դեպի հարեւան ախոռը եւ վրնջում, կարծես ասում․ «Արձակ թողեք ինձ, մի ցույց տամ դրանց» …

Համարյա ամեն օր կալանավորներն ականատես էին լինում այդ տեսարանին։ Ու թեեւ հոգնած, նրանք աշխուժանում էին մի փոքր եւ սկսում սրախոսել։ Արտաքնապես պատկերն այն էր, թե նրանք, ծեծելով, ատում էին իրենց ձիերին, եւ, ընդհակառակը, զվարճանալով Բարոնով, սիրում էին նրան։ Բայց իրականում բոլորովին հակառակն էր։ Ձիերին նրանք ծեծում էին այնպես, ինչպես կծեծեին իրենք իրենց՝ եթե կարողանային․— վշտից, դառնություններից, հուսահատությունից։ Իսկ Բարոնով նրանք զվարճանում էին ինչպես դատարկապորտով, որը, արտոնյալ նժույգ, չի տեսել կյանքի ոչ մի դառնություն եւ միշտ պահանջում է նորանոր զվարճություններ։ Կալանավորներն իրենց հոգու խորքում սիրում էին իրենց ձիերին եւ ատելով ատում այդ հղփացած Բարոնին։

Մի անգամ, վերջապես, Բարոնին հաջողվեց պոկել իր երասանակը։ Ինչպիսի՜ հրճվանքով ու մոտակա բավականության նախաճաշակումով նա նետվեց դեպի տգեղ ու քաղցած ձիերի ջոկը… Խելահեղ ուրախությունից նա չգիտեր ուրին ընտրել, ուզում էր բոլորին վայելել միաժամանակ։ Ապա, առանց ընտրության, հարձակվեց դրանցից մեկի վրա։

Ձին, աշխարհի վայելքները վաղուց ի վեր մոռացած, սկզբում չհասկացավ, թե ինչ են ուզում նրանից։ Ապա հավաքեց իր վերջին ուժերը եւ զույգ ոտքերով մի ուժեղ քացի տվեց Բարոնի փորին։

Կալանավորները բարձրացրին ուրախության վայրենի աղաղակներ։

Բարոնը վրնջաց ցավից, բայց առավել եւս՝ այդպիսի անհավատալի եւ կոպիտ մերժումից։ Երեւի նա կյանքում չէր տեսել այդպիսի բան։ Բայց ձիերն արդեն մոտենում էին ախոռի դռանը, հարկավոր էր շտապել։ Ուստի եւ նա, առանց հապաղելու հարձակվեց մի ուրիշի վրա։ Ձին ետ տարավ իր կախ ընկած հաստ շուրթերը, ղնճրտաց շան նման եւ անսպասելի արագությամբ շուռ գալով դեպի Բարոնը, իր երկար ատամների երկու շարքը խրեց նրա մսի մեջ եւ հանեց։ Ուժեղ ցավի խրխինջը խլացավ ցնծության աղաղակների մեջ։ Կծած տեղում իսկույն հայտնվեցին երկու շարք կարմիր, խոշոր ուլունքներ, որոնք, իսկույն էլ, փխլվեցին ու հոսեցին ներքեւ։

Նույն վայրկյանին կատարվեց մի անհավատալի բան։ Բոլոր ձիերը՝ տգեղ, նիհար, հոգնած, շուռ եկան, հարձակվեցին Բարոնի վրա եւ սկսեցին բոլոր կողմերից կծոտել նրան եւ խփել քացիներով։

Ոչ ոք դեռ ուշքի չէր եկել, երբ իր տնակից դուրս նետվեց ճամբարի պետը եւ հարձակվեց ձիերի վրա։ Մտրակով անխնա հարվածելով աճ ու ձախ, նա փրկեց ոտից գլուխ արյունոտված եւ սմբակների հետքերով նախշված Բարոնին Ձիերը մտան ախոռ։

— Սրիկաներ, ես ձեզ ցույց կտամ, — գոռաց ճամբարի պետը՝ խոսքն ուղղելով, սակայն, ոչ թե ախոռ մտած ձիերին, այլ զվարճությունից փայլող աչքերով կալանավորներին։— Կանգնել եւ հռհռում էիք, այո՞, փոխանակ ազատելու ձիուն այդ սրիկաների ձեռքից։

«Սրիկաներն» այս անգամ արդեն վերաբերում էր ձիերին։

Քանի որ ընդունված բան չէր՝ ձիերին տանել մեկուսարան, պետը հրամայեց այդ պատժին ենթարկել կալանավորներին։

Առանց մտնելու իրենց բարաքը, հենց ճամբարի դարպասի մոտից, նրանք իրենց քայլերն ուղղեցին դեպի ցուրտ մեկուսարան։ Հենց այնտեղ էլ ստացան իրենց ընթրիքը եւ խմեցին։ Բայց զվարթ խոսակցությունները չէին լռում մինչեւ ուշ գիշեր։ Պատմում ու վերապատմում էին պատահած դեպքի բոլոր մանրամասնությունները, լրացնում իրար, ուղղում, վիճում, բարկանում իրար վրա, համաձայնվում։

Իսկ առավոտյան, նորից գնալով անտառ, նրանք սկսեցին նորից ծեծել իրենց ձիերին, թե ինչի համար են նրան ծնվել այդքան դժբախտ, ինչի՞ համար են եկել այստեղ՝ մարդկանց հետ կիսելու նրանց մարդկային ճակատագիրը…


Ազատուկ

Արհամարհո՞ւմ էին ազատ մարդիկ կալանավորներին, թե ոչ, միեւնույնն էր, կալանավորներն իրենք արհամարհում էին նրանց եւ անվանում «վոլնյաշկաներ», այսինքն՝ «ազատուկներ» ։

«Աատուկ» էին նրանք, որովհետեւ չունեին կալանավորների ողբերգությունը, թեթեւսոլիկ էին եւ ծիծաղում էին ամեն մի դատարկ առիթով։ Լուրջ մարդիկ չէին։ Ուտելիս հաց էին ավելացնում, թողնում սեղանի վրա, գիշերները կարողանում էին հանգիստ քնել՝ երբ պահարանում կամ նկուղում ունեին այնքան ուտելիք։ Հիմար մարդիկ էին։ Եվ, վերջապես, փոխանակ գիշեր֊ցերեկ ուտելու, ուտելու, ուտելու, զբաղվում էին կանանցով, համբուրում էին նրանց եւ դռե ով գիտե… Թյո՛ւ… Հղփացած մարդիկ էին։

Կալանավորներից միայն հատուկենտ մարդիկ էին զբաղվում կանանցով՝ գրասենյակում աշխատող այսպես կոչված «հիմարկոտները», հաց կտրողը, խոհարարը, բաղնիսպանը, վարսավիրը, այսինքն՝ նրանք, ովքեր «կատաղում էին կշտտությունից» ։

Եֆիմ Լոշչանինը մեկն էր մեծամասնություն կազմող այն կալանավորներից, որոնց հոգեւոր կյանքն ամբողջովին պտտվում էր միայն մի առանցքի շուրջը։ Արթնանալուց հետո լիներ, թե քնելուց առաջ, աշխատելիս լիներ, թե հանգստանալիս, նրանք խոսում էին միայն ուտելիքի մասին։

Մեկը հառաչում էր հանկարծ․

— Լիներ տապակած միս՝ սպիտակ սոուսով…

— Տապակած միսն ուտում են կարմիր սոուսով, — ներողամտորեն ուղղում էր երկրորդը։

— Վա՜յ… Սա ի՞նչ է ասում… Լսո՞ւմ եք, ընկերներ…

— Ճիշտ է ասում։

— Սխալ է ասում։

— Տապակած միսը, — մեջ էր խառնվում Լոշչանինը հեղինակավոր դանդաղախոսությամբ, — լավ կարմրացնում են սեփական ճարպի մեջ։ Առանձին պատրաստում են կամ կարմիր կամ սպիտակ սոուս՝ նայած ճաշակին։ Սեղանի վրա դնում են սպիտակ հաց՝ հացամանի մեջ բարձր կույտ արած։ Աջ կողմում դնում են օղին, ձախում՝ բողկը։ Հացը դնում են… Հա, հացի մասին արդեն ասացի։ Վերցնում են դանակն ու պատառաքաղը…

Եվ սկսվում էր ստամոքսների կոլեկտիվ խաբկանքը։

Երբ նա ավարտում էր իր մանրամասն պատմությունը, կլանված ունկնդիրներից մեկն սթափվում էր եւ ասում․

— Իսկ մեզ մոտ դա անում են այսպես… Վերցնում են թարմ ձուկը, մաքրում, աղ են ցանում, դնում կաթսայի մեջ, վարն ավելացնում կանայի ու պոմիդոր…

— Ջուր են լցնում…

— Ոչ մի կաթիլ։ Փակում են ամանի բերանը, դնում են թեթեւ կրակի վրա եւ…

— Դա ի՞նչ ուտելիք է որ…— արհամարհաբար փնչացնում էր մի երրորդը։— Այսինքն՝ վատը չէ, իհարկե, բայց երբ սագն են խորովում՝ փորի մեջ բրինձ լցրած…

— Հա, — հանկարծ բացականչում էր չորրորդը, — եւս մի բան հարցնեմ ձեզ։ Երշիկ պատրաստելիս խոզը կարո՞ղ է տեղավորվել իր աղիքների մեջ…

— Աղիքները կավելանան, — ասում էր մեկն անվստահ։

— Ոչ, կավելանա միսը, — պնդում էր մյուսը՝ ոչ ավելի վճռական։

Եվ սկսվում էր մի այնպիսի եռանդուն վեճ, լսվում էին հետզհետե այնպիսի կտրուկ ու վճռական պնդումներ, հնչում էին այնպիսի տարաձայնություններ ու իրար հասցեի շպրտված վիրավորական խոսքեր, որ կարծես հավաքվել էր մասնագետների մի խորհրդակցություն, իսկ միսը կուտակվել եւ նեխվում էր՝ սպասելով նրանց որոշմանը։

Մի անգամ, մի այդպիսի վեճի ժամանակ, երբ կալանավորներն իրենց տախտակների վրա պառկած, իսկ երբեմն էլ վեր ցատկելով ու նստելով, վիճում էին ձվածեղի զանազան տեսակները պատրաստելու անհետաձգելի հարցերի մասին, բարաք մտավ վերակարգիչը եւ ձայն տվեց․

— Լոշչանին…

— Ի՞նչ կա։

— Հերդ անիծեմ, Եֆիմ, իջիր վար։ Կինդ եկել է քեզ տեսության…

Մի պահ դեռ ոչ ոքի գիտակցությանը չհասավ, թե ինչ էին նշանակում այդ խոսքերը։ Տայգան գտնվում էր բնակելի վայրերից հարյուրավոր կիլոմետրեր հեռու, իսկ կալանավորների կանայք ու երեխաները, մայրերն ու եղբայրները՝ է՛լ ավելի հեռու, հազարավոր կիլոմետրեր։ Բոլորը վաղուց ի վեր մոռացել էին նրանց իրական գոյությունը, իսկ նրանցից երբեմնակի ստացվող նամակները նման էին ինչ֊որ անիրական աշխարհից հասած անմարմին պատկերների։ Իրականն ու անմիջականն այն էր, ինչ տիրում էր նրանց շուրջը, կար, եւ թվում էր, թե եղել է միշտ ու լինելու է միշտ։ Կյանքը նրանց համար ճամբարն էր, որից դուրս ոչ թե ուրիշները խորթ էին նրանց, այլ պարզապես գոյություն չունեին…

Եֆիմը ցատկեց նստեց, վար կախեց ոտքերն իր վերին քնելատեղից, ապա, առանց դնելու ներքեւակողմի տակդիրի վրա, ցատկեց հատակին։ Բոլոր կալանավորները, թե՛ վերին եւ թե՛ ներքին քնելատեղերի վրա, նույնպես նստեցին։

— Եֆիմ, բախտավոր մարդ, — բացականչեց վերջապես մեկը, — ապրեցիր…

— Թե ծխախոտ բերած կլինի՝ մենակ չծխես, — պատվիրեց երկրորդը։

— Ուրեմն այսօր քու ճաշը կարող ես զիջել ինձ, — խնդրեց Եֆիմի հարեւանը։

— Վերցրո՛ւ…— ասաց Եֆիմը հապճեմ եւ դուրս վազեց բարաքից։

Այո, հազվադեպ երջանկություն էր բաժին ընկել Եֆիմ Լոշչանինին։

Հարցն այստեղ այն չէր, որ նրա կինն ապրում էր հազարավոր կիլոմետրեր այն կողմ։ Դա դժվարություններից ամենափոքրն էր։ Տեսակցություն ստանալու համար հարկավոր էր դիմել ճամբարների կենտրոնական վարչությանը, սպասել պատասխանի։ Պատասխանը պիտի լիներ այն մասին, որ նրանք հարցապնդելու են կալանավորի գտնված վայրի ճամբարների վարչությանը՝ տվյալ մարդու վարքի եւ նրա կատարած պլանների տոկոսների մասին։ Այդ վարչությունը նույնպես, իր հերթին, հարցումը պիտի ուղղեր անմիջականորեն կալանավորի ճամբարի պետին։ Բնութագիրը պիտի գար ինստանցիայից ինստանցիա եւ հասներ վերջին ինստանցիային։ Եվ միայն դրանից հետո կարելի կլիներ… Ի՞նչ կլիներ կարելի՝ ստանալ տեսակցությո՞ւն։ Դեռ ոչ։ Կարելի կլիներ ստանալ հարցապնդում ճամբարների կենտրոնական վարչությունից այն մասին, թե ո՞վ է տեսակցության գնալ ցանկացող մարդը, կալանավորի ի՞նչն է նա։ Նշվում էր, թե ինչպիսի տեղեկանքներ էր հարկավոր ուղարկել այդ մասին։ Եվ միայն դրանից հետո, եթե բոլոր պայմանները համապատասխանում էին, եւ եթե այդ գրագրության ընթացքում կալանավորը չէր դադարում իր պլանները լրիվ կատարելուց եւ կամ չէր մահանում, տեղի էր ունենում տեսակցությունը նրա հետ։

Ոչ, ոչ, դա բյուրոկրատիզմ չէր, բոլորովին։ Դա միանգամայն օպերատիվ միջոց էր՝ տեսակցությունների թիվը ծայրաստիճան սակավ դարձնելու համար։

Եվ ահա, Ելենա Լոշչանինան, հերոսաբար հաղթահարելով բոլոր արգելքները, ձեռք էր բերել տեսակցության իրավունք եւ եկել՝ իր ետեւում թողնելով երեք եւ կես օրվա հսկայական ճանապարհը…

Ճամբարի պետը Ելենա Լոշչանինային ընդունեց քաղաքավարի եւ հարգանքով՝ ինչպես ազատ մարդն ազատ մարդուն։ Բայց ճիշտ է նաեւ այն, որ նրա վերաբերմունքի մեջ կար տարակուսանք եւ վերապահության խորհրդային ոչ֊լիարժեք քաղաքացուհու հանդեպ, որը ոչ միայն ապահարզան չէր տվել ժողովրդի թշնամի իր ամուսնուն, այլեւ եկել էր նրան տեսության։ Բայց եւ այնպես այդ տարակուսանքն ու վերապահությունը համարյա չէին արտահայտվում ոչնչով։

— Դուք գիտե՞ք տեսակցությունների կարգը, — հարցրեց նա։— Չգիտե՞ք։ Տեսակցությունը տրվում է երեքից հինգ օր՝ իմ հայեցողությամբ։ Ես տալիս եմ հինգ օր։

— Շնորհակալություն։

— Չարժե։ Տեսակցությունը տրվում է՝ կալանավորին աշխատանքից չազատելով կամ ազատելով։ Ես տալիս եմ ազատելով։

— Շատ, շատ շնորհակալություն։

— Չարժե, չարժե, դա մեր պարտականությունն է, եւ ես չեմ կատարում ոչ մի օրինազանցություն։ Ճամբարից դուրս մենք ունենք մի հատուկ սենյակ, որտեղ դուք կապրեք այդ հինգ օրը՝ ձեր ամուսնու հետ։

Ելենա Լոշչանինան, երիտասարդ եւ բավական գեղացիկ կին, որն ահա չորս տարի էր, ինչ ապրել էր ամուսնուց հեռու եւ համեստ կյանքով, շիկնեց։

— Ես ձեզ պետք է նախազգուշացնեմ, ընկեր Լոշչանինա, — մի քիչ ավելի խիստ տոնով ասաց ճամբարի պետը, — որ այդ հինգ օրվա ընթացքում դուք եք պատասխանատու ձեր ամուսնու համար։ Ինքներդ գիտեք, որ նա ժողովրդի թշնամի է եւ, ինչքան չլինի, դեռ ունի վեց տարի ժամկետ։ Իհարկե, ոչ ոքի դեռ չի հաջողվել դուրս պրծնել տայգայից եւ մեր ձեռքից, բայց եւ այնպես, գիտե՞ք, լինում են փորձողներ։ Կամ մենք ենք գտնում նրանց ու վերադարձնում, կամ իրենք են դեմառդեմ դուրս գալիս որեւէ ճամբարի։ Ի միջի այլոց, ես ինքս կխոսեմ նրա հետ այդ մասին…

Եբր Եֆի Լոշչանինը մտավ ներս, կինն ուշադրություն չդարձրեց նրա վրա՝ համարելով, թե դա պետի ծառան է, որ ներս է մտել ինչ֊որ գործով։ Նայեց անցողակի եւ նորից շուռ եկավ դեպի պետը։ Բայց եւ իսկույն հասկացավ, ճչաց եւ վեր ցատկելով, փաթաթվեց համարյա անճանաչելի դարձած իր ամուսնուն։

Եֆիմը հապճեպ ավարտեց գրկախառնությունը եւ մեղմությամբ մի կողմ հրելով կնոջը, մոտեցավ սեղանին․

— Լսում եմ ձեզ, քաղաքացի պետ…

Ու թեեւ ազատ կնոջ ներկայությունն զգալի չափով կաշկանդել էր զինվորականին, բայց եւ այնպես Լոշչանինան տեսավ մարդկային ուրիշ, իրեն անծանոթ փոխհարաբերություններ՝ իշխանավորի եւ նրա իրավասության տակ պահվող կալանավորի… Եֆիմը, նրա Եֆիմը, որն այնտեղ, աշխարհում, հպարտ արժանապատվությամբ էր պահում իրեն բոլոր մարդկանց հետ, այժմ կանգնել էր՝ ինչպես զինվորը հրամանատարի առջեւ… ոչ, ոչ, զինվորն ու հրամանատարն այդպես չեն լինում, նա կանգնել էր ինչպես ոչ֊մարդը մարդու առջեւ…

Ընդամենը հինգ օր էր Եֆիմը պատկանելու իր կնոջը, բայց նա կազմում էր սրանց սեփականությունը…

Կինը գնաց իրենց հատկացված սենյակը կարգի բերելու, իսկ պետը երես առ երես խոսեց կալանավորի հետ՝ ինչպես հարկն էր, արեց բոլոր զգուշացումները եւ բաց թողեց։

Եֆիմը մտավ կալանավոր սափրիչի մոտ՝ ածիլվելու։ Բացատրեց, թե ինչի համար է եկել հերթից դուրս։ Սափրիչը, վրացի գեր երիտասարդ, աչքով արեց նրան․

— Գոնե մի քանի օր կապրես մարդու նման, կացո։

Եֆիմին տհաճ էր այդ ակնարկը։ Ինչի համար են որոշ մարդիկ շարունակ խոսում նույն բանի մասին, կարծես ուրիշ գործ չունեն…

Երբ Եֆիմը, վերջապես, մտավ իրեն հատկացված սենյակը, կինն ընդհատեց իր գործն անկողնի հետ եւ նորից փաթաթվեց ամուսնուն․

— Այ հիմա դու նման ես այն Եֆիմին…

Նրանք նստեցին զրույց անելու։ Եֆիմն աչք ածեց սենյակը՝ ի միջի այլոց նաեւ փնտրելով, թե ո՞րտեղ է դրել կինն իր բերած ուտելիքները։

Լուսամուտի մոտ, հատակին, դրված էր մի փոքրիկ ճամպրուկ։ Կախարանից կախված էին կնոջ վերարկուն ու գլխարկը։

Երկար զրուցեցին նրանք, շատ երկար։ Ավելի ճիշտ՝ ոչ թե զրուցեցին, այլ կինը պատմում էր, իսկ ամուսինը՝ լսում։ Նրանց աչքերը մի քանի անգամ լցվեցին արցունքով, դատարկվեցին, նորից լցվեցին։

Եֆիմը եւ լսում էր կնոջը, եւ նայում նրան, զննում։ Մտերմությունը նրանց միջեւ աղոտ հուշ էր միայն, իսկ ներկան՝ օտարոտիության զգացումն էր։ Ու թեեւ Ելենան նրա կինն էր, նրա մտերիմը, բայց նրանց միջեւ գոյացել էր մեծ տարբերություն։ Նա քաղաքական կալանավոր էր, իսկ կինը՝ լիակատար իրավազոր քաղաքացի… Եվ այժմ նրանք նստած էին որպես ստորին արարած եւ գերազանց էակ…

Եվ, կարծես այդ տարբերությունն արտաքնապես եւս ցայտուն դարձնելու համար, նրանք հագնված էին այնքան տարբեր, որքան որ, երեւի, Երկրի եւ Մարսի բնակիչները… Լայն կեղեւատրեխներով, ոտից գլուխ բամբակած գորշ հագուստներով, Եֆիմը նման էր կեղտից գոյացած չաղ ու կակուղ թրթուրի, իսկ կինը, ջահել ու պիրկ, հագել էր ամառավարի թեթեւ զգեստ՝ ինչ֊որ մոռացված ու քնքուշ ծաղիկներով, ոտքերին ուներ տարօրինակ մանր ոտնամաններ, որոնք կոչվում են տուֆլիներ։ երկու, երեք զույգ այդպիսիք կտեղավորվեին Եֆիմի ամեն մի կեղեւատրեխի մեջ…

Ի՞նչպես կարող էր կալանավորն ամուսին լինել մի այդպիսի բարձրագույն էակի…

— Իսկ հիմա ինքդ պատմիր քո մասին, սիրելի Եֆիմ, — խնդրեց կինը։— Այս ի՞նչ վիճակ է ձեր շուրջը… Այս ի՞նչ հագուստով ես… Ես այդպես չէի պատկերացնում ճամբարը…

Բայց Եֆիմը, նախքան որեւէ բան պատմելը, հարցրեց․

— Սոված չե՞ս, Լենա…

Կինն ամուր բռնեց ամուսնու ձեռքերը եւ ասաց ներողություն հայցողի պես․

— Ես այսպես չէի պատկերացնում ճամբարը, Եֆիմ… Ինձ թվում էր, թե դա մի մեծ տեղ է՝ քաղաքի պես, խանութներով, ճաշարաններով… Դրա համար էլ, երեւակայո՞ւմ ես, ես ուտելու ոչ մի բան չեմ բերել քեզ։ Միայն փող…

Կինը նկատեց ամուսնու այլայլվելը, շփոթվեց․

— Ներիր, Եֆիմ, սիրելիս… Ես այսպես չէի պատկերացնում… Երեւի լավ չե՞ն կերակրում ձեզ…

— Ոչ, ինչո՞ւ…— արտասանեց Եֆիմը՝ ոչ այնքան իրականությունը թաքցնելու համար, որքան որ չխորացնելու կնոջ ցավը՝ նրա թերացումի համար։— Բայց դո՞ւ, դո՞ւ որտեղ պիտի ճաշես…

— Ես սոված չեմ մնա, Եֆիմ, սիրելիս, մի անհանգստանա։ Կպայմանավորվեմ պահակների կանանցից մեկի հետ, դրամ կտամ, կճաշեմ նրա մոտ։

Եֆիմը բոլորովին մոռացել էր… Չէ՞ որ կինն ազատ, բարփրագույն էակ էր… Այդ՝ Եֆիմն է, որ իրավունք չունի երեք մետրից ավելի մոտենալու պահակին։ Իսկ կինը կարող է սեղան նստել նրա հետ…

Եֆիմն ուզեց որեւէ պատրվակով գնալ կնոջ մոտից, մտնել ճամբար, ճաշել։ Բայց հիշեց, որ իր ճաշը զիջել է հարեւանին…

Կինը մոտեցավ լուսամուտին, վերցրեց ճամպրուկը, բաց արեց․

— Առայժմ, այսօր, կարող ենք յոլա գնալ ճանապարհից մնացած ուտելիքով։ Մի առանձնապես համով բան չկա այստեղ, բայց ոչինչ՛ կոտլետ, մի քանի ձու, ձուկ… Թե՞ դու արդեն ձանձրացել ես ձկնից։ Ասում են՝ ձեր կողմերում ձուկն առատ է…

«Հիմար» ՝ ակամա մտածեց Եֆիմը եւ ասաց բարձրաձայն․

— Ոչ, չեմ ձանձրացել…

Կիըն, ճամպրուկի վրա խոնարհված, շարունակեց թվարկել․

— Մի քիչ կոնֆետ… Մայրիկն էր դրել ինձ հետ, որ ճանապարհին ուտեմ, բայց ես ձեռք չեմ տվել, ախորժակ չունեի, քո մասին էի մտածում շարունակ։ Կուտե՞ս։

— Մեծ ուրախությամբ։

— Ախ, Եֆիմ… Եթե այսպես էր վիճակը ձեզ մոտ, ինչո՞ւ չէիր գրում, որ ծանրոցներ ուղարկեի քեզ…

— Եվ չուղարկես էլ։ Դուք ինքներդ հազիվ եք ծայրը ծայրին հասցնում։ Եվ ընդհանրապես, ինձ ոչինչ պետք չէ…

Կինը շարունակ խոսում էր եւ չէր շտապում ոչ ինքն ուտել, ոչ ամուսնուն հյուրասիրել։ Հանեց ճամպրուկից մի զույս նոր կիսակոշիկ, բռնեց մի ձեռքով, շուռումուռ տվեց, ժպտաց․

— Քեզ համար եմ բերել, սիրելիս։ Փորձիր, հո չե՞ն սեղմում։

Այստեղ Եֆիմն այլեւս չկարողացավ զսպել իրեն եւ բարկացավ․

— Դու, ի՞նչ է, Լենա, բոլորովի՞ն ես հիմարացել։ Գոնե շուրջդ նայիր, ի՞նչ կիսակոշիկներ… Ահա մեր կիսակոշիկները…

Նա ցույց տվեց իր կեղեւատրեխները։

Վերջապես նրանք նստեցին ուտելու։ Եֆիմն աշխատում էր չշտապել, իր սովը չարտահայտել։ Ճամբարների պատվի մասին չէ, որ մտածում էր նա, այլ վար չէր ուզում նետել կալանավորի իր արժանապատվությունն ազատ մարդու մոտ։ Ամաններ լիզել, փշրանքներ հավաքել՝ այդ ամենն իր ու յուրայինների գործն է, նրանք դա չեն թաքցնում իրարից։ Բայց ինչո՞ւ իմանան ուրիշները…

Եֆիմը մինչեւ իսկ կամքի ուժ ունեցավ ետ հրել իր առաջից երրորդ կոտլետը․

— Հերիք է…

Կինը չպնդեց, չստիպեց նրան՝ ուտել, փաթաթեց լրագիրը։

Որովհետեւ նրանք կերել էին բավական ուշ, երեկոյան կինը գլխի չընկավ ուտելիք առաջարկել ամուսնուն, մանավան որ նա հիշում էր․ Եֆիմը երեկոները ոչինչ չէր ուտում։ Միայն թեյ դրեց՝ թեյամանն ու կերոսինկան խնդրելով պահակապետի կնոջից։ Հանեց կոնֆետներ։

— Շաքար պետք է ճարել, — ասաց նա։— Մի՞թե դուք այստեղ խանութ չունեք։

— Ազատուկներն իրենց մթերքները գնում են կենտրոնական ճամբարի ազատուկների խանութից։

— Ովքե՞ր են «ազատուկները» ։

— Ազատ մարդիկ։

— Բա ինչո՞ւ ես այդպես անվանում։

— Դա մեր խոսքն է։

— Ձե՞ր, ո՞ւմ, — անկեղծորեն չհասկացավ կինը։

— Մեր՝ կալանավորներիս։

— Վաղը ես խանութից մթերք բերել կտամ ինձ ու քեզ համար։

— Սայլակը գնալու է միայն տասը օր հետո, — գրգռված հաղորդեց Եֆիմը։

Քանի մոթն ընկնում էր, այնքան փոխվում էր Ելենան, դառնում մի տեսակ, անհասկանալի։ Ժպտում էր կամ շփոթված շիկնում, ապա հորանջեց մի քանի անգամ, թեեւ աչքերը քնկոտ չէին։

— Քունդ չի՞ տանում, — հարցրեց նա ամուսնուն՝ հոգատար կերպով։

— Պառկենք, — ասաց Եֆիմը՝ նայելով անկողնուն։ Չորս տարվա ընթացքում նա միշտ քնել էր մերկ տախտակների վրա՝ բացառությամբ մի բարեկարգ ճամբարի, որտեղ նա երեք ամիս ունեցել էր խոտե ներքնակ, եւ հիվանդանոցների, ուր ընկել էր մի քանի անգամ, մի քանիական օրով։ Այժմ նա նորից պառկելու էր փափուկ անկողնում, ինչպիսիս՜ երջանկություն…

Անկողնում կինն ամուր, ամուր փաթաթվեց ամուսնուն եւ ասաց խոր հառաչանքով․

— Ախ, Եֆիմ, Եֆիմ… Ի՞նչ փորձանք բերեցիր մեր բոլորի գլխին… Մենք մինչեւ հիմա կլինեինք, միասին, ահա այսպես՝ եթե չխառնվեիր հակահեղափոխական այդ գործերի մեջ…

Կարծես կացնով խփեցին Եֆիմի գլխին։ Նա ուզեց բղավել, որ մեղավոր չէ ոչ մի բանում, բայց… Ի՞նչպես կարելի էր այդպիսի հայտարարություն անել ազատ մարդու մոտ…

Եֆիմը սոված էր։ Նա զղջում էր, որ նախքան անկողին մտնելը չէր ասել կնոջն այդ մասին։ Նա հիշում է՝ ճամպրուկում մնացել է մեկ եւ կես կոտլես եւ բավական քանակությամբ սպիտակ հաց…

Կինն ավելի եւ ավելի էր սեղմվում ամուսնուն, կպչում նրան։

Եֆիմը նեղվում էր օտար մարմնի այդպիսի մոտիկությունից, չէր կարողանում ազատ շարժվել։

Հանկարծ կինը վեր բարձրացավ եւ համբուրեց ամուսնու շրթունքները։

— Բավական է, ազատո՛ւկ, — բղավեց Եֆիմը՝ ետ շպրտելով նրան։

Կինը, ոչինչ չհասկանալով, չռված աչքերով նայեց նրան։

Եֆիմն արագ վեր կացավ անկողնից, մի րոպեում հագավ հագուստները։ Կինը, կարկամած, մինչեւ իսկ փորձ չարեց խանգարելու նրան։

— Այստեղ մարդիկ կոտորվում են սովից, իսկ դուք ձեր հիմար զվարճությունների հետ եք, — առանց ձայնը ցածրացնելու, բղավեց Եֆիմը եւ դիմեց դեպի դուռը։

— Եֆի՛մ, — ճչաց կինը։

— Վերադարձիր քո տունը, ազատո՛ւկ, դու հարկավոր չես ինձ, — նետեց Եֆիմը դռան մոտից եւ ելավ դուրս։

Կինը չկարողացավ վազել նրա ետեւից, նա հանված էր։

Անցատնակի մոտ Եֆիմը տեսավ պահակապետին։

— Քաղաքացի պետ, ես ձեզ խնդրում եմ ճանապարհ դնեք այդ ազատուկին։ Նա ինձ հարկավոր չէ։

— Ո՞ւմ մասին ես ասում, — զարմացավ պահակապետը։— Կնո՞ջդ…

— Հարկավոր չէ։ Ես գնում եմ ճամբար։ Խուզարկեցեք ինձ, քաղաքացի պահակ…

Երբ նա մտավ բարաք, քնած կալանավորներից մի քանիսն արթնացան, նայեցին։ Բայց, տեսնելով Եֆիմի դեմքի զայրացած արտահայտությունը, ոչինչ չհարցրին։ Միայն երբ նա արդեն պառկեց, նկատեց կողքի հարեւանի հարցական հայացքը։

— Դե թող կորչի այդ ազատուկը, — ասաց նա։

— Ուտելիքն է՞լ չվերցրիր, հիմար։

— Իսկապսե որ հիմար։ Չվերցրի… Կոնֆետ կար… Համարյա երկու բուռ… Դաղձի կոնֆետներ… Իսկ գիտե՞ս ինչպես են պատրաստում դաղձի կոնֆետները։ Վերցնում են շաքարը, լցնում ջրի մեջ, դնում կրակի վրա…

Հարեւանը տրորեց աչքերը եւ սկսեց ուշադրությամբ լսել։


Անկողինը, հավը, Լիդան


Նորմալ աշխարհում բնակարանների պատերը լինում են փայտից, աղյուսից, քարից, բետոնից և նման ուրիշ նյութերից։ Սիդորովի նակարանի պատերը բաղկացած էին ընդամենը վերմակից։

«Կենցաղային» հանցագործների բարաքում, որտեղ նա ապրում էր, նրա քնելու տախտակը ներքևի յարուսումն էր։ Կողքի տախտակի վրա քնում էր նրա աշխատընկեր Վորոբյովը, նույնպես Վանյա։ Նրանց գլխավերևի երկրորդ յարուսում քնում էին երկու պատանիներ, որոնցով Սիդորովը չէր հետաքրքրվում։

Եվ ահա, երբ կանանց բարաքից Սիդորովի «կնիկը» գալիս էր նրա մոտ, երիտասարդ ծառահատը վերցնում էր վերմակն իր անկողնի վրայից, վարագույրի պես կախում էր վերին տախտակի եզրերին հատկապես այդ նպատակով խփված մեխերից, և երեք կողմից անջատում էր իր քնելատեղը մնացյալ բարաքից։ Չորրորդ կողմում, որտեղ Վորոբյովն էր, նա կախում էր իր բուշլատը, որը հազիվ մի կերպ ծածկում էր «սենյակն» այդ կողմից։ Ու թեև Վորոբյովը համեստ տղա էր, բայց և այնպես Սիդորովն ասում էր նրան․

― Էյ, Վանյա, կամ շուռ եկ մյուս կողքիդ վրա, կամ դուրս եկ մի կես ժամով։

Վորոբյովը լուռ բարձրանում էր իր չոր տախտակի վրայից և գնում։

Սիդորովի քնելու տախտակը մի կարճ ժամանակով վերածվում էր առանձին բնակարանի։

Մի անգամ Սիդորովի «կնիկը» պառկած տեղից իրենց «բնակարանի» առաստաղին նայելիս տեսավ, որ դրա տախտակների ճեղքից փայլում է վերևում պառկած պատանու աչքը։

― Որ վեր կացա՝ աչքդ դուրս կփորեմ, ― հանգիստ ձայնով արտասանեց Լիդան։

Սիդորովը շուռ եկավ, որ նույնպես նայի առաստաղին, բայց այդ վայրկյանին լսվեց թրմփոց, և պատանին, վար ցատկելով, փախավ։

Դրանից հետո արդեն, երբ Սիդորովն ու Լիդան սկսում էին կախել վերմակը, պատանին առանց նախազգուշացման ինքն էր վար իջնում և հեռանում։

Իհարկե, ճամբարներում արգելված էր կենակցությունը, և այդ օրենքը մնում էր ուժի մեջ։ Բայց օրենքը նրա համար է նաև, որ ունենա բացառություններ։ Իսկ Սիդորովի համար, որը ճամբարի ամենալավ ծառահատն էր, չէր կարելի չանել բացառություն։

Դա, սակայն չի նշանակում, թե ճամբարի պետը կամավոր կերպով էր համաձայնվել կատարել այդ բացառությունը։

Երբ նրան տեղեկացրին Վանյայի ու Լիգայի մտերմության մասին, նա կարգադրեց կնոջր երեք օրով նստեցնել մեկուսարան։ Վանյան, ի պատասխան դրա, ծառահատման իր նորմայի կատարումն առաջին օրը յոթ հարյուր հիսուն տոկոսից իջեցրեց հարյուրի, իսկ երկրորդ օրը՝ իննսուներեքի։

Երրորդ օրը, ժամկետից առաջ, պետը կարգադրեց մեկուսարանից դուրս բերել Լիդային։

— Եթե նորից գնաս Վանյայի մոտ՝ էլի կնստես մեկուսարան, — նախազգուշացրեց նա։

— Ուրեմն մի մեկուսարանից մի ուրիշ մեկուսարան, — չար ժպտաց Լիգան։— Կգնամ Վանյայի մոտ, չես արգելի։

Պետը, իհարկե, ուներ արգելելու հազար ու մի միջոց։ Բայց հենց որ դիմում էր դրանցից մեկնումեկին՝ Սիդորովն սկսում էր յոթ֊ութ անգամ ավելի քիչ ձառ կտրել, քան սովորաբար։

Այդ մենամարտը վերջացավ նրանով, որ Սիդորովը մի օր մտավ պետի կաբինետը և ասաց առանց այլևայլության.

— Եկ այսպես անենք, քաղաքացի պետ։ Դու իմ «կնկան» մի արգելիր ինձ մոտ գալու, իսկ ես քեզ ամեն օր տամ հազար տոկոս։ Ժամացույցի պես կանոնավոր։

Գայթակղությունը մեծ էր․— տասր մարդու նորմա... Պետը, մոռանալով, որ իր դիմացինը կալանավոր է, ավելի ճիշտ չմոռանալով, որ դիմացի կալանավորը «կենցաղային» է և ոչ թե «ժողովրդի թշնամի», ձեռք֊ ձեռքի խփեց նրա հետ՝ ինչպես ձի առնող֊ծախող, և գործարքը կայացավ։

Հազար տոկոս... Մի առանձին գաղտնիք չկար այդտեղ։ Եթե մյուս բանտարկյալներն իրենց օրում ծառ չէին կտրել և այժմ հազիվ էին կատարում ութսունից հարյուր տոկոս, ապա Սիդորովը ծառահատ էր եղել նաև դրսում՝ իրենց գյուղոշմ։ Ճիշտ է, ճամբարներում նորմաներն ավելի մեծ էին, քան ազատ մարդկանց մոտ, բայց ինքն էլ առողջ և ուժեղ աղա էր։ Յոթ֊ութ հարյուր տոկոսը նրան տալիս էր ավելի կուշտ ճաշ և ամսվա վերջին՝ որոշ չավավ դրամ, մի ամբողջ հարստություն՝ ճամբարի պայմաններում։ Իսկ հանուն «կնկա», իհարկե, արժեր զոռել ևս մի քիչ և տապալել էլի մի քանի տասնյակ ծառեր...

Արժելը՝ արժեր, բայց հազիվ թե դա հնարավոր լիներ՝ եթե Սիդորովը չգտներ այնպիսի անփոխարինելի օգնական, ինշպիսին Վորոբյովն էր։

Ընդամենը երկու տարով Սիդորովից փոքր, բավական նիհարկոտ, նա, առանց արտաքնապես փութկոտ շարժումների, կարողանում էր կտրատել Սիդորովի տապալած բոլոր ծառերի ճյուղերը և սղոցել֊կտրատել ծառերն առանձին գերանների։ Հաճախ լինում էին օրեր, երբ Սիդորովը չէր հասցնում կատարել հազար տոկոս։ Այդպիսի դեպքերում, օրվա վերջին Վորոբյովն ինքն էլ էր սկսում ծառեր տապալել և մշակել։

Չգիտես թե հաշվապահական ինչ հիմարության հետևանքով, համարվում էր, որ եթե ծառահատը կատարում է հազար տոկոս, ապա նրա օգնականը կատարում է դրա միայն կեսը։ Բայց Վորոբյովը չէր տրտնջում և միանգամայն գոհ էր իր հինգ հարյուր տոկոսով, որը նրան տալիս էր նույն ուտելիքը, և միայն դրամը՝ ավելի քիչ։

Այն րոպեներին, երբ Սիդորովի «բնակարանի» պատերը դեռ չէին կառուցվել կամ արդեն վերցվել էին, Սիդորովը կամ Լիդան դիմում էին Վորոբյովին.

— Եկ միասին ճաշենք, Վանյա։

Կամ թե չէ.

— Ի՞նչ ես պառկել խռովածի պես, շուռ եկ՝ զրուցենք։ Սիդորովն իր աշխատած դրամը տալիս Էր Լիդային, իսկ Լիդան, որ աշխատում Էր ազատ մարդկանց տներում որպես ծեփագործ, նրանցից կամ նրանց միջոցով գյուղերից գնում Լր խոզաճարպ, միս, հավ, ձու... Սիդորովն ամեն ինչ կիսում էր իր րնկերոջ հետ՝ բացի, իհարկե, Լիդայից։

Շուտով Վորոբյովր նույնպես սկսեց իր դրամր տալ Լիդային։ Իր ինչի՞ն էր պետք։ Նա ծխող չէր՝ ինչպես նաև, ի միջի այլոց, մյուս Վանյան։ Պետք էր մասնակցել ուտելիքների գնմանը։

Բայց Լիդան Վորորյովի դրամր ծախսում էր միայն նրա վրա։ Մի անգամ գնեց երկու պարկ, միացրեց իրար, դարձրեց ներքնակի նման մի բան։ Վորոբյովը խոտ լցրեց գրա մեջ, այժմ քնում էր վրան։ Ճիշտ է, դա չէր կարող համեմատվել Սիդորովի բամբակով լի ներքնակի հետ, բայց էլի մի բան էր։ Մի այլ անգամ Լիդան իր «տղամարդու» ընկերոջ համար ճարեց հնամաշ մի սվիտր, բայց իսկական բբդից։ Բացի իր բնածին հոգատարությունից ու բաբությունից, Լիդան ղեկավարվում էր նաև այն գիտակցությամբ, որ իր և Սիդորովի համատեղ կյանքն զգալի չափով կախված էր Վորոբյովից։ Եթե նա չօգներ Սիդորովին՝ կատարելու հազար տոկոս, ապա ճամբարի պետը, ըստ պայմ՚անավորվածության, նորից կարող էր արգելել նրանց կենակցոլթյունր...

Աշնան վերջերին Լիդան հղիացավ։ Երբ այդ մասին հայտնեց իր Վանյային՝ վերջինս խիստ անհանգստացավ։ Կնոջը, իհարկե, պիտի ուղարկեին կենտրոնական ճամբարի հիվանդանոցը՝ երեխան բերելու, որից հետո, կարելի է չկասկածել, կքշեն մի այլ ճամբար՝ վերջ տալու համար նրանց կենակցությանը...

Իրենց տագնապի մասին նրանք հաղորդեցին նաև մյուս Վանյային։ Վերջինս լուռ լսեց և ոչինչ չասաց։ Իսկ մի քանի օր հետո հայտնեց․

— Մի անհանգստանաք։ Ես արդեն խոսել եմ մեր բուժակի հետ։ Յոթ ամիս հետո, երբ ժամանակը գա, նա ինքը կընդունի երեխային։ Համաձայնվեց հինգ կիլո խոզի մսով։ Կամաց֊կամաց կճարես, Լիդա, նրան հո միանգամից հարկավոր չէ՞։ Փողը ես ու Վանյան կտանք։

Դե եկ ու մի սիրիր այդպիսի ընկերոջը։ Նրանք սկսեցին գրկել, քաշքշել նրան, բայց Վորոբյովն ամաչկոտ ազատվեց նրանցից և շարունակեց․

— Մեր պետի համար էլ լավ կլինի։ Կենտրոնում չեն իմանա, որ նրա ճամբարում կենակցություն է կատարվել և նկատողություն չեն անի նրան։

Ամեն ինչ հարթվեց։ Եվ կհարթվեր վերջնականապես, եթե գործը չփչացներ Լիդան ինքը։ Անզգուշությամբ, իհարկե։

Պահակներից մեկի տան պատերն սպիտակացնելիս Լիդան պահակի կնոջից խնդրեց հին փալասներ իր ապագա երեխային շորեր կտրելու համար։ Կինը բարեհոգությամբ տվեց նրան երեխայի շորեր և դիմացը ոչինչ չպահանջեց։ Եվ նույն օրն էլ հենց, առանց վատ մտադրության, զուտ կանացի շաղակրատությամբ, այդ մասին հաղորդհց ամուսնուն։ Ամուսինը հաղորդհց պահակապետին։ Իսկ պահակապետը, որը վաղուց էր ուզում ինքը բռնել ճամբարի պետի տեղը, այդ մասին իսկույն գրեց գլխավոր ճամբարի պետին։ Վերջինս կարգադրություն ուղարկեց ճամբար.— կալանավոր Սիդորովին փոխադրել «ռեժիմային» ճամբար․..

Այդ ամենին անտեղյակ, Սիդորովի «բնակարանում» ընթանում էր սովորական կյանքը։

Վերմակն արդեն վար էր առնված, Լիդան նստել էր պառկած Վանյայի կողքին և իր ջարդված կանացի սանրով սանրում էր նրա մազերը։ Կողքի տախտակի վրա պառկել էր մյուս Վանյան և զրուցում էր ընկերոջ հետ։ Քիչ առաջ կինն իր դնած հավը տվել էր իր Վանյային, որը տարել էր խոհանոց՝ եփելու։ Խոհարարն այնտեղ Վանյայի կաթսայիկի մեջ ավելացրել էր նաև մի քանի կարտոֆիլ և այժմ համեղ ճաշը խլթխլթում էր կրակի վրա։ Երեքն էլ սպասում էին դրա եփվելոլն։

Եվ ահա, ինչպես կայծակ՝ արևոտ պարդ օրով․․․

— Իվան Սիդորով․․.— ձայն տվեց կալանավոր֊վերակարգիչը՝ մտնելով բարաք։

«Իվան Սիդորո՞վ» ․․․ Իսկ ինչո՞ւ այդպես պաշտոնական ձևով․․.

— Իրերդ հավաքիր, — ավարտեց վերակարգիչը։

— Ի՞նչ... — սառեց մնաց Վանյան և ապա ձեռքով մեղմ հրելով Լիդային մի կողմ, վեր կացավ նստեց։

— Իրերդ, ասում եմ, հավաքիր, Վանյա, գնում ես էտապ...

— Ո՞վ է կարդադրել, Գենյա..․

— Ո՞վ պիտի։ Պետը։

— Ի՞նչ էտապ է։

— Ոչ մի։

— Ուրեմն մենակ ի՞նձ.․․

— Այո, մենակ քեզ։

— Չի կարող պատահել, — ասաց Վանյան՝ ամենահիմար բանը, որ կարելի էր ասել այդ րոպեին, և ցատկեց ոտքի։ — Կաց, Լիդա, ես հիմա կգամ։ Ես ամեն ինչ կհարթեմ․..

Սիդորովը բարաքից դուրս ելավ անհաստատ քայլերով։ Նրա ոտքերը դողում էին։ Գիտեր, որ գնում էր անօգուտ գործի։ Մտածեց վերադառնալ բարաք, ցատկել անկյուններից մեկի երկրորդ յարուսի մի քնելատեղի վրա, մեջքը դեմ տալ պատին, վեր քաշել շապիկը, դանակը մոտեցնել փորին և բղավել. «Չմոտենաք, թե չէ փորս կճղեմ» ․.. Այդպես էին անում շատ քրեականներ, ովքեր չէին ուզում փոխադրվել ուրիշ ճամբար։

Բայց հիշեց.— չի օգնի, ինչպես չի օգնել երբեք ու ոչ ոքի։ Կամ հանգիստ կթողնեն նրան մի օր, երկու օր, և կբռնեն հանկարծակի, կամ իսկույն կմոտենան հաստատ իմանալով, որ նա միայն երեսանց է ճղելոլ իր փորը, անվնաս կերպով։

— Չեմ կարող․․․— դա առաջին բառերն էին, որ լսեց Սիդորովը՝ պետի մոտ մտնելիս, առանց մինչև իսկ հասցնելու որևէ բան խնդրել։— Չեմ կարող, կալանավոր Սիդորով։ Որքան որ կարռղ էի՝ պահեցի ձեզ, իսկ այժմ լուրը հասել է գլխավոր պետին։ Ես կուզենայի՞ զրկվել իմ ամենալավ ծառահատից։ Չէ՞ որ մեզանից էլ նորմա են պահանջում... Դու քո «կնկանից» ես բաժանվում, իսկ ես իմ հազար տոկոսից, ո՞ւմ համար է ավելի դժվար..․

Երբ Սիդորովը վերադարձավ բարաք, Վանյան ու Լիդան նրա տեսքից հասկացան, որ ամեն ինչ կորած է։

Սիդորովը մոտեցավ «իրերր հավաքելու» ։ Բայց ի՞նչ է նշանակում դա։ Ի՞նչ իրեր հավաքել..․ Նա ներքնակի տակից վերցրեց իր փայտե գդալր, կոխեց բայբակ֊գուլպայի մեջ։ Կախ արած տեղից վերցրեց Վորոբյովի կաթսայիկը։

— Իսկ դու կվերցնես իմը, Վանյա։ Հավը կուտեք Լիդայի հետ...

Գդալ, կաթսա... Է՞լ ինչ...

— Վանյա, — կարգաղրեց նա, — տար ներքնակը դուրս, խոտը դատարկիր, պարկերը տուր ինձ։ Իսկ դու վերցրու իմ ներքնակը։

Իսկ վերմա՞կր... Նա մի պահ տատանվեց՝ կոխե՞լ դա պարկի մեջ և տանել, թե թողնել։ Թողեց։

Եկավ վերակարգիչը, ընկերաբար շտապեցրեց նրան։ Ուղեպահակն սպասում է։

— Ուրեմն, Վանյա, — ամփոփեց Սիդորովը, — քեզ թողնում եմ անկողինը, հավը և... և Լիդային։ Եթե ճարես մի լավ աշխատընկեր՝ դու ինքդ էլ կկատարես հազար տոկոս։ Իսկ բարաքի տղաները չեն մատնի քեզ ու Լիդային, անհոգ կացեք։ Եթե տղա լինի՝ անունը դրեք Վանյա՝ իմ անունով..․

Սիդորովին ճանապարհ դնելու համար դուրս ելան ոչ միայն Լիդան ու Վանյան, այլև համարյա ամբողջ բարաքը։ Լիդան լաց չէր լինում, — ավելորդ էր։ Ճամբարում լաց չեն լինում։

Դարպասի մոտ Սիդորովը համբուրվեց Վորոբյովի հետ, ձեռքով թփթփացրեց Լիգայի այտը. — պինդ կաց։ Լիդան այդտեղ էլ չլացեց։

Սիդորովն արդեն դուրս էր եկել դարպասից, երբ Վորոբյովը հանկարծ մի բան հիշեց։

— Վանյա, — ձայն տվեց նա, — իսկ հավի վրա աղ գցե՞լ ես։

— Գցել եմ, — արձագանքեց Սիդորովը՝ արդեն քայլելով և նայելով ետ։— Կես ժամ հետո վերցրու կրակի վրայից․․․


Իմ տառը


Նրանք հանդիպեցին ճամբարի առջեւի փոքրիկ հրապարակում, որտեղ տղամարդիկ եւ կանայք, քաղաքականներ եւ քրեականներ, խուռներամ կանգնած, սպասում էին ցուցակի ընթերցմանը։

Երեք օր շարունակ, զանազան ճամբարներից, կալանավորներին փոքր խմբերով բերում ու բերում էին այդտեղ, բաշխիչ կայան, ուղարկելու համար ուրիշ ճամբարներ։

Չորրորդ օրը նրանց դուրս հանեցին բարաքներից, բերեցին դարպասից դուրս։ Եվ այդտեղ, ճամբարի առջեւի փոքրիկ հրապարակում, առաջին անգամ, միախառնվեցին տղամարդիկ ու կանայք, որոնց բարաքները փշալարերի մի ներքին պարսպով անջատված էին միմյանցից։ Եվ այդ ժամանակ էլ հենց, նրանք հանդիպեցին իրար…

Տղամարդը, մոտ երեսուն տարեկան, մինչեւ իր ձերբակալության րոպեն ուսուցչություն էր արել Սիբիրի շատ փոքրիկ Կամեն քաղաքում, իսկ այժմ ֆրանսիական լրտես էր եւ անգլիական դիվերսանտ։

Աղջիկը, քսանչորս հազիվ անց, ուսանողուհի էր՝ Սարատով քաղաքից։ Ընդամենը երեք անգամ էր ծեծել նրան քննիչը, որից հետո պարզվել էր, որ նա տեռորիստուհի է եւ ուզեցել է սպանել այսինչի հավատարիմ աշակերտ այնինչին։

Սկզբում տղամարդկանց մեծաքանակ խումբը եւ կանանց փոքրաքանակ խումբը կանգնած էին առանձին֊առանձին, եւ պահակները հսկում էին, որ նրանք չմոտենան իրար։ Բայց արանքը երկու խմբերի միջեւ դառնում էր հետզհետե ավելի եւ ավելի նեղ։ Մոտենում էին, սակայն, միայն քրեականները, որոնք կազմում էին տղամարդկանց մոտ կեսը, իսկ կանանց՝ ամբողջ խումբը՝ բացառությամբ մի քանիսի։ Եվ դժվար էր ասել՝ տղամարդի՞կ էին ավելի մղվում առաջ, թե՞ կանայք։

Չանցած մի քանի րոպե, տղամարդկանց խմբի կենտրոնում քրեականները կազմեցին մի սեղմ շրջանակ՝ մեջքերը դեպի ներս արած, եւ սկսեցին հերթով մտնել այնտեղ ու դուրս գալ։ Կանանցից չհամաձայնեցին միայն քաղաքականները, որոնց սպառնացին դանակներով եւ կոտրեցին երկուսի դիմադրությունը։ Մնացածներին, որոնք սպառնում էին բղավել, խոստացան ձեռք չտալ, պայմանով, որ չմատնեն նրանց։

Դուրս գալով շրջանակից, հին ճամբարային Ճոճանովը՝ քսանութ տարեկան մի հաղթանդամ երիտասարդ, մոտեցավ ճրանսիական լրտես եւ անգլիական դիվերսանտ Կովալյովին, որի հետ մտերմացել էր այդ երեք օրվա ընթացքում, եւ ցույց տվեց գլխով․

— Գնա։

— Ես շուն չեմ։

Պատասխանը տարակուսանք պատճառեցց Ֆոճանովին, բայց նա հարգանքով նայեց այդ տարօրինակ մարդուն, որը բոլորովին նման չէր նրա ճանաչածներին։

— Հիսունմեկ օր է մնացել քեզ ազատվելու եւ չես կարող համբերել գոնե այդքան, — զզվանքով հանդիմանեց Կովալյովը եւ շուռ տվեց երեսը նրանից։ Եվ իսկապես, ի՞նչ ընդհանուր բան կա իր եւ այդ գողի, տասներկու տարի ճամբարներում թրծվածի միջեւ։ Պատահականության բերումով այդ երեք օրը նրանք պառկել էին կողք֊կողքի եւ ձանձրույթը փարատելու համար իրար պատմել էին իրենց կյանքի պատմությունները։

Ահա այդ պահին էր, որ քրեականների հետապնդումից սարսափած, քաղաքականների հովանավորությունը փնտրելու համար, մոտեցավ դեռ անփորձ աղջիկ եւ փորձված տեռորիստ, սարատովցի ուսանողուհին։

Իր չափսից ավելի մեծ բուշլատի մեջ նա թվում էր իրականից փոքր։ Սարսափով ու զզվանքով լի նրա աչքերի աղերսական հայացքը, որ թափառում էր դեսուդեն, կանգ առավ Կովալյովի վրա։

Կովալյովը մղվեց դեպի նա, թափով ձգեց նրան, առավ թեւի տակ՝ պատրաստվելով իր կյանքի գնով պաշտպանել նրան աշխարհի բոլոր չարիքներից ու վտանգներից։

Նա նույնիսկ, ինչպես պետքն էր, չտեսավ նրա դեմքը․ գեղեցի՞կ էր աղջիկը, թե ոչ։ Եվ մի՞թե դա կարեւոր էր։ Նա կին էր, որը մտել էր տղամարդու պաշտպանության տակ։ Եվ դա առաջին անգամն էր թե մեկի կյանքում, թե մյուսի։

Ֆոֆանովն այդ ամենն ընդունեց յուրովի։ Տասնվեց տարեկան հասակից ի վեր ճամբարներում ապրած, նա չգիտեր սիրո մի ուրիշ տեսակ, քան այն, որով զբաղվում էին ինքն ու իր նմանները՝ առիթից առիթ։ Նա պատրաստվեց իր լայն թիկունքով պատնեշել զույգին ուրիշների աչքերից, իսկ վերջում շուռ գալ եւ ծիծաղել․

— Դուրս եկավ, որ դու էլ շուն ես, եղբայրս…

Աղջիկը նրա ետեւում հեծկլտում էր։ Տղամարդն անկապ խոսքերով մխիթարում էր նրան։ Ֆոֆանովը գաղտագողի նայեց նրանց եւ տարակուսանքով նկատեց, որ նրանք չէին էլ պատրաստվում կատարելու մի այլ բան, քան կատարում էին այժմ․— աղջիկը լաց էր լինում՝ տղամարդու թեւի տակ կծկված, իսկ տղամարդը սեղմել էր նրան իր կողին եւ շշնջում էր հույսի սարսափելի, որովհետեւ դատարկ, խոսքեր։ Հույսի եւ սիրո…

Իսկ ի՞նչ է սերը՝ խա՞ղ, երջանկությո՞ւն… Ճամբարում չէր կարող լինել այլ սեր, քան տղամարդու հովանավորությունը կնոջը։ Եվ ճամբարում չէր կարող չփոխվել սիրո՝ տղամարդու հովանավորությունը կնոջը… Առանց անգամ նայելու աղջկան, Կովալյովն զգում էր, որ այդ նա է, որին սպասում էր իր ամբողջ կյանքում, բայց բախտը վիճակել էր, որ նրանք հանդիպեին այդտեղ…

— Ախ, դուք, իժեր, — հանկարծ որոտաց պահակներից մեկը՝ քրեական կանանց հասցեին։— Ապա, մարշ ձեր տեղերը, թե չէ կկրակեմ…

Ամեն ինչ ավարտված էր, կարելի էր եւ վերադառնալ։ Կանայք, քմծիծաղելով պահակի երեսին, անջատվեցին տղամարդկանցից։

Ֆոֆանովի լայն թիկունքի ետեւում պահակը չտեսավ տեռորիստուհուն։

— Աբդուլաեւ…— լսվեց հանկարծ մի ձայն։

Սկսվում էր ցուցակի ընթերցումը։

— Ես եմ։

— Անուն֊հայրանուն…

— Հայդար—Ալի—Հուսեին, Ալի֊Հասան֊զադե։

Սեղանի մոտ նստածները ծիծաղեցին։

— Հոդվածդ…

— Ուզեցել եմ եմ գյուղի կամուրջը պայթեցնել։ Դիվերսանտ։

— Ժամկետդ…

— Տասնհինգ։

— Ինչքա՞ն է մնացել, հիմար։

— Համարյա բոլորը տեղն է, տասներկու տարի։

— Անցիր աջ։

Կովալյովը տագնապով բաց թողեց աղջկան իր թեւի տակից եւ նայեց երեսին․

— Ի՞նչպես է ազգանունդ…

Անունը կարեւոր չէր, դա չէր վճռում ոչինչ։

— Պեսկովա…— շշնջաց աղջիկը։— Իսկ քո՞նը…

— Ինձ կանչելու են քեզանից առաջ, ես Կովալյով եմ…

Աղջիկը խլեց նրա ձեռքը, բռնեց իր ձեռքերի մեջ, աղերսանքով ու սիրով նայեց նրա երեսին։ «Մի գնա», — կարծես ասում էր նա։

— Ինչո՞ւ հանդիպեցինք, ինչո՞ւ այստեղ…— տնքաց տղամարդը։— Չեմ կարող այլեւս բաժանվել քեզանից, Պեսկովա, ինչո՞ւ հանդիպեցինք…

— Բայց գուցե մենք ընկնենք միեւնույն ճամբա՞րը, — փայլատակեց հույսն աղջկա հոգում։

— Ոչ, իմ տառն ու քոնը հեռու են իրարից, մեզ կտանեն տարբեր կողմեր…

— Ալեքսանդրով…

— Ես եմ։

— Իսկ չի՞ կարելի խնդրել, աղերսել, որ գնանք միասին, Կովալյով։

Բայց այդ արդեն՝ հուսահատության ճիչն էր՝ բանականության հողից կտրված։ Ո՞վ կլսեր լրտես֊դիվերսանտի եւ տեռորիստուհու աղերսը, երբ կենակցությունը ճամբարներում արգելված էր նույնիսկ անմեղ քրեականների համար…

— Բախրամեեւա…

— Մի թողնիր ինձ մենակ, Կովալյով, խնդրում եմ քեզ, — աղերսեց աղջիկը։— Ես լավ կին կլինեմ քեզ համար։ Ես էլ քեզ եմ սիրում, Կովալյով, դու տեսնո՞ւմ ես…

— Աշխարհում ասեիր այդ խոսքերն ինձ, աշխարհում…— աչքերը փակելով, գլուխը կսկիծով օրորեց Կովալյովը։— Ի՞նչ անեմ ես հիմա, ինչպե՞ս թողնեմ քեզ…

— Գեննադիեւ…

— Ես եմ։

— Ե՞րբ հասան «Գ» տառին, — սառեց Կովալյովը։— Շուտով կգա իմ տառը։ Այս ի՞նչ դժբախտություն է, շուտով կգա իմ տառը… Ժամանակ չկա, Պեսկովա, ի՞նչ անենք, ասա, ի՞նչ անենք… Պատմիր քո մասին, Պեսկովա…

— Ես նստել եմ երեք եւ կես տարի, ունեմ վեց եւ կես։ Իսկ դո՞ւ։

— Ես նույնպես։ Բայց պատմիր քո ազատության մասին, երբ դու աշխարհում էիր։ Ո՞րտեղացի էիր, ի՞նչ էիր անում դրսում, ո՞վ ունեիր…

— Դավիդով…

— Ես եմ։

— Պատմիր, խնդրում եմ, Պեսկովա, արդեն կանչեցին «Դ» տառը։ Կհանդիպե՞նք երբեւէ կյանքում…

— Երբեք… Երբեք… Ես կմեռնեմ։ Վեց եւ կես տարի…

— Եվստիգենով…

— Ես եմ։

— Իմ տառը… Շուտով կլինի իմ տառը… Ասա գոնե քո տան հասցեն, Պեսկովա։ Ո՞վ գիտե, գուցե հանդիպենք աշխարհում…

— Ես տուն չունեմ, թանկագին։ Մերոնց աքսորել են իմ պատճառով։ Ո՞ւր՝ չգիտեմ։

— Ուրեմն լսիր իմ հասցեն։ Քաղաք Կամեն…

— Ելագին…

— Լսիր իմ հասցեն, լսիր… Քաղաք Կամեն, փողոց… Սպասիր, մոռացել եմ մեր փողոցը… Ասում են՝ դա ավիտամինոզից է։ Մեր փողոցը… Մեր փողոցը…

— Զախարով…

— Իմ տառը… Մեր փողոցը… Շուտով կլինի իմ տառը… Ի՞նչպես էր մեր փողոցը…

— Մի փնտրիր, Կովալյով, ինձ պետք չի գա ձեր փողոցը, ես կմեռնեմ…

— Ես չեմ թողնի, Պեսկովա, չեմ թողնի։ Ես հրաշք կգործեմ, ես սիրում եմ քեզ։ Բայց ի՞նչ հրաշք գործեմ, ի՞նչ, ի՞նչ…

— Զուեւ…

— Զուեւ… Քա՞նի տառ մնաց մինչեւ իմ տառը… Պեսկովա, լսիր, ես սիրում եմ քեզ։ Որքա՛ն երջանիկ կլինեինք մենք միասին։ Լսիր, պատմեմ քեզ իմ մասին, ուզո՞ւմ ես։

— Պատմիր, շուտ, շուտ, արդեն կանչեցին «Ի» տառը…

— Չի կարող պատահել, մի՞թե Զուեւը չէր վերջինը…

— Իվանովա Ալեքսանդրա Պետրովնա…

— Հետեւյալն իմ տառն է…

— Ոչինչ, Կովալյով, ոչինչ, դեռ ժամանակ կա, Իվանովները շատ են։ Պատմիր։ Բայց ոչ, ասա մի քանի լավ քոսքեր, որ տանեմ ինձ հետ…

— Իվանով Ալեքսեյ Պավլովիչ…

Քրեականներից մեկը, տեսնելով գեղեցիկ աղջկան այդ «ֆրաերի» հետ, մոտեցավ խլելու։ Բայց այդ պահին լայն ձեռքով տված մի շառաչուն ապտակ փակեց նրա քիթն ու բերանը։

— Ես դարձիր, իժ, — ֆշշաց Ֆոֆանովը։

Զույգը ոչինչ չնկատեց։

— Իվանով…

— Մոտենում է իմ տառը, Պեսկովա, ես ոչինչ չեմ կարող պատմել։ Պատմիր գոնե դու մի բան… Խոսիր, ասա ինչ որ ուզում ես…

— Եկ լուռ կանգնենք այսպես, ես նույնպես ուժ չունեմ խոսելու…

Ֆոֆանովը, լայն թիկունքը նրանց արած, մոռացել էր ամեն ինչ շրջապատում, լսում էր միայն նրանց՝ հազիվ զսպելով իր հուզմունքը։ Նրանց յուրաքանչյուր հառաչանքը, ձայների յուրաքանչյուր ելեւէջը արտահայտում էին նրա համար բոլորովին անծանոթ մի զգացմունք, որից թունդ էր ելնում նրա հոգին, պտտվում էր գլուխը։ Տասնվեց տարեկան հասակից, ինչ նա ապրել էր ճամբարներում, եւ մինչեւ հիմա, երբ տղամարդ էր՝ քսանութ տարեկան, ոչ մի կին այդպիսի ձայնով չէր արտասանել նրա ազգանունը, եւ ոչ մի կնոջ նա չէր անվանել այդպիսի քնքշությամբ…

— Իվանով…

— Եկ հրաժեշտ տանք միմյանց, Պեսկովա, իմ հարազատ, մոտենում է իմ տառը…

— Իվանով…

— Մնաս բարով ընդմիշտ, Կովալյով, իմ սեր, իմ ապավեն…

— Իվանով…

— Դանդաղ կարդացեք, իժեր, — դղրդաձայն որոտաց հանկարծ Ֆոֆանովը։

— Ո՞վ էր…— զայրույթից խզված ձայնով ծղրտաց պետը սեղանի մոտ, ցատկելով ոտքի։

— Շտապում եք՝ կարծես մեղրաճանճ է ընկել ձեր ետեւից, — շարունակեց Ֆոֆանովը՝ անցնելով զույգի առաջ եւ այժմ սեղանի կողմից պատնեշելով նրանց։— Կխառնեք բոլոր Իվանովներին իրար հետ, սատանան չի ջոկի։

— Ազգանունդ, — պահանջեց պետը։

— Հերթը կհասնի՝ կիմանաս։

— Հոդվածդ…

— Իմ ֆորմուլյարը սեղանիդ վրա է, ինչո՞ւ ես ինձ հարցնում։

— Լավ, մենք հետո կխոսենք քեզ հետ, — սպառնաց պետը՝ նորից նստելով։

— Իվանով…

Երկու «Իվանով» ֊ից հետո, սակայն, նա ընդհատեց ընթերցումը։ Առաջին խումբը լրիվ էր։ Ուղեպահակների պետն ստորագրեց ստացականը, վերցրեց կանչվածների ֆորմուլյարները։ Ուղեպահակներն ու շները շրջապատեցին կալանավորներին, եւ խումբը, քայլելով դեպի աջ, ընկավ մի նեղ կածան եւ շուտով անհետացավ մեծ տայգայում։

Ժամանակի մի անսպասելի կաթիլ էր դա, որ ընկավ Կովալյովի ու Պեսկովայի պապակ հոգիների վրա։ Երեք րոպե հետո վերսկսվեց ցուցակի ընթերցումը․

— Իվանչենկո…

— Երբ ես գնամ՝ չարտասվես, Պեսկովա, ամուր կաց, իմ անգին… Ամուր կաց միշտ, միշտ, որ ապրես։ Հիմա կկարդան իմ տառը…

— Իվանչուկ…

— Ես քեզ չեմ մոռանա երբեք, Կավալյով, մինչեւ մահ…

— Եվ ես քեզ չեմ մոռանա, Պեսկովա…

— Կասատկինա…

— Իմ տառը…— խեղդված ձայնով արտասանեց Կովալյուվը։

— Համբուրիր ինձ, Կովալյով, վերջին անգամ…

— Ես դեռ առաջին անգամ էլ չեմ համբուրել քեզ…

Կովալյովը համբուրեց աղջկա այտը՝ արցունքից թրվջած։ Ուրիշ արցունքներ, ավելի խոշոր ու տաք, կաթեցին աղջկա այտի վրա։

— Գոնե հինգ րոպե եւս, — կծկված կոկորդից հազիվ արտաբերեց Կովալյովը։— Գոնե հինգ րոպե։ Ո՞ւմ խնդրել՝ աստծո՞ւն, սատանայի՞ն՝ եթե անկարելի է խնդրել մարդկանց…

— Կաշինցեւ…

Կովալյովն ու Պեսկովան լռեցին կես խոսքի վրա, սարսափով սեղմվեցին իրար եւ նույնիսկ ընկրկեցին մի քայլ՝ կարծես գրոհող վտանգից։

Սեղանի կողմից, դաժան հանգստությամբ, ցուցակը մոտենում էր Կովալյովին…

— Կելլեր…

Կովալյովը տագնապից դողացող մատներով շոշափեց֊գտավ աղջկա ձեռքերը՝ շոյելու եւ նրան հանգստացնելու համար։ Բայց նույն բանի համար Պեսկովայի մատները փնտրում էին տղամարդու ձեռքերը։ Նրանց մատներն անկանոն խճճվեցին իրար՝ ավելի խտացնելով նրանց տագնապը։

— Կիչիգին…

Կովալյովը լեզվով խոնավացրեց իր չորացած ու գունատ շրթունքները, արեց կուլ տալու մի անզոր շարժում՝ պատրաստվելով արտասանել «ես եմ» բառերը, բայց զգալով, որ անկարող է արտասանել ոչ մի հնչյուն։

«Ձեռքս կբարձրացնեմ», — մտածեց նա։

— Կնորին…

Եվս մի ազգանուն… Ե՞րբ պիտի վերջանա այս տառապանքը…

— Կնյազեւ…

— Եվս մի ազգանուն…

— Կովալյով…

— Ես եմ, — բարձր ու հստակ հնչեց Ֆոֆանովի ձայնը։

— Խենթ, — կիսաձայն բղավեց Կովալյովը եւ քաշեց նրա թեւքը։ Ֆոֆանովը կոպիտ ցնցումով ազատեց իր թեւը։

— Այդ դո՞ւ էիր քիչ առաջ բղավողը, սրիկա, — կիսատ բարձրանալով սեղանի ետեւում, ասաց պետը։— Անուն հայրանուն…

— Գլեբ Իվանովիչ։

— Հոդվածդ…

— Ֆրանսիական լրտես եւ անգլիական դիվերսանտ։

— Պարծենո՞ւմ ես, իժի ծնունդ, ինչո՞ւ չես անվանում հոդվածիդ համարը։

— Մոռացել եմ։

— Ժամկետ…

— Վեց եւ կես տարի։

— Անցիր ձախ։

— Քաղաքացի պետ…— ուզեց բղավել Կովալյովը, բայց հաղթանդամ երիտասարդն իր կատաղի աչքերը ոլորեց նրա վրա։ Ապա, մի աննկատելի շարժումով շոյեց նրա ձեռքը։

— Մնաս բարով, մարդ…— շշնջաց նա։

Շոյեց նաեւ աղջկա ձեռքը։

— Եղեք երջանիկ… գոնե էլի հինգ րոպե… Ուրիշ ոչնչով չեմ կարող ձեզ օգնել…


Ավազակի երգը



1

Կարանտինը գտնվում էր բլուրի վրա՝ փշալարերով շրջապատված։ Այն ծառայում էր նաեւ որպես բաշխիչ կայան։ Բաղկացած էր երեք բարաքներից՝ դասավորված այնպես, որ դրանց արանքում գոյացել էր մի փոքրիկ բակ։ Չորրորդ կողմում փշալար դարպասն էր։

Ոչ մի հարմարություն չուներ կարանտինը՝ ոչ հագուստի եւ ոտնամանի կարկատման արհեստանոց, ոչ բուժկայան, միայն արտաքնոցի երեք տնակներ՝ բարաքների ծայրերին։ Եվ պետք էլ չէին ուրիշ հարմարություններ, քանի որ կալանավորներն այդտեղ պահվում էին ընդամենը յոթ֊տասը օր եւ ուղարկվում նշանակված վայրերը։ Շտապ կարիքների համար կար մի բուժակ, որն ապրում էր ցանկապատից դուրս, եւ կար ամուր դռներով ու լուսամուտներով մի մեկուսարան, որը նույնպես դրսումն էր։

Կալանավորներին այդտեղ բերում էին ոչ միայն աշխարհից՝ ուղարկելու համար ճամբարները, այլեւ ճամբարներից՝ ուղարկելու համար ուրիշ ճամբարներ։

Յուրաքանչյուր ճամբարի պետ, առիթից օգտվելով, ազատվում էր իր բալաստից։ Ուղարկում էին աշխատանքից հրաժարվող քրեականներին՝ հանելով նրանց մեկուսարաններից, ուղարկում էին հլու֊հնազանդ աշխատող, բայց ուժասպառ եղած քաղաքականներին՝ դուրս գրելով փոքրիկ հիվանդանոցներից։ Ուղարկում էին նաեւ այնպիսիններին, որոնք ե՛ւ ուժեղ էին, ե՛ւ աշխատանքից չէին հրաժարվում, բայց ունեին մեծ ժամկետներ՝ 15 եւ ավելի տարի։ Ճամբարների պետերը վախենում էին, թե մի օր նրանք կփախչեն։ Ուրեմն թող ուրիշները կրեն նրանց պատասխանատվությունը։

Առաջին օրը լիք֊լցվեց բարաքներից մեկը՝ թե՛ ներքեւի եւ թե՛ վերեւի պառկելատեղերով։ Առանց բացառության բոլորը քրեականներ էին։ Դա ձանձրալի էր։ Ոչ ոքի չէր կարելի պլոկել, որովհետեւ ոչ ոք ոչինչ չուներ։ Ձանձրույթը փարատելու համար սկսեցին ծեծել ամենախեղճերին եւ ապա զբաղվեցին ազարտային զանազան խաղերով։ Տանում եւ տարվում էին խուզարկությունով անցկացրած իրենց դանակները։ Հետո սկսեցին խաղի մեջ դնել մեկն իր աստծուն, որը ոչ ոքի հարկավոր չէր, բայց մյուսը տարավ կատակի համար, երկրորդը դրեց իր մականունը՝ «Ոսկեցե», որը դուր էր գալիս բոլորին։ Իսկ երրորդն առաջարկում էր իր փոքր ժամկետը փոխել ավելի մեծ ժամկետի հետ, իհարկե, փոխելով նաեւ անուն֊ազգանունները։ Յուրաքանչյուր տարվա դիմաց նա պահանջում էր մի տուփ ծխախտո։ Բայց ոչ ոք ծխախոտ չուներ եւ բոլորը ծխում էին միակ խոտե ներքնակը, որն իր հետ բերել էր հիմարի մեկը։

Երկրորդ օրը, երբ քրեականները բարաքում պառկոտած ու նստոտած, մտածում էին, թե ինչպես անցկացնեն այդ նոր օրը, ներս ընկավ արտաքնոցից վերադարձող մեկը եւ բղավեց, որ գալիս են «հալից ընկածներ» ։

Ամբողջ բարաքը թափվեց դուրս։ Բոլորը նետվեցին դեպի փշալարերը։

Ներքեւում, բլուրի ստորոտում, ամեն կողմ փռված էր անտառը։ Այնտեղից դուրս էր եկել եւ թեք վերելքով դանդաղաքայլ բարձրանում էր «հալից ընկածների» մի ոչ մեծ խումբ՝ պահակներով ու շներով շրջապատված։

Ուրախության վայրենի աղաղակները դուրս պրծան գողերի, խուլիգանների, բռնաբարողների եւ մյուսների կոկորդներից․

— Հիտլերներ են գալիս…

— Հալից ընկածներ…

— Ապրեցինք…

Եվ նայեցին իրար, փաթաթվեցին, գրկախառնվեցին, քաշքշվեցին ուրախությունից, եւ նորից քարանալով, նայեցին փշալարերի արանքներով՝ ինչպես սարդերն են ոստայնի միջով նայում մոտեցող ճանճերին։

Ճամբարից դուրս, դարպասի դիմաց, գտնվում էին պահականոցի եւ կարանտինն սպասարկող անձնակազմի մի քանի փոքրիկ տնակները։ «Հալից ընկածների» խումբը, բարձրանալով բլուր, ուղղվեց դեպի դարպասը։ Ուղեպահակները կանգ առան։ Կալանավորները, երկու օրվա ճանապարհից ուժասպառ եղած, իսկույն նստեցին գետնին։ Շները՝ նույնպես։

Տնակներից մեկից դուրս ելավ բուժակը, որն անցյալում եղել էր անասնաբուժարանի ֆելդշեր։

— Հիվանդներ չկա՞ն, — հարցրեց նա։

— Չկան, — պատասխանեց մոտակա ուղեպահակը՝ բոլորի փոխարեն։ Անասնափուժարանի ֆելդշերը նորից մտավ տնակ՝ իր գործերին։

Ուղեպահակների պետը, կալանավորների ֆորմուլյարները ձեռքին, թակեց կարանտինի պետի լուսամուտը։ Դուրս ելավ զինվորական համազգեստով ու գլխաբաց մի մարդ։ Մոտեցան նաեւ տեղի պահակներից մի քանիսը, եւ սկսվեց բանտարկյալների հանձնման֊ստացման սովորական եւ ձանձրալի արարողությունը։

Դրա վերջանալուն անհամբեր սպասում էին թե՛ դրսում եւ թե՛ ներսում։ Դրսում՝ որպեսզի վերջապես ուտելիք ստանան։ Ներսում՝ որպեսզի նրանց թալանեն։


2

«Հալից ընկածների» խումբը տեղավորեցին քրեականների դիմացի դեռ դատարկ բարաքում։ Ճաշի համար շուտ էր, ուստի բաժանեցին միայն չորսհարյուրգրամական հաց, որը մարդիկ կուլ տվեցին իսկույն։ Բայց կուլ տվեցին դժվարությամբ, տագնապով, որովհետեւ նկատել էին քրեականների գիշատիչ հայացքները՝ նրանց հագուստների վրա ուղղված, եւ ամեն վայրկյան սպասում էին նրանց ներխուժմանը։ Բայց աշխարակների վրայից երկու պահակները հսկում էին եւ թույլ չէին տալիս նրանց՝ մոտենալ քաղաքականների բարաքին, եւ նրանք չեկան։

Նրանք եկան մութն ընկնելուց հետո։ Եկան ամբողջ կազմով՝ բացառությամբ ամենախեղճերի։

Մտնելով ընդարձակ եւ դատարկ բարաքը, որի մի անկյունում ծվարվել էին ժամանածները, նրանք կարգադրեցին ազդու կիսաձայնով․

— Սո՛ւս…

Դիմադրողներ չեղան, բայց եկածները, կարգի համար, հանվեցնելուց առաջ ծեծեցին մի քանիսին։ Տալով նրանց իրենց ճամբարային քրքրված հագուստները, վերցրին աշխարհի հագուստների վերջին մնացորդները, որ դեռ պահպանվել էին նրանց վրա։ Սպիտակեղենը խլեցին առանց, իհարկե, փոխարենը տալու։ Եվ չունեին էլ։

Ներքեւի տախտակներից մեկի վրա երեսն ի վեր պառկած, թալանվելու իր հերթին էր սպասում Խարկովի կոնսերվատորիայի դասատու, արդեն ծեր Պավել Անդրեեւիչ Շեւչենկոն՝ մեծ կոբզարի ազգանվանակիցը։

Մի քանիսն անցել էին նրա մոտով եւ ուշադրություն չէին դարձրել վրան։ Իր բանտարկության համարյա երեք տարիների ընթացքում Շեւչենկոն թեթեւացել էր աշխարհի հագուստների ց եւ այժմ պառկած էր ճամբարային քրքրված համազգեստով։

— Ապա, Հիտլեր, վեր կաց…

Շեւչենկոն բարձրացավ՝ առանց անգամ նայելու, թե ով էր հրամայողը։ Եվ միայն դրանից հետո նայեց քրեականին։

Կանգնած էր քսանչորս֊քսանհինգ տարեկանի չափ մի երիտասարդ՝ խոշոր դիմագծերով, չար, համարյա դաժան դեմքով։ Իսկ այդ դեմքի վրա, անսպասելի կերպով, կապույտ խաղաղ աչքեր՝ ինչպես Շեւչենկոյինը։

Նրանց աչքերը հանդիպեցին միմյանց։ Քրեականը շուռ տվեց հայացքը, բայց ասաց նույն հրամայական տոնով․

— Տուր դանակը։

— Ի՞նչ դանակ, — զարմացավ Շեւչենկոն, — ես դանակ չունեմ։

— Հանդիր, ես ինքս կգտնեմ…

Շեւչենկոն հասկացավ եւ ուժ գտավ քմծիծաղելու։ Դանակը պատրվակ էր։ Դե ի՞նչ, շնորհակալություն գոնե դրա համար։ Դա էլ մի տեսակ քաղաքավարություն է…

Հանվելիս կոնսերվատորիայի դասախոսն աննկատելի կերպով հատակին գցեց դրամի այն փոքրիկ գումարը, որը նա պահում էր իր հագուստի ծալքերում՝ «սեւ օրվա համար» ։ Ո՛վ մարդկային լավատեսություն, որ դեռ լրիվ սեւ չես համարում այդ օրերը։ Թե՞ մարդկային հոռետեսություն, որ պասում ես է՛լ ավելի սեւ օրերի…

— Դանակ չկա, հագնվիր, — կարգադրեց քրեականը՝ նրա հագուստներն ուշադիր տնտղելուց հետո։

Շեւչենկոն իսկույն նկատեց, որ սվիտրը, որը նա հագնում էր վերնաշապիկի տակ, մերկ մարմնի վրա, այլեւս չկար։ Նրա համար անհասկանալի էր, թե ի՞նչ կերպ եւ ո՞ւր չքացավ դա իր աչքերի առաջից։ Ուժ գտավ հիանալու քրեականի ձեռքերի ճարպկությունից։

Բաժանվելուց առաջ նրանց աչքերը նորից հանդիպեցին եւ քրեականը գոռաց․

— Ի՞նչ ես նայիչներդ չռել վրաս, Հիտլեր։

Նա բարձրացրեց ձեռքը՝ ծերունուն խփելու համար, բայց, չգիտես ինչու, չխփեց եւ գնաց։

Բարաքում թողնելով մի երկու տասնյակ գջլոտված մարդկանց, քրեականները դուրս ելան խմբով, հագնված ավելի տաք եւ ավելի վայելուչ։

Մի քանի օր հետո, սակայն, այն հագուստների զգալի մասը կվերածվի հացի, կարտոֆիլի, գուցե եւ խոզաճարպի

Այն քրեականին, որը տարվել էր իր աստծուն, մոտեցավ մյուսը, որը տարել էր, եւ առաջարկեց․

— Խաղա՞նք։ Դու դիր թեւիդ տակի վարտիքը, իսկ ես՝ քու աստծուն։ Գուցե ետ գրավես։

— Ինչի՞ս է պետք աստվածը։

Ամեն բանից բացի, նա չէր ուզում զրկվել իր նոր մականունից, որն ստացել էր երեկ․ «Իր աստծուն տանուլ տված մարդ» ։

3

Երրորդ բարաքը դեռ դատարկ էր։ Դա ներքին փշալարերով անջաված էր մյուս ամբողջ ճամբարից։ Պարզ էր, որ կանանց համար էր։

Երրորդ օրը, վաղ առավոտյան, տարածվեց ուրախ լուրը․ նանիք են եկել…

Քրեականները, «հալից ընկածներից» խլաթ հագուստներով, դուրս թափվեցին եւ մոտեցան դարպասին, որի այն կողմում սկսվել էր կանանց հանձնում֊ստացումը։

Դուրս էին եկել նաեւ «հալից ընկածները» ՝ քրեականների տված պատառոտված հագուստներով, եւ նույնպես նայում էին կանանց՝ վախենալով տեսնել նրանց մեջ իրենց հարազատներին, որոնց որտեղ լինելու մասին շատերը լուր չունեին։

Դատարկ բարաքում, իր տախտակի վրա պառկած, վերին տախտակի տակին էր նայում եւ մտածում Շեւչենկոն։ Բոլոր մյուսների նման նա եւս ահա տասը օր էր, ինչ չէր ածիլվել։ Ի՞նչ արտահայություն կար նրա դեմքի վրա՝ դժվար էր ասել․— այնտեղ կային միայն մազեր։

Ահա բավական ժամանակ էր, ինչ նա լսում էր մի սքանչելի երգի ձայն։ Երգում էր մի տղամարդ՝ հոգեբուխ ու սրտառուչ։ Երգում էր այնպիսի մի բացառիկ տենորով, որպիսին աշխարհում անգամ չես հանդիպի հաճախ։

Երգը որոշակիորեն գալիս էր քրեականների բարաքի կողմից։ Այդ էր ամենաանհավատալին։ Շեւչենկոն, որ երգի առաջին իսկ հնչյուններից խելահեղ ցանկություն էր զգացել գնալ եւ տեսնել երգչին, այժմ զսպում էր իրեն՝ այդ տեղում պառկած։ Ինչպիսի՜ հիասթափություն, եթե հանկարծ տեսնես, որ դա երգում է որեւէ ավազակ, հենց թեկուզ, ասենք թե, նա, որը երեկ պլոկեց քո վրայից սվիտրը։

Ասում են՝ չար մարդիկ երգ չունեն։ Դա սխալ է։ Չար մարդիկ երգում են եւ այն էլ՝ հաճախակի։ Բայց դա երգ չէ, այլ երգի բռնաբարված եւ հոշոտված մարմին, անճանաչելիորեն այլանդակված։ Ով գոնե մի անգամ լսել է չար մարդու երգը, նա չի մոռանա երբեք այդ դժոխային ոռնոցը…

Բայց այժմ երգը հնչում էր հրաշալի։ Եղանակը ծանոթ էր Շեւչենկոյին, եւ նա հեշտությամբ որոշում էր, որ երգում է մի անմշակ, բայց բնականից արտասովոր կերպով օժտված մի ձայն։

Լսում էր Շեւչենկոն ու լալիս։ Լալիս էր, որովհետեւ այդ ձայնն արտասովոր ձայն էր։ Լալիս էր, որովհետեւ ծերունիները լինում են թուլասիրտ։ Լալիս էր նրա համար, որ ահա երեք տարի է, ինչ նա զրկվել է աշխարհից եւ զրկված պիտի մնա էլի յոթ տարի՝ եթե ոչ ընդմիշտ… Լալիս էր նրա համար, որ երեկ նրանից խլեցին սվիտրը, վերջին իրը, որը նրան դեռ կապում էր աշխարհի հետ…

Քիչ հետո, սակայն, նա սրբեց արցունքները եւ վճռեց․ կգնա քրեականների բարաքը, կտեսնի երգչին…

Խնամքով թաքցնելով իր փոքրիկ գումարը պատառոտված հագուստի ծալքերում, նա ելավ դուրս։ Ի՞նչ գործ ունի այդպիսի ձայն ունեցող մարդը քրեականների մոտ…

Բարաքը դատարկ էր։ Քնելատեղի վրա անգործ նստած, երգում էր սվիտրի հափշտակողը…

Տեսնելով ընդոստ ներխուժած Շեւչենկոյին, ավազակը կտրուկ ընդհատեց երգը՝ պատրաստվելով կռվի։ Բնազդական շարժումով շոշափեց դանակը շալվարի գրպանում։

Շեւչենկոն մի պահ քարացավ իր տեղում, ապա հարձակվեց նրա վրա եւ բռնելով ուսերը, ցնցեց, հուզված․

— Շնորհակալություն, ապո՛ւշ, շնորհակալություն, դժբա՛խտ…

— Դու, ի՞նչ է, շշմե՞լ ես, — սառած հարցրեց ավազակը։

— Ուժ պիտի ունենայի, որ գցեի քեզ ոտքերիս տակ, ծեծեի, — դողդողացող բռունցքները սեղմելով, ասաց ծերունին։— Այսպիսի աստվածային ձայնով ընկնել ճամբար… Ո՛ւխ…

Եվ նա, թափ առնելով, բարձրացրեց ձեռքը՝ խփելու համար։

Հաղթանդամ երիտասարդը, որը կարող էր մի ձեռքի կողմնակի հարվածով տապալել ծերունուն, կծկվեց տեղում՝ սպասելով հարվածի։

Շեւչենկոն չխնայեց նրան եւ շառաչուն մի ապտակ հասցրեց երեսին։ Եվ նստեց նրա մոտ։

Երիտասարդը չշարժվեց տեղից։

— Մի՞թե լավ եմ երգում, — հարցրեց նա քիչ հետո։

— Ավանակ… Լա՜վ է երգում… Սոբինով դուրս կգար քեզանից։ Ի՞նչ գործ ունես սրանց մեջ, սրենց հետ…

— Գիտե՞ս ինչ, ծերուկ…— ասաց հանկարծ երիտասարդը՝ բավական մտածելուց հետո։— Քաշվիր էստեղից՝ քանի տեղն է գլուխդ։ Քիթդ մի խոթիր՝ եթե բան չես հասկանում երգից…

— Հասկանում եմ, ապուշ, ես երգի դասատու եմ Խարկովի կոնսերվատորիայում…

Նա հենց այդպես էլ ասաց «եմ», եւ ոչ թե՝ «էի» …

Երիտասարդի կապույտ ու խաղաղ աչքերը մի պահ փայլեցին նրա չար դեմքի վրա, ապա կասկածը նորից մթագնեց դրանք․

— Կվերադարձնեի քո սվիտրը, բայց տարվել եմ… Էնպես որ, մի չարչարվիր։

— Էհ, ավազակ դու, ավազակ, — վիրավորված վեր կացավ կոնսերվատորիայի դասատուն։— Մի՞թե ես սվիտրի համար եմ ասում։ Երբ գալիս էի այստեղ, ես ի՞նչ գիտեի, թե դու ես երգողը…

Եվ քայլեց դեպի դուռը։

Շեւչենկոյի բացատրությունը, վերջապես, հասավ երիտասարդի գիտակցությանը։ Նա վեր ցատկեց տեղից, վազեց դեպի դուռը, ծածկեց, մեջքը դեմ տվեց դրան․

— Մարդ եղիր, ծերո՛ւկ… Դե, ներիր ինձ։

— Սվիտրի համա՞ր, — այս անգամ հեգնեց ծերունին ինքը։

— Մարդ եղիր՝ ասում եմ քեզ, ի՞նչ գործ ունի էստեղ սվիտրը…

— Շորթեցիր ինձանից, որ իսկույն տարվես, ամոթ քեզ…— գլուխն օրորեց ծերունին։— Գոնե կհագնեիր ինքդ, բարձր օձիքով, արդեն ձմեռ է, ցուրտ… Ինչի՞ համար ես նստած։

Երիտասարդը տվեց քրեական օրենսգրքի հոդվածի համարը։

— Չեմ ուսումնասիրել ձեր դասագիրքը, — արհամարհանքով ձեռքը թափ տվեց ծերունին։— Ինչի՞ համար ես նստած։

— Բանկ եմ կտրել։

— Գրպանահատ ես, — եզրակացրեց Շեւչենկոն։— Ժամկե՞տդ։

— Վեց տարի։

— Ինչքա՞ն ունես։

— Մի տարու չափ։

Շեւչենկոն նայեց նրան՝ ինչպես հրաշքի։ Ոչ, նախանձ չկար նրա հայացքի մեջ, այլ անհույս թախիծ։ Ահա մի մարդ, որը մի տարի հետո գնալու է ազատության… Երջանիկ մարդ…

Ծերունին, նրան այնքան մոտիկ կանգնած, մի պահ իրեն պատկերացրեց նրա փոխարեն, նրա մաշկի տակ, եւ սարսափը պաշարեց նրան, որ նորից ելնելու էր այնտեղից, մտնելու էր իր մաշկի տակ, նորից իր վրա էր վերցնելու յոթ տարվա, հավիտենականության պես երկար, բազում փորձանքներով լի ժամկետը…

Բայց ինչո՞ւ մտածել բանը պրծածների մասին…

— Լսիր ինձ, — աղերսանքով դիմեց նա ավազակին։— Ես քեզ խնդրում եմ, հենց որ ազատվես մի տարի հետո, գնա Խարկով, ուղղակի կոնսերվատորիա։ Ասա, որ ես եմ ուղարկել քեզ… Մի վախենա, իմ կոլեգաները գիտեն, որ ես անմեղ եմ։ Կանչիր մի անկյուն եւ ասա, որ ուղարկել է Շեւչենկոն, Պավել Անդրեեւիչը… Մի՛ կորցնից ձայնդ։ Այսինքն՝ ոչ թե դու, այլ մեր արվեստը… Այո…

Շեւչենկոն կանգնած էր, իսկ քրեականը նստել էր եւ ականջներն առել բռունցքների մեջ։

— Դու գիտե՞ս, որ ես իժ եմ, — հարցրեց նա հանկարծ։

— Գիտեմ։

— Ուրեմն, ներիր ինձ սվիտրի համար, ծերո՛ւկ։

— Էլի սվիտրը։ Դու ասա, խոսք տալի՞ս ես, որ կգնաս Խարկով։

— Ես իժ եմ ու իմ տեղն էստեղ է, — կրկնեց ավազակը։— Գիշերը, օրինակ, մենք հարձակվելու ենք կանանց բարաքի վրա, որ քեֆ անենք, հասկացա՞ր։ Ես արդեն մի տարի լրացուցիչ ժամկետ եմ ստացել էդպիսի բաների համար։ Գուցե էլի կստանամ՝ եթե պահակը չխփի ինձ աշտարակի վրայից։ Իսկ դու ասում ես սովորելու մասին…

— Աստված իմ, ավազակ, իսկակա՛ն ավազակ… Բայց դու կարող էիր…

— Ոչինչ չէի կարող։ Վերջ։ Ծխել ուզո՞ւմ ես։ Աշխարակի վրայից մնացուկ են նետել ինձ։

— Ես ծխող չեմ, — գլուխն օրորեց կոնսերվատորիայի դասատուն՝ անթարթ նայելով նրան եւ մտածելով ծխախոտից շատ հեռու բաների մասին։

— Կին ուզո՞ւմ ես, — առանց հեգնանքի, ավազակավարի անկեղծ, հարցրեց երիտասարդը։— Եթե դեռ ձեռք չես քաշել էդ տեսակ բաներից՝ գիշերը քարշ տամ, բերեմ քեզ մոտ…

Շեւչենկոն լռեց մի պահ եւ ասաց ցավով․

— Ո՞րտեղից է գալիս քո ձայնը… Ձայնը հոգու հայելին է, իսկ քո հոգին լիքն է կեղտով…

— Ինչո՞ւ կեղտով, ծերուկ, — ժպտաց քրեականը։— Ես քեզ ուզում եմ լավություն անել։ Իսկ կարելի՞ է մեկին լավություն անել՝ առանց մի ուրիշին վատություն անելու…

— Ինձ ոչինչ հարկավոր չէ։

— Դու իմ խոսքերին մի նայիր, թե քարշ կտամ, կբերեմ։ Ինքը կգա։ Նրանք էլ սոված են մեզ պես…

— Լռիր վերջիվերջո, — բարկացավ ծերունին, — դու վիրավորում ես իմ ամենանվիրական զգացմունքները։

— Ի՞նչ ես ուզում ինձանից, — տարակուսեց երիտասարդը։— Ես չեմ հասկանում։

— Մի՛ կորցնիր ձայնդ, երիտասարդ։

— Իսկ դրանից ի՞նչ օգուտ քեզ, հիմար մարդ։

— Ինձ՝ ոչ մի։

— Չեմ հասկանում ես ձեզ, — հառաչեց քրեականը։— Մեկ՝ մեր երկիրն եք ուզում ծախել ֆաշիստներին, մեկ՝ մտածում եք ուրիշի ձայնի մասին։ Դու Հիտլեր չե՞ս միթե։

— Բան չես հասկանում, երիտասարդ, — հառաչեց ծերունին։— Կհարցնես իմ կոլեգաներին կոնսերվատորիայիում, նրանք ամեն ինչ կպատմեն քեզ։ Խոստանո՞ւմ ես։

Երիտասարդը դանդաղ գլխով արեց։

Դրսից լսվեց քրեականների ձայնը։ Թե՞ միշտ էր լսվում, բայց նրանք ուշ դարձրին միայն հիմա։ Քրեականն սթափվեց, ասաց շտապ․

— Իսկ հիմա գնա՛, ծերուկ, թող չտեսնեն մեզ իրար հետ։ Կծիծաղեն մեզ վրա։ Լսիր, քանի մենք այստեղ ենք, ամեն օր ճաշի ժամանակ ճաշամանդ տուր ինձ, ես քեզ համար երկու բաժին կստանամ։ Ճաշ բաժանողը մերնոցից է, ազնիվ գող։ Հիմար կլինես եթե դա էլ մերժես։

— Չեմ մերժում, գլուխս պտտվում է հյուծվածությունից։

Վերջապես, երիտասարդը գոհ զգաց իրեն, որ գոնե որեւէ բանով կարող է օգտակար լինել «ծերուկին» ։

— Խոստացիր նաեւ, որ չես մասնակցի գիշերային հարձակմանը։

— Էդ չեէավ, ծերուկ, դու արդեն շատ բան ես պահանջում, — նույնիսկ բարկացավ ավազակը։— Ուզեմ՝ կմասնակցեմ, ուզեմ՝ ոչ։

— Խնդրում եմ քեզ, — աղերսեց նորից ծերունին եւ դիմեց խորամանկության։— Եթե քեզ մի բան պատահի կամ դու նոր ժամկետ ստանաս, այլեւս ոչ ոք չի կարողանա պատմել իմ կոլեգաներին իմ մասին…

Քրեականը ձայն չհանեց։

— Ուրեմն խոստանո՞ւմ ես, — պնդեց ծերունին։

— Գնա, ծերուկ։ Մեզ մոտ էդպես չի լինում, որ բոլորը գնան մի գործի, իսկ մեկը մնա։ Եթե կարողացա՝ կհամոզեմ, որ ոչ մեկս չգնա։ Դա ուրիշ բան։ Դե գնա՛, գնա՛… Հա, լսի՛ր… Շնորհակալություն։ Հասկացա՞ր… Շնորհակալություն։ Ուրիշ բան չե՞ս ուզում։

— Ուզում եմ…— Ծերունին սրբեց աչքերը։— Երբ դառնաս երգիչ, երգիր մի անգամ ռադիոյով, ինձ համար։ Ասա, որ երգում ես Շեւչենկոյի պատվերով։ Գուցե ես լսեմ այստեղ։ Երեք տարի հետո, հինգ, յոթ, երբ ուզում է լինի։ Ես այստեղ եմ… Եթե չմեռնեմ…

Ճոճվելով ծերությունից եւ հուզմունքից, նա ելավ դուրս։

4

Հաջորդ առավոտյան, երբ շարքի կանգնեցրին կալանավորների առաջին խումբը՝ ուղարկելու համար, Շեւչենկոն մոտեցավ շարքերին, գտավ ավազակին եւ մեկներ նրան իր սվիտրը․

— Վերցրու… Գնեցի։ Վերցրու եւ հագիր, որ կոկորդդ չմրսեցնես…

Ավազակն իր չար դեմքով նայեց շուրջը կանգնած քրեականներին եւ ապա իր կապույտ աչքերի խաղաղ հայացքը դարձրեց ծերունու վրա…

Շարունակությունը' Մկրտիչ Արմեն/Պատվիրեցին հանձնել ձեզ (3)


Նյութը հրապարակվել է Մամուլի խոսնակի շրջանակներում:
Կիսվի՛ր այս նյութով՝
Նիդերլանդական Օրագիր Գրական էջ
03:29, 22.12.2017
12981 | 0
01:01, 08.12.2017
29883 | 0
23:45, 27.08.2017
21572 | 0
դեպի վեր