USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+18 °C, +17 °C ... +28 °C Վաղը`+28 °C
+18 °C, +17 °C ... +28 °C Վաղը`+28 °C
Մկրտիչ Արմեն/Պատվիրեցին հանձնել ձեզ (3)
16:33, 23.05.2015
5758 | 0
Վեց հիվանդության տեր մարդը 1 Կան կալանավորներ, որոնք այնքան կալանավոր են, որ չես պատկերացնում, թե երբեւէ եղել են դրանից բացի մի ուրիշ բան։ Ձերբակալվելուց եւ աքսորվելուց մի քանի տարի հետո նրանց միջից սրբվում է ամբողջ անցյալը, մնում է ներկան, որն ընդհանուր է բոլորի համար։ Նայելով ցրտից սրթսրթացող կամ հաց ստանալիս հացակողի համար վիճող այդ համանման արարածներից որեւէ մեկին, անհնար է ասել՝ բանվո՞ր է եղել նա անցյալում, գիտնակա՞ն, գյուղացի՞, թե՞ պետական պաշտոնյա։ Նա կալանավոր է։ Նա կարող է լինել բարձրահասակ կամ ցածրահասակ, նիհար կամ գեր, մազակալված կամ ածիլված՝ եթե արդեն անցել է մի կամ երկու շաբաթը եւ հասել է նրա ածիլվելու հերթը։ Դրանք անկարեւոր մանրամասնություններ են, որոնք չեն փոխում ընդհանուր տեսքը։ Նա կալանավոր է՝ եւ դրանով ասված է ամեն ինչ։ Այդպիսի իսկական կալանավոր էր նաեւ «վեց հիվանդության տեր մարդը» ։ Մյուս բոլորի հետ միասին չորս֊հինգ տարի «ընդհանուր» ՝ այսինքն՝ ֆիզիկական աշխատանքների գնալուց հետո նա դարձել էր անպետք։ Տարին մի կամ երկու անգամ կատարվող բուժքննություններից մեկի ժամանակ կենտրոնական ճամբարից եկած հանձնաժողովը նրա մեջ գտել էր, ինչպես ասում էին՝ վեց հիվանդություն, եւ «ակտավորել» էր նրան, այսինքն՝ գտել էր հաշմանդամ։ «Ակտավորումը» կալանավորին ազատում էր ընդհանրապես որեւէ աշխատանքից, տալիս էր չնչին օրապահիկ ստանալու իրավունք եւ քաղցից դանդաղորեն մահանալու լայն հնարավորություններ։ Ուստի եւ, նրանք բոլորը, հոժարությամբ հանձն էին առնում որեւէ աշխատանք, թեկուզեւ իրենց ուժերից վեր, որպեսզի ստանային եւս մի կամ երկու հարյուր գրամ լրացուցիչ հաց։ «Վեց հիվանդության տեր մարդը» քառասունն անց էր։ Միջահասակ, ճաղատ, նա ամբողջովին ուռած էր։ Ուռած էր նրա դեմքը, մանավանդ՝ կուրծքն ու փորը, որոնք միաձուլվել էին իրար՝ կազմելով մի ընդհանուր կորագիծ։ «Վեց հիվանդության տեր մարդն» աշխատում էր բուժակի մոտ։ Վերջինս նրան վերցրել էր ժամանակավորապես, բայց պարզել էր, որ հաշմանդամը մի կատարյալ գյուտ էր նրա համար։ Չնայած իր «վեց հիվանդություններին», այդ մարդը կատարում էր բուժկայանի ամբողջ սեւ աշխատանքը՝ հատակները լվանալուց սկսած մինչեւ հիվանդներին վիրակապելը։ Եվ քանի որ բուժկայանում եղած աշխատանքը միայն «սեւ» էր, «սպիտակը» չկար, ուստի եւ բուժակն ինքը ոչինչ չէր անում՝ բացի մի երկու ժամ հիվանդներին ընդունելուց, մի֊մի դեղափոշի տալուց կամ հայհոյելուց ու վռնդելուց։ Մնացյալ ժամանակը նա նվիրում էր ժամանցի կամ օրինավոր հանգստի։ Նույնպես միջահասակ, բայց ոչ թե ուռած, այլ գեր, արդեն տարիքոտ, նա բուժակ էր եղել նաեւ ազատության մեջ եւ ձերբակալվել էր իր այցելու կանանց բռնաբարելու համար։ Այդ քաջագործությունների պատմությունները, որոնք նա մի ժամանակ արել էր քրեականներին, շատ էր դուր եկել նրանց, եւ վերջիններս նրան ընդունել էին որպես իրենց մարդուն։ Ժամանակի ընթացքում նրա պատմություններն սպառվել էին, բայց նա, չթուլացնելու համար հետաքրքրությունն իր նկատմամբ, հնարում էր նորանոր պատմություններ եւ պատմում։ Իհարկե, միայն այդպիսի անմեղ եւ անշահ բաների վրա չէր հիմնված բուժակի եւ քրեականների մտերմությունը։ Բուժակը նրանց միջոցով վաճառելու էր ուղարկում կալանավորների համար ստացված առանց այն էլ սակավաթիվ դեղորայքն ու վիրակապերը, աշխատանքի դուրս չգալու թույլտվություն էր տալիս առողջ քրեականներին եւ այլն։ Իսկ քաղաքականներին, համարյա միշտ, բուժում էր այսպես ասած «աշխատանքային տերապիայով», այսինքն՝ որքան շատ ծառ կտրես՝ այնքան շուտ կառողջանաս… «Վեց հիվանդության տեր մարդն» ապրում էր բուժկայանում, բուժակի հետ միասին։ Այսինքն՝ ոչ թե միասին, այլ բուժակը՝ սենյակում, իսկ նա՝ նախասենյակում։ Աշխատանքից ազատ հազվադեպ րոպեներին նա նստում էր իր մահճակալի ծայրին, բութ հայացքով նայում էր իր լվացած հատակին եւ, վայելելով հանգստի երանավետությունը, մտածում էր այն երջանիկ օրվա մասին, երբ նա, ավարտելով տասը տարվա ժամկետը, պիտի վերադառնար հարազատների մոտ… Բայց որպեսզի ապրեր ու վերադառնար, հարկավոր էր ամուր կառչել այն աշխատանքին, որը նա ուներ։ Իսկ որպեսզի ամուր կառչեր, հարկավոր էր աշխատել անխնա, անել ամեն բան… Նրա «վեց հիվանդություններից» մերթ մեկը, մերթ մյուսը, երբեմն֊երբեմն զգացնել էին տալիս իրենց։ Այդ ժամանակ բուժակը հանդես էր բերում իսկական հոգատարություն։ Նրան տալիս էր սրտի դեղ՝ երբ տնքում էր փայծաղը, մարսողությունը կարգավորող հաբեր՝ երբ նվաղում էր սիրտը։ Եվ ամեն անգամ «վեց հիվանդության տեր մարդը» համառ պայքարից հետո հաղթահարում էր հիվանդությունը։ Դա հաջողվում էր ոչ այնքան բուժակի հմտության, որքան որ հաշմանդամի ապրելու բուռն տենչի շնորհիվ։ Երեկոները, երբ բուժակը գնում էր քրեականների բարաքը՝ ժամանակ անցկացնելու, «վեց հիվանդության տեր մարդը», եթե, իհարկե, ավարտած էր լինում իր անվերջանելի աշխատանքները, փակում էր բուժկայանի դուռը եւ գնում քաղաքականների բարաքը՝ յուրայիններին հանդիպելու։ Սակայն, մի անգամ, բուժակը թեկուզեւ ոչ այնքան լրջորեն, ասել էր նրան․ — Չլինի՞ դու մեկ֊մեկ դեղեր ես տանում էդ ֆաշիստներին… Խիստ անհանգստացած, «վեց հիվանդության տեր մարդն» իսկույն դադարեցրել էր իր այցելությունները քաղաքականներին։ Իհարկե, նա չէր տարել նրանց ոչ մի դեղ եւ չէր էլ կարող, քանի որ բուժակը դեղորայքը պահում էր կողպեքի տակ, բայց եւ այնպես ինչո՞ւ տեղիք տալ ավելորդ կասկածների… Շատ չանցած, նրա եւ քաղաքականների բարաքում ապրողների խորթացումը դարձել էր երկուստեք։ Գալով բուժակի մոտ, նրանք այլեւս չէին հարցնում «վեց հիվանդության տեր մարդու» առողջությունը եւ մինչեւ անգամ չէին էլ բարեւում նրան։ Ճնշվո՞ւմ էր հաշմանդամը դրանից, թե ոչ՝ ինքն էլ չգիտեր։ Բութ նվիրվածությամբ ու սարսափով նա կառչել էր իր տեղին, որպեսզի ապրեր, արժանանար տուն գնալու երջանկությանը։ Այդ էր գլխավորը… 2 Գարնան մի օր, երեկոյան կողմ, քաղաքականների բրիգադը վերադառնում էր անտառային աշխատանքից։ Բրիգադիրը, որ քայլում էր առջեւում, ճանապարհի վրա տեսավ մի փոքրիկ, սեւ փոս, որն առավոտյան չկար։ Ցատկեց վրայով։ Ապա, համարյա իսկույն, նկատեց մի ուրիշ փոս, այժմ արդեն ոչ թե լոկ փոս, այլ լայն ջրհոր, եւ շրջանցեց։ Եվ քանի որ այդտեղ չէր կարող լինել եւ ոչ մի ջրհոր, նա հասկացավ, որ դա ցեխաջուր էր կամ թափված ինչ֊որ սեւ հեղուկ․— աղջամուղջի մեջ չէր կարելի որոշել ավելի ճշտորեն։ Հետո նա նկատեց սպիտակ շրջանակ Այս անգամ, թեկուզ վախով, բայց ոտք դրեց վրան։ Ոչինչ, կարելի էր անցնել։ Քիչ հետո նա միանգամից նկատեց սեւ ու սպիտակ շատ շրջանակներ՝ տարբեր մեծության։ Նա կանգ առավ զարմացած։ Սպասելով՝ մինչեւ բոլորն անցնեն, դիմեց բրիգադի ետեւից եկող պահակին․ — Այսօր ուշ ենք վերադառնում աշխատանքից։ — Ուշ չէ, ուշ չէ, գնա, — բարկացավ պահակը, — ես նայել եմ ժամացույցին։ — Աչքերիս առջեւ սեւ ու սպիտակ բծեր են երեւում, մութն է արդեն։ — Մութը չէ, մի հնարիր։ Ճամբարի անցատնակին մոտենալով բրիգադիրը զարմանքով նկատեց, որ կալանավորներին խուզարկեցին առանց լապտերների։ Դա եւս տարօրինակ էր։ Ուրիշ անգամներ, երբ բրիգադներն ուշ էին վերադառնում, պահակները նրանց դիմավորում էին վառած «չղջիկներով» ։ Մտնելով ճամբար, կալանավորները գնացին իրենց բարաքը եւ իսկույն նետվելով քնելու տախտակների վրա, սկսեցին սպասել այսպես կոչված ընթրիքին։ Քիչ հետո, երբ լսվեց՝ «բրիգադ, ընթրիքի», կալանավորները ոտքի ցատկեցին եւ խլելով մեկն իր պահածոյի ժանգոտ տուփը, մյուսն ալյումինե ծռմռված թասը, երրորդը՝ փայտե փոքրիկ դույլիկը՝ փտած երկաթակապերով, շտապեց դեպի խոհանոց։ Բրիգադիրը, որը պետք է կանգներ խոհանոցի լուսամուտի մոտ եւ հետեւեր, որ ոչ ոք ընթրիք չստանար երկրորդ անգամ, մի կերպ հասավ տեղ եւ տրտունջով հարցրեց ընթրիք բաժանողին․ — Ինչո՞ւ եք այսօր այսքան ուշ կանչում ընթրելու։ — Սովորական ժամանակն է։ — Բա ինչո՞ւ է այսքան մութ։ — Մութ չէ, լավ նայիր… Կալանավորներն ստացան իրենց մի֊մի շերեփ ընթրիքը։ Ով որ անհամբեր էր՝ հենց տեղնուտեղը խմեց իր այսպես կոչված ուտելիքը, իսկ ով կամքի ուժ ուներ, քայլերն զգույշ փոխելով տարավ բարաք՝ այնտեղ վայելելու համար ուտելու բավականությունը։ Այդպես վարվեց նաեւ բրիգադիրը։ Բայց փոխանակ բավականություն ստանալու, նա զրկվեց իր տաք ուտելիքից։ Սայթաքելով հարթ տեղում, նա թափեց ամանի ամբողջ պարունակությունը։ — Այս ի՞նչ բան է, — բարկացավ նա։— Գարնանը այսպիսի մութ երեկո։ — Այնքան էլ մութ չէ, — փորձեցին հակաճառել մի քանիսը։ Երբ հնչեց ստուգման զանգը, եւ կալանավորները դուրս ելան բարաքից, նա այլեւս անկարող էր անել ոչ մի քայլ։ — Իսկապե՞ս դու ոչինչ չես տեսնում, — զարմացան մի քանիսը։— Ախր այնքան էլ մութ չէ։ Ավելի ճիշտ՝ լույս է… Եվ որովհետեւ նա խարխափում էր՝ ինչպես մթության մեջ, մեկն օգնեց նրան՝ քայլելու։ — Չլինի։ կուրանում եմ, — վախեցած մտածեց նա։ Ստուգումից հետո նա ուզեց գնալ բուժակի մոտ, բայց այդպիսի օրենք չկար, որ բուժակը հիվանդներ ընդուներ այդքան ուշ։ Վերադարձավ։ Մտնելով բարաք, նա համոզվեց, որ տեսնում է առաջվա պես։ Ահա թույլ լույս արձակող էլեկտրական լամպը, ահա իր քնելու տախտակը… Ուրմեն մթությունը դրսումն էր եւ ոչ թե իր աչքերում՝ ոպքեն էլ հակառակը պնդեին բրիգադի անդամները։ Նա քնեց, իսկ առավոտյան ամեն ինչ չքացավ։ Սակայն, չքացավ միայն մինչեւ երեկոյան կողմ։ Ճամբար վերադառնալիս նա նորից ցատկոտում էր կամ շրջանցում ինչ֊որ արգելքներ։ Երբ նայեց ետ՝ բրիգադին, դրա անդամներից շատերը նույնպես քայլում էին տարօրինակ ցատկոտումներով եւ ոլորապտույտներով… Այդտեղ արդեն, նա հասկացավ․ սկսվում էր հավկուրը… Կարճ ժամանակամիջոցում հիվանդությունը տիրեց համարյա բոլորին։ Ընթրիքի կամ ստուգման գնալիս այժմ նրանք բռնում էին իրար պոչից, եւ նրանց առաջնորդում էր այն սակավաթիվներից որեւէ մեկը, որոնք դեռ տեսնում էին։ Բայց նրանք էլ, օրեցօր, սակավանում էին… Գնացին բուժակի մոտ։ Նա բացատրեց․ հավկուրը լինում է վիտամինների եւ ճարպանյութերի բացակայության հետեւանքով։ Բուժել կարելի է ձկան յուղով։ Իսկ ձկան յուղ չկա։ Գնացեք։ Գուցե ստանան։ Իսկ եթե չստանան՝ ոչինչ, երեկոն քնելու համար է, ձեր ինչի՞ն է պետք տեսողությունը… Ձեռնունայն վերադարձան ետ։ 3 Կարելի էր զարմանալ, թե ինչպես էր կարողանում «վեց հիվանդության տեր մարդն» իր ուռած կրծքով ու փորով այդքան անգամ կռանալ֊վեր կենալ… Ավարտելով հատակի մաքրելը եւ իսկույն զբաղվելով լվացված հին վիրակապերը նոր գործածության համար փաթաթելով, նա բուժակի սենյակից առավ ինչ֊որ անծանոթ հոտ։ Վախենալով, թե բուժակը քնել է եւ բան է այրվում այնտեղ, նա մտավ սենյակ։ Բուժակը հոտ արձակող ինչ֊որ բան էր տաքացնում սկուտեղի վրա։ — Այդ ի՞նչ է, — հետաքրքրվեց «վեց հիվանդության տեր մարդը» ։ — Ձկան յուղ։ — Ի՞նչ եք անում։ Բուժակը չուզեց պատասխանել, ապա նայելով նրա խեղճ կերպարանքին, բացատրեց․ — Գիտական փորձ, թե կարելի՞ է դրա մեջ կարտոֆիլ տապակել։ «Վեց հիվանդության տեր մարդը» հարգանքով նայեց գիտության ծառային եւ ելավ իր գործերին։ Երբ նա հինգ րոպե հետո նորից մտավ ներս՝ ջնջոցը ձեռքին, բուժակը, սեղանի մոտ նստած, տապակաթ կարտոֆիլ էր ուտում։ — Փորձը հաջողվեց, — հաղորդեց գիտության ծառան։ Բայց «վեց հիվանդության տեր մարդն» այս անգամ նայեց ոչ թե հարգանքով, այլ սարսափով։ Չէ՞ որ ձկան յուղի ամենաչնչին մի քանակ, ուղղակի մի մատնոցաչափ, բավական էր՝ վերադարձնելու համար մի կալանավորի տեսողությունը։ Իսկ բուժակը նստել եւ հանգիստ ուտում էր հինգ֊տասը կալանավորի տեսողություն… Հնչեց երեկոյան ստուգման զանգը։ Եվ քանի որ հաշմանդամն իր գործերն ավարտել էր արդեն, ուստի նստեց միջանցքում, լուսամուտի մոտ, եւ սկսեց նայել դեպի բակ։ Քաղաքական կալանավորների բարաքում չէր մնացել այլեւս ոչ մի տեսնող մարդ։ Այժմ, ստուգման դուրս բերելու համար, նրանց մոտ գնաց քրեականներից մեկը։ Գուցե նա գնաց՝ բարաքից որեւէ բան թռցնելու հույսով։ Բայց դա հնարավոր չէր երկու պատճառով։ Առաջին՝ հավկուրները ներսում, էլեկտրական լուսավորության տակ, որքան էլ դա թույլ լիներ, տեսնում էին։ Եվ, երկրորդ՝ ոչինչ չկար թռցնելու։ Բռնելով քրեականի պոչից եւ իրար պոչից, կալանավորները դուրս ելան եւ իսկույն հայտնվեցին անթափանց մթության մեջ։ Ամենազարմանալին այն էր, որ քրեականներից ոչ մեկը չէր հիվանդացել հավկուրով։ Նրանք քայլում եւ նույնիսկ վազում էին քաղաքականների մոտով, կարծես մթությունը նրանց համար չէր։ — Սա ի՞նչ բան է, — չար կատակեց հիվանդներից մեկը։— Չլինի՞ հավկուրը քաղաքական կուրություն է… Համոզվելով, որ քաղաքականների մեջ չի մնացել ոչ մի առողջ մարդ, քրեականներն այդ օրը որոշել էին վրեժ լուծել նրանցից։ Վրեժ՝ նրա համար, որ իրենք այդ ճամբարում կազմում էին փոքրամասնություն եւ ստիպված էին չափավորել ու զսպել իրենց վարքը։ Վրեժ, մանավանդ, նրա համար, որ չէին կարող, ինչպես մյուս ճամբարներում, կազմել խառը բրիգադներ, քնել անտառում ամբողջ օրը եւ ապրել քաղաքականների աշխատանքի հաշվին… Երբ առաջին կալանավորն ուզեց երկարել իր ճաշամանը խոհանոցի լուսամուտից ներս, պարզվեց, որ նրանք կանգնած էին արտաքնոցի դռանը… Լսվեց քրեականների խելահեղ քրքիջը։ Քաղաքականները, զայրացած, բայց երեխայի պես անօգնական, խարխափելով ու սխալվելով մի կերպ վերադարձան խոհանոցի մոտ։ Եվ այդտեղ սկսվեց… Հազիվ էր առաջին կալանավորն ստացել իր ընթրիքը եւ մի կողմ քաշվել, երբ ինչ֊որ մեկի հարվածից նրա ամանն ընկավ վար եւ ուտելիքը թափվեց։ — Ի՞նչ եք անում, սրիկաներ, — բղավեց նա եւ ապա բղավեցին բոլորը։ Թափեցին նաեւ երկրորդի ընթրիքը։ Մյուսները, կույրերի նման հավաքվելով խոհանոցի լուսամուտի շուրջը, կամեցին մի խիտ շրջանակ։ Ով որ ստանում էր իր ընթրիքը՝ այլեւս դուրս չէր տանում այդտեից, այլ խմում էր տեղնուտեղը։ Շրջանակը կազմածների մեջքերի վրա, մերթ մեկի, մերթ մյուսի, հասնում էին հարվածներ։ Նա կտրուկ շուռ էր գալիս, կույրի պես տարածում ձեռքերն օդի մեջ, փնտրում։ Բայց այս անգամ հարվածները հասնում էին նրա ձեռքերի եւ նույնիսկ դեմքի վրա։ Իսկ շուրջը չէր լռում լկտի ծիծաղը։ — Սրիկաներ, — դիմեց դեպի մթությունը բրիգադիրը, — չէ՞ որ դուք ասում եք՝ «կալանավորի օրապահիկը սրբազան է, դրան չի կարելի ձեռք տալ, ծանրոցը կարելի է խլել, հագուստը կարելի է խլել, իսկ օրապահիկը՝ ոչ» ։ Ա՞յս է օրենքը… Բայց շուրջը չկար ոչ մի ձայն, չէր արձագանքում ոչ ոք։ Միայն տեղում էին հարվածները… Երբ քաղաքականները մի կերպ հասան բարաք, նրանք իրենց ճաշամաններում տեսան փայտի կտորտանք եւ այլ աղբ։ Բարաքում նրանք նորից տեսողության տեր մարդիկ էին։ Ապա, թող այդտեղ համարձակվեին քրեականները հարձակվել նրանց վրա… Բայց նրանք դրսումն էին, որտեղ անթափանց խավարն էր… 4 «Վեց հիվանդության տեր մարդն» իր լուսամոտից տեսնում էր այդ ամենը։ Առաջին արձագանքը, որ գտավ այդ տեսարանն իր հոգում, այն էր, թե որքան լավ է, որ բժիշկը նրան տվել է խմելու ձկան յուղ եւ որ նա այնտեղ չէ, նրանց հետ, եւ չի ենթարկվում քրեականների ծաղր ու ծանակին։ Եվ միայն այդ առաջին արձագանքից հետո, զգալի ուշացումով, նա ցավ զգաց տանջվողների համար։ Չէ՞ որ նրանք էլ ունեին տուն ու ընտանիք, ուզում էին երբեւէ տեսնել նրանց… Մտնելով սենյակ, նա անուն֊հայրանունով դիմեց բուժակին եւ հարցրեց․ — Տեսա՞ք… — Ոչ, ի՞նչը, — հարցրեց բուժակը՝ հացով սրբելով սկավառակի վրա մնացած յուղը եւ ուտելով։ — Ձեզ մոտ ձկան յուղ չի՞ մնացել… — Իսկ ինչի՞ համար, — հետաքրքրվեց բուժակը՝ ձկան յուղի շիշը դնելով սնդուկը եւ փակելով այն։ — Գուցե նրանց էլ տայիք խմելու, — հարցրեց հաշմանդամը՝ հեւալով հուզմունքից եւ հիվանդությունից։ Լեզվի ծայրով մաքրելով լնդերը, բուժակը մոտեցավ հաշմանդամին, բռնեց նրա ձեռքը, բարձրացրեց։ — «Փրկվիր՝ ով կարող է եւ ինչպես կարող է», — արտասանեց նա մարդկային դեմքը կորցրած կալանավորի առաջին լոզունգը եւ ծալեց «վեց հիվանդության տեր մարդու» մի մատը։ — «Այսօր դու մեռիր, իսկ վաղը՝ ես», — ծալեց նա երկկրորդ մատը։ — «Կյանքը գոյության կռիվ է», — ծալեց երրորդ մատը։ — «Դու ոչինչ չես լսել ու ոչինչ չես տեսել», — ծալեց չորրորդը։ — «Մատնիչներին դատում է ժուլյոն», — ծալեց հինգերորդը։ Հինգ մատները ծալած նրա բռունցքով խփելով տիրոջ դեմքին, բուժակն ասաց խրատական․ — Զգույշ կաց, որ այսպես ինքդ չխփես քեզ… Հասկացա՞ր… Եվ հրեց դեպի նախասենյակ։ «Վեց հիվանդության տեր մարդը» հասկացավ։ Մահվան դողը բռնեց նրան, սիրտն սկսեց խփել։ Նա արագ պառկեց իր մահճակալի վրա եւ քիչ մնաց մեռներ այն մտքից, ր նրան կարող են վռնդել այս տաք տեղից, հանգցնել կյանքի վերջին մնացորդները նրա մեջ, զրկել նրան երբեւէ իր հարազատներին տեսնելու հույսից… Նա որոշեց լռել եւ նույնիսկ չմտածել։ Իր ի՞նչ գործն է… Եվ այդ պահին, երբ ամենահարմար բանը կլիներ քնել, հանկարծ հիշեց, որ նա երբեւէ, վաղուց, շատ վաղուց, եղել է ոչ թե կալանավոր, այլ մարդ… Ի՞նչպես կարող է այժմ լինել այսքան ստոր… Բայց ինչո՞ւ ստոր։ Ինչո՞վ կարող է նա օգնել հիվանդներին։ Եթե մատնի բուժակին, միեւնույնն է, դա չի օգնի։ Բուժակը կթաքցնի կամ կոչնչացնի ձկան յուղը եւ կապացուցի, որ չունի։ Իսկ նրան, հաշմանդամին, կվռնդեն… Նրան, «վեց հիվանդության տեր մարդուն» ։ Ասենք, այժմ արդեն ոչ թե վեց, այլ յոթ։ Յոթերորդը նրա մոտ՝ մորթապաշտությունն է… 5 Դժվար չէր հասկանալ, թե ինչու քրեականները չէին հիվանդանում հավկուրով։ Քաղաքականների ամբողջ բրիգադը հետեւյալ առավոտյան գնաց բուժակի մոտ՝ ձկան յուղ պահանջելու։ Բուժակն զբաղված էր ուրիշ հիվանդներով։ Իսկ ժամանակ չկար, շուտով խփելու էր աշխատանքի դուրս գալու զանգը։ — Էյ, «վեր հիվանդության տեր մարդ», — դիմեց բրիգադիրը նրան, — մտիր ներս ու ասա, որ մենք պահանջում ենք ձկան յուղ… — Ասա, «յոթ հիվանդության տեր մարդ», — ավելացրեց մի ուրիշը, — որր պահանջում է ամբողջ բրիգադը։ Հաշմանդամը մի պահ քարացավ֊մնաց։ Յոթ… Մի՞թե ուրիշներն էլ գիտեն իր յոթերորդ հիվանդության մասին… — Ի՞նչ ես կանգնել մնացել, — գոռացին նրա վրա։ Բուժակի մոտ մտնելուց եւ դուրս գալուց հետո «վեց հիվանդության տեր մարդը» չհամարձակվեց բարձրացնել աչքերը։ — Ասում է՝ ձկան յուղ չկա։ — Կբողոքենք պետին, — բղավեցին բոլորը։ — Ասում է՝ թող բողոքեն պետին… Ճամբարի պետն ուշադիր լսեց նրանց, գլխով արեց եւ վճռական քայլերով եկավ բուժակի մոտ։ — Բարի լույս։ Կալանավորները հավկուրով հիվանդ են, ձկան յուղ են ուզում, ինչո՞ւ չես տալիս։ — Ի՞նչպես թե չեմ տալիս, — անկեղծ զարմացավ բուժակը։— Տալիս եմ։ Քրեականների ամբողջ բրիգադը խմել է, իսկ քաղաքականներին չհասավ։ Հարկավոր է նորից ստանալ։ Որպես ապացույց, բուժակը վերցրեց մի դատարկ շիշ, ցույց տվեց։ — Թե՞ գուցե սխալվել եմ, որ առաջին հերթին քաղաքականներին չեմ խմեցրել, — նայելով պետի աչքերին, հարցրեց նա։ — Ոչ, ինչո՞ւ, — շփոթվեց պետը։ — Եվ հետո, քաղաքացի պետ, դուք մի հավատաք դրանց։ Բրիգադի կեսից ավելին հիվանդ չէ, այլ ձեւացնում է, որպեսզի ձկան յուղ ստանա։ — Դա իր հերթին, — համաձանվեց պետը։ Վճռական քայլերով դուրս գալով բուժակի մոտից, նա հայտարարեց․ — Ձկան յուղ չկա։ Պետք է սպասել՝ մինչեւ որ ստանանք… 6 Քաղաքական կալանավորների բրիգադը որոշեց ծեծել բուժակին։ Հազվագյուտ բան էր, որ քաղաքական կալանավորը մարդ ծեծեր։ Իսկ որ ամբողջ բրիգադն աներ նույնը՝ դա արդեն չլսված բան էր։ Բայց դանակը ոսկորին էր հասել, այլեւս անկարելի էր համբերել։ Պետք էր ծեծել խոր մթության մեջ, ուշ երեկոյան, որպեսզի բուժակը չճանաչեր նրանց։ Եվ ծեծելիս պետք էր փսփսալ նրա ականջին․ «Եթե ձկան յուղ չտաս՝ նորից կծեծենք» … Վերադառնալով ճամբար այդ որոշումով, քաղաքականները մի կերպ ընթրեցին, մի կերպ անցան ստուգումը, մտան բարաք, սկսեցին սպասել։ Տախտակների վրա պառկած, նրանք այդ երեկո չէին խոսում իրար հետ, այլ ունկնդրում էին դրսից եկող ձայները։ Շուտով դրանք լռեցին, քրեականները մտան բարաք։ Ցուրտ երեկո էր։ Սպասեցին մինչեւ որ մութը լրիվ իջնի։ Բուժակին նրանք կբռնեն բուժկայանից դուրս գալիս, երբ նա գնա քրեականների բարաքը։ Իսկ եթե արդեն գնացել է՝ ապա վերադառնալիս։ Կսպասեն՝ ինչքան որ հարկ լինի։ — Իսկ նա չի՞ նկատի մեզ, լուսին չկա՞, — անհանգստացավ մեկը։ — Ի՞նչ լուսին, երկինքն ամպամած է՝ ահա քանի օր է։ — Ինչ էլ լինի՝ պիտի սպասել, որ լավ մթնի, — նախազգուշացրեց բրիգադիրը։— Ի միջի այլոց, չմոռանամ նախազգուշացնել․ շատ ուժեղ չխփեք, որ հանկարծ փորձանք չպատահի… — Էդ խոզին թեկուզ ոտքերով թակիր մինչեւ առավոտ, ի՞նչ փորձանք կարող է պատահել, — հակաճառեց մի ուրիշը, որին ահա երեք օր էր, ինչ չէր հաջողվում պաշտպանել իր ընթրիքը քրեականներից։ Եվ ահա, տեղի ունեցավ խնամքով ու զգուշությամբ նախապատրաստված այն ծեծը, որն ունեցավ այնպիսի ողբերգական հետեւանք… Առաջին մարդը, որը նկատեց քաղաքական կալանավորների կասկածելի անցուդարձը՝ դա բուժակն ինքն էր։ Ավարտելով իր աշխատանքը շատ վաղ, նա դուրս ելավ եւ գնաց քրեականների բարաքը, որը գտնվում էր բուժկայանի դիմաց, արձակ տարածությունից այն կողմ։ Նախքան ներս մտնելը նա պատահաբար նայեց ձախ եւ կանգ առավ զարմացած։ Արեւը մայր էր մտել, բայց դեռ լրիվ լույս էր։ Քաղաքական կալանավորների բարաքի դուռը կիսաբաց եղավ, այնտեղից դուրս սողոսկեց մեկը, նայեց երկնքին, նայեց շուրջը, ապա ձեռքը դիպցրեց ներսում գտնվողներին․ «Դուրս եկեք, լիակատար մթություն է» … Խարխափելով ու իրար խփվելով, դուրս ելան բոլոր կալանավորները։ Քայլեցին խմբով՝ մի քանի քայլ, կանգ առան։ Ականջները խլշկոտեցին աջ ու ձախ ու չլսելով ոչ մի կասկածելի հնչյուն, շարունակեցին քայլել։ Մեկը վար ընկավ։ Երկրորդն ընկավ նրա վրա։ Երրորդը զույգ ձեռքով շոշափեց ընկածներին, բարձրացրեց։ Բոլորն սկսեցին գնալ ավելի զգույշ՝ ոտքերի ծայրերով նախապես ստուգելով քայլափոխի տեղը։ Բուժակը, առանց աչքը կտրելու նրանցից, մեջքը քսելով քրեականների բարաքի պատին, սահեց֊մոտեցավ լուսամուտին եւ կամացուկ թխթխկացրեց։ Շուռ չեկավ, այլ ձեռքով կատարեց դուրս կանչելու արագ֊արագ շաարժումներ։ — Ի՞նչ կա, — բարձրաձայն հարցրին քրեականները՝ սկսելով դուրս գալ։ — Սսս…— սաստեց բուժակը եւ ցույց տվեց ժպիտով։ Քաղաքականները ոչինչ չլսեցին։ Մոտենալով բուժկայանի դռանը, բրիգադիրը դեմ առավ փայտե ցածրիկ սանդուղքին, ընկավ։ Քրեականներից մեկը կամացուկ ծիծաղեց։ Բուժակը եւ մի այլ քրեական ֆշշացին վրան։ Քաղաքական կալանավորները շրջապատեցին բուժկայանի մուտքը, քարացան։ Բրիգադիրը հանկարծ ցնցվեց, պոկեց մեկի բերանից ծխախոտը, որի կայծը նկատելի էր հավկուր աչքերով։ Նետեց վար եւ սկսեց տրորել, սակայն ոչ թե ծխախոտը, որն այլեւս չէր տեսնում, այլ դատարկ գետինը։ Այս անգամ քրեականները հռհռացին խմբովին՝ բերանները ձեռքերով սեղմած։ — Ինձ են ուզում ծեծել…— հասկանալով, ոխակալ ժպիտով շշնջաց բուժակը։ — Ինչքա՞ն պիտի սպասեն, որ դու դուրս գաս այնտեղից։ Ծիծաղեցին Սկսեցին սպասել։ Բայց ինչի՞։ Ոչինչ չէր կարող տեղի ունենալ՝ քանի որ բուժակն այդտեղ էր։ — Բավական է…— շշնջաց բուժակը՝ դիետլուց բավարարված։— Իսկ հիմա ինքներս կամացուկ մոտենանք եւ ցույց տանք դրանց, թե ինչպես պետք է ծեծել… Նրանք դեռ նոր էին կատարել մի քանի քայլ, երբ բուժկայանի դուռը բացվեց եւ այնտեղից զգուշությամբ դուրս ելավ «վեց հիվանդության տեր մարդը» ։ — Ստոպ…— կամացուկ հրահանգեց բուժակը։ Քրեականները կանգ առան։ Բուժկայանի մոտ հավաքվածները հարձակվեցին դուրս եկածի վրա, մեկը փակեց նրա բերանը, մյուսները սկսեցին բռունցքի հարվածներ տեղալ նրա վրա՝ մեկ֊մեկ էլ վրիպելով ու խփելով միմյանց։ Երկար չտեւեց այդ տեսարանը, հազիվ երկու րոպե, երբ «վեց հիվանդության տեր մարդը» հանկարծ կախ ընկավ թուլացաթ։ Նրա բերանը փակող մարդն արագ թողեց նրան եւ հաշմանդամը շրմփաց գետին։ Հասկացա՞ն քաղաքականները սխալը, թե ոչ, բայց նրանք խիստ վախեցան, շփոթվեցին։ — Ետ դարձեք…— խեղդուկ ձայնով ասաց բրիգադիրը։ Խփելով իրար, ցած ընկնելով ու կոխոտելով մեկմեկու, նրանք շտապեցին դեպի իրենց բարաքը։ — Սրիկաներ, — հանկարծ որոտաց բուժակի ձայնը՝ հավկուրների մթության մեջ, — վաղը բոլորդ կգնաք դատի տակ… Քրեականները բարձրացրին դժոխային սուլոց, շվող, բղավոց։ Քաղաքական կալանավորների մոտ ստսվեց խուճապը։ Նետվելով ամեն մեկն այն կողմ, որտեղ, նրա կարծիքով, պիտի լիներ իրենց բարաքը, սկսեց փնտրել դուռը։ Բայց նախքան նրանք կգտնեին այն, վրա հասան քրեականները եւ սկսեցին ծեծել նրանց։ Այ, դա էր ծեծը եւ ոչ թե այն երկչոտ հարվածները, որ նրանք հասցնում էին կարծեցյալ բուժակին։ Քաղաքականներն սկսեցին պաշտպանվել, ետ մղել հարվածները, բայց նրանց խանգարում էր այն անթափանց մթությունը, որն այդ վաղ ու լուսավոր երեկոյին պատել էր նրանց տեսողությունը։ Անպաշտպան ու անզոր՝ այդ մթության մեջ, նրանք կատարում էին անիմաստ եւ աննպատակ շարժումներ։ Իսկ հարվածները տեղում էին նրանց վրա։ Նրանք մի կերպ հասնում էին ինչ֊որ շենքերի անկյունների, շտապ թեքվում էին այն կողմ կամ պարզապես պառկում էին գետնին՝ ձուլվելու համար դրա մթության հետ։ Իսկ հարվածները, միեւնույնն է, տեղում էին նրանց վրա։ Եվ ոչ ոք չէր արձակում ոչ մի ձայն․— ոչ ծեծողները, ոչ ծեծվողները։ Առաջինները՝ որպեսզի չհրավիրեն պահակների ուշադրությունը։ Երկրորդները՝ որովհետեւ զգում էին, որ իրենց ծեծում են տեղին, բուժակին ծեծելու համար։ Վերջապես, քաղաքականներից մեկին հաջողվեց բաց անել իրենց բարաքի դուռը։ Էլեկտրական թույլ լույսով լոսավորված դրա քառանկյունին դարձավ այն փարոսը, դեպի որն շտապեցին նրանք բոլոր կողմերից։ Քրեականները, ծեծից հագեցած, մոտեցան բուժկայանի մոտ ընկաթին։ «Վեց հիվանդության տեր մարդն» անզգա պառկած էր։ Մեռա՞ծ էր, թե ուշագնաց։ Նրա աջ կողի ներքեւի մասից ծորում էրինչ֊որ հեղուկ։ Բայց դա արյուն չէր։ Ջարդվել էր յուրայինների համար գողացած ձկան յուղի շիշը… Ծառահատների բրիգադը նստեց հանգստանալու։ Ոչ թե առանձին֊առանձին, ամեն մեկն իր տեղամասում, այլ բոլորը միասին, խմբված։ Այդպես էր պահանջում պահակը։ Չգիտես ինչու, նա համոզված էր, որ կալանավորները փախուստ կարող են կատարել հենց հանգստի ժամին եւ ոչ թե աշխատելու ընթացքում։ Մի քանիսն ուզում էին շարունակել իրենց գործն առանց հանգստի, որպեսզի ստանային «մեծ պայոք», բայց պահակն արգելեց․— եկեք բոլորդ այստեղ… Ճամբարից եկավ մի կալանավոր, բերեց «ճաշը» ։ Այդպես էր անվանվում կարտոֆիլե խորսխով հիսունգրամանոց կարկանդակը։ Ստացան, իհարկե, ոչ բոլորը, այլ նրանք, ովքեր երեկ չէ մյուս օրը գերակատարել էին իրենց նորման։ Ուտելուց հետո ցանկություն առաջացավ ծխելու։ Ծխախոտ ունեին միայն մի քանիսը։ Փաթաթեցին եւ նրանցից մեկը խնդրեց պահակին․— թույլ տվեք կպցնել։ Պահակն իր ծխախոտը դրեց մի կոճղի վրա եւ քաշվեց հեռու։ Բանտարկյալը մոտեցավ, կպցրեց, հեռացավ։ Պահակը մոտեցավ, վերցրեց իր ծխախոտը, նայեց ուշադիր, թե արդյոք դրա հետ որեւէ վնասարարություն չկատարե՞ց կալանավորը։ Չնկատելով դիվերսիայի որեւէ հետք, դրեց բերանը, շարունակեց ծխել։ Իգնատ Իլյիչ Իգնատովը, որին կալանավորները կրճատ կերպով անվանում էին «Իիի», ոչ կարկանդակ ստացավ եւ ոչ էլ ծխախոտ ուներ ծխելու, թեեւ դեմ չէր ոչ մեկին, ոչ մյուսին։ Զրկված լինելով մարմնական այդ բավականություններից, նա զբաղվեց հոգեկանով, փորձեց հիանալ անտառով։ Նրանք նստած էին ոչ թե բացատում, այլ ծառերի տակ։ Ամառվա շոգ կեսօր էր, դրա համար էլ կալանավորները պատսպարվել էին ստվերի մեջ։ Սաղարթների ծածկը նրանց գլխավերեւում այնքան խիտ էր ու համատարած, որ գետնի վրա ընկել էին արեւի միայն մանրիկ, ցանցառ բծեր։ Միանգամայն հասկանալի է, որ այնտեղ չէր աճում ոչ մի թուփ, ոչ մի սեզ։ Գետինն այդտեղ նման էր մաքուր ավլած֊սրբած եւ վրան հին փշատերեւների փափուկ գորգ փռած հատակի։ Այդպիսի անտառը, անշուշտ, ունի իր յուրատեսակ գեղեցկությունը։ Բայց «Իիի» ֊ն չկարողացավ զմայլվել դրանով։ Տհաճ համեստություն․ նրան թվաց, դա այն բանտախուցն է, որտեղ նա նստել էր մի տարի՝ նախքան դատապարտվելը։ Բանտախուցն ամբողջովին ցածր էր գետնի մակերեսից եւ իր լույսն ստանում էր պատերի ամենաբարձրում, առաստաղի տակ բաց արված կարճ ու մանրիկ լուսամուտներից։ Արեւի լույսն այնտեղից ընկնում էր ճիշտ այդպես՝ հեռվից եկած եւ ժլատ… Ահա արեւի այս բիծը համեմատաբար մեծ է եւ երկարավուն, ճիշտ եւ ճիշտ ինչպես «մեծ պայոքի» կարկանդակը… Իսկ սա փոքր է ու երկարավուն՝ ինչպես մողես։ Մողեսի մարմինը թեք֊շերտավոր է։ Դա փշատերեւներն են։ Իսկ այս մի բիծը բոլորովին փոքր է ու կլոր՝ ինչպես միկոպեկանոց դրամ, միայն թե շատ ավելի մուգ։ Այնքան է նման, որ թվում է, թե վրան երեւում է նույնիսկ թվանշանը… Իգնատն ակամայից երկարեց ձեռքը եւ… վերցրեց այդտեղ ընկած միկոպեկանոց… — Միկոպեկանոց…— բացականչեց նա՝ ծայր աստիճան զարմացած եւ ուրախացած— Գտա… Հենց նոր… Բոլորը ծիծաղեցին նրա վրա, հայհոյեցին, անվանեցին հիմար, ապուշ, եւ, իհարկե, «Իիի» … Իգնատը, առանց նրանց վրա ուշադրություն դարձնելու, շուռումուռ տվեց կոպեկը, սկսեց զննել։ Վաղուց էր դա ընկած եղել այդտեղ, պարզ էր։ Կոպեկն ամբողջապես պատած էր ժանգի մուգ, համարյա սեւ փառով, որի տակից, սակայն, հստակ երեւում էին տառերն ու թվերը․ 1 կոպեկ, 1937։ Ո՞վ կարող էր կորցրած լինել իր կոպեկն այդտեղ… Անտառը կուսական էր, բրիգադը գուցե մարդկանց առաջին խումբն էր, որ ոտք էր դրել այդ կողմերում։ Բայց երկնքից հո չէ՞ր ընկել այդ կոպեկը՝ անձրեւի կամ արեւի հետ։ Նշանակում է կորցրել էր որեւէ մեկը՝ մի, երկու կամ երեք տարի առաջ։ Եվ կոպեկը, փոխանակ անցնելու մարդկանց աշխարհում ձեռքից ձեռք, փոխանակ մերթ֊մերթ հանգստանալու դրամարկղների փայլուն արկղներում կամ փողամանների հաճելի փափկության մեջ՝ իր նման ուրիշ կոպեկների, տասըկոպեկանոցների, ռուբլիների կողքին, ընկել էր այդտեղ՝ սեւանալու եւ ընդմիշտ կորչելու համար… «Այ քեզ երջանկություն, այ քեզ երջանկություն» …— մտածում էր Իգնատը՝ անդադար հրճվելով կոպեկի փոխարեն, կոպեկի համար։ Գտնվեց… Այն էլ ինչպիսի՜ հրաշքով… Իսկական հրաշք։ Ախր Իգնատն սկզբում ուզում էր նստել մի ուրիշ տեղ, ավելի ստվերոտ, բայց այն տեղը գրավեցին ուրիշները, եւ նա ստիպվեց նստել այստեղ։ Եվ բոլորովին պատահաբար նայեց այդ կողմ… Կոպեկը կարող էր ծածկվված լինել փշատերեւներով, կարող էր նաեւ բաց լինել, բայց գտնվել ոչ թե արեւի տակ, այլ ստվերում։ Եվ Իգնատը չէր նկատի այն։ Անհնար, անհավատալի բան է դա, որ հսկայական տայգայում գաս նստես հենց այդտեղ, կոպեկի կողքին, եւ փշատերեւների, թափթփված ճյուղերի ու հազար տեսակ այլ աղբի մեջ գտնես կոպեկը… Իգնատի մատները դողացին։ Նա վախեցավ, թե կարող է վար նետել կոպեկը եւ չգտնել այլեւս։ Բռնեց ավելի ամուր, նույնիսկ սեղմեց։ Ո՛չ, նա այլեւս չի կորցնի, երբեք, քանի որ այդպիսի հրաշքով գտնվեց… — Վեր կացեք աշխատանքի, — հրահանգեց պահակը՝ դեն նետելով ծխախոտի մնացորդը։ Այդ օրվա երկրորդ կեսն Իգնատի համար անցավ սովորականից հեշտ։ Նա ուրախ էր, համարյա երջանիկ։ Շուտ֊շուտ ընդհատում էր աշխատանքը, վախեցած շոշափում ծոցագրպանը․— տե՞ղն է արդյոք կոպեկը։ Ախր, նա այնքան փոքր է եւ աննկատելի, որ կարող է կորչել, եւ չես էլ իմանա, թե ուր չքացավ։ Բայց կոպեկն իր տեղումն էր, նրա ծոցագրպանում, սրտի մոտ։ Վերադառնալով ճամբար եւ հազիվ ընթրելով, նա ելավ բակ եւ սկսեց փնտրել մի այնպիսի բան, որին քսելով, կարողանար մաքրել ժանգը կոպեկի վրայից։ Սպիտակ գիշերներ էին, լույսն այնքան ուժեղ էր, որ կարելի էր լրագիր կարդալ, եթե, իհարկե, նույնպես հրաշքով, ճարվեր լրագիր։ Իգնատն սկսեց փնտրել։ Քարի կտոր անգամ չկար ճամբարում, ինչպես եւ չկար դրա շուրջը՝ անտառում ոչ մի տեղ։ Զանազան կողմերում շաղ էին եկել երբեւէ այդտեղ գոյություն ունեցած ծառերի կոճղերը, բայց ինչի՞ էին պետք դրանք։ Փայտը լիքն էր ամեն կողմ, բարաքներն ու դրանց քնելատեղերն ամբողջովին փայտից էին։ Մի՞թե կարելի էր փայտով մաքրել մետաղը։ «Հիմար, — բացականչեց նա հանկարծ մտքում, իր հասցեին, — իսկ աղյուսնե՞րը» … Նա ներս վազեց բարաք, որտեղ, բարեբախտաբար, ոչ ոք չկար։ Տաք երեկո էր, բոլորը դրսումն էին։ Հանելով գրպանից կոպեկը, սկսեց զգուշությամբ քսել երկաթե վառարանի հիմքի աղյուսներին… Երբ սեւության տակից երեւաց մետաղի ոսկեդեղին գույնի առաջին բիծը, Իգնատը շողաց ուրախությունից՝ ճիշտ այդ գույնի նման։ Ժանգը չէր քայքայել մետաղը, այլ միայն երեսանց էր պատել այն… Իգնատը քսում էր կոպեկն աղյուսներին, քսում, եւ նայում էր շուտ֊շուտ՝ չի՞ փչացնում արդյոք։ Շուտով կոպեկը փայլեց ամբողջովին, թեեւ, դրա վրա, տեղ֊տեղ համառում էին գծիկներ եւ մանավանդ կետեր՝ տառերի ու թվանշանների անկյուններում թաքնված։ «Պետք է ասեղով մաքրել», — եզրակացրեց Իգնատը։ Բայց ամբողջ ճամբարում ասեղ ուներ միայն մի բանտարկյալ, մի անխիղճ նախկին կուլակ։ Նա իր ասեղը շատ թանկ գնով վարձու էր տալիս կալանավորներին եւ լավ ապրում էր այդ ասեղի հաշվին։ Հագուստի վերանորոգման արհեստանոցը ճամբարից դուրս էր, ասեղներն այնտեղ առավոտյան տալիս էին հաշվով եւ երեկոյան էլ հաշվով վերցնում, որպեսզի ոչ մի ասեղ չմտնի ճամբար։ Քրեականները շատ էին եւ նրանք սիրում էին տառեր ու նկարներ դաջել իրենց մարմնի վրա։ Կուլակը, որն աշխատում էր այդտեղ, հաջողեցրել էր մի անգամ խառնել հաշիվը եւ պահել իր համար մի ասեղ, որը դարձել էր այժմ նրա բարեկեցության աղբյուրը։ Շատ բանտարկյալներ իրենց հագուստը չէին վստահում տալ արհեստանոցին վերանորոգման, որովհետեւ այնտեղից հաճախ ետ էին ստանում ոչ թե իրենցը, այլ ավելի վատերը։ Ուստի եւ, վարձելով ասեղը կուլակից, նրանք իրենք էին կատարում վերանորոգումը։ Իհարկե, թելը նույնպես գնելով նույն կուլակից։ Իգնատը գնաց նրա մոտ։ Ասեղն այնտեղ չէր, վերցրել էին քրեականները։ Նրանք վերցնում էին ձրի, ուստի եւ չէին յուրացնում, այլ միշտ վերադարձնում էին՝ ուրիշների համար։ Կուլակն իր եկամուտներն ստանում էր միայն քաղաքականներից։ — Մի քիչ հետո կբերեն, — ասաց ասեղի տերը։— Եկ՝ վերցրու։ — Որքա՞ն պիտի վճարեմ։ — Կես պայոք հաց։ Իգնատն անմիջապես համաձայնվեց, թեեւ կես պայոքը՝ դա «կես կյանք» էր։ — Թել ուզո՞ւմ ես։ Կես պայոք էլ տուր՝ թել կտամ… — Թել հարկավոր չէ, — ատելությամբ նայելով այդ «չախկալի» ագահ դեմքին, մերժեց Իգնատը։ Հետեւյալ օրը, երբ աշխատանքի ժամին նա գրպանից հանեց կոպեկը եւ նայեց արեւի տակ, այն փայլում էր միանգամայն նոր ու թարմ։ Եվ եթե չլիներ 1937 տարեթիվը, պիտի թվար, թե հենց նոր էր դուրս եկել դրամահատարանից։ Կոպեկը դարձավ Իգնատի մշտական զբաղմունքի առարկան, միակ բավականությունը նրա ողբերգական, անբովանդակ կյանքում։ Ամեն երեկո, երբ հոգնած կալանավորները քնում էին բարաքում, նա, իր տախտակի վրա պառկած, հանում էր գրպանից կոպեկը, բռնում աչքերի դիմաց եւ նայում։ Երբ դեռ սպիտակ գիշերներ էին՝ նա նայում էր լուսամուտից թափանցող լույսի մեջ, իսկ երբ գիշերները դարձան մութ եւ բարաքներում սկսեցին վառել էլեկտրականություն, նա նայում էր դրա լույսի ներքո։ Ավելի մոտ լինելու համար լամպին՝ նա իր ներքեւի հարմար տեղը փոխեց վերին մի տախտակի հետ։ Իգնատի օրերն այժմ նման էին անընդհատ սպասման, թե երբ պիտի գա երեկոն։ Նա սպասում էր դրան՝ ինչպես մի հաճելի հանդիպման։ Թվում էր, թե ի՞նչ կարող էր ասել կոպեկը մարդուն։ Նայեցիր մի պահ՝ եւ այլեւս ձանձրալի է շարունակել։ Բայց Իգնատը նայում էր ու մտածում, եւ նրա մտքերը չունեին ոչ մի վերջ։ Որքա՜ն մարդ է աշխատել այդ կոպեկի վրա, — մտածում էր նա։ Նախ՝ հանքափորները։ Ոչ, նախ՝ երկրաբանները։ Ոչ, ոչ, նախ՝ ինստիտուտները, որոնք պատրաստել են այդ երկրաբաններին… Գնացքներ, որոնք փոխադրել են հանքը… Գործարաններ, որ հալել են մետաղը… Դրամահատարան, որ կտրել է դրամը… Վերցնենք, օրինակ, այս մանրիկ տառերն ու թվանշանները։ Ինչպիսի՜ հմտություն է պետք եղել սարքելու համար դրանց կաղապարը կամ շտամպը… Կամ վերցնենք թեկուզ… Մի ուրիշ անգամ Իգնատը պատկերացնում էր իր գտած ու մաքրած կոպեկն ուրիշ շատ կոպեկների հետ միասին։ Կխառնես եւ այլեւս չես գտնի, — ինչպիսի՜ երջանկություն։ Նույնպիսի կոպեկ՝ ինչպես բոլորը։ Կմոտենա մի կին՝ զովացուցիչ ջրերի վաճառասեղանին, կհանի գրպանից չորս կոպեկ․— մի հատ երկուկոպեկանոց եւ երկու հատ միկոպեկանոցներ։ Առանց ուշք դարձնելու, որ դրանցից մեկն Իգնատի գտած կոպեկն է, կտա վաճառորդուհուն։ Հետաքրքիր է, նրա մոտից այնուհետեւ ո՞ւր կընկնի այդ կոպեկը… Հաջորդ երեկոն Իգնատը նվիրում էր իր կոպեկի հետագա ճանապարհորդությանը։ Կոպեկը գնում էր նրանց տուն, ապա այնտեղից՝ խանութ, ապա՝ բանկ, ընկնում էր իրենց գործարանը՝ իր ընկերների ձեռքը։ Նրանք դա թողնում էին լրագրի կրպակում, հետո այնտեղից, մի պատգամավորի գրպանում, նա գնում հասնում էր Մոսկվա… Երբ նա այլեւս անկարող էր լինում զսպել քունը, խնամքով դնում էր կոպեկն իր գրպանը, վրայից դնում լի լաթի կտոր, որպեսզի դուրս չսահի, եւ քնում էր։ Նա միշտ վախենում էր, որ մի օր կքնի՝ կոպեկը ձեռքին, եւ կկորցնի։ Բայց, բարեբախտաբար, չէր պատահում այդպիսի բան։ Դժբախտությունը եկավ բոլորովին անսպասելի կերպով եւ անսպասելի տեղում։ Ասենք ինչո՞ւ անսպասելի։ Հարկավոր էր լինել մի քիչ շրջահայաց, եւ կոպեկը չէր կորչի… Ամեն անգամ, երբ կալանավորներին տանում էին բաղանիք, նրանց լողանալու ընթացքում հագուստները ենթարկում էին ախտահանության։ Դա կատարվում էր շատ պրիմիտիվ ձեւով։ Վառվում էր մի վառարան։ Դրա ետեւում գտնվում էր մի փոքրիկ սենյակ֊խցիկ, առանց, իհարկե, լուսամուտի, մութ։ Հագուստները կախում էին այդտեղ եւ դուռը փակում։ Ներսում գոյանում էր շատ տաք օդ, որից ոչնչանում էին ոջիլներն ու մյուս միջատները։ Երբ կալանավորները դուրս էին գալիս լողարանից, նրանց ոտքերի մոտ շպրտում էին հագուստների դեռ ջեռ կույտը։ Չորս կողմից թափվելով դրանց վրա, ամեն մեկն սկսում էր ջոկոտել իրենը եւ երբեմն էլ ուրիշները՝ լավը, իր քրքրվածի փոխարեն։ Ոչ, Իգնատի վերնաշապիկն ուրիշը չյուրացրեց, դա անպետք վերնաշապիկ էր։ Իգնատը հեշտությամբ գտավ դա եւ նախքան հագնելը, ձեռքը կոխեց դրա գրպանը։ Կոպեկը չկար… — Կոպեկը…— բացականչեց նա բարձր։ Նորից ու նորից խառնեց գրպանը, հանեց լաթի կտորը, զննեց գրպանի անկյունները։ Կոպեկը չկար… Իգնատը նետվեց դեպի խցիկը, որի բաց դռնից փչում էր ջեռ օդը՝ ինչպես փռից։ Բայց նրան ետ պահեց ոչ թե տաքությունը, այլ մթությունը։ — Լուցկի, — բղավեց նա, — ո՞վ ունի լուցկի։ Հաց կտամ փոխարենը։ մի լուցկու դիմաց կես պայոք… Մի պայոք… Բայց ոչ ոք լուցկի չուներ։ — Ի՞նչ ես կորցրել, — հետաքրքրվեցին մի քանիսը։ — Կոպեկս… Կարծեցին, թե խելագարվել է։ Իսկ ոմանք՝ թե խորամանկություն է անում, ուրիշ, մեծ բան է կորցրել։ Իգնատը նետվեց խցիկ, մթության մեջ զույգ ձեռքերով շոշափեց գետինը, դուրս նետվեց միայն այն ժամանակ, երբ շնջահեղձ եղավ։ Եկավ նաեւ հետեւյալ օրը՝ բերելով լուցկի։ Նայեց, փնտրեց, չգտավ։ Զննեց նաեւ հանդերձարանի հատակը։ Նույնպես չգտավ։ Գուցե կորել էր ո՞չ այդտեղ, այլ անտառո՞ւմ… ճանապարհի՞ն… Այն օրվանից հետո, անտառում գտնվելիս լիներ, թե ճանապարհին, Իգնատն ուշադիր նայում էր իր ոտքերի տակ, կռանում եւ ստուգում էր ամեն մի կասկածելի առարկա։ Ապա նորից, մի քանի օրը մեկ, վազ էր տալիս բաղանիք եւ նորից ու նորից փնտրում այնտեղ, մինչեւ որ մի անգամ նրան վռնդեցին եւ պատվիրեցին այլեւս չերեւալ։ Կոպեկը կորել էր ընդմիշտ։ Չէր կարելի հաշտվել դրա հետ, բայց այդպես էր։ Կալանավորները շարունակ ծիծաղում էին «Իիի» ֊ի վրա, նրան համարում էին խելագար։ Ավելի կարեկիցները, առանց ծիծաղելու, նրան առաջարկում էի ուրիշ կոպեկներ, երկու, տասը, քսան կոպեկանոցներ։ Բայց նա մերժում էր։ Նրան հարկավոր էր այն կոպեկը, որը նա հրաշքով գտել էր տայգայի անսահման տարածության մեջ, խնամքով վերցրել էր, խնամքով մաքրել, սեւ ժանգի տակից նորից հանել էր ոսկեդեղին մետաղը… Բայց այդ կոպեկը, հենց այդ կոպեկը, չկար։ Տեսնես ո՞րտեղ էր ընկել նա այժմ՝ արդեն տակետակ ժանգ դառնալու ենթակա։ Եվ այժմ դրա վրա դամբանագրի նման էին տառերն ու թվանշանները․ 1 կոպեկ, 1937։ «Ախ, կգա՞ արդյոք մի օր, որ այլեւս չլսեմ այդ նզովյալ գոնգի ձայնը», — մտածեց Դանիլ Ենիկեեւը՝ ինչպես ամեն առավոտ, եւ վեր կացավ իր տախտակի վրայից։ Վերմակը, որ իր բամբակաբաճկոնն էր, եւ ներքնակը, որ իր բուշլատն էր, հագավ։ Բամբակաշալվարն արդեն վրան էր, նա, բոլորի նման, միշտ քնում էր դրանով։ Բոբիկ ցատկեց վար եւ սպասելով, մինչեւ որ չորանոցից բերեն վալենկաներն ու բայբակ֊գուլպաները, նայեց շուրջը՝ որեւէ մեկից ծխախոտի մնացուկ մուրալու անհույս ցանկությամբ։ Բայց նույն պահին, ուղղակի սարսափով, նկատեց, որ օրապահն արդեն բարաքումն է, նշանակում է՝ վերադարձել է չորանոցից։ Նայեց․— բարաքի մեջտեղում ընկած, Դանիլին էր սպասում վալենկաների նմանություն ունեցող բամբակած գուլպա֊բայբակների միակ զույգը։ Մոտ վազեց, վերցրեց։ Դե, իհարկե, նրանը չէին… Նրանը, ավելի լավերը, սրիկայաբար վերցրել եւ հագել էր մի ուրիշը։ Դե, եկ եւ ստուգիր բոլորի ոտքերը։ Ո՞վ թույլ կտար։ Բոլորը կհայհոյեին, եւ գողն՝ ամենից շատ։ Ի դեպ, բարաքում ոչ ոք էլ չկար, բոլորը վազ էին տվել նախաճաշ ստանալու։ Ահա թե ինչ է անում մի քանի րոպեով քնով անցնելը… Ստիպված նա հագավ ուրիշի թողած հնամաշ բայբակները։ Կռացավ՝ պառկելու տախտակի տակից վերցնելու իր կեղեւատրեխները։ Նոր հիասթափություն եւ նոր զայրույթ․— հատակի վրա նրան սպասում էր ծռմռված, մինչեւ իսկ կրունկները ծակ կեղեւատրեխների ինչ֊որ զույգ… Նրանը գողացել էին, փոխել… Տեղն է իրեն… Պետք էր դնել բարձի տակ եւ քնել վրան։ Իսկ նա… Կարծես առաջին օրն է կամ առաջիջն տարին է ճամբարում… Ճար չկար, պետք էր հագնել դրանք՝ չուշանալու համար նախաճաշից, աշխատանքից… Հագավ։ Նոր փորձանք։ Կեղեւատրեխները նեղ էին նրա ոտքերի համար։ Ավելի շուտ՝ ոչ թե նեղ, այլ կարճ։ Տրեխների ետնաեզրերը հասնում էին մինչեւ Դանիլի կրունկների կեսը։ Քայլել չէր կարելի, կրունկները ցավում էին։ Ի՞նչ անել… Խնդրել ուրիշ տրեխներ՝ չի կարող։ Կասեն՝ «երեկ երեկոյան պիտի մտածեիր այդ մասին, ապուշ» ։ «Ախր սրանք իմը չեն, գիշերն են գողացել» ։ «Բերանդ բաց մի անի՝ չեն գողանա» … Ախ, եթե Դանիլ Ենիկեեւը լիներ երիտասարդ եւ ուժեղ, գուցե հաշվի նստեին նրա հետ, չգողանային նրա բայբակներն ու տրեխները՝ վախենալով ծեծվելուց։ Իսկ հիմա ո՞վ է վախենում հիսունչորս տարեկան մարդուց՝ փոքրամարմին, խեղճ, սովորական, «հալից ընկած» … Դանիլը վերցրեց իր ճաշամանը, վազ տվեց նախաճաշ ստանալու։ Հասավ այն րոպեին, երբ խոհանոցի լուսամուտի մոտ նրա բրիգադիրն ու ճաշ բաժանողը վիճում էին իրար հետ։ Ուրիշ ոչ ոք չկար, բոլորն արդեն ստացել էին… — Մեկը պակաս է, — պնդում էր բրիգադիրը։ — Հաշիվը խառնեցիր, դեռ երկու բաժին էլ ավել ստացար, — շերեփը բացասաբար շարժելով, ժխտում էր ճաշ բաժանողը։ Տեսնելով Ենիկեեւին, բրիգադիրը բացականչեց․ — Ահա, տես, գալիս է։ Ես չասացի՞, որ մի բաժին դեռ ունենք ստանալու։— Եվ, դառնալով դեպի Դանիլը, որոտաց․— ո՞րտեղ էիր, ես քո… Ենիկեեւն ստացավ առաջին հայհոյանքը։ Հերթական օրն սկսվեց։ Տեղնուտեղը խմելով իր նախաճաշը եւ ուտելով հացի ամբողջ օրապահիկը, որն ստացել էր դեռ բարաքում, օրապահից, նա ճաշամանի ունկը հագցրեց իր պարանե գոտուց, կապեց մեջքից։ Այդպես անում էին բոլոր կալանավորները։ Ոչ թե նրա համար, որ աշխատանքի ժամանակ դա կարող էր պետք գալ նրանց, այլ որպեսզի չգողանային։ Պահակները մի քանի անգամ արգելել էին այդ բանը, ապա ձեռք թափ տվել․— տարեք֊բերեք, ձեր հերն էլ անիծած… Կալանավորներն ստացան սղոցներ, կացիններ։ Սղոց ստացածները դրանք լայն գոտում պես փաթաթեցին իրենց մեջքի շուրջը, փայտե կոթերը թելով կապեցին իրար։ Կացինները դրեցին ուսերին։ Դեռ լիակատար մթության մեջ, լապտերների լույսի տակ, նրանց հաշվեցին եւ դուրս թողեցին դարպասից։ Բրիգադը քայլեց երկու հարյուր մետրի չափ տարածություն եւ նստեց։ Այդ էր նրա աշխատանքի վայրը։ Ի՞նչ բթամտություն է ախր։ Երբ ծառահատման գնացող բրիգադներն են դուրս թողնում դեռ մութը֊մութին՝ դա հասկանալի է․— մինչեւ հասնեն անտառ՝ լույսը կբացվի։ Բայց փայտ սղոցողների՞ն ինչու են դուրս թողնում միեւնույն ժամանակ։ Ի՞նչ պիտի անեն նրանք այս մթնով… Պատասխանը պարզ է․— հո չի՞ կարելի, որ աշխատանքի ուղարկելու չարչարանքը պահակներն ու նրանց պետը քաշեն ամեն առավոտ երկու անգամ։ Միանգամից դուրս կթողնեն բոլորին, իսկ այնտեղ դուք աշխաեցեք՝ երբ լույսը բացվի… Սոսկալի ցուրտ էր։ Իհարկե, քառասուն աստիճանից ավելի։ Դա նշանակում է՝ կալանավորներն իրավունք ունեն դուրս չգալու աշխատանքի։ Կարելի է միայն մինչեւ քառասուն աստիճանը։ Բայց ապա, գնա, փորձիր ոչ թե պահանջել, այլ գոնե խնդրել այդ բանը։ Կհայհոյեն, կասեն, որ լույսը դեռ չի բացվել, բրիգադը դեռ չի աշխատում, իսկ երբ լույսը բացվի՝ ջերմաստիճանն էլ մի քիչ կբարձրանա եւ կդառնա երեսունինը կամ գուցե նույնիսկ երեսունութ։ Կհայհոյեն քեզ եւ կվռնդեն։ Գերանների վրա նստած կալանավորների մեջ փսփսոց ընկավ։ Դանիլը սրեց ականջները։ Կարտոֆիլի պահեստի դուռը ներսից կողպված չէ, իսկ կարտոֆիլ ջոկող կանայք աշխատում են պահեստի ամենախորքում… Մնացյալը հասկանալի էր։ Դանիլը վեր ցատկեց տեղից, վազ տվեց դեպի պահեստ։ Պահակներն աշխարակների վրայից հսկում էին, որ ոչ ոք դուրս չգար աշխատանքային հրապարակի սահմաններից։ Իսկ թե ուր էին գնում֊գալիս նրանք այդ հրապարակի վրա՝ պահակների գործը չէր։ Ի դեպ, դեռ մութն էր եւ նրանք, միեւնույնն էր, ոչինչ չէին կարող տեսնել։ Յոթ֊ութ կալանավորներ, դրանց թվում նաեւ Դանիլը, մոտեցան կարտոֆիլի կիսագետնափոր պահեստին։ Գետնից վեր էր ցցվել դրա միայն երկկողմ կտուրը։ Առջեւից գնացող առավել համարձակը կամացուկ բաց արեց պահեստի փոքրիկ դուռը։ Դուռը չճռռաց․— առաջին հաջողություն։ Կալանավորները գաղտագողի մտան ներս։ Խոնավության եւ հում կարտոֆիլի հոտը փչեց նրանց դեմքին։ Այժմ դա ամենալավ հոտն էր աշխարհիս երեսին։ Պահեստը նեղ էր եւ շատ երկար։ Երկու կողմերում տախտակե հսկայական արկղների պես կանգնած էին շտեմարանները՝ գլխովին կամ կիսով չափ լի կարտոֆիլով։ Պահեստի ամենախորքում երեւում էին շատ թույլ լույսեր, շարժվում էին ստվերի պես մարդիկ եւ մարդկանց պես ստվերներ։ Մի քանի կանայք բռնել էին վառվող երկար մարխեր, մյուսները կարտոֆիլ էին ջոկում դրանց թրթռացող լույսերի տակ․— առողջները՝ մի կողմ, նեխվածները՝ մյուս։ Կալանավորներն սկսեցին իրենց ծոցերն ու գրպանները լցնել կարտոֆիլով։ Վախից ու շտապելուց նրանք ավելի շատ թափթփում էին, քան վերցնում։ Ոմանք տեղնուտեղն սկսեցին ուտել հում կարտոֆիլը, բայց նրանց սաստեցին։ Շրխկոցը կարող են լսել… Դանիլը չիմացավ, թե ինչի համար բոլորը հանկարծ թողեցին իրենց գործը եւ նետվեցին դուրս։ Երբ նա, հոտային բնազդով, ուզեց անել նույնը, նրան դեռ շեմքի վրա բռնեցին դրսի՞ց, թե ներսից վրա հասած տղամարդկային ինչ֊որ կոպիտ ձեռքեր, տապալեցին ձյան վրա եւ սկսեցին ծեծել, ծեծել… Բայց ոչ թե ձեռքերով, այլ ոտքերով։ Ոտքերը բարեբախտաբար, վալենկաներով էին եւ ոչ թե, օրինակ, սրակող կրունկներ ունեցող սապոգներով, ինչպես ամառը։ Հրացանի կոթով հասցրին Դանիլի թիակների մեջտեղը եւ նա տնքաց անտանելի ցավից։ Դուրս թափվեցին մի քանի կանայք, խուզարկեցին Դանիլին՝ մանրամասն եւ ամենաանամոթ կերպով, խլեցին գողացած ամբողջ կարտոֆիլը, նորից մտան պահեստ, դուռը կողպեցին։ Ծեծող հրացանավոր մարդը հեռացավ։ Ի՜նչ բարի մարդ, քարշ չտվեց մեկուսարան… Երբ նրա ոտքերի ճռճռոցները խլացան, Դանիլը չկորցրեց իրեն, հանեց թաթմանը եւ մերկ ձեռքերով շոշափեց խառնոտված ձյունը։ Եվ իրոք, գտավ բավական մեծ մի կարտոֆիլ, որ ծեծի ժամանակ ընկել էր նրա գրպանից։ Սկսեց ուտել։ Բայց իսկույն ինչ֊որ կոշտ բան ընկավ նրա ատամի տակ։ Նա հասկացավ․— ջարդված ատամ էր։ Նետեց դուրս, շարունակեց ուտել կարտոֆիլը։ Ավարտեց, քայլեց դեպի աշխատանքի վայրը։ Ախ, եթե հնարավոր լիներ եփել այդ կարտոֆիլը… Տաք, փափուկ, կշտացնող… Ինչպիսի՜ երջանկություն… Իսկ այսպես՝ կարծես չոր ջուր ես խմում՝ բավական դառնահամ… Մթության մեջ նստած մի քանի կալանավորներ դեռ բավական ժամանակ հում կարտոֆիլ էին խռփխռփացնում։ Եվ ոչ ոք չէր մտածում տալ Դանիլին մի կարտոֆիլ, թեեւ նա ծեծվել էր ընդհանուրի փոխարեն… Լույսը մի քիչ բացվեց։ Ենիկեեւը գտավ իր զույգին, քանդեց սղոցն իր գոտկատեղից։ Երկուսով սկսեցին սղոցել չոր գերանները՝ դնելով ծուռխաչաձեւ երկու տակդիրների վրա։ Աշխատանքը, ճիշտն ասած, դժվար չէր, դժվարը նորման կատարելն էր… Իսկապե՞ս առավոտը տաքացավ, թե՞ շարժվելուց էր այդպես թվում, բայց Ենիկեեւը համարյա այլեւս ցուրտ չէր զգում։ Բացի, իհարկե, ոտքերից, որոնք անտանելիորեն սառչում էին վատ բայբակների եւ ծակ կեղեւատրեխների մեջ։ Իսկ կրունկները տրեխների ետնաեզրերի վրա համարյա չէին ցավում՝ եթե կանգնեիր փափուկ, զսպանակվող ձյան վրա։ Ամբողջ օրը բթացնող միօրինակությամբ շարունակվում էր աշխատանքը։ Տարբերություն մտցնողը միայն այն էր, որ երբեմն թողնում էիր սղոցելը, սկսում էիր կացնով ճեղքել գերանակները։ Դրանք սառել էին, կացինները ետ էին ցատկում՝ ինչպես քարից։ Պիտի դնեիր գերանակի վրա մի կացինը եւ մյուսով խփեիր դրան… Իսկ հետո հարկավոր էր շարել վառելափայտը կանոնավոր խորանարդներով։ Այսինքն՝ ոչ թե կանոնավոր, այլ խորամանկ։ Պետք էր այնպես անել, որ փայտակտորների միջեւ արանքներ շատ մնային եւ կատարված աշխատանքը չափելիս ստացվեր իրականից ավելի շատ… Օրը ձգվեց անտանելիորեն երկար, ուղղակի անջերվանալի։ Բայց երբ վրա հասավ երեկոյան մթությունը, մի պահ թվաց, թե դեռ շարունակվում էր առավոտյան մթությունը։ Գոնե թողնեին խարույկ վառել, մի քիչ տաքանալ… Բրիգադիրն ընդունեց աշխատանքը։ Մութն էր, այլեւս չէր կարելի աշխատել։ Նստեցին դեսուդեն, սկսեցին սպասել։ Ինչի՞ են սպասում։ Իմ՞թե ծառահատների վերադառնալուն անտառից, որպեսզի միասին մտնեն «զոնա» … Ոչ, իհարկե, նրանք միշտ վերադառնում են բոլորից առաջ։ Բայց ոչ այդքան վաղ։ Պետը կարող է բարկանալ։ Գոնե մի ժամ պետք է նստել֊սպասել մթության մեջ, ապա նոր միայն վեր կենալ եւ քայլել դեպի դարպասը… Սպասե՞լ էր արդյոք որեւէ թագավոր պատերազմի դաշտում՝ իր հանգստավետ պալատը վերադառնալուն՝ այնպես, ինչպես սպասում էին Ենիկեեւն ու մյուս բոլոր կալանավորները բարաք վերադառնալուն… Սպասե՞լ էր արդյոք որեւէ մարդ ճոխ խնջույքի այնպես, ինչպես նրանք էին սպասում մի շերեփ ջրալի ընթրիքին… Վերջապես, հասավ այդ երջանիկ պահը, նրանք վերադարձան ճամբար եւ վայելեցին իրենց վիճակված երջանկության բաժինը։ Եվ հանկարծ, նոր լրացուցիչ, անսպասելի երջանկություն․ — Ենիկեեւ Դանիլ, քեզ նամակ։ Դանիլը խլեց նամակը, վար ցատկեց իր տախտակից, վազ տվեց դեպի նավթի լամպը։ Միակ նամակը վերջին երեք ամսում… Խնամքով պատռելով ծրարի թուղթը, որպեսզի չփչանա եւ հետագայում հնարավոր լինի վաճառել ծխախոտ ծխողներին՝ մի կտոր հացով, նա հանեց նամակը, կարդաց․ «Մեր սիրալի ամուսին եւ հայր։ Ահա նորից լրացավ երեք ամիսը եւ ահա դու նորից իրավունք ունես նամակ ստանալու։ Դրա համար էլ գրում ենք այս նամակը։ Մի քանի տարի սրանից առաջ ավելի լավ էր, դու իրավունք ունեիր ստանալու ամսական մի անգամ։ Իսկ հիմա ի՞նչ է պատահել։ Քո այդ նոր տեղում ռեժի՞մն է ուրիշ, թե՞ դու կատարել ես մի ուրիշ հանցանք եւ դրա համար նոր պատիժ են նշանակել քեզ։ Թե՞ գուցե…» ։ Ճամբարի պետը այդտեղ ջնջել էր նախադասության մնացյալ մասը։ «Սիրելի ամուսին եւ հայր։ Անցյալ նամակով դու խնդրել էիր, որ մանրամասն գրենք մեր մասին։ Մենք լավ ենք։ Աղջիկդ՝ Օլյան, արդեն մարդու է գնում, դու հավատո՞ւմ ես, քո փոքրիկ Օլյան, որ հիմի մեծ աղջիկ է։ Սիրում է տղային, բայց ասում է՝ մինչեւ հայրիկը չբարեմաղթի՝ չեմ ամուսնանա։ Ուրեմն, մեր սիրալի ամուսին եւ հայր, գրիր քու բարեմաղթությունները՝ եթե հակառակ չես։ Տղան նավաստի է, այսինքն՝ ռանգ ունեցող։ Նա ծառայում է…» ։ Այստեղ եւս, պետը անտեղի էր գտել, որ ժողովրդի թշնամին իմանա, թե որտեղ են գտնվում մեր ծովերը, որտեղ ծառայում են նավաստիները։ «Տղադ նույնպես լավ է։ Դու արդեն պապ ես, լավ իմացիր եո նույնպես շնորհավորիր։ Նա ինքը չի կարող քեզ գրել, որովհետեւ կարող են մեղադրել քեզ հետ կապ ունենալու համար։ Արդեն քո պատճառով պատասխանատու գործեր չեն տալիս, բայց, ոչինչ, ապրում է առանց դրա էլ։ Հա, նաեւ գրիր, թե ինչ դնենք երեխայի անունը։ Մենք բոլորս այն կարծիքին ենք, որ՝ Դանիլ։ Իմացիր այդտեղ, դրա համար վնաս չի՞ գա տղայիդ» ։ «Հարկավոր չէ, — մտածեց Դանիլը, — եթե վնաս էլ չգա հորը՝ տղան կլինի պապի պես դժբախտ…» ։ «Մեր գյուղի տնտեսության գործերն այս տարի լավ են։ Փառք աստծու, տանը հիմի ամեն ինչ ունենք․— յուղ, պանիր, երկու տոննա կարտոֆիլ…» ։ «Երկու տոննա կարտոֆիլ…— շշմեց Ենիկեեւը։— Երկու տոննա…» ։ «Այնպես որ, սիրելի ամուսին եւ հայր, հենց որ թույլտվություն ստացանք քեզ ծանրոցներ ուղարկելու՝ կուղարկենք շուտ֊շուտ։ Ի՞նչ ուղարկենք, գրիր․— խոզաճա՞րպ, խմորեղե՞ն, շաքա՞ր, յո՞ւղ, պանի՞ր…» ։ «Կարտոֆիլ… Երկու տոննա…» — հպարտությամբ, անկարող վարժվելու այդ մտքին, մտածում էր Դանիլ Ենիկեեւը։ «Գրիր, սիրելի ամուսին եւ հայր, թե էլ ինչ ես ուզում, որ ուղարկենք քեզ։ Դու մի քաշվիր, չես զրկի մեզ։ Չէ՞ որ ունես աշխատավոր տղա եւ աղջիկ, տուն֊տեղ, նույնիսկ տնամերձ մի փոքրիկ տնտեսություն, կով, թռչուններ» … Սեփական արժանապատվության զգացումն ուռճացրեց Դանիլ Ենիկեեւի կուրծքը։ Նա ցանկություն զգաց դուրս նետվելու՝ նամակը ձեռքին, եւ բղավելու․— «Երկու տոննա կարտոֆիլ… Կարդա՝ եթե չես հավատում, իժի ծնունդ։ Եվ տեղը դիր, կպցրու կոտրված ատամս։ Ես կարող եմ գրել իմ տնեցիներին, որ ուղարկեն քեզ համար երկու ցենտներ, երեք ցենտներ, մի տոննա կարտոֆիլ։ Խժռիր…» ։ Դանիլը նամակը խնամքով դրեց գրպանը։ Նա այլեւս սոված չէր եւ չէր սպասում անհամբերությամբ, թե երբ պիտի անցնի գիշերը, որպեսզի նա ստանա իր մի կտոր հացը եւ մի շերեփ նախաճաշը… Բաբայ Հենց որ մտնում էիր բարաք, ուղիղ դռան դիմաց, գտնվում էր Բաբայի քնելատեղը վերին յարուսում։ Նրա իսկական անունն ուրիշ էր, բայց նրան, ինչպես եւ ադրբեջանցի, ուզբեկ եւ ընդհանրապես բահմեդական այլ ծերունիներին ճամբարում անվանում էին նրանց լեզուներից առնված այդ բառով։ Բայց ադրբեջանցի այդ ծերունու նկատմամբ «բաբայն» այդ ճամբարում գործածում էին որպես հատուկ անուն։ Եվ, որպեսզի չշփոթեն ուրիշ «բաբայների» հետ, մյուս ծերունիներին անվանում էին «ծերունի», «պապ», «պապիկ» եւ այլն։ Բաբայի կողքի քնելատեղերը, դարձյալ վերին յարուսում, զբաղեցնում էին եւս երկու ծերունիներ՝ ադրբեջանցի եւ ուզբեկ։ Երբ էլ դուռը բաց անեիր, ուղիղ քո դիմաց, վերեւում, մի շարքի վրա, ծալապատիկ նստած էին երեք ծերունիները՝ ինչպես հավերը թառի վրա։ Նրանց «ակտավորել» էին, այսինքն՝ բուժական հանձնաժողովի «ակտի» համաձայն ազատել աշխատանքից։ Ստանում էին ողորմելի օրապահիկ եւ քարշ տալիս իրենց գոյությունը՝ մրցելով, թե ո՛րը կլինի ավելի հարատեւ՝ գոյությո՞ւնը, թե՞ ժամկետը։ Ժամեր ու ժամեր շարունակ նրանք նստում էին նույն դիրքով՝ լուռ, անշարժ, եւ միայն հացից սարքված երեք թազբեհներն էին թույլ չկչկում նրանց ձեռքերում։ Ուտելիք ստանալու համար գնում էին ոչ թե երեքը, այլ միայն մեկը, հերթով։ Սա վերցնում էր երեքի ժանգոտ կաթսայիկները, կռնչալով իջնում ներքեւ եւ կատարում վաղուց ի վեր բացառությունների կարգը մտած գործողություն, այսինքն՝ քայլում։ Արտաքնոց գնում էին օրական եւ նույնիսկ երկու օրը մի անգամ։ Այնպես, որ համարյա ոչ ոք նրանց տեղերը չէր տեսնում թափուր։ Երբ էլ մտնեիր ներս՝ նրանք նստած էին իրենց տեղերում՝ ինչպես հավերը թառի վրա։ Ծերունիներից ոչ մեկը չգիտեր ռուսերեն կամ մի այլ լեզու։ Խոսում էին իրենց մայրենի լեզուներով, հետեւաբար եւ՝ միայն իրար հետ։ Երկու ադրբեջանցիները, մոռանալով, որ երրորդն ուզբեկ է, մերթ֊մերթ բարկանում էին վրան, որ «ճիշտ չի խոսում», իսկ հաճախ մինչեւ իսկ գործածում է ուղղակի անհասկանալի բառեր։ Ինչպես երեւում էր, նրանք վաղուց ի վեր միմյանց պատմել֊ավարտել էին իրենց անցյալ կյանքի մանրամասնագույն պատմությունները եւ այդ կյանքում տեսած ու լսած բոլոր այլ պատմությունները։ Այժմ այլեւս խոսելու ոչինչ չունեին, ուստի եւ կառչում էին ամեն մի նոր նյութից, որը մատչչլի էր նրանց՝ այդ թառի վրա, րոպեն մեկ բացվող ու ծածկվող դռնից երեւացող նրանց ողորմելի տեսադաշտում… Թեեւ երեքն էլ քաղաքական կալանավորներ էին, «հհա» ֊ի, այսինքն՝ հակահեղափոխական ագիտացիայի համար դատապարտված, բայց եւ այնպես, ուրիշ բարաքներում տեղ չլինելու պատճառով նրանց տեղավորել էին քրեականների հետ։ Քրեականները ոչ միայն չէին վշտացնում նրանց, այլեւ օգնում էին՝ ինչով որ կարող էին․— ճաշի մնացորդ էին տալիս, երբեմն հաց եւ այլն։ Իսկ Բաբային ուղղակի սիրում էին։ Ճիշտն ասած, հենց միայն նրան էին հյուրասիրում, իսկ նա արդեն, իր ստացածը կիսում էր մյուս երկուսի հետ։ Իսկ ինչո՞ւ այդպիսի խտրություն քրեականների կողմից։ Բաբայը նրանց դուր էր գալիս նրանով, որ տեղի, անտեղի հայհոյում էր իր սովորած միակ բառերով՝ «քո մերը…» ։ Բարկանար՝ այդ էր ասում։ Ուրախանար՝ այդ էր ասում։ Հատկապես այդ հայհոյանքը լսելու համար քրեականները մոտենում էին նրան, տալիս, օրինակ, մի կտոր հաց։ Բաբայը վերցնում էր, սիրալիր ժպտում եւ շնորհակալական տոնով ասում․ — Քո մերը… Քրեականները քրքջում էին եւ սիրով նայում այդ ծեր հայհոյախոսին։ Մի անգամ Բաբայը, բոլորի ներկայությամբ, այդպես ասաց նույնիսկ ճամբարի պետին։ Պետը մտավ բարաք, — դա շատ հազվադեպ էր պատահում, — եւ առաջինը դիմելով Բաբային, հարցրեց․ — Ի՞նչպես ես ապրում, յախշի՞։ — Յախշի, քո մերը…— գլխով արեց ծերունին։ Բարաքը դնդաց բարձրագոչ քրքիջից։ Բաբային տարան մեկուսարան եւ տասնհինգ օր պահեցին այնտեղ։ Վերադարձավ նա ավելի նիհարած եւ ծերացած։ Քրեականները շրջապատեցին նրան, սկսեցին հարցեր տալ, իսկ նա իհարկե, ոչինչ չէր հասկանում։ Մեկը դեպի նա երկարեց մի ամբողջ օրապահիկ հաց․ — Կեր, բաբայ, հալից ընկել ես։ Ինչպես երեւում է, մեկուսարանն էլ չէր ընկճել Բաբայի հոգու արիությունը, որովհետեւ նա վերցրեց հացը եւ ասաց տվողին․ — Քու մերը… Քրեականները վրնջացին հաճույքից, սկսեցին գգվել Բաբային, եւ ամենից շատ՝ հաց տվողն ինքը։ Քնքշությամբ բարձրացրին նրան եւ դրեցին իր թառի վրա։ Հերթական մի էտապով այդ ճամբարը եկավ ադրբեջանցի մի տարիքոտ մարդ՝ Գերմանիայիում բարձրագույն կրթություն ստացած ինժեներ։ Խիստ փոքրամարմին, նա կարծես սեղմված֊կծկված զայրույթ լիներ։ Նրան գազազեցրել էր իր անարդարացիորեն դատապարտված լինելը, եւ նա, առանց քաշվելու, բոլորի ներկայությամբ, ասում էր այնպիսի խոսքեր, որոնցից կփշաքաղվեր իսկական հակահեղափոխականն անգամ։ Նրան անդադար նստեցնում էին մեկուսարան, սաստում, մինչեւ իսկ ծեծում, բայց ոչինչ չէր օգնում։ Չէին ենթարկում դատական նոր պատասխանատվության, քանի որ նա արդեն ուներ ամենամեծ ժամկետը եւ հազիվ թե ողջ֊առողջ անցկացներ դրա մի երրորդը։ Առաջին իսկ օրը, բնականաբար֊ նա անցավ բարաքներով եւ հետաքրքրվեց, թե չկա՞ն արդյոք հայրենակիցներ։ Գտնելով ծերունիներին, նա սկսեց ամեն օր այցելել նրանց։ Կանգնում էր դռան մոտ, պատին հենված եւ, վերեւ նայելով, զրուցում հետները։ Մի անգամ, երբ նրանք զրուցում էին, հնչեց ճաշի զանգը։ Փոքրամարմին ինժեները թույլ չտվեց ծերունիներին իջնել ցած, ինքը վերցրեց նրանց ժանգոտ կաթսաները եւ գնաց ճաշ բերեց նրանց համար։ Ծերունիներն սկսեցին խմել իրենց ճաշը։ Այդ պահին մոտեցավ մի քրեական եւ Բաբային ու մյուս երկուսին տվեց մեկական եփած կարտոֆիլ։ — Քո մերը…— գլխով արեց Բաբայը։ Քրեականը ծիծաղեց, գնաց։ Ադբեջանցի ինժեները սառեց֊մնաց իր տեղում։ — Ամոթ չէ՞, հայրիկ, — բարկացավ նա։— Քեզ կարտոֆիլ են հյուրասիրում, իսկ դու հայհոյում ես անխիղճ կերպով… — Ո՞վ է հայհոյում, — նրանից ավելի բարկացավ Բաբայը։— Ինչեր ես ասում։ — Դու չասացի՞ր՝ «քու մերը» ։ — Իհարկե։ Բա էլ ո՞րտեղ հայհոյեցի։ — Բա դա հայհոյանք չէ՞։ Դու մայր հայհոյեցիր տղային։ — Ի՞նչպես թե մայր…— Բաբայն իր ճաշը դրեց մի կողմ։ — Իսկ քո կարծիքով՝ ի՞նչ է «քո մերը» ։ — Դա մեր «սաղ օլ» ֊ը չէ՞։ Այսինքն՝ «շնորհակալություն» ։ — Խե՜ղճ մարդ…— դառը ծիծաղեց ինժեները։— Ուրեմն հայհոյում ես՝ առանց հասկանալու… Հանկարծ Բաբայը ծերունավարի թույլ սեղմեց բռունցքները եւ սկսեց ուժեղ հարվածել դրանցով իր գլխին․ — Օ՛յ, ամո՜թ… Օ՛յ, խայտառակությո՜ւն… Ալլա՛հ, ալլա՛հ… Այժմ նա հասկացավ ամեն ինչ․— ե՛ւ քրեականների հրճվելը, ե՛ւ տասնհինգ օրով իր մեկուսարան ընկնելը… Բայց չէ՞ որ իրենց գյուղում նա ամենապատկառելի ծերունին էր եւ ոչ ոք նրա բերանից չէր լսել ոչ մի անպատվաբեր խոսք։ Ընդհակառակը, երիտասարդները սարսում էին ասել նրա ներկայությամբ որեւէ անպատշաճություն։ «Քո մերը» … Այդ հայհոյանքի համար հներում մարդիկ սպանում էին իրար, իսկ նոր ժամանակներում քիթ ու պռունգ ջարդում միմյանց։ Եվ այդպես էլ պետք էր։ Հայհոյել աշխարհի ամենասրբազան էակին՝ մորը… Եվ հանկարծ դուրս է գալիս, որ տարիներ շարունակ հայհոյել է նա ինքը՝ իրենց գյուղի ամենապատկառելի մարդը… Այդ օրվանից քրեականներն այլեւս ոչ մի հայհոյանք չլսեցին Բաբայից։ Մերժելով նրանց հյուրասիրությունը, նա լուռ ձեռքով էր անում՝ «հարկավոր չէ», եւ անդադար նամազ էր շշնջում ինքն իրեն՝ ալլահից թողություն էր խնդրում իր այդքան տարիների հանցանքի համար… Քրեականները շուտով կորցրին իրենց հետաքրքրությունը Բաբայի նկատմամբ։ Եվս որոշ ժամանակ անց՝ նրանք պահանջեցին վերակարգիչից, որ ծերունիներին փոխադրեն քաղաքականների բարաքը։ Ի՞նչ գործ ունեն նրանք այդտեղ։ Ծերունիներին փոխադրեցին։ Երկու ծեր կալանավորներ, մազակալված, կեղտոտ, նստել էին փոքրիկ խարույկի մոտ եւ տաքանում էին։ Նրանք թաթմանները դրել էին մի կողմ եւ ծերությունից ու կիսաքաղց կյանքից նիհարած իրենց մատները չռել էին դեպի կրակը, կարծես կատարում էին կրակապաշտ քուրմերի ինչ֊որ արարողություն։ Իսկ մեջքերի կողմից նրանց կաշկանդել էր հյուսիսային ձմեռվա սառնամանիքը։ Շուրջը, ամեն տեղ, ծառ էին սղոցում բրիգադի մյուս անդամները՝ բոլորը քաղաքական կալանավորներ։ Մերթ այս կողմից, մերթ այն, հանկարծ լսվում էր ճռնչյուն, փշատերեւների խշշոց եւ ընկնող ծառի թրմփոցը։ Իսկույն վրա էին հասնում բրիգադի ամենաթուլակազմ անդամները, որոնք այլեւս ուժ չունեին ծառեր տապալել, եւ թեթեւ կացիններով կտրատում էին ընկածի ճյուղերը, կրում դեպի արձակ տարածություն, վառում։ Ամեն անգամ, երբ ճյուղերի մի նոր խուրձ էին թափում կրակի վրա, թարմ փշատերեւները, վառվելուց առաջ, ճարճատում էին տասնյակ հազարավոր փոքրիկ ճայթյուններով։ — Աղիքներս գալարվում են, — ասաց ծերունիներից մեկը՝ ունկնդրելով այդ հնչյուններին։— Ճիշտ եւ ճիշտ այդպիսի ճարճատյուն էր լսվում, երբ տաքացրած յուղի մեջ գցում էիր խմորե բլիթը՝ տապակելու համար… — Այո…— համաձայնվեց մյուս ծերունին՝ հառաչելով։ Հարազատ զավակն անգամ չէր ճանաչի, որ բամբակած գլխարկների ականջակալները ծնոտի տակ կապած, բամբակաբաճկոններ, բամբակաշալվարներ հագած եւ ոտքերին բայբակ֊գուլպաներ ու կեղեւատրեխներ ունեցող այդ երկու ծերունիներից մեկը Մոսկվայի համալսարանի դասախոս, պրոֆեսոր Կուդրյավցեւն էր, մասնագիտությամբ պատմաբան, իսկ մյուսը՝ գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ, օրնիտոլոգ, այսինքն՝ թռչնագետ Ռուդնիցկին։ Պրոֆեսորը բուշլատի գրպանից հանեց առավոտյան ստացած իր հացի մնացորդը, դրեց բերանը եւ սկսեց ծամել։ — Լավ չեք անում, Եվգենի Վարֆոլոմեիչ, — գլուխն օրորեց օրնիտոլոգը։— Ամբողջ փայը հարկավոր է ուտել առավոտյան, միանգամից, որ բավականություն ստանաք։ — Բավականության մասին եք մտածում…— նույնպես գլուխն օրորեց պրոֆեսոր Կուդրյավցեւը։— Հարկավոր է ամբողջ օրվա ընթացքում յուղ լցնել մեր հանգչող օրգանիզմի ճրագի վրա։ — Հացի քանակը դրանից չի փոխվում։ Եվգենի Վարֆոլոմեիչ։ — Օրնիտոլոգ եք եւ այդպիսի բաներ եք ասում, Ալեքսեյ Ելիզարովիչ։ Մի՞թե տարբերություն չկա, երբ միանգամից ես ընդունում սնունդը եւ երբ, ընդհակառակը… Նրանց խոսակցությունն ընդհատվեց։ Արագ մոտեցավ բրիգադիրը՝ բանդիտիզմի համար ձերբակալված հանցագործ, բարձրահասակ, հաղթանդամ, ձեռքերը ֆրենչի գրպանները դրած։ — Ապա, ծերուկներ, ծերուկներ, — առանց բարկության, հովանավորաբար, շտապեցրեց նա, — վեր կացեք։ Աշխատել է հարկավոր կամաց֊կամաց… Եվ, քանիերորդ անգամը լինելով, կրկնեց բոլոր ճամբարներում շատ գործածվելուց զահլա տարած եւ ապուշության աստիճանի հասած իմաստությունը․ — Մեծ պայոքը գտնվում է ա՜յ այն վերջին ծառի գագաթին։ Պիտի կտրեք, որ իջեցնեք… Եվ շարունակեց քայլել դեպի մյուս աշխատողները՝ մի տեղում կրկնելով հովանավորող խոսքերը, մի այլ տեղում բարկացած հայհոյելով մարդկանց՝ իր բանդիտային կոկորդով։ Ծերունիները դանդաղ վեր կացան, թախիծով մի վերջին հայացք նետեցին դեպի խարույկը, հագան թաթմանները եւ վերցնելով սղոցն ու կացինները, գնացին։ — Բանդիտն իրավացի է, — հառաչեց օրնիտոլոգը։— Չպետք է նստել խարույկի մոտ։ Դրանից հետո ցուրտն ավելի է զգալի դառնում։ — Բանդիտները միշտ իրավացի են, — հաստատեց պատմաբանը։ Բոլոր մյուս ծառ կտրողներն աշխատում էին աղեղնավոր սղոցներով՝ փայտե շրջանակի մեջ ամրացված ատամնավոր պողպատի նեղ ժապավեններով, որոնք միայնակ սղոցելու համար էին։ Բայց ծերունիներն ուժ չունեին միայնակ սղոցելու, ուստի եւ նրանց տվել էին անդրջրհեղեղյան լայնաշերտ սղոց՝ երկու կոթերով։ Պպզում, չոքում կամ նստում ես ծառի երկու կողմերում, եւ դանդաղ, ծերունավարի, սկսում․— խըզ՝ դեպի ինձ, խըզ՝ դեպի քեզ… Իհարկե, այդպիսով երբեք չես հասնի վերջին ծառին, որի գագաթին թառել է «մեծ պայոքը» ։ Հազիվ դուրս կգաս տուգանային քսանհինգ տոկոսից, որի համար հասնում է ընդամենը երեք հարյուր գրամ հաց եւ մեկուսարանում գիշերելու պատիժ, եւ հազիվ կկատարես երեսուն տոկոս, որի համար հասնում է նույն երեք հարյուր գրամը, բայց առանց մեկուսարանի։ Պատմաբանը, որը համարվում էր օրնիտոլոգից ավելի ուժեղ, կացնի մի քանի մանրիկ, ծերունու գավազանի ձայներ հանող հարվածներով քերծեց ծառի կողը, որպեսզի այդ կողմի վրա ընկնելիս ծառը կոտրվեր եւ կպած չմնար կեղեւով ու ենթակեղեւով։ Սղոցը հակառակ կողմից մոտեցնելով ծառին, նրանք սկսեցին․ խըզ՝ դեպի ինձ, խըզ՝ դեպի քեզ… Այն տասը֊տասնհինգ րոպեում, ինչ նրանք սղոցում էին, շուրջը, մյուս ծառահատներից յուրաքանչյուրը, արդեն տապալել էր մի քանի ծառ, կտրատել համապատասխան երկարությամբ գերանների։ Բայց, վերջապես, հասավ նաեւ ծերունիների հերթը։ Կռնչալով վեր կենալով ձյան վրայից, նրանք իրենց վտիտ ուսերը դեմ արեցին ծառին՝ տապալելու համար։ — Ժամանակին փախեք հեռու, պրոֆեսոր, — նախազգուշացրեց օրնիտոլոգ Ռուդնիցկին։— Անցյալ անգամ քիչ մնաց ծառի կոթը խփվեր ձեզ… — Լինում է, որ ծառն ընկնում է հակառակ ուղղությամբ, ուղղակի կտրողների վրա։ Այ, դրանից էլ պետք է զգուշանալ, Ալեքսեյ Ելիզարովիչ։ Տասնմեկերորդ ճամբարում եղածս ժամանակ ինձ հետ աշխատողը, քառասուն տարեկան առողջ տղամարդ, աշխաբադցի ռուս ինժեներ, դրանից մահացավ։ Իսկ ես մնացի… Մեկ, երկու, հրում ենք… — Մեկ, երկու, հրում ենք…— կրկնեց պատմաբանը։ Ծառը, որ մի կարգին ծառ էլ չէր, այլ միջակ հաստության մի «ճիպոտ» ՝ ինչպես ընդնունված էր անվանել ճամբարներում, տապալվեց բավական հեշտ։ Բայց դրա առաջացրած ճռինչն ավելի մեծ էր, քան լինում էր սովորաբար։ Սկզբում ծերունիները չհասկացան, թե ինչումն էր բանը։ Բայց հետո նկատեցին։ Տապալվելիս ծարը խփվել էր մի ուրիշ, չորացած ծառի, եւ տարել իր հետ։ Ծերունիները տոտիկ֊տոտիկ մոտ վազեցին այդ երկրորդ ծառին՝ տեսնելու համար, թե չէ՞ր կարելի արդյոք դա եւս կտրատել եւ մտցնել իրենց նորմայի մեջ։ Ավաղ, ծառը կեղեւազուրկ էր եւ փտած, ընկնելիս փշրվել էր ու վերածվել անկանոն կիսախողովակների։ — Իսկ ա՞յդ ինչ բան է, — լարվեց օրնիտոլոգը։ Ձյան սպիտակության վրա, չոր ծառի գագաթի մոտ, ընկած էր մի սեւ առարկա։ — Մեծ պայոքն է, — ծաղրեց պատմաբանը։ Նրանք տոտիկ֊կոտիկ մոտ վազեցին սեւ առարկային։ Թռչուն էր, ծառերի իրար խփվելուց սպանված, վար ընկած։ Օրնիտոլոգը կռացավ, վերցրեց եւ արձակեց զարմանքի մի կարճ բացականչություն։ — Աստված իմ, մի՞թե սրանք հանդիպում են այս կողմերում… Նա տվեց թռչունի լատիներեն անունը։ Թռչունը, որ բոլորովին էլ սպանված չէր, այլ միայն շշմած, ուշքի եկավ եւ սկսեց թպրտալ Ռուդնիցկու ձեռքերում։ Բայց օրնիտոլոգը պահել էր նրան, նայում էր եւ չէր կարողանում հավատալ։ — Դուք չգիտեք, թե ինչպիսի գիտական հետաքրքրություն է ներկայացնում այս փաստը, — դիմեց նա, վերջապես, պատմաբանին։— Չվող թռչուններ են, տարվա մեծ մասն անցկացնում են Արեւմտյան Եվրոպայում եւ Ասիայի մի քանի վայրերում, իսկ ձմեռը չվում են ավելի տաք երկրներ։ Եվ հանկարծ, այստեղ, այս սառնամանիքին… — Գուցե աքսորված լրտես է, — ենթադրություն արեց պատմաբանը։ — Ծիծաղում եք, Եվգենի Վարֆոլոմեիչ, սիկ իմ ձեռքերը դողում են հուզմունքից։ Ձեզ մ՞ոտ է քիմիական մատիտի կտորը։ — Այո, ի՞նչ կա որ։ — Եվ թո՞ւղթը, որի վրա ուզում եք նամակ գրել տուն։ — Այո, եւ թուղթը։ — Տվեք այստեղ, խնդրում եմ ձեզ։ Բայց ոչ, ինքներդ գրեցեք, իսկ ես կպահեմ թռչունը։ Մենք թուղթը կկապենք նրա ոտքին։ Դա կոչվում է օղակավորում, ես ձեզ պատմել եմ։ Կբռնեն կամ կխփեն սրան մի այլ վայրում, թուղթը կուղարկեն գիտական հաստատության հասցեով, եւ կպարզվի այս թռչունների միգրացիայի այս անծանոթ եւ տարօրինակ ուղին։ Թվում էր, թե պատմաբանը չէր լսում նրան։ Մազակալված դեմքը դեպի թխպոտ երկինքը հառած, նա մտածում էր, ապա բացականչեց․ — Ինչպիսի՜ առիթ… Ինչպիսի՜ առիթ… Հուզմունքից ու տարիքից դողդողացող ձեռքերով նա ծոցագրպանից հանեց մատիտի կտորն ու թուղթը։ — Թքեցեք օրնիտոլոգիայի վրա, Ալեքսեյ Ելիզարովիչ։ Մենք ուրիշ բան կգրենք այստեղ․ «Մենք անմեղ ենք, չհավատաք ոչ ոքի։ Ակադեմիկով Ռուդնիցկի եւ պրոֆեսոր Կուդրյավցեւ» ։ — Չհամարձակվեք այդպիսի բան անել, — սաստեց օրնիտոլոգը։— Գիտությունը քաղաքականության համար չէ։ Ի՞նչ բարոյական իրավունք ունենք մեր անմեղությունը կապել թռչունի ոտքին… — Իսկ եւ իսկ ինչպես պիեսներում նկարագրում են ապոլիտիկ մասնագետներին, — արհամարհանքով օրնիտոլոգին ոտից գլուխ չափեց պատմաբանը։— Գիտության համար զրկվեցիք պատվից, անունից, ընտանիքից, ազատությունից։ Մի՞թե մինչեւ ձեր կոկորդը լիքը չեք օրնիտոլոգիայով։ Կմեռնենք այստեղ եւ բոլորը կմնան այն կարծիքին, թե իրոք, դուք թռչունների միջոցով ռազմական գաղտնիքներ եք հաղորդել ֆաշիստներին, իսկ ես նրա համար եմ Մեծ անվանել Պետրոս առաջինին, ո՛ր նսեմացնեմ մեր առաջնորդին։ Համաձայնվեցեք, որ գրենք եւ ուղարկենք մեր նամակը… — Ո՞ւմ ուղարկենք, Եվգենի Վարֆոլոմեիչ, ո՞ւմ։ Այդ է խնդիրը եւ ոչ թե իմ ապոլիտիկ լինելը։ Եթե մեր երկրումն էլ չկա արդարություն, մի՞թե դա պիտի փնտրենք դեղին դեւի երկրներում… — Դուք իրավացի եք…— տնքոցով, իսկույն համաձայնվեց պատմաբանը։— Իրավացի եք, այո։ Բայց ես նկատի ունեի այն, որ աշխարհում ամեն տեղ լավ մարդիկ տասնապատիկ ավելի շատ են, քան վատերը։ Շանսերն ավելի շատ են, որ մեր նամակը կընկնի բարեկամների ձեռքը։ — Շանսերն այնսպիսիք են, — մազակալված շրթունքներով քմծիծաղեց Ռուդնիցկին, — որ Արեւմտյան Եվրոպայի ամբողջ մամուլը կթմբկահարի այդ դեպքը եւ այս անգամ մեզ կգնդակահարեն իրոք որպես հայրենիքի դավաճաններ։ — Մենք չենք ստորագրի, — զիջումի գնաց Կուդրյավցեւը։— Կգրենք միայն այսքանը․ «Հազարավոր եւ տասնյակ հազարավոր անմեղ մարդիկ են տառապում այստեղ։ Չհավատաք մեր հանցանքին» ։ — Նորից եմ հարցնում՝ ո՞ւմ գրենք… Պատմաբանը լուռ մնաց։ Օգտվելով նրա տատանման պահից, օրնիտոլոգը նորից պնդեց իրենը․ — Եկեք գրենք միայն այսքանը, որ այս թռչունը բռնված է եղել այստեղ։ Մի մերժեք։ Գուցե դա իմ վերջին ծառայությունը կլինի գիտությանը… Երկուսն էլ մտասուզվեցին մի պահ։ — Ապա, ծերուկներ, ծերուկներ, — հանկարծ նորից հնդեց բանդիտի ձայնը։— Դուք էլի՞ նստեցիք։ Երկրին փայտ է հարկավոր։ Իսկ ա՞յս ինչ բան է… Թռչուն, — բացականչեց նա՝ խիստ ուրախացած։— Ապա, տուր այստեղ… Խլելով թռչունը, նա ոլորեց նար վիզը, պոկեց, ուրախությունից տենդահար մատներով արագ֊արագ փետրահանեց նրան, ցուցամատով փորը պատռելով դուրս թափեց փորոտիքը, եւ խորովելով թռչունը մոտակա խարույկի վրա, կերավ։
|
Մամուլի խոսնակ` Նիդերլանդական Օրագիր Գրական էջ
Նյութը հրապարակվել է Մամուլի խոսնակի շրջանակներում:
Կիսվի՛ր այս նյութով՝
Նիդերլանդական Օրագիր Գրական էջ
02:27, 10.01.2018
14918 | 0
22:10, 11.12.2017
21547 | 0
Մամուլի խոսնակում հրապարակված բոլոր նյութերը ենթակա են ազատ հրապարակման և կարգավորվում են գրանցման պայմանագրով:
Այլ կայքերից նյութերի արտատպումը թույլատրվում է միայն այն դեպքում, եթե չի հակասում աղբյուրի օգտագործման պայմաններին:
Գովազդների բովանդակության համար կայքը պատասխանատվություն չի կրում: