ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+7 °C, +5 °C ... +16 °C Վաղը`+20 °C
Մկրտիչ Արմեն/Պատվիրեցին հանձնել ձեզ (4)
00:13, 08.06.2015
9067 | 0

Կախարդական դղյակը


Մանուկ հասակում ո՞վ չի լսել ու կարդացել ժողովրդական չքնաղ հեքիաթներ, եւ հավատացել հեքիաթական աշխարհի իրական գոյությանը։ Եվ ո՞վ չի ապրել դառը հիասթափություն, երբ մի օր, վաղ, թե ուշ, հասկացել է դրա անիրականությունը։

Բայց, հասկանում ես գլխով, իսկ ցանկանում՝ սրտով։ Գիտակցելուց հետո անգամ, որ հեքիաթը՝ դա հեքիաթ է, ո՞վ չի ցանկացել գտնել այն եւ ո՞վ կամա թե ակամա, չի որոնել ամբողջ կյանքում…

Դրա համար չէ՞ արդյոք, որ նա, արդեն տարիքոտ մարդ, հուզումով վերակարդացել է իր մանկության գրքերը՝ վերադառնալու համար դեպի հեքիաթների չքնաղ աշխարհը…

Բայց մի մարդու, կալանավոր Բուկովին, երջանկություն էր վիճակվել տեսնել հեքիաթը սեփական աչքերով, իրականության մեջ…

Ռուսական հեքիաթ՝ խորհրդավոր անտառներով, դրանց խորքում թաքնված կախարդական դղյակով… Բուկովն ապրել էր այնտեղ մանուկ հասակում։ Իսկ այժմ նա ապրում էր այն սարսափելի աշխարհում, որտեղ կյանքը նզովք էր, աշխատանքը՝ տառապանք, որտեղ, — այդ մասին հոգացել էր հանճարեղ մի հեղինակ, — չկար ոչ մի գեղեցիկ բան, ոչ մի, ոչ մի…

Մի անգամ, բարաքում պառկած, Բուկովը նայեց շուրջը եւ փնտրեց, թե կա՞ արդյոք այդտեղ որեւէ, գոնե փոքրիկ, գեղեցկություն։ Չէ՞ որ վերջապես, թե՛ բարաքը եւ թե՛ դրա քնելատեղերը կառուցել էին մարդիկ։ Մի՞թե նրանք չէին ջանացել դնել այդտեղ որեւէ գեղեցկություն…

Քնելատեղերը բարաքում երկհարկանի էին՝ ինչպես վագոններում։ Պատկերացրեք երկու խաչ, մոտ երկու մետր հեռավորության վրա դեմ֊դիմաց կանգնած։ Դրանց թեւերի վրա ամրացված էին տախտակներ՝ վերին քնելատեղերը։ Բայց խաչն ուներ նաեւ ցածրի թեւեր, որոնց վրա ամրացված էին ներքին քնելատեղերի տախտակները։ Եվ պատկերացրեք այդպիսի կառուցվածքների ամբողջ շարքեր՝ բարաքով մեկ, արանքներում հազիվ անցնելու համար նեղ տարածություններով։

Ի՞նչ գեղեցկություն կարող էր լինել այդտեղ։

Բայց Բուկովը հանկարծ աշխուժացավ։ Նրան թվաց, թե գտավ գեղեցկության մի նմուշ, ոչինչ, որ շատ փոքր…

Ոտնակողմի խաչի կես բարձրության վրա ամրացված էր տակդիր, որպեսզի վերին քնելատեղ բարձրանալիս կալանավորը, մի ոտքը ներքին քնելատեղի ծայրին դնելուց հետո մյուս ոտքը դներ դրա վրա։ Եվ ահա, Բուկովին թվաց, թե բարաքի անծանոթ կառուցողն այդ տակրիդին տվել էր որոշ գեղեցկություն։ Ոչ թե վերցրել էր պարզապես քառակողմ գերանակի մի կտոր եւ մեխել այնտեղ, այլ դրան տվել էր եռանկյուն ձեւ՝ աչքի համար ավելի հաճելի։

Վայ այն շրջապատին, որի միակ գեղեցկությունը տակդիրի մեջ է… Բայց մի րոպե հետո Բուկովը հիասթափությամբ հասկացել էր, որ այդտեղ նույնպես չկար ոչ մի գեղեցկությամբ հասկացել էր, որ այդտեղ նույնպես չկար ոչ մի գեղեցկություն։ Վերին քնելատեղ բարձրացողը կարող էր իր մյուս ոտքի ծունկը խփել քառակողմ գերանակի ներքեւի անկյունին եւ ցավեցնել։ Ուստի եւ պետք էր կտրել այդ անկյունը, տալ տակդիրին եռանկյուն ձեւ։ Մարդու մասին հոգատարության հարց չէր դա, ոչ։ Կալանավորը կարող էր ուժգին ցավացնել ոտքը եւ անկարող դառնալ՝ դուրս գալու աշխատանքի…

Իսկ անծանոթ կառուցողը մեղադոր չէր։ Գեղեցկության համար օրապահիկ չեն տալիս, հարկավոր էր կատարել հսկայական նորման…

Երբ նորից, ահա քանիերորդ անգամը լինելով, Բուկովին ասացին՝ «իրերդ հավաքիր», նա բոլորովին չցավեց, որ հեռանալու է իր այդ քնելատեղից, իր այդ բարաքից, իր այդ ճամբարից։ Եվ չուրախացավ էլ, որովհետեւ փորձով գիտեր, որ նորից ընկնելու է մի այդպիսի ճամբար, մի այդպիսի բարաք, մի այդպիսի քնելատեղ, կատարելու է նույն ծառակտրումը կամ լուղարկում, կամ մի այլ աշխատանք՝ կապված փայտի հետ։

Երբ նրանք նորից մտան անտառ, նրան թվաց, թե անցնում են հարյուրավոր անգամներ ծանոթ նույն անտառով, զզվեցնելու աստիճան ծանոթ նույն ծառերի միջով, ոտքերի տակ ընկած է նույն ճահճոտ գետինը, որից քո ամեն քայլափոխին, ջուր է բխում եւ լցվում կեղեւատրեխներիդ մեջ…

Եվ հանկարծ Բուկովը նկատեց, որ իրական անտառն ընդհատվեց եւ սկսվեց հեքիաթական անտառը։ Այնքան շեշտակի էին տարբերվում դրանք իրարից, որքան որ արթնությունը երազից, իրականությունը՝ հեքիաթից։ Ծառերը դարձան շատ բարձր եւ ճյուղերից բոլորովին մաքուր՝ ինչպես կարմրավուն կեղեւով պատած սյուներ։ Դրանց հեռու վերեւում սաղարթները կազմում էին անթափանց ծածկ, որտեղից ցած էր իջնում մի կանաչ, հեքիաթական կիսալույս։

Դա քարակած անտառ էր։ Ոչ մի ճյուղ չէր շարժվում այնտեղ, չէր լսվում ոչ մի հնչյուն։ Թե պահակները, թե կալանավորները, կարծես երկյուղած, նույնպես լռեցին եւ աշխատեցին չքստքստացնել ոտքերը արդեն չոր գետնի վրա։

Որքան ավելի էր գնում կալանավորների խումբը, այնքան ավելի էր անտառը դառնում մութ։ Նրանք չէին ընթանում առաջ, նրանք ետ էին գնում դեպի մանկության հեքիաթների աշխարհը։ Շո՞ւտ կհանդիպեն արդյոք հավի ոտքերի վրա կանգնած խրճիթը, ջադու պառավը, հեծյալ դյուցազնը, մարդկային լեզվով խոսող գայլը, անտառում մոլորված գեղեցիկ աղջիկը, չնաշխարհիկ դղյակը…

Ժամեր շարունակ գնացին նրանք այդ մութ անտառով, մինչեւ որ նորից դարձավ լուսավոր։ Բայց այժմ լույսը ոչ թե կանաչ էր՝ վերեւից ընկնող, այլ սովորական, որ գալիս էր առջեւից։ Մի՞թե հեքիաթն ավարտվում էր այնտեղ…

Կալանավորները դուրս ելան անտառից, բայց հեքիաթը չընդհատվեց, ոչ։

Աջ թեւի վրա եւ դիմացը անտառը շարունակովում էր նույնքան ստվերախիտ ու բարձր։ Բայց ձախ թեւի վրա կանգնած էր մի երկարավուն եւ բարձր բլուր՝ ծառերից զուրկ։ Դրա դիք լանջի վրա միայն խոտեր էին ու թփեր եւ երբեմն֊երբեմն էլ ցածրիկ ու նիհարիկ տունկեր։

Բլուրի գագաթին, որտեղ պետք է լիներ հեքիաթական ամրոց, ձգվում էր ճամբարի տախտակե խուլ պարիսպը։ Կալանավորներն հենց այդպես էլ ընկալեցին այդ պարիսպը՝ հեքիաթական ամրոցի պատ…

Սկսեցին մագլցել դիք լանջն ի վեր։ Կառչում էին խոտերից ու թփերից, երբեմն ետ սահում եւ բռնում տունկերը, կանգ առնում եւ նորից շարունակում բարձրանալ։ Նրանք չէին զգում վերելքի դժվարությունը։ Նրանք շտապում էին հասնել հեքիաթական ամրոց…

Բլուրի բարձրից նրանք նայեցին ներքեւ։ Եվ, չնայած, որ գտնվում էին այդքան բարձր, չտեսան ներքեւում ոչինչ՝ բացի անտառից եւ անտառից։ Անմիջապես բլուրի ցածրում այդ անտառի եզրն էր՝ խիտ ծառերի տակ թանձրացած մթությամբ…

Դարպասը ճռնչաց՝ ինչպես հեքիաթի մեջ, եւ նրանք մտան ներս։ Դարպասը նորից ճռնչաց, փակվեց, որից հետո ամեն ինչ դարձյալ նույնն էր՝ ինչպես բոլոր ճամբարներում։

Բայց նո՞ւյնն էր արդյոք։ Գեղեցկությունից եւ տարրական հարմարություններից միանգամայն զուրկ, այդ ճամբարը, այնուամենայնիվ, գտնվում էր հեքիաթական աշխարհում։ Կալանավորները դեռ համակված էին շրջապատի անտառի գեղեցկության թովչանքով։

Նրանք առիթ չունեցան արթնանալու այդ հաճելի թովչանքից։ Հենց որ առավոտները, վեր կենալով իրենց չոր տախտակների վրայից եւ ստանալով իրենց ջրալի նախաճաշը, արդեն զգում էին տհաճ իրականության առաջխաղացումն իրենց վրա, նրանց հանում էին աշխատանքի, եւ հեքիաթը նորից կլանում էր նրանց։

Չի կարելի ասել, թե հեշտ էր այդ աշխատանքը։ Կալանավորներն իջնում էին բլուրից, վերադառնում իրենց եկած ճանապարհով որոշ տեղ, թեքվում եւ դուրս էին գալիս ինչ֊որ երկար, շատ երկար բացատ՝ անտառի խտության մեջ սեղմված։ Կատարում էին այնտեղ հողային աշխատանքներ՝ ապագա նեղգիծ երկաթուղու համար։

Բոլորն ամբողջ օրը լուռ էին՝ ինչպես հավատացյալները եկեղեցում։ Հեքիաթական միջավայրից ակնածած, նրանք մինչեւ իստ շարժվում էին որպես հեքիաթական էակներ։ Չէին զգում աշխատանքի դժվարությունն այնպես, ինչպես ուրիշ տեղ՝ իրականության մեջ։ Այնուամենայնիվ, ինչպիսի՜ զորավոր ուժ է գեղեցկությունը…

Եվ կալանավորները վերադառնում էին իրենց հեքիաթական ամրոցը՝ հեքիաթից մշուշված աչքերով, եւ չէին նկատում ո՛չ ճաշի ջրալիությունը, ո՛չ տախտակների չորությունը այնպես, ինչպես ուրիշ տեղ՝ իրականության մեջ։ Գուցե աշխարհում դեռ չէր եղել այդպիսի խաղաղ ու լուռ ճամբար, որտեղ մարդիկ մինչեւ իսկ քայլեին հուշիկ քայլերով…

Առաջին իսկ օրը Բուկովը նկատել էր, որ ճամբարը շրջապատող տախտակե պարիսպն ուներ ոչ միայն դարպաս, այլեւ, հակադիր կողմում, մի շատ փոքրիկ, խուլ դռնակ։ Ո՞ւր էր տանում այդ դռնակը… Բարձր պարիսպի ետեւում չէր երեւում ոչինչ՝ բացի երկնքից՝ տարվա այդ եղանակին զարմանալիորեն անամպ եւ կապույտ։

Մի անգամ խոհարարն ասաց Բուկովին․

— Գնա ջուր բեր խոհանոցի համար։ Այսօրվանից դուք կբերեք ջուրը, հերթով։

Եվ տվեց նրան երկու դույլ ու մի բանալի…

Բանալի… Բուկովի սիրտը թպրտաց։ Դա այն դռնակինն էր, որը բացվում էր դեպի անհայտություն… Ինչո՞ւ ամեն մի փակ դռան ետեւում մենք պատկերացնում ենք միայն լավը, հրապուրիչը… Ինչո՞ւ անհայտությունը մեզ համար չունի երկու երանգ, այլ միայն մեկը՝ վարդագույն…

Թեեւ ուշ ժամ էր, եւ կալանավորներն արդեն վերադարձել էին աշխատանքից, բայց ո՞ւշ ժամ էր իրոք։ Արեւը փայլում էր ինչպես ցերեկը, եւ փայլելու էր նաեւ համարյա ամբողջ սպիտակ գիշերը։ Գիշեր չկար, մշտնվենական ցերեկ էր։ Դա էլ էր հեքիաթային…

Բաց անելով ժանգոտ կողպեքը, Բուկովը ելավ դուրս եւ քարացավ մնաց իր առջեւ բացված հեքիաթից…

Բլուրն այդ կողմում բլուր չէր եւ չուներ դեպի վար տանող լանջ։ Այդտեղ տարածված էր ընդարձակ հարթավայր։ Ճամբարի պատից մի քանի քայլ այն կողմ, պատին զուգահեռ, հոսում էր, — ոչ, չէր հոսում, այլ քարացել էր, — մի նեղ առվակ, ափերին երկու շարք ստվերախիտ ծառեր։ Կարծես նեղ անտառի մի մութ շերտ էր անցնում այդտեղով՝ ճեղքելով արեւոտ ընդարձակությունը։

Տեղ֊տեղ մի ցատկումով կարելի էր անցնել առվակի մյուս ափը։ Այնտեղ, մինչեւ մոտակա հորիզոնը, փռված էր արեւով ողողված ընդարձակ մարգագետինը՝ լի ծաղիկներով ու խոտերով…

Աջում անտառը հեռու էր։ Իսկ ձախում կանգնած էր շատ մոտիկ, ուղղաձիգ պատի պես։ Արեւոտ մարգագետնի վրա չէր ընկել դրա ստվերի ոչ մի պատառ, իսկ մարգագետնից անտառ չէր թափանցել արեւի ոչ մի բիծ։ Իրարից կտրուկ սահմանագծված, կողք֊կողքի ապրում էին ծաղկազարդ մարգագետինն ու անտառը։ Եվ այնտեղ, անտառի ուղղակի եզրին, թանձր ստվերի մեջ, կանգնել էր կախարդական դղյակը…

Մեծ չէր դղյակը։ Միհարկանի էր, ռուսական փայտաշեն սքանչելի դղյակ՝ կտուրի վրա ձող եւ ձողի վրա աքաղաղ։ Քիվերը՝ փայտե կանաչ ժանյակներ։ Լուսամուտների շուրջը՝ փայտե կարմիր ժանյակներ։ Ապակիների ետեւում՝ ձյունասպիտակ վարագույրներ։ Իսկ դուռ չկար։ Դա, անշուշտ, ետեւի կողմումն էր՝ անտառում…

Շա՞տ էր կանգնել Բուկովը նայելով կախարդական դղյակին, թե ոչ, բայց նա, վերջապես, սթափվեց եւ մոտեցավ առվակին՝ ջուր վերցնելու։ Երբ դույլերը անշարժ ջրի հայելու մեջ սուզելուց հետո փարձրացրեց՝ նա սարսռաց այն շառաչից, որն արձակեց ավելորդ ջուրը՝ դույլի պատերով վերադառնալով դեպի առվակ։ Նոր միայն Բուկովն զգաց շրջապատի լռության հեքիաթական բացարձակությունը։

Նա ջուրը բերեց խոհանոց, դատարկեց, էլի բերեց, էլի, էլի, եւ երբ խոհարարն ասաց՝ «բավական է, փակիր դուռը եւ եկ», նա հազիվ չաղերսեց՝ «թույլ տուր էլի բերեմ, գոնե մի անգամ եւս» …

Հանձնելով բանալին խոհարարին, նա պատրաստակամություն հայտնեց․

— Վաղը նույնպես ես կբերեմ ջուրը…

— Է՜, ոչ, — մերժեց խոհարարը, — ուրիշներն էլ են ուզում լրացուցիչ ճաշ ստանալ ջուր բերելու համար։

— Լրացուցիչ ճաշը տուր ուրիշներին, — համաձայնվեց Բուկովը, — իսկ ջուրը կբերեմ ես։ Վաղը եւ ամեն օր…

Հասկացա՞վ խոհարարը կալանավորին, թե՞ դրաց նրան խելագարի տեղ։ Գուցե չմտածեց էլ այդ մասին։ Նրա համար միեւնույնն էր։ Նա համաձայնվեց։

Երանի նրան, ով ոչ թե մանկական գրքույկի կողն է բաց անում՝ հեքիաթ մտնելու համար, այլ իրականության սահմանի դռնակը… Եթե հեքիաթ էր ճամբարի ամբողջ շրջապատը, ապա դռնակից այն կողմի աշխարհը հեքիաթ էր հեքիաթի մեջ։ Վաղ առավոտից մինչեւ աշխատանքի վերջը Բուկովը երազում էր այն պահի մասին, երբ բաց կանի ժանգոտ կողպեքը եւ դուրս կգա դեպի հեքիաթական, արեւոտ, ընդարձակ մարգագետինը, կախարդական դղյակը՝ խորհրդավոր անտառի եզրին, ստվերի մեջ…

Մի օր, երբ Բուկովը եկավ, որպեսզի տանի այդ օրվա վերջին երկու դույլ ջուրը, կախարդական դղյակի ետնակողմից հայտնվեց մի երիտասարդ կին՝ ձեռքին մի դույլ։ Նա դուրս եկավ իր ստվերոտ անտառից եւ եռանկյուն կտրելով արեւոտ մարգագետինը, սկսեց մոտենալ առվակի այն տեղին, որտեղից հարմար էր ջուր վերցնելը։

Վերջապես… Վերջապես հայտնվեց նա, առանց որի դատարկ է որեւէ կախարդական դղյակ, որեւէ հեքիաթ…

Երիտասարդ կինն իր մերկ սրունքներով ու ծնկներով շոյելով ծաղիկներն ու խոտերը, սկսեց մոտենալ։ Այժմ Բուկովը կարողանում էր արդեն զանազանել նրա դեմքը։

Իհարկե, նա գալիս էր հեքիաթից՝ ինքը հեքիաթի պես գունագեղ։ Նրա մազերը ոսկեգույն էին, աչքերը՝ երկնագույն, շրթունքները՝ վառ֊կարմրագույն։ Նա հագել էր կարմիր սարաֆան, լայն թեւքերով սպիտակ կոֆտա՝ ամբողջապես ասեղնագործված սեւ եւ կարմիր թելերով։

Կալանավորն ու գեղեցկուհին հայտնվեցին դեմ֊դիմաց՝ ինչպես իրականությունը հեքիաթի հետ։ Երիտասարդ կինը նայեց տղամարդու աչքերի մեջ՝ լուռ, երկար, եւ ոչինչ չասաց։ Ապա, դանդաղ խոնարհվելով, իր դույլը սուզեց քարացած ջրի անշարժության մեջ։ Երբ քաշեց վեր, երկուսն էլ սթափվեցին ջրի շառաչից։ Երիտասարդ կինը մի անգամ եւս նայեց տղամարդու աչքերին եւ, շուռ գալով, կտրեց արեւոտ մարգագետինը՝ նույն եռանկյուն ճանապարհով, գնաց, գնաց, հասավ իր անտառին, մտավ ստվեցի մեջ եւ, այլեւս առանց ետ նայելու, անհետացավ կախարդական դղյակի ետեւում…

Բուկովը կտրեց իր հայացքն այնտեղից, նայեց ոտքերի տակ, նեղլիկ առվակին, որի վրայով կարելի էր մի ցատկումով անցնել այն կողմ։ Բայց այդ մի ցատկումն արգելված էր կալանավորի համար։ Նեղլիկ առվակը սահմանագիծ էր ճամբարի իրականության եւ հեքիաթի միջեւ…

Բուկովը լցրեց իր դույլերը, վերադարձավ ճամբար։ Մտնելով ներս, նա վրա բերեց դռնակը եւ ժանգոտ բանալիով կողպեց հեքիաթը։

Տրակտ


Ձիերի մեջ ստսվեց խլնախտ սարսափելի հիվանդությունը, որն անբուժելի էր տասից ինը դեպքում, գուցե եւ ավելի։ Ձիերի ռունգերից սկսում էր հոսել լորձունքը, նրանց մարմինը պատում էր սարսափելի խոցերով, նրանք դառնում էին ծույլ, մելամաղձոտ, սարսափելի նիհարում էին, թեեւ ուտում էին գիշեր֊ցերեկ։

Ծանր հիվանդ ձիերին սկսեցին գնդակահարել եւ մարմիններն այրել։ Իսկ համեմատաբար թեթեւ հիվանդների համար անտառի խորքում շտապ կառուցեցին մի ճամբար, որն ուներ իրարից կղզիացած չորս ախոռ֊բարաքներ։ Մեկում տեղավորեցին ճամբարներից հավաքած ամենաթեթեւ հիվանդ ձիերին, երկրորդում՝ ավելի ծանրերին, երրորդում՝ խիստ ծանրերին, բայց ոչ անհույսներին։

Չորրորդ բարաքում ձիաբուժարանն էր։ Բերում էին այնտեղ հիվանդ ձիուն, կապում փայտե մի ամուր վանդակի մեջ եւ շիկացած երկաթով այրում նրա վերքերը։ Ձին իր կապված մռութի միջից հանում էր այնպիսի վրնջոցներ, որ սպասարկող կալանավորները նվաղում էին եւ գլխապտույտ ունենում։

Ապա հսկայական ասեղներով ինչ֊որ դեղ էին սրսկում նրանց մաշկի տակ։

Եթե ծանր հիվանդներն սկսում էին ապաքինվել, նրանց փոխադրում էին միջին, ապա նաեւ թեթեւ հիվանդների ախոռը։ Այդտեղից արդեն, նրա ճանապարհը դեպի ձիերի աշխարհն էր։

Իսկ եթե թեթեւ հիվանդներն էին սկսում հետզհետե ծանրանալ եւ փոխել իրենց ախոռները, ապա նրանց վախճանը, համարյա միշտ, լինում էր գնդակահարությունը։

Որովհետեւ ճամբարներում ձիերը քիչ էին, իսկ նրանց պահանջը շատ էր, ուստի եւ, թեթեւ հիվանդ եւ առողջացող ձիերին հանում էին աշխատանքի։ Բայց որպեսզի նրանք չվարակեին դրսում գտնվող առողջ ձիերին, ձեռք էին առնված ամենախիստ միջոցներ։

Տայգայում խլնախտով հիվանդ ձիերի համար, միայն դրանց համար, ստեղծվել էր ճանապարհների մի ամբողջ ցանց, ինչպիսին, իրենց հերթին, ունեին նաեւ առողջ ձիերը։

Այնպես էին տեղադրել երկու ցանցերը, որ դրանք հազվադեպ խաչաձեւեին իրար։ Այդպիսի դեպքերում «խաչի» չորս թեւերի վրայ, հատման կետից բավական հեռու, ամրացվում էր տախտակ՝ «կարանտին» մակագրությամբ։ Հիվանդ կամ առողջ ձին կանգ էր առնում այդ տախտակի մոտ։ Բեռը նրա սայլակից թափում էին ներքեւ, բարձում եզասայլի վրա։ Եզները չեն հիվանդանում խլնախտով։ Ուստի եւ եզասայլը կտրում անցնում էր խաչափեւումը եւ իր բեռը հանձնում մյուս տախտակի մոտ սպասող մի այլ ձիասայլի։

Սակայն ձիերի մասին չէ խոսքն այս պատմվածքում։

Ճիշտ նույն ձեւով էր, տայգայում տարածված էր մարդկանց ճանապարհների երկու ցանց․— կալանավորների եւ ազատների։

Կալանավորների ճանապարհների ցանցը խիտ էր, բայց ճանապարհներն իրենք խիստ նեղ էին, համարյա աննկատելի, ինչպես գողերի շավիղներ։

Ազատների ճանապարհների ցանցը, ընդհակառակը, ցանցառ էր, բայց բաղկացած էր բարեկարգ լայն տրակտ֊ճխուղիներից, որոնք մի մետրաչափ վեր էին բարձրացված ճահճոտ գետնից։ Դրանք չունեին կալանավորների նեղ շավիղներին հատուկ ճկուն ու հաճախակի ոլորապտույտները, այլ ուղղաձիգ էին երկար տարածությունների վրա եւ կատարում էին ոչ թե մանրիկ ու կտրուկ շրջադարձեր, այլ մեծ ու հանդիսավոր կիսաշրջաններ։

Բոլորովին չհատել ազատ մարդկանց տրակտը կալանավորների նեղ շավիղներով՝ անկարելի էր։ Հաճախակի էր հարկ լինում անցնել անտառի մի մասից մյուսը՝ երբեմն֊երբեմն կտրելով նաեւ տրակտը։

Բոլոր այդպիսի դեպքերում, դեռ տրակտին չհասած, պահակը կանգնեցնում էր բրիգադը, նախ ինքն էր դուրս գալիս անտառից, ապա, համոզվելով, որ ոչ ոք չկա ճանապարհի վրա, ձայն էր տալիս կալանավորներին։ Նրանք հապճեպ, ինչպես գողեր կամ անտառի խորհրդավոր էակներ, դուրս էին վազում այնտեղից, բարձրանում տրակտի վրա, վազելով կտրում դրա բարեկարգ լայնությունը, նորից իջնում ճահճոտ անտառը եւ անհետ կորչում դրա ծառերի մեջ։

Եթե մի րոպե հետո տրակտով անցներ ազատ մարդկանց որեւէ ձիասայլ կամ, հազվագյուտ հյուր֊ավտոմեքենա, այդտեղ նստած մարդիկ ոչ միայն չէին նկատի անցածների որեւէ հետք՝ տրակտի վրա, այլեւ չէին նկատի նրանց շավիղներն իրենց աջ եւ ձախ կողմերում։ Դրանք այնքա՛ն նման էին ուրիշ ծառերի միջեւ եղած արանքներին…

Նրանք, այդ ազատ մարդիկ, մտքով անգամ չէին անցկացնի, որ իրենց աջ եւ ձախ կողմերում, անտառի խուլ խորքերում թաքնված, ապրում է կալանավորների մի ամբողջ աշխարհ՝ իր աշխատավայրերով ու ճամբաներով, ճանապահրների մի ամբողջ ցանցով…

Կես րոպե էլ չէր տեւում կալանավորի անցնելը տրակտի վրայով, բայց ինչպիսի՜ երանություն եւ դառնությամբ լի քաղցրություն էր այդ կես րոպեն…

Դուրս գալով խուլ անտառից դեպի տրակտ, կալանավորը շնչում էր ազատ կրծքով, զգում ընդարձակության անպատմելի երջանկությունը։

Ճիշտ է, անտառի խուլ խորքերում եւս կային արձակ տարածություններ, բայց դրանք բացատներ էին՝ անտառի կողմից շուրջկալված։ Ոչ թե ազատության զգացումը, այլ ներփակության անձկությունն էր տիրապետում այդտեղ կալանավորին։

Տրակտը բոլորովին այլ էր։ Դա ուներ երկու ծայրեր եւ երկուսն էլ տանում էին դեպի ազատ մարդկանց աշխարհը, դեպի քաղաքներ, որտեղ կանգնած էին տներ՝ լուսամուտների փեղկերը բաց, դեպի գյուղեր՝ «Գյուղ֊խանութ» մակագրությամբ ցուցանակներով, դեպի կայարաններ, գետեր, ծովեր, ամառանոցներ…

Բարձրանալով տրակտի վրա, կալանավորներն զգում էին նաեւ քայլելու երանությունը։ Ոչ ճահճի թացությունը՝ ոտքերի տակ, ոչ խոտի մեջ թաքնված կողճիկ, որին ցավագնորեն խփում ես ոտքիդ մատները, ոչ դարուփոսեր… Հարթ խճուղի, տրակտ։ Դրա երկու ծայրերից քեզ վրա փչում է ազատ աշխարհի շունչը։ Խելահեղ ցանկություն ես զգում շուռ գալ դեպի տրակտի երկարությունը, վազել՝ ինչքան որ կարող ես, քանի դեռ քեզ չի հասել պահակի գնդակը կամ, որ ավելի սարսափելի է, անօրինական օրենքը…

Բայց դու իջնում ես տրակտից եւ նորից մտնում երիցս նզովված անտառը…

Գոնե մի մարդ տեսնեիր տրակտի վրա, գոնե մի մեքենա, գնայիր նրա ետեւից հայացքով, ապա երեւակայությամբ, հասնեիր աշխարհին՝ մի կամ մյուս ծայրում…

Բայց ահա քո բաժինը, ահա քո շավիղը՝ քո առջեւ։ Մտիր եւ գնա։ Շավիղը քեզ կտանի ոչ մի տեղ, կտանի տայգա։ Մի՞ կիլոմետր գնաս տայգայով, թե տասը՝ միեւնույն չէ՞ միթե։ Անսահմանության համար ոչ մի նշանակություն չունի տարածությունը։ Կանգ կառնես՝ որտեղ որ ասեն, կկտրես այն ծառերը՝ որոնք որ ասեն, կփոռվես ճահճոտ գետնին հանգստանալու՝ երբ որ ասեն…

Իսկ տրակտը մնաց ետեւում, հեռու, հեռու, եւ որ ամենասարսափելին է՝ ձգված ոչ թե քո ուղղությամբ, այլ հակադիր…

Պահակ Պոլիշչուկն իրեն ներել չէր կարող այդպիսի մեծ վրիպում։ Բայց մի՞թե նա մեղավոր էր։ Երբ նա, կարգադրելով բրիգադին՝ կանգ առնել, դուրս ելավ տրակտ, ոչ ոք չկար այնտեղ եւ ոչ էլ լսվում էր որեւէ հնչյուն։

Նա ձայն տվեց․

— Բրիգադ, առա՛ջ…

Երեւի տրակտից շատ հեռու էր կանգնեցրել նա բրիգադը, որովհետեւ բավական ժամանակ անցավ, մինչ հայտնվեցին առաջին կալանավորները։

Իջնելով նորից անտառ, Պոլիշչուկը հաշվեց նրանց, հավաստիացավ, որ բոլորն այդտեղ են, եւ հենց այն է, ուզում էր բարձրացնել տրակտ, երբ այնտեղ երեւաց գնչուների առաջին ֆուրգոնը…

— Բրիգադ, ե՛տ, — բացականչեց նա։

Ոչ ոք չշարժվեց տեղից։

— Բրիգադ, ե՛տ, կկրակե՛մ, — բղավեց նա զայրացած։

Բայց ոչ մեկն ուշադրություն չդարձրեց նրա վրա։ Թող կրակի, թող սպանի, միայն թե մեռնելուց առաջ, վերջին հայացքով, նայել ազատ մարդկանց՝ ազատությունից եկող եւ դեպի ազատություն գնացող…

Պահակը, իհարկե, իրավունք ուներ կրակելու եւ հրահանգի թույլատրած դեպքերում նաեւ մարդ սպանելու։ Բայց նա չէր կարողանում որոշել՝ այդպիսի՞ դեպք էր հիմա, թե ոչ։ Ուստի եւ, անզորությունից կատաղած, նա ինքն էլ կանգ առավ կալանավորների հետ եւ սկսեց նայել։

Ուշ աշուն էր, երկինքը՝ թխպոտ, անտառը՝ իր մուգ կանաչության վրա գորշություն հագած, տրակտը՝ անփայլ եւ մուգ։ Եվ ահա, շրջապատի այդ միագույն եւ անուրախ աշնան միջով սկսեց անցնել գնչուների թափառախումբը՝ ֆուրգոնների մեջ նստած գունագեղ հագնված կանանցով, պլպլան աչքեր ունեցող երեխաներով, ձիերի կողքերով քայլող փայլուն սապոգավոր ու լայն շալվարավոր տղամարդկանցով։

Կարո՞ղ էր լինել տայգայի գերության մեջ փակված կալանավորի համար ավելի բարձրագույն էակ, քան աշխարհից աշխարհ շրջող գնչուն…

— Բարեւ ձեզ, կալանավորնե՛ր, — բղավեց մի հաղթանդամ մարդ՝ լայն ու սեւ մորուքի միջից, եւ բարձրացրեց մտրակ բռնած իր ձեռքը։

Ոչ ոք չպատասխանեց նրան։ Նրանք անտառային ուրվականներ էին, նրանք իրավունք չունեին խոսել ազատ մարդկանց հետ…

— Մարեւ ձեզ, տղամարդիկ, — բղավեց մի գույնզգույն գնչուհի՝ ֆուրգոնի վրայից։— Եկեք տանեմ ձեզ։ Տեղ շատ կա կողքիս…

Ամուսինը, որ քայլում էր ֆուրգոնի հետ, չխանդեց, շուռ չեկավ եւ մտրակով չխփեց իր անզուսպ կնոջը։ Շարունակեց թախիծով նայել կալանավորներին։ Անտառի ուրվականներին չի կարելի խանդել…

— Ձեզ բարեւներ Մոլդավիայից, — բղավեց մի հասակավոր մարդ՝ մի այլ ֆուրգոնի կողքից։— Տանե՞նք բարեւներ Մերֆվոլգային…

Իսկ պահակը կանգնել էր լուռ, անշարժ։ Նա ամենազոր էր կալանավորների համար, բայց նրա ուժը չէր պատում ազատ մարդկանց վրա։ Նրանք կարող էին բղավել՝ ինչ որ ուզենային, նրանք նրա իրավասության տակ չէին, նրանք ազատ գնչուներ էին…

Րոպեներ շարունակ անցնում էր ֆուրգոնների շարանը՝ գունագեղ հեղեղի պես։ Կանգնել էին պատառոտված, գորշ հագուստով արարածները՝ մազակալված ու կեղտոտ, եւ նայում էին երջանիկ մարդկանց․— կիսաբաց թուխ ստինքներով կանանց, սատանայի ճուտերի պես կայտառ երեխաներին, ամեն ինչ ասելու իրավունք ունեցող, իսկ երբեմն էլ առանց իրավունքի ասող համարձակ տղամարդկանց, առողջ ու կուշտ ձիերին, եւ նորից՝ մարդկանց, ազատ մարդկանց…

Երբ կալանավորների առջեւով անցավ վերջին ֆուրգոնը, պահակն սպասեց էլի մի քանի րոպե, մինչեւ որ դա անհետացավ մեծ շրջադարձի կիսաշրջանի ետեւում։ Ապա կարգադրեց․

— Բրիգադ, առա՛ջ…

Կալանավորները բարձրացան տրակտ։ Այն նորից դատարկ էր եւ ամայի։ Նրանց թվաց, թե ոչ ոք չի անցել այդտեղով, եւ որ դա գույնզգույն տեսիլ էր միայն՝ միագույն աշնան գորշության մեջ հայտնված…

Սակայն տեսիլ չէր դա, ոչ․ տրակտի վրա մնացել էր ինչ֊որ գույնզգույն փոքրիկ կտոր…

Առաջինը դրա վրա հարձակվեց մի երիտասարդ, վերցրեց։ Թաշկինակ էր՝ գուցե դիտմամբ նետված։

— Տեղը դնել, — հրամայեց պահակը, — կկրակեմ…

— Կրակիր, քո հերն էլ անիծած, — ասաց երիտասարդը՝ միանգամայն հանգիստ, եւ թաշկինակը դրեց իր ծոցը, սրտի մոտ։— Նամակ հո չէ՞, թաշկինակ է։

Պահակն զգաստացավ, այլեւս չկրկնեց հրամանը։ Եվ իրոք, նամակ հո չէ՞ր դա՝ ազատությունից ուղարկված։

Նա չհասկացավ, որ դա ավելին էր։ Դա ազատության մի պատառն էր։

Գորշ ուրվականների բրիգադը նորից ոտք դրեց այն շավիղի վրա, որտեղ չկար տախտակ՝ «կարանտին» մակագրությամբ, թեեւ դա ինքնին ենթադրվում էր։ Եվ նորից անհետացավ մեծ անտառի խորքում…

Գայթակղություն


Ապրիլի վերջերին գարունը հանկարծ հիշեց, որ ինքը դեռ չի եղել կալանավորների աշխարհում։ Վերցրեց իր հետ արեւը եւ գնաց այնտեղ։

Առաջին օրերը ոչ գարունն էր օգուտ տալիս, ոչ արեւը։ Նույնիսկ ընդհակառակը։ Երկնքից վերցրել էր համատարած ամպերի տաք վերմակը, օրերը ցրտել էին։ Մի քանի օր հետո, սակայն, կալանավորների մեջքերն սկսեցին տաքանալ արեւի տակ։

— Դա նրանից է, որ մեր հագուստները սեւ են, իսկ արեւը սիրում է սեւ գույնը, — բացատրեց ֆիզիկայի երբեմնի մի ուսուցիչ, որն այժմ սահնակապան էր։

— Նաեւ նրանից, որ մենք ուղղահայաց մարմիններ ենք եւ արեւի ճառագայթները համարյա ուղիղ անկյան տակ են խփվում մեզ, — ավելացրեց ֆիզիկայի մի այլ ուսուցիչ, որը նույնպես սահնակապան էր։

Ճամբարներում ոչ ոք չէր զարմանում այդպիսի զուգադիպությունների վրա։ Ճիշտն ասած, դրանք զուգադիպություններ էլ չէին, այլ օրինաչափություններ։ Հյուսիսային Նադեժինստ քաղաքից, օրինակ, այդտեղ կային քսանչորս կալանավորներ, որոնք, մեկը մյուսից անկախ, դատապարտվել էին Անդրկովկասում աշխատող այսինչի դեմ մահափորձ նախապատրաստելու համար։ Ընդ որում, նախապատրաստությունն այնքան խնամքով էր եղել քողարկված, որ դրա մասնակիցներից ոչ մեկը ոչ միայն չէր եղել Անդրկովկասում, այլեւ չէր էլ պատրաստվում երբեւէ մեկնել այնտեղ։ Ավելին․— հետախուզական մարմիններին բոլորովին մոլորեցնելու համար նրանք ոչ ռումբ էին պատրաստել եւ ոչ էլ զենք պահել, այլ իրենց համար աշխատել էին մետաղաձուլական գործարանում։

Ճամբարում նրանք բոլորը սահնակապաններ էին։ Երբ որեւէ ուրիշին էլ էին նշանակում սահնակապան, նադեժդինսկցիները կատակով ասում էին նրան․

— Ինչո՞ւ ես եկել, գնա ծառ կտրելու։ Սահնակապանությունը տեռորիստի գործ է…

Եվ իրոք․ Լենինգրադի մարզի ինչ֊որ փոքրիկ գյուղի համարյա բոլոր դպրոցներից հավաքել էին ֆիզիկայի համարյա բոլոր դասատուներին եւ ձերբակալել՝ դարձյալ մեղադրելով տեռորի նախապատրաստության մեջ՝ դարձյալ Անդրկովկասում աշխատող նույն այսինչի դեմ։ Իսկ ճամբարում նրանց բոլորին եւս նշանակել էին սահնակապաններ։ Դե, եկ ու մի հավատա, որ սահնակապան լինելը տեռորիստի գործ է։

— Ձյունը, որպես սպիտակ մարմին, համարյա ամբողջովին անդրադարձնում է արեւի ձառագայթները, ուստի եւ դեռ երկար ժամանակ չի հալչելու, — տխուր եզրակացություն հանեց ֆիզիկայի մի երրորդ ուսուցիչ, որը նույնպես սահնակապան էր։

Մի քանի օր հետո, երեկոյան կողմ, վերակարգիչը մտավ ծառահատների բարաքը եւ պատվիրեց ճյուղ կտրելու վրա աշխատող Անտոն Տուլուպովին․

— Վաղն աշխատանքի դուրս չես գա բրիգադի հետ։ Ես ուրիշ տեղ եմ ուղարկելու քեզ։

Անտոն Տուլուպովը նույնպես ֆիզիկայի ուսուցիչ էր եւ նույնպես տեռորիստ, որն իր արյունարբու ծրագրերն իրականացնելու համար առավոտից երեկո դաս էր տալիս աշակերտներին։ Բայց նրան, վատ առողջության պատճառով, չէին նշանակել սահնակապան։

Առավոտյան Տուլուպովին աշխատանքի ուղարկեցին առանց բրիգադի, եւ որ գլխավորն է՝ առանց պահակի։ Լինելով, ըստ երեւույթին, ցածրորակ տեռորիստ, նա ստացել էր ոչ թե տասնհինգ, այլ հինգ տարի ժամկետ, որից երեքն արդեն նստել էր։ Ուստի եւ չէին վախենում, թե նա կարող էր փախուստ կատարել։

Տուլուպովին հանձնարարեցին ճյուղ կտրելուց էլ հեշտ աշխատանք։ Ճամբարից երեք֊չորս կիլոմետր հեռավորության վրա տայգայով անցնում էր Լենինգրադ—Մուրմանսկ երկաթուղին՝ ճահճոտ գետնի վրա բարձրացած իր անվերջանալի լիցքով։ Եվ ահա, ֆիզիկայի օրենքի համաձայն, ձյունը որ դեռ փռված էր ամեն տեղ, լիցքի հարավային թեք կողի վրա արդեն հալչել էր։ Իսկ ճամբարի սահնակների ճանապարհն անցնում էր երկաթգծի վրայով Հարկավոր էր, ուրեմն, թիակներով ձյուն կրել այլ տեղերից եւ լցնել այդտեղ, լիցքի լանջի վրա։

Տուլուպովը կես ժամում ավարտեց իր գործը եւ կանգ առավ հանգիստ, մեջքն արեւին արած։ Դրանից հետո, միայն երբեմն֊երբեմն, մանավանդ սահնակների անցնելուց հետո, հարկ էր լինում թեթեւակի սրբագրել ճանապարհը, այսինքն՝ ավելացնել էլի մի քիչ ձյուն։ Մի ժամում անցնում էին հազիվ երեք֊չորս սահնակ։

Դժվարն աշխատանքը չէր, այլ երկաթուղին… Դա ուղիղ տանում էր դեպի Լենինգրադ։ Այսինքն՝ ոչ թե տանում էր, այլ կարող էր տանել՝ եթե դու լինեիր ազատ մարդ, գտնվեիր «Հյուսիսային նետ» ճեպընթաց գնացքում… Եվ քանի որ այդպես չէր, կալանավոր Տուլուպովի հոգին ընկճված էր եւ տխուր։ Այնպիսի տանջալի ապրումներ էր պատճառում նրան երկաթուղին, որ նա մինչեւ իսկ զղջաց, որ համաձայնվել էր գալ այդտեղ։

Բարձրանալով լիցքի վրա, նա կանգնեց ռելսերի միջեւ, թախիծով նայեց դրանց սահուն գծերին։ Սակայն նրա թախիթն զգալի չափով ավերվում եւ մասամբ էլ զավեշտի շեշտ էր ստանում այն հիմար պատճառով, որ նա չէր կարողանում որոշել, թե որ կողմումն էր Լենինգրադը եւ որ կողմում՝ Մուրմանսկը։ Ոչ արեւով, ոչ մի այլ նշանով չէր կարելի որոշել դա, որովհետեւ, — Տուլուպովն այդ գիտեր, — երկաթուղին տայգայում, շրջանցելով ճահիճները, կատարում էր շատ շրջադարձեր եւ տեղ֊տեղ գնում էր համարյա հակառակ ուղղությամբ։ Դե եկ ու որոշիր, թե ինչ շրջադարձի վրա ես դու կանգնած։

Անցնող սահնակապանները, Տուլուպովի նախկին կոլեգաները, ամեն անգամ կոպիտ հայհոյում էին նրան, որ ճանապարհը լավ վիճակի մեջ չէ։ Ճանապարհը, իհարկե, լավ վիճակի մեջ էր, բայց հայհոյելն անհրաժեշտ էր, այդպես էր կարգը։

Կեսօրը հազիվ էր անցել, երբ Տուլուպովը հանկարծ լսեց շոգեմեքենայի ձայն։ «Հյուսիսային նետը…» … Նա արագ մագլցեց լիցքն ի վեր, կանգնեց գծի մոտ՝ պատրաստվելով դիտել գնացքը։ Իսկ դիտել հարկավոր էր աչքերը չորս բացած, որովհետեւ «նետը» սլանալու էր շատ արագ։

Շուրջը երկգույն բնությունն էր՝ կանաչ եւ սպիտակ։ Տայգա եւ ձյուն։ Եվ ահա, այդ բնության մեջ, հայտնվեց նա՝ սքանչելին, քաղաքակրթության մի ավարտված մասնիկը, վաղուց ի վեր Տուլուպովից հեռացած…

«Նե՞տն» էր դանդաղ սլանում, թե՞ կալանավորն էր իր ծայր աստիճան լարած ուշադրությամբ ընդարձակում վայրկյանները։ Ինչ էլ որ լիներ, նա տեսավ վագոնների լուսամուտները՝ առանձին֊առանձին, լուսամփոփավոր լամպեր եւ գույնզգույն պիտակներով ինչ֊որ պահածոներ՝ սեղանակների վրա, եւ մարդկանց՝ դրանց մոտ նստած, դուրս նայելիս։ Տեսավ կուպեների տաք ու փափուկ հանգստավետությունը…

Տուլուպովը հանկարծ մի խելահեղ ցանկություն զգաց ինքն էլ գտնվելու այնտեղ՝ ինչպես մի ժամանակ… Նա արագ բարձրացրեց ձեռքը՝ բռնելու համար սլացող դռներից մեկի երկաթե ձողը եւ ցատկելու համար աստիճանների վրա։ Լուսամուտներից մեկում նա տեսավ մի կնոջ զարմացած հայացքը, ապա տեսավ հերթական դուռը եւ… ոչինչ չարեց։

Եթե փորձեր, սլացող գնացքի իներցիան անշուշտ պիտի սպաներ նրան։ Բայց Տուլուպովին ետ պահեց ոչ թե ֆիզիկայի օրենքը, այլ մի ուրիշ օրենք՝ ավելի խիստ, թեկուզեւ ապօրինի… Այդ չէր ազատության ճանապարհը…

Կատարվեց մի անսպասելի բան։ Գնացքը դանդաղեցրեց ընթացքը եւ կանգ առավ մի քիչ հեռվում, թեեւ այնտեղ չկար ոչ կայարան եւ ոչ կիսակայան։

Տուլուպովը նայեց զարմացած։ Գնացքից իջնելով, դեպի նա սկսեց վազել այն կինը, որին կալանավորը տեսել էր իր ձեռքը բարձրացնելու ժամանակ։ Կինը վազում էր բարձրակրունկ տուֆլիներով, ներսի թեթեւ հագուստով, առանց ուշադրություն դարձնելու փուխր ձյանն ու ցրտին։

Տուլուպովը վազեց նրան ընդառաջ։ Նրանք հասան միմյանց, կանգ առան դեմ֊դիմաց, մի պահ նայեցին իրար, եւ կինը, հուզմունքից շնչասպառ, հարցրեց․

— Այդ դո՞ւ ես, Սերյոժա…

Անտոն Տուլուպովը գլուխն օրորեց բացասաբար։

— Դու ձեռքով ինձ նշան արեցիր…— Կինը փղձկաց։— Նիհարել ես, մազոտվել, փոխվել, չեմ ճանաչում քեզ։ Բայց դու ես, մի՛ խաբիր…

Վագոնների դռներում երեւացին դուրս նայող մարդիկ։ Նայում էր նաեւ մեքենավարը։ Մի վագոնից պոկվելով, դեպի կինն ու կալանավորը վազեց գնացքի պետը։

— Դու ես, թե դու չես՝ միեւնույնն է, — արագ֊արագ շշնջաց կինը։— Երբ գնացքը շարժվի՝ բարձրացիր վերջին վագոնի սանդղակի վրա, փախիր… Մի օր էլ գուցե իմ Սերյոժան…

— Ոչ…— ընդհատելով, գլուխն օրորեց Անտոնը։— այդ չէ ազատության ճանապարհը…

— Ես քեզ դրամ կտամ, հասցե…

— Քաղաքացի, այդ դո՞ւք կանգնեցրիք գնացքը, — մոտենալով, զայրացած հարցրեց գնացքի պետը։

— Այո, — ասաց կինը՝ թախիծով եւ անտարբեր։— Ես կվճարեմ սահմանված տուգանքը։

— Ոչ թե տուգանք, այլ դատի տակ կնկնեք՝ առանց լուրջ պատճառի այդպիսի բան անելու համար։ Ինչո՞ւ կանգնեցրիք։

— Լուրջ պատճառով, — միջամտեց կալանավորը։

— Իսկ դո՞ւ ով ես։

— Այո։

— Ի՞նչ «այո», — գոռաց գնացքի պետը։

— Այո, ես քաղաքական կալանավոր եմ։ Քանի որ արժանի չեք տեսնում «դուք» ֊ով դիմել ինձ՝ նշանակում է՝ շատ լավ գիտեք։ Հենց դրա համար, իմ ով լինելու համար, ես ձանձրացել եմ կյանքից։ Ուզում էի նետել ինձ գնացքի տակ։ Այս քաղաքացուհին տեսավ իմ շարժումը եւ կանգնեցրեց գնացքը։

— Այդպե՞ս է, — հարցրեց գնացքի պետը կնոջը։

— Այդպես է, պատասխանեց կինը։

— Ես քեզ դատի կտամ, ժողովրդի թշնամի, — գոռաց գնացքի պետը։

— Արդեն տվել են։ Երեք տարի առաջ։

— Գնանք, քաղաքացուհի, ուշացնում եք գնացքը։ Գուցե դու դիվերսիա՞ էիր ուզում անել գնացքի հետ, — կասկածով հարցրեց նա կալանավորին։

— Ոչ։ Իմ մասնագիտությունը տեռորն է։

— Գնանք, գնանք, — շտապեցրեց գնացքի պետը կնոջը՝ ծուռ֊ծուռ նայելով կալանավորի փայտե լայն ու ծանր թիակին։

Երբ գնացքը սուլեց եւ սկսեց շարժվել դանդաղությամբ, Անտոն Տուլուպովը հավաքեց իր վտիտ մարմնի մեջ մնացած ամբողջ կամքը՝ չբռնելու համար վերջին վագոնի դռան ձողից եւ չցատկելու համար դրա աստիճանների վրա։

«Հյուսիսային նետն» անհետացավ երկաթուղու հեռու շրջադարձի ետեւում։

Բեռնանավ


Տգիտության հետեւանքով տասնապետը փայտեղենի խորանարդ մետրերը հաշվեց մի զրոյով պակաս՝ տասն անգամ ավելի քիչ։ Խորամանկության հետեւանքով բրիգադիրը, ընդհակառակը, հաշվեց տասն անգամ ավելի շատ։ Տարբերությունը դարձավ մեկին հարյուր… Իրենք էլ խրտնեցին այդպիսի արդյունքից։ Համաձայնվեցին, որ նրանցից մեկը տասն անգամ բարձրացնի իր ստացած արդյունքը, իսկ մյուսը՝ տասն անգամ իջեցնի։ Ստացվեց այն թիվը, որը ճշտորեն համապատասխանում էր իրականությանը։ Տասնապետը ոչինչ չկորցրեց։ Բրիգադը ոչինչ չշահեց։ Կալանավորներն սկսեցին բարձել փայտեղենը բեռնանավի վրա։

Փայտեղենը՝ դա 1 մետր եւ 7 սանտիմետրանոց «բալանս» ֊ներն էին՝ եղեւնափայտից կտրված։ Հում նյութ՝ թղթի գործարանների համար։ Գերանակները պետք է մաքրված լինեին ոչ միայն կեղեւից, այլեւ ենթակեղեւից։ Ուստի եւ, կալանավորների ամենաբարեխիղճ բրիգադը՝ քաղաքականներինը, զբաղված էր այդ աշխատանքի վրա։ Ի միջի այլոց, բարեխղճության համար տոկոսներ չեն տալիս։

Կալանավորները երկու կոթ ունեցող մանգաղաձեւ քերիչներով քերում մաքրում էին գերանակները եւ շարում վանդակաձեւ։ Վայ նրան, ով բաց թողած լիներ թեկուզ մի մատնաչափ ենթակեղեւ։ Բրիգադիրն իսկույն կնկատեր փայլող բիծը, կպահանջեր վերացնել, իսկ որոշ դեպքերում էլ խոտան կհամարեր նրա այդ օրվա ամբողջ աշխատանքը։ Ուստի եւ կամ հարկավոր էր լինել շատ բարեխիղճ, կամ, դրա բացակության դեպքում, շատ զգույշ ու խորամանկ, ցույց տալ ապրանքը երեսի կողմից։

1 մետր եւ 7 սանտիմետր… Երեխան անգամ կարող է բարձրացնել այդպիսի գերանակը։ Բայց երեխան կարող է բարձրացնել միայն մի հատը։ Իսկ կալանավորն այդ գործողությունը պետք է կրկներ հազարավոր անգամներ, ընդ որում՝ ոչ միայն բարձրացներ, այլեւ տաներ բեռնանավ, դասավորեր դրա նկուղում։

Բեռնանավը կանգնած էր գետի վրա։ Գետն ինչ֊որ հեռու տեղում թափվում էր մի այլ գետի մեջ։ Այդ երկրորդ գետը՝ Նեւայի մեջ։ Բեռնանավը գնալու էր Լենինգրադ։ Փայտեղենը՝ ավելի հեռու, այժմ արդեն՝ գնացքով։

Կալանավորները հարմարվեցին՝ ով ինչպես կարող էր։ Մեկը կրում էր՝ թեւերի վրա բարձած, մյուսը՝ թեւատակերում պահած, երրորդը՝ պարանով կապոտած եւ ուսի վրա դրած։ Բայց բոլորն էլ մինչեւ ընդմիջում բավական հոգնեցին։ Երբ պահակը սուլեց վերջապես՝ բոլորը թափթփվեցին ափի վրա, փայտեղենի կանգուն կամ կիսաքանդ վանդակների միջեւ, եւ տրվեցին պարապ հանգստությանը։

Եկավ մի այլ բրիգադիր՝ մի այլ պահակի ուղեկցությամբ։ Տասնապետը կարգադրել էր վերցնել այդտեղից ութ֊ինը կալանավորների՝ մի այլ աշխատանքի համար։ Մնացյալները բավական էին՝ մինչեւ երեկո բեռնանավը բարձելու համար։

Բրիգադիրն առանձնացրեց պահանջած թվով կալանավորների, ուղարկեց։ Մյուսները շարունակեցին հանգստանալ։

Բրիգադի հիմնական մասից մի քիչ հեռու նստած, փսփսոցի մեջ էին վեց քրեականներ։ Նրանցից մեկը՝ Լայնակոկորդ Վասյուկը, որոշել էր փախչել։ Այժմ մշակվում էին այդ գործողության մանրամասնությունները։

Ճիշտն ասած, նրա մտադրությունը հայտնի էր ամբողջ բրիգադին՝ ներառյալ նաեւ բրիգադիրը։ Անկախ նրանից, թե ով էր հավանություն տալիս եւ ով՝ ընդհակառակը, բոլորն էլ լուռ էին ձկան պես։ Առաջին օրենքը ճամբարային համակեցության՝ «դու ոչինչ չես տեսել, դու ոչինչ չես լսել, դու ոչինչ չգիտես» …

Փախուստը նախապատրաստված էր մի շաբաթից ավելի։ Վասյուկը հաց էր կուտակել, մի քիչ փող, իսկ այսօր ճամբարային հագուստի տակ հագել էր աատ քաղաքացու հագուստներ, որոնք նա շորթել էր մի նորեկ կալանավորից։

Երբ պահակը նորից սուլեց, եւ բրիգադը վեր կացավ աշխատանքի, Լայնակոկորդ Վասյուկը, տանելով իր հերթական բեռը նավ, այլեւս դուրս չեկավ այնտեղից։ Նրա համար բերեցին երկու կաթսայիկ՝ գետի ջրով լի, նաեւ երկու դատարկ կաթսայիկ՝ այլ պետքերի համար։ Վեց կալանավորները հանեցին իրենց մոտ պահ տված հացի կտորները, տվեցին նրան։

Լայնակոկորդ Վասյուկը տեղավորվեց նկուղի խորքում, նավակողերից մեկի մոտ, եւ նրա շուրջն ու վրան սկսեցին զգուշությամբ շարել ու դարսել գերանակները։

— Կարգի՞ն է, — հարցրին վերեւից։

— Կարգին է, — խուլ լսվեց թաղվածի ձայնը։— Օդն առատ է, միայն թե մութն է։

— Չէ՜ մի, դրա մասին էլ մտածես, — ծոր տվեց նրա մտերիմ մեկը։— Մի կերպ կհամբերես երկու օր։ Դե, մնաս բարով, Վասյուկ։ Հիմա վրադ նորից ենք փայտ դարսելու…

Երեկոյան կողմ աշխատանքն արդեն ավարտվելու վրա էր, երբ եկավ փոքրիկ շոգենավը։ Տեսնելով, որ բարձումը դեռ շարունակվում է, նավապետն սկսեց հայհոյել։ Բայց, եւս տասը րոպե, եւ հսկայական բեռնանավը, տանելով փայտեղենն ու դրա խորքում թաղված Վասյուկին, շարժվեց փոքրիկ շոգենավի ետեւից դեպի Լենինգրադ։

Բրիգադը պատրաստվեց վերադառնալ ճամբար։ Պահակը շարք կանգնեցրեց կալանավորներին, սկսեց հաշվել։

— Մեկը պակաս է, — ասաց նա անվստահ։

— Պակաս չէ, — ժխտեց բրիգադիրը, — չէ՞ որ ինը հոգի ուղարկեցինք ուրիշ աշխատանքի։

— Ի՞նը, թե ութ։

— Ինը։

— Իսկ ինչո՞ւ ինձ մոտ գրված է ութ։

— Էդ արդեն՝ չգիտեմ, քաղաքացի պահակ։

Բայց, ազատվելու համար հետագա պատասխանատվությունից, նա կատարեց ակնհայտ վերապահություն․

— Կարծես ինը… Կարծեմ։

— Բեռնանավի վրա հո մնացող չեղա՞վ, — անհանգստացավ պահակը։

— Դուք ինքներդ ստուգեցիք, ես ի՞նչ գիտեմ, — բարկացավ բրիգադիրը։— Դեռ նավապետն էլ բերեց իր շունը, հոտոտել տվեց։

— Շո՜ւնը…— ձեռքը թափ տվեց պահակը։— Եղեւնու հոտի մեջ ուրիշ ի՞նչ հոտ կարող էր առնել նա։ Իսկ եթե առներ էլ՝ դա ձեր բոլորի հոտը պիտի լիներ։ Ուրեմն, ասում ես, մենք ի՞նը հոգի ուղարկեցինք։

— Այո։ Ինը։ Կարծեմ…

— Բրիգադ, շարժվիր։

Դարպասի մոտ, որտեղ հանդիպեցին երկու բրիգադները, թյուրիմացությունը պարզվեց, կամ, ճիշտ կլինի ասել, ավելի խճճվեց։

— Ի՞նչպես թե ութ, — բարկացավ պահակը, — դու վերցրիր ինը մարդ։

— Ոչ, ութը, — պնդեց մյուս պահակը։

Ութը կալանավորները, իրենց հերթին, պնդեցին, որ նրանք ինն էին։ Մյուս բրիգադիրը եւ բոլոր կալանավորները, նույնպես քրեականներ, հասկացան, թե ինչ էր կատարվել, հայտարարեցին՝ ինը…

Ցուցակով կանչելուց հետո պարզվեց, թե ով էր բացակայողը։ Իսկույն հետապնդում կազմակերպեցին նրա ետեւից։ Իհարկե, սխալ ճանապարհով։ Բեռնանավը դուրս էր կասկածից։ Լայնակոկորդ Վասյուկը փախել էր մյուս բրիգադի մոտից, ծառակտրում կատարելիս…

Երկու օր հետո պահակները վերադարձան ճամբար՝ իրենց շներով, բայց իհարկե, առանց Վասյուկի։

— Երանի նրան, — սկսեցին շշնջալ քրեականները, — հիմա նա Լենինգրադումն է։

— Ինչո՞ւ պիտի մնա էնտեղ, — հակաճառում էր մի ուրիշը։— Համ վտանգավոր է, համ էլ, լսե՞լ եք, Մերձբալթյան երկրները միացել են մեզ։ Այ թե գործ անելու տեղ է, հա՜… Իսկ մենք նստել ենք էստեղ պարապ֊սարապ… Վասյուկը հիմա անշուշտ Ռիգայում է…

Եվ լռում էին բոլորը՝ պատկերացնելով, թե ինչպես անծանոթ ու մեծ Լենինգրադում կանգ է առնում բեռնանավը, մարդիկ սկսում են դատարկել այն եւ երբ մոտենում են Վասյուկի թաքնված տեղին, նա ինքն է քանդում իր թաքստոցը, վերցնում է ուսի վրա մի քանի գերան, ելնում է դուրս՝ բեռնակրի տեսքի տակ եւ…

Մի շաբաթ հետո, առավոտյն, ճամբարի պետը հայտնվեց աշխատանքի գնալու պատրաստվող կալանավորների առջեւ եւ ասաց զայրույթով․

— Դուք բոլորդ արժանի եք տուգանային օրապահիկի, սրիկաներ։ Մի կերպ գլխից ռադ եք անում աշխատանքը։ Իսկ ձեր բրիգադիրներն ու տասնապետը, բերանները բաց արած, ընդունում են այն։ Բոլորին կհանեմ աշխատանքից, սրիկաներ։ Վերջին բեռնանավի «բալանսը» Լենինգրադում համարել են խոտան, չեն ընդունել եւ վերադարձնում են ետ։

Քրեականները նշանակալից նայեցին իրար…

— Ո՞ր բրիգադն է մաքրել «բալանսը», — հարցրեց պետը։

— Ֆաշիստները։

— Տասն օր տուգանային օրապահիկ։ Իսկ ո՞րվ բրիգադն է բարձել բեռնանավի վրա։ Նույնպես տասն օր տուգանային օրապահիկ, որ չբարձեն ամեն մի անպետքություն։ Խոտա՞ն է՝ կանչիր բրիգադիրին, ցույց տուր…

Բեռնանավը վերադարձավ հաջորդ օրը՝ ուղարկվելուց ութ օր հետո… Պետը որոշեց, որ բեռնաթափի նույն բրիգադը, եւ, որպես պատիժ, նրա աշխատանքը չենթարկվի հաշվառման։

Մի ուրիշ դեպքում կալանավորները, ի պատասխան դրա, կաշխատեին շատ դանդաղ եւ մի օրվա աշխատանքը կանեին երեք օրում։ Բայց այժմ…

— Զուր ենք չարչարվում, — ասաց գրպանահատներից մեկը բրիգադիրներին, — հիմա նա մեռած կլինի։

— Լռիր, գարշանք, ու ձեռնաթափ մի՛ անի ուրիշներին, թե չէ կհասցնեմ բալանսով…

Դեռ կեսօր չեղած, կալանավորները հանեցին փայտեղենի վերին շերտերը։ Սկսեցին ձայն տալ․

— Վասյո՛ւկ…

Եվ ականջ դնել։

Մերթ նրանց թվում էր, թե լսում են նրա խուլ ձայնը, իսկ մերթ էլ թվում էր, թե դա թվում է։

Շարունակեցին դատարկել։

— Վասյո՛ւկ…

Հասան մինչեւ հատակ։ Վասյուկը չկար։ Նոր միայն հասկացան, որ նա հակառակ կողմումն է։ Չէ՞ որ բեռնատարն այժմ կանգնած էր իր մյուս կողով դեպի ափը…

Վերջապես ետ արեցին նրա փայտե անձավը փակող վերջին գերանները։

— Վասյո՛ւկ…

Ոչ, նա մեռած չէր, թեեւ պառկած էր հատակին։ Նրա շրթունքներին մոտեցրին ջրով լի կաթսայիկը, որը հեռատեսորեն բերել էր մեկը։ Առաջին կումերը զոռով լցրին նրա բերանը։ Մնացյալ ամբողջ կաթսան դատարկեց ինքը։

— Հաց…— արտասանեց նա։

Տվեցին։ Ոչ թե կերավ, այլ կուլ տվեց։ Միայն դրանից հետո նայեց շուրջը՝ չռված աչքերով։

— Այս ի՞նչ բան է, տղաներ… Ո՞րտեղ եմ ես…

— Ճամբարում։

— Բա Լենինգրա՞դը… Այս ի՞նչպես պատահեց։

Համառոտ պատմեցին եղելությունը։

— Իսկ հիմա՞…— հարցրե նա՝ անելանելի վիճակից մոլորված։— Ի՞նչպես դուրս գամ ափ, ի՞նչ ասեմ…

— Իսկ հիմա…— բրիգադիրը կանգ առավ։

— Վասյուկին կդատեն, — հառաչեց մի տնային գող, — կտան լրացուցիչ մի կամ երկու…

— Փակիր հաչամանդ, թե չէ ես կփակեմ, — սպառնաց բրիգադիրը։ Եվ, իսկույն, ընդունեց որոշումը։— Ապա, Լայնակոկորդ, հասցրու մի հատ իմ քիթ ու բերանին։ Այնպես, որ արյուն գա…

— Դա՞ ինչի՞ համար է, — թույլ ձայնով հարցրեց Վասյուկը։

— Հասցրու՝ ասում եմ քեզ, տո՛ւր…

— Ես էդքան ուժ չունեմ…— արտասանեց փախստականը։

— Ապա, տղաներ, մեկնումեկդ տվեք ինձ…

— Ի՞նչպես թե տանք…

— Տվեք՝ ասում եմ, — գոռաց բրիգադիրը, բայց այդ րոպեին ամենաուժեղ կալանավորը մի ուժգին հարված հասցրեց նրա երեսին։

— Սպանո՜ւմ են…— գոռաց բրիգադիրը՝ բեռնանավից վազելով դուրս։— սպանո՜ւմ են…

Եվ կռացավ ջրի վրա՝ արյունը լվանալու։

— Ի՞նչ է պատահել, — ոտքի ցատկեց պահակը՝ չխչխկացնելով հրացանը։

— Վասյուկը…— կցկտուր սկսեց պատմել բրիգադիրը։— Նա, որին սխալմամբ համարում էինք փախուստ գործած… «Բալանսը» բարձելու օրը, ընդմիջումի ժամանակ, քնել է նավի նկուղում, իսկ ընդմիջումից հետո մեր տղաները չեն նկատել նրան ու փակել են չորս կողմից։ Ես ի՞նչ մեղավոր եմ, որ հիմա ինձ է ծեծում…

— Ոչ թե ծեծել, այլ կսպանեմ ես քեզ, — բոլորովին էլ ոչ սպանողի ձայնով, հազիվ արտասանեց Վասյուկը՝ դուրս գալով ափ։— Դու էլ լավն ես, քաղաքացի պահակ։ Մարդ է պակասում, իսկ դու չես էլ հաշվում։ Գուցե մեռնում էի քաղցից ու ծարավից…

— Դու իմ աչքերը մի փակիր, փախստական, — մատը թափ տվեց պահակը։— Սպասիր, քեզ ցույց կտան ճամբարում…

Բայց ճամբարում նրան ոչինչ «ցույց չտվեցին» ։ Վասյուկը գոռգոռում էր, պահանջում էր դատախազին, պահանջում էր, որ դատի տան բրիգադիրին ու պահակին։ Ու թեեւ ճամբարի պետն ու պահակապետը շատ լավ հասկանում էին, թե ինչ էր տեղի ունեցել, բայց ոչ մի հաստատ ապացույց չունեին՝ նրան փախուստի մեջ մեղադրելու համար։ Չունեին եւ չէին էլ ուզում ունենալ։ Փախուստի յուրաքանչյուր դեպքի համար ճամբարի ադմինիստրացիան ստանում էր խիստ նկատողություն։

Իսկ Վասյուկը շարունակում էր փոթորկվել ու պահանջել, որ մի ամսով աշխատանքից ազատեն իրեն, տան «մեծ պայոք» եւ այլն, եւ այլն։

Ճամբարի պետը կարգադրեց․— երկու շաբաթով աշխատանքից ազատել «անփութության զոհ խեղճ տղային», տալ նրան հիվանդանոցային օրապահիկ, որպեսզի կազդուրվի։ Նկատողություն անել պահակին եւ նախազգուշացնել բրիգադիրին, որ այդպիսի դեպք կրկնվելուց հետո նա անմիջապես կհանվի իր պաշտոնից…

Տհաճ պատմությունը հարթվեց թե կալանավորների համար եւ թե ճամբարի ադմինիստրացիայի։

— Օհ, ի՜նչ լավ էր ազատության մեջ…— սկսեց պատմել Վասյուկը կալանավորներին։— Անդադար սուլում էին շոգենավերը, կառամատույցով անցնում դառնում էին բեռնատարները, փողոցներից լսվում էին տրամվայների հնչյունները… Իսկ մի գիշեր, համարյա ամբողջ գիշերը, մի տղա ու աղջիկ շարունակ փսփսում էին իմ կողքին…

— Ի՞նչ գիտես, որ գիշեր էր, Վասյուկ։

— Ուրիշ ձայներ չկային։ Եվ հետո, նորից ցերեկ։ Նվագախումբ… Բայց դա հեռու էր։ Ես ամեն ինչ լսում էի։ Մինչեւ անգամ շշուկները…

— Նկուղի հաստ պատի ետեւի՞ց…— չհավատաց մեկը։

— Մոտս դանակ կար, տաշեցի տախտակը, որ անցք բաց անեմ։ Բարակացրի, այն է՝ բաց անելու վրա էի, երբ շեղբը կոտրվեց, ընկավ փայտերի մեջ։ Դե եկ ու գտիր…

Լռեցին։ Վասյուկը երազկոտ կիսափակեց աչքերը եւ շշնջաց հիացմունքով․

— Մեծ քաղաք է Լենինգրադը, տղաներ, ես լսում էի…

Կանաչ դատախազը


— Ես իմ գործն ուզում եմ հանձնել կանաչ դատախազին, — ասաց ձմռան մի ցուրտ օր կալանավոր Չարկովն իր քնելատեղի հարեւանին՝ վերադառնալով աշխատանքից։

Բրիգադը, մտնելով բարաք, իր հետ ներս էր բերել սառնամանիքի մի մեծ հորձանք․— ոչ թե այն, որը թափանցել էր դռան բացվելու հետ, ճամբարի բակից, այլ այն, որն անտառում փակչել էր կալանավորների հագուստներին, գլխարկներին, ոտնամաններին՝ պողպատե աներեւույթ մուշտակի պես։

Չարկովի հարեւանը, հիվանդության համար ահա երկու օր աշխատանքից ազատություն ստացած, սարսռեց կողքի քնելատեղից իր վրա փչող ցրտի տակ եւ ոչինչ չասաց։ Դրսում թագավորում էր արտակարգ ցուրտ ձմեռը։ Քի՞չ խելագար մտքեր կարող էր ծագեցնել դա մարդկանց գլխում… Օրերը կտաքանան, այդպիսի մտքերը կգոլորշիանան…

Բայց Չարկովը շարունակեց․

— Հենց վաղը, Դի՛մկա…

Հարեւանը տագնապով նայեց նրան։ Ոչ, Չարկովը դա ասում էր ոչ թե սառնամանիքի ազդեցության տակ, այլ հաստատ որոշումով…

— Ո՞վ է տեսել, որ ձմեռը փախուստ կատարեն, հիմա՛ր, — հանդիմանեց նա նվազ ձայնով։

— Հենց դրա համար էլ պիտի կատարել ձմեռը։

— Իսկ ոտքերիդ հետքերը ձյան վրա՞։

— Վաղը նույնպես բուք է լինելու, անհոգ կաց։

— Դու հաց նույնիսկ չես հավաքել ճանապարհի համար։ Եվ կսառչես հենց առաջին գիշերը։

— Ամեն ինչ նախատեսնված է։ Հացի կարիք չկա։ Իսկ գիշերը ես արդեն դրսում չեմ լինի։ Լսիր…

Այն անկեղծությունը, որով հաղորդում էր Չարկովն իր գաղտնիքները, ոչ թե հիմնված էր իր եւ հարեւանի խիստ մտերմության վրա, — այդպիսի մտերմություն չկար նրանց միջեւ, — այլ ճամբարային այն անխախտ օրենքի, որ ոչ ոք չպիտի մատներ եւ չէր մատնում իր նման կալանավորին։ Ուզո՞ւմ ես մասնակցել փախուստին, գողությանը, բռնաբարությանը՝ մասնակցիր։ Չե՞ս ուզում՝ դու այստեղ չես, ոչ մի բան ոչ տեսել ես, ոչ լսել…

— Լսիր…— կրկնեց Չարկովը՝ հանելով բուշլատը եւ պառկելով դրա վրա։ Նա, այնուամենայնիվ, ցածրացրեց ձայնը։ Բայց դա ոչ թե նախազգուշության համար էր, այլ ընդգծելու համար իր պատմության խորհրդավորությունը։ Նա նույնը կարող էր բարձրաձայն պատմել ամբողջ բարաքին՝ վստահ լինելով, որ ոչ ոք չի համարձակվի մատնել նրան։— Երեկ ու այսօր մեզ ծառ կտրելու տարան դեպի մի անծանոթ կողմ…— Նա ձեռքը երկարեց անորոշ ուղղությամբ։— Երեւի մի ութ կիլոմետր այստեղից։ Ծառակտրման տեղին հասնելուց առաջ մի բլուր կա, բարձրանում ենք վրան ու իջնում մյուս կողմը։ Երեկ առավոտ բուք չկար, օդը պարզ էր։ Բլրի վրայից նայեցի ներքեւ ու գիտե՞ս ինչ տեսա անտառի մեջ… Չես հավատա… Գյուղ։ Բլուրից մի հինգ֊վեց կիլոմետր հեռու…

— Չի կարող պատահել…— Դիմկան նույնիսկ վեր կացավ նստեց։— Աչքիդ է երեւացել։ Ճամբար է եղել։

— Խե՞նթ ես, ի՞նչ է, — բարկացավ Չարկովը։— Բարաքներն ու գյուղի տները չե՞մ զանազանում իրարից։ Մեծ գյուղ էր՝ մոտ հարյուր տնով։ Տները բոլորը՝ բարձր, խորանարդ, ոչ թե բարաքների պես ցածր ու երկարավուն, այն էլ՝ ցանկապատով շրջապատված… Անհոգ կաց։

— Չի կարող պատահել…— կրկնեց Դիմկան՝ նորից պառկելով։— Քո ասելով բլուրը մեզանից հեռու է յոթ կիլոմետր, ճի՞շտ է։ Գյուղը բլուրից՝ ութ֊տասը կլիոմետր, ճի՞շտ է։ Ուրեմն՝ ընդամենը տասնհինգ կիլոմետր, ճի՞շտ է։ Այդքան մոտիկ գյուղի լուրն անպայման կհասներ մեզ, անհոգ կաց։ Չորս կողմը տայգա է, ու ճամբարներ են, հասկացա՞ր։ Իսկ ամենամոտիկ գյուղը հարյուր քսան կիլոմետրի վրա է, հասկացա՞ր։

— Դե գնա, քու էլ…— հայհոյեց Չարկովը։— Քե՞զ հավատամ, թե աչքերիս…— Ապա, կարծես հարեւանի հավատալ֊չհավատալուց էր կախված իր հաջողությունը, նա սկսեց կուրծք ծեծել եւ երդվել։— Շուն լինել՝ թե սուտ եմ ասում։ Ես սուր տեսողություն ունեմ։ Միլիցիոներ լինեմ՝ թե սուտ եմ ասում…

Այդ վերջինն արդեն՝ սարսափելի մեծ երդում էր։ Միլիցիոներներն էին ձերբակալում քրեական հանցագործներին, վերջիններս ատելով ատում էին նրանց։

— Դե ես քեզ հավատում եմ, — ընդհատեց Դիմկան։— Բայց դու անպայման սխալվել ես։

Տեսնելով, որ Չարկովն ուզում է նորից պնդել, ավելացրեց․

— Մի չարչարվիր, վաղը ես էլ եմ դուրս գալու աշխատանքի, աչքովս կտեսնեմ, կհամոզվեմ կամ ոչ…

Առավոտյան, բարեբախտաբար, դարձյալ բուք չկար։ Փչել էր ամբողջ գիշերը, մի տեղում սրբել մաքրել էր սառցապատ գետինը, մյուս տեղում կուտակել էր սպիտակ թմբեր։

Բարձրանալով բլուր, Չարկովը բոթեց Դիմկայի կողը։ Դիմկան նայեց եւ անկարող լինելով զսպել զարմանքը, դա արտահայտեց մի կարճ հայհոյանքով։

— Գյո՜ւղ…— իրենք իրենց շշնջացին նաեւ կալանավորներից մի երկուսը, անշուշտ նույնպես սրատեսները, իսկ մյուսները նայեցին եւ ոչինչ չտեսան կամ չնայեցին էլ՝ իրենց հոգսերով զբաղված։

Անտառի հեռու խորքում, զգալիորեն մշուշված, բայց եւ զգալիորեն տեսանելի, կանգնել էին զարմանալիորեն կանոնավոր եւ համանման շենքերը։ Կանգնել էին ոչ թե մի շարքով՝ ինչպես գետի ափին կամ երկու շարքով՝ ինչպես գյուղի միակ փողոցի վրա, այլ կվարտալներով։ Այո, հարյուր տնից ոչ պակաս…

— Իսկ ինչո՞ւ ոչ մի ծուխ չի բարձրանում, — հարցրեց Դիմկան կամացուկ։

— Դեռ քնած են գարշելիներն իրենց տաք վառարանների վրա։ Էդ մենք է, որ վեր ենք կենում էսքան վաղ…

Եթե պարզկա եղանակը հարկավոր էր գյուղը նորից տեսնելու եւ համոզվելու համար, ապա բուքը հարկավոր էր փախչողի ոտնահետքերը ջնջելու համար։ Բայց բուք չկար։ Իսկ Չարկովն այնպե՛ս նախապատրաստվել էր փախչելու…

Ի դեպ, խոսքը վերաբերում էր հոգեբանական նախապատրաստությանը։ Ճանապարհի պաշար դարձյալ չկար նրա մոտ եւ ոչ էլ լուցկի՝ խարույկ վառելու համար։ Եվ նրա ինչի՞ն էր պետք, երբ ութ֊տասը կիլոմետրը կարելի էր անցնել մինչեւ երեկո…

— Իսկ գյուղացիները չե՞ն մատնի քեզ, — անհանգստացավ Դիմկան։— Պարզ է, որ հետապնդողներն ամենից առաջ կգան էնտեղ…

— Էդ մասին էլ է մտածված, — հանգստացրեց Չարկովը։— Եթե ընկա մի լավ մարդու մոտ, օրինակ՝ աղջկա կամ այրի ջահել կնոջ, նա ինձ կպահի, չի մատնի։ Իսկ եթե հանդիպեց որեւէ իժ՝ դանակով կսպառնամ, ուտելիք կվերցնեմ ու կշարունակեմ ճանապարհս…

Պատասխանը լիովին գոհացրեց Դիմկային։

Բուք… Ինչո՞ւ բուք չկա… Մի շաբաթ շարունակ գալիս էր գիշեր֊ցերեկ, կարճ ընդհատումներով, իսկ այսօր չկա… Ճիշտ է, մյուս օրերնէլ բուքը գալիս էր միայն կեսօրից հետո, բայց չէ՞ որ հիմա հենց կեսօրից հետո է…

Երեւի Չարկովը ծնվել էր բարի աստղի տակ, որովհետեւ քիչ հետո սկսվեց ցանկալի բուքը։ Բրիգադին ուղեկցող երկու պահակները, ըստ սովորության, անհանգստացան, եւ ըստ սովորության սկսեցին շուտ֊շուտ ստուգել կալանավորներին։

— Դե, Դիմկա, մնաս բարեւ…— շշնջաց սղոցը դնելով վար եւ կացինը խրելով գոտկի ետեւը։

— Սպասիր…

— Ի՞նչ կա։

— Ես էլ եմ գալիս։

— Դիմկա…— ուրախացավ Չարկովը։

— Հիմար չեմ, որ սպասեմ ժամկետիս լրանալուն։ Երբ, մանավանդ, գյուղն ղդքան մոտիկ է։ Գնանք…

Հույսն ամենատաք բուշլատն է աշխարհիս երեսին։ Իսկ եթե սառեց այդ բոշլատն ինքը՝ կարելի է տաքացնել խոսքերով…

— Խոզաճարպ… Կարտոֆիլ… Միս…— շշնջում էր հյուծված Դիմկան՝ արագ֊արագ փոխելով քայլերը։

— Անկողին… Վառարան… Մերկ կնիկ…— արձագանքում էր Չարկովը։— Դուր որ գանք, ո՞ր կնիկը կմատնի կամ ձեռքից բաց կթողնի մեզ։ Կապրենք փառավոր՝ ինչքան ուզենք։ Իսկ դուր կգանք, ոչինչ, տղամարդիկ ճամփի վրա թափված չեն, որ կռանաս ու վերցնես… Պատերազմ է։

Շուրջը կանգնած էր կանաչ դատախազը՝ անտառը։ Անողո՞ք է նա, թե ողորմած՝ դժվար էր ասել։ Նա լուռ էր։ Բայց, ըստ երեւույթին, նա ողորմած էր հնարագետների նկատմամբ եւ անողոք՝ սխալ հաշիվ տեսածների եւ չնախապատրաստվածների նկատմամբ…

— Հիմա արդեն պահակներից մեկը տագնապը հասցրեց ճամբար, — ենթադրություն արեց Չարկովը։

— Դեռ ոչ։

— Բայց շուտով։

— Այո։ Շուտով։

Եվ ավելի շտապեցրին քայլերը։

Ձյունն անտառում կուտակվել էր անհավատալի քանակությամբ։ Կալանավոր ընկերները երբեմն մինչեւ իրենց հետույքները խրվում էին դրա մեջ եւ դուրս գալիս։ Ձյունը լցվել էր նրանց կեղեւատրեխների, նույնիսկ բայբակ֊գուլպաների մեջ, նրանց ոտքերը փայտացել էին ցրտից։ Իսկ գոտկից վերեւ, ընդհակառակը, նրանք խիստ քրտնել էին։ Մանավանդ գլուխները՝ բամբակած գդակների մեջ։

Երկուսն էլ չափազանց հոգնել էին եւ հեւում էին ծանր բեռ քաշող ձիերի պես։ Բայց հարկավոր էր շտապել, շտապել…

Դիմկան, որ ընդհանրապես թուլակազմ էր եւ շուտ֊շուտ հիվանդացող, դուրս եկավ ավելի դիմացկուն, քան Չարկովը։ Նա ինքն էր սիրտ տալիս ու քաջալերում ընկերոջը․

— Լայն գցիր ոտքերդ։ Ոչինչ, ոչիչնչ, շատ չմնաց, երեւի հազիվ մի չորս֊հինգ կիլոմետր։ Մութն ընկնելուց շատ առաջ կհասնենք գյուղ։ Կհանենք հագուստներս, կտանք չորացնելու, ինքներս էլ մի լավ կտաքանանք ու… ո՞րտեղ են ձեր մեծ գդալները…

— Եթե… կինը… մի հատ լինի… կասենք… որ մի ուրիշին էլ ճարի…— հեւիհեւ ավելացնում էր Չարկովը։— Գյուղում տղամարդիկ… չեն լինի… Նրանք… պատերազմումն են…

— Իսկ չե՞նք շեղվել ճանապարհից, — անհանգստացավ Դիմկան։

— Ոչ, ոչ։

— Ես էլ եմ կարծում, որ ոչ։

Եվս կես ժամ հետո, երբ դեռ լրիվ լույս էր եւ դեռ առատ թափվում էր ձյունը, կալանավորները դուրս ելան մի ընդարձակ բացատ եւ տեսնելով իրենց առջեւ այն, ինչը որ հեռվից դրել էին գյուղի տեղ, հուսահատությունից ճչացին եւ անշարժացան…

Դա գյուղ չէր, այլ տախտակի չորանոց…

Սղոցաբանը կտրում է թարմ գերանները, վերածում տախտակների։ Բայց տախտակները դեռ պատրաստ չեն գործածության համար, դրանք պիտի չորանան…

Շարում են տախտակները չոր գետնի վրա, իրար կողքի՝ դրանց միջեւ թողնելով երկու մատնաչափ արանքներ։ Ապա շարում են երկրորդ շերտը դրա վրա՝ հակադիր ուղղությամբ։ Ապա երրորդ, տասներորդ, հիսուներորդ շերտը։ Ստացվում է կանոնավոր խորանարդ՝ մեծ խրճիթի նման։

Որպեսզի անձրեւը չթրջի խորանարդը, դրա վրա, նույն տախտակներից, սարքում են երկկողմանի թեք կտուր։ Նայում ես հեռվից՝ տուն է։ Նայում ես մոտիկից՝ ծակոտեն փայտե խորանարդ է՝ այնքան անհյուրընկալ, որ ծիտն անգամ չի կարող սողոսկել դրա մեջ։ Քամին փչում է չորս կողմից, չորացնում տախտակները։ Մի տարի, երկու, եւ դրանք պատրաստ են։

Հարյուրից ավելի խուլ «խրճիթներ» կային այդ չորանոցում կանգնած՝ կողք֊կողքի եւ այնքան մոտիկ իրար, որ մի մարդ հազիվ կարողանար սողոսկել անցնել դրա «փողոցներով» ։

— Կորանք…— ցրտից կմկմալով, արտասանեց Դիմկան։— Կորանք, կորանք։

Կանաչ դատախազը ողորմած էր հնարագետների նկատմամբ եւ անողոք՝ սխալ հահիվ տեսածների եւ չնախապատրաստվածների նկատմամբ…

Կալանավորները նայեցին իրար։ Դիմկան մի պահ ցանկություն զգաց հարձակվելու Չարկովի վրա եւ խեղդելու նրան, որ պատճառ էր դարձել այդ պատուհասին։ Բայց ցուրտը սառեցրեց նրա զայրույթը եւ նա հասկացավ, որ Չարկովը մեղավոր չէր։ Ինքն իր աչքով էր տեսել «գյուղը» բլուրի վրայից, ինքը կամավորաբար էր միացել նրան՝ փախուստ կատարելիս…

Սակայն Դիմկային ետ պահեց ոչ այնքան արդարացիության գիտակցությունը, որքան որ մենակ մնալու սարսափը…

— Ի՞նչ անենք, Դիմկա…

— Ի՞նձ ես հարցնում։

Մի վայրկյանում չքացան թե՛ խոզաճարպը, կարտոֆիլն ու միսը, թե անկողինը, վառարանն ու մերկ կինը։ Շրջակա տասնյակ եւ տասնյակ կիլոմետր տարածության վրա մարդկային միակ անկյունը մնացել էր նրանց ճամբարը։ Ճիշտ է, դա տաք չէր, այլ կիսատաք, կյանքն այնտեղ կուշտ չէր, այլ կիսաքաղց, բայց մի՞թե դա ավելի լավ չէր, քան ձյունով ծածկված եւ սառնամանիքով կաշկանդված այդ կանաչ դատախազը…

— Ես չդառնա՞նք ճամբար…— հարցական նայեց Դիմկային Չարկովը։

Դիմկան հայհոյեց կարճ ու թունդ՝ պատկերացնելով, թե ինչ էր սպասում նրանց այնտեղ․— ցուրտ մեկուսարան, դատ, մի կամ երկու տարվա լրացուցիչ ժամկետ…

— Մութը շուտով կընկնի, — շտապեցրեց Չարկովը, — ի՞նչ անենք, Դիմկա…

— Գնանք, — վճռեց հիվանդը։

— Ո՞ւր։

— Եթե էստեղ չորանոց է՝ ուրեմն ոչ֊հեռու մի տեղում ճամբար պիտի լինի։ Ավելի մոտիկ, քան մերը…

— Չեմ գա, — սարսափեց Չարկովը։— Էնտեղ մեզ հաստատ կերպով կհամարեն փախստականներ, իսկ մեզ մոտ կարող ենք ասել, թե մոլորվել էինք բքի մեջ, հեռացել բրիգադից…

— Ու քեզ էլ կհավատան, — քմծիծաղեց Դիմկան։— Գնանք, գնանք…

— Ո՞ր կողմ…

— Ես ի՞նչ գիտեմ, — զայրացավ Դիմկան, — հարցնում ես, կարծես ես էս կողմերը քեզանից լավ գիտեմ։

— Ես մեր ճամբարն եմ գնում, — հանկարծ վճռեց Չարկովը՝ իր ասածի վրա հաստատ մնալու պատրաստ։

Դիմկան համաձայնվեց անսպասելի արագոթւյամբ։

— Գնանք։ Գնանք, ես քու…

Նա իրավացի էր։ Բքի եւ վերահաս մթության մեջ կորել էր միակ օրիենտիրը՝ բլուրը։ Ո՞ր կողմումն էր նրանց ճամբարը։ Կամ թեկուզ ոչ նրանցը…

Բայց նրանք քայլեցին։ Քայլեցին, որովհետեւ կանգ առնելը չի տանի ոչ մի տեղ, իսկ քայլելը՝ կտանի։ Կանգ առնելն ունի միայն մի ելք՝ կործանում։ Իսկ քայլելը՝ կործանում կամ փրկություն…

Լրիվ մթությունը վրա հասավ միանգամից՝ հենց որ նրանք մտան անտառ, ծառերի տակ։ Միայն ձյունն էր աղոտ կերպով սպիտակին տալիս գետնի վրա՝ դավադրորեն թաքցնելով խորդուբորդությունները, իր թակարդները։ Կալանավորներն ամեն քայլափոխին թրմփում էին փոսերի մեջ, խփվում ձյան տակ ծածկված կոճղերին, խճճվում թփերի ու մացառների մեջ՝ իրենց շարժումներով ու ցնցումներով ազատելով նրանց՝ իրենց սպիտակ վերմակից։ Քայլում էին՝ ունենալով առջեւում ոչ թե նպատակ, այլ միայն հույս։ Քայլում էին՝ պարզապես շարժված լինելու համար…

Դեռեւս շատ ցուրտ չէր։ Եվ նրանք գուցե չմրսեին, եթե չլիներ քրտնելուց հետո մնացած այդ խոնավությունը հագուստի ներսակողմում, որն այժմ սառել էր՝ ինչպես գիշերը դրսում մնացած պողպատ։ Նրանց ոտքերը՝ ծնկներից հետ, լիք լցված էին ձյունով։ Ի՞նչպես էր թափանցել ձյունը նրանց ամուր կապած բայբակ֊գուլպաների մեջ…

Իսկ շուրջը, կանաչ դատախաը, արդեն զայրույթից սեվացած, չէր խոստանում ոչ մի լավ բան։ Տայգա… Եթե չմեռնես սովից ու ցրտից, ապա կարող ես քայլել այնտեղ օրեր ու շաբաթներ եւ չհանդիպել ոչնչի եւ ոչ ոքի…

— Ախ, հիմա պառկած լինեինք մեր բարաքում, մեր տախտակների վրա, — բարձրաձայն երազեց Չարկովը։

— Հիմա մեր բրիգադն արդեն ընթրել է, — պատկերացրեց Դիմկան։

Բայց նրնանք լռեցին՝ իրենց ձայներից տագնապած։ Ինչի՞ց էին վախենում կալանավորները… Կարող էին հայտնվել գայլեր… Երկուսն էլ վախենում էին դրանից, բայց չէին համարձակվում ասել միմյանց այդ մասին։ Թվում էր, թե ասելուց հետո վտանգը կդառնար ավելի ռեալ…

Սակայն, երբ դիմացը հանկարծ պլպլաց ինչ֊որ շատ փոքրիկ լուսավոր կետ, Չարկովը սարսափած կանգ առավ եւ արձակեց արյուն սառեցնով մի բացականչություն։

— Ի՞նչ տեսար…— դողաց Դիմկան։

— Գայլի աչք…

— Ո՞րտեղ…— հեւասպառ շշնջաց հիվանդը։

— Նայիր…

Դիմկան նայեց եւ, սարսափի բացականչության փոխարեն, ուրախ ծիծաղը դուրս թռավ նրա կոկորդից․

— Փրկված ենք։ Դա ճրագ է։ Դու գայլի աչք չես տեսել կյանքում։ Դա ունի սառը, կապտավուն փայլ։ Իսկ սա ճրագ է։ Հեռու ճրագ։ Գնանք…

Նրանք արագացրին քայլերը՝ այլեւս առանց աչքերը կտրելու ճրագից։ Դատելով կայծի փոքրությունից ու թուլությունից, տնակը գտնվում էր մի քանի կիլոմետրի վրա։ Բայց դա ոչինչ։ Միայն թե չկորցնել աչքից այդ կայծը, չշեղվել մի կողմ…

Կայծը ցածրումն է։ Նշանակում է՝ վայրէջք կա դիմացը։

Խարխափելով ու երերալով, նրանք անցան մի քանի քայլ եւ կտրուկ ետ ցատկեցին՝ չկոխելու համար կայծը…

Չքացավ տաք խրճիթի երազը մի քանի կիլոմետր այն կողմ… Կայծը պատկանում էր մի հանգչող խարույկի՝ նրանց ոտքերի տակ…

Երեւի այդպիսին է մարդու էությունը․— ափսոսալ կորցրած մեծի, բայց եւ ուրախանալ գտած չնչինի համար…

Կալանավորները ծունկ չոքեցին եւ շոշափելով ու իրար վրա հավաքելով շաղ տված ածխակտորները, գերագույն զգուշությամբ բորբոքեցին կենդանի մնացած միակ կայծը…

Երբ փոքրիկ խարույկը հուսալիորեն բորբոքվեց՝ նրանք նայեցին շուրջը։ Մթության մեջ հազիվ գծագրվեց ինչ֊որ բացատ։ Անշուշտ, ցերեկն այդտեղ ծառակտրում էր գնացել։ Իրե՞նց ճամբարի կալանավորների կողմից, թե՞ այլ։ Կալանավորները գնացել էին, ձիերը կրել տարել էին նաեւ գերանները։ Մնացել էր այդ բացատը՝ իր ցածրիկ կոճղերով եւ այդ միակ կայծով…

Հարկավոր էր փայտ որոնել։ Իսկ ո՞րտեղից փայտ։ Շուրջը թափթփված էին միայն փշատերեւ ճյուղեր։ Հավաքեցին, լցրեցին կրակի վրա։ Խարույկը ճարճատեց, բոցն ուժեղացավ։ Ուժեղ բոցի տակ նրանք բացատը տեսան ավելի մեծ շրջանակով, հավաքեցին ավելի շատ փշատերեւ ճյուղեր, սկսեցին նետել խարույկի վրա։ Կրակը, սոված կալանավորի նման, վայրկյանապես լափում էր ճյուղերի հերթական չնչին խուրձը եւ բոցից անմիջականորեն վերածում մոխրի՝ առանց դարձնելու ածխային կրակ

Այնուամենայնիվ կալանավորները բավական տաքացան եւ միայն այդ ժամանակ զգացին իրենց քաղցաթ լինելը։ Բայց հոգնությունն ու թմրությունը հաղթեցրին ստամոքսի պահանջը, լռեցրին այն։

Որոշեցին նստել մնալ խարույկի շուրջը մինչեւ առաոտ եւ առավոտյան որոշել իրենց անելիքը։

Հավաքած ճյուղերը հազիվ թե բավականացնեին մինչեւ առավոտ։ Իսկ շուրջը չկային այլեւս ուրիշ ճյուղեր, նրանք սրբել մաքրել էին ամբողջ բացատը։ Իսկ բացատի շուրջը անտառն էր ճյուղերից ուրկ իր բարձր բներով եւ միայն դրանց անհասանելի բարձրում աճող սաղարթներով… Տապալել դրանք անհնար էր․ Չարկովը կորցրել էր կացինը…

Ի՞նչ արած, հարկավոր է խնամքով գործածել ճյուղերի պաշարը եւ պահել մի մասը՝ առավոտվա կողմի սառնամանիքի համար…

— Ես էլ մի քիչ քնեմ, — ասաց Չարկովը՝ հարմար տեղավորվելով իր նստաղ կոճղի վրա։— Հենո դու ինձ կարթնացնես՝ ինքդ կքնես…

Եվ իսկույն փակեց աչքերը

Զայրույթը պաշարեց Դիմկային։ Այդ ո՞վ որոշեց, թե առաջին հերթին Չարկովն էր քնելու եւ ոչ թե ինքը… Ուզեց արթնացնել, բայց փոխեց մտադրությունը։ Կրակի վրա ավելացնելով բավականաչափ ճյուղեր, նա վճռեց նույնպես աչք կպցնել։ Երբ խարույկը հանգչելու լինի՝ նա կզգա ցուրտը եւ կարթնանա…

Եվ նույնպես քնեց։

Նրանց նստած մնացած կմախքները հայտնաբերեցին միայն երեք տարի հետո, պատահաբար։ Ո՞վ ինչ գործ ուներ անցնելու այդ բացատով, թեեւ դա գտնվում էր ճամբարից ընդամենը կես կիլոմետրի վրա…

Երգ֊անցագիր

Ոչ ոք չէր կարող ասել ստույգ կերպով՝ պատահե՞լ էր այդ դեպքը, թե ոչ։ Թեեւ բոլորը պնդում էին, որ դա զուտ իրականություն էր, բայց բոլորն էլ ասում էին, որ դա կատարվել էր հարեւան ճամբարներից մեկում։ Հարեւան ճամբարներում եւս, դա վերագրում էին հարեւան ճամբարներից մեկին…

Ինչ էլ որ լինի, ինչ֊որ ճամբարում նստած էր եղել մի նշանավոր երգիչ, ոչ այն է՝ Մոսկվայի Մեծ թատրոնից, ոչ այն է՝ Կիեւից, Երեւանից, Վիլնյուսից… Ձերբակալության օրից այս կողմ նա ոչ միայն չէր երգել ոչ մի անգամ, այլեւ միշտ նյարդայնացել էր, երբ ոմանք ճանաչել էին նրան։ Նա ծառ էր կտրել իր համար, կտրել էր մի տարի, երկու, երեք, չորս, հինգ, եւ վերջապես ձանձրացել էր այդ գործից։ Այո, ուժասպառվել էր, բայց դրանից ավելի շատ՝ ձանձրացել։ Միշտ նույնը, միշտ նույնը, ամեն օր, ամեն օր…

Եվ ահա, մի անգամ, այն հազվադեպ կիրակի օրերից մեկում, երբ կալանավորներն ազատ էին եղել աշխատանքից, նա, ցերեկը, իր տախտակի վրա պառկած, նայել էր առաստաղին, մտածել, մտածլ, ու հանկարծ բոլորին անսպասելի կերպով, վար էր ցատկել հատակին ու բարաքի մեջտեղում կանգնած, երգել…

Կալանավորները նույնպես վար էին ցատկել իրենց տախտակներից, հավաքվել նրա շուրջը, ակնապիշ լսել։

Երգիչը, շարունակելով երգը, դուրս էր եկել բարաքից, մոտեցել դարպասի մոտի անցատնակին եւ երգելով, համարձակ դուրս եկել ճամբարից։

Ոչ ոք չէր արգելել նրան՝ ո՛չ անցատնակի պահակները, ո՛չ աշտարակների վրայի պահակները։ Երգը դարձել էր նրա անցագիրը, որի առաջ բացվել էին ճամբարի դռները…

Երգիչն անցել էր ազատ աշխատողների տնակների մոտով՝ շարունակ երգելով, երգելով… Տնակներից դուրս էին թափվել ճամբարի պետը, պահակապետը, պահակները, նրանց կանայք, մինչեւ իսկ շնապահն իր շան հետ։ Իսկ երգիչը երգել էր շարունակ, երգել էր՝ թեւերը լայն տարածած, գլուխը բարձր պահած, դեմքը հուզմունքից ու ոգեւորությունից կարմրած…

Եվ ետ֊ետ էին գնացել ճանապարհի եզրից ճամբարի պետը, պահակապետը, պահակներն ու նրանց կանայք, որպեսզի չխանգարեն նրան քայլելու, անցնելու։ Շնապահը կարկամել էր եւ մնացել։ Շունը, մինչեւ իսկ նա, պառկել էր փորի վրա, թաթերն առաջ մեկնել ու գլուխը հպել դրանց, այսինքն՝ անցիր, գնա քո երգ֊անցագրով, ես անզոր եմ դրա հանդեպ…

Ամենավերջին տնակում ապրելիս էր եղել ամենաչար պահակը, ինքն էլ՝ խուլ։ Պահակելիս լիներ նա, թե կնոջ հետ տեղ գնալիս, փայտ ջարդելիս լիներ, թե ճաշ ուտելիս, հենց որ տեսնում էր միայնակկ քայլող կալանավորի, վազում կտրում էր նրա առաջը եւ հրամայում էր կանգ առնել։ Ստուգում էր նրա անցագիրը։ Վա՛յ նրան, ով անցագիր չունենար։ Նշանակում է՝ նա պատրաստվում էր փախուստի։ Ինչ էլ որ բացատրելու լինեին նրան կալանավորները, նա ուշադրություն չէր դարձնի, — չէ՞ որ խուլ էր, — եւ քարշ կտար նրան ճամբարի պետի կամ պահակապետի մոտ։ Միշտ էլ դուրս կգար, որ նա անիրավացի էր բռնել կալանավորին։ Պետերը կբարկանային նրա վրա, կասեին, որ նրա գործը չէ՝ պահակությունից ազատ ժամերին բռնել մարդկանց եւ իզուր կարշ տալ ետ, երբ նրանք տեղ են գնում պետերի իսկ հանձնարարությամբ։ Բայց խուլ սրիկան համառորեն շարունակում էր իր կամավոր ծառայությունը մատուցել ճամբարների կարգ ու կանոնին…

Եվ ահա, երգիչն անցել էր այդ խուլ սրիկայի մոտով, բայց նույնիսկ այդ խուլ սրիկան լսել էր նրա երգը… Լսել էր նրա լայն տարածած թեւերի, բարձր պահած գլխի, հուզմունքից ու ոգեւորությունից կարմրած դեմքի մեջ, լսել եւ քարացել էր իր տեղում։ Եվ թույլ էր տվել, որ իր երգ֊անցագիրն աշխարհին պարզած, երգիչն ազատ֊անարգել անցներ իր մոտով…

Քայլել էր երգիչն անտառի ճանապարհով դեպի ազատություն եւ այլեւս ոչ ոք չէր հանդիպել նրան այդ կիրակի օրով։ Եվ հանկարծ դիմացից երեւացել էր մի երիտասարդ, համարյա պատանի՝ հրացանն ուսից կախ։ Նա եկել էր աշխարհից՝ աշխատելու համար ճամբարներում որպես պահակ։ Նրան տվել էին փամփուշտներով լի հրացան, բայց տվել էին նաեւ ավելի սարսափելի զենք՝ ատելություն դեպի մարդիկ, թերահավատություն դեպի բոլորն ու ամեն ինչ, կասկածամտություն դեպի հարազատ ծնողներին անգամ։

Դեռ փսլնքոտ պատանի, նա գալիս էր ոչ թե դատարկ ու թեթեւ, այլ իր ուսերի վրա ունենալով մատուցածծ ծառայությունների մի պատկառելի բեռ։ Նա քննչական մարմինների ձեռքն էր հանձնել իր հարազատ եղբորը, հրաժարվել էր իր հարազատ հորից, լքել էր իր հարազատ մորը՝ միայն այն պատճառով, որ նա այդքան տարի իր կողքին հանդուրժել էր այդպիսի ամուսնու…

Այդ արարքներով նա իր գլխի շուրջն ստեղծել էր հարգանքի, ավելի շուտ՝ սարսափի դափնեպսակ…

Զգոն պատանին տեսավ դիմացից եկող երգչին եւ վար առավ հրացանը։

— Կանգնիր… Ցույց տուր անցագիրդ…

Բայց երգիչն ուշադրություն չդարձրեց նրա վրա։ Նրա անցագիրը նրա երգն էր եւ հարկ չկար ցույց տալու, քանի որ այն կարող էր լսել նույնիսկ խուլ մարդը…

— Կանգնիր՝ ասում եմ քեզ, թե չէ՝ կկրակեմ…

Երգիչը չէր հավատացել այդպիսի բանի։ Նա գիտեր, որ երգը՝ հոգեբուխ, արտաբերված բարձր արվեստով, ընդունակ էր նվաճելու գազաններին անգամ։ Նա շարունակել էր երգել եւ առաջանալ, երգել եւ առաջանալ՝ աչքերը հառած հրացանի փողին, որի փոքրիկ, սարսափելի անցքը ուղղված էր եղել դեպի ննրա բերանը, որտեղից դեպի աշխարհն էր թռչում սքանչելի երգը…

Եվ պատանին կրակել էր… Ուղիղ բերանի մեջ։ Երեւի ետ հրելու համար երգն իր տեղը։ Բայց գնդակը մխրճվել էր երգչի մեջ, իսկ երգն արհամարհանքով անցել էր գնդակի կողքով եւ գնացել տարածվելու անտառներով ու տայգաներով, հասնելու մինչեւ ազատություն։

Պատանին իր ծառայությունների ցուցակի վրա ավելացրել էր եւս մեկը, եւ որ գլխավորն է՝ պահակության աշխատանքին ձեռնարկելուց առաջ ստացել էր իր մարտական մկրտությունը։

Երգչին թաղել էին, իսկ երգը չէին կարողացել թաղել…

Ոչ ոք չէր կարող ասել ստույգ կերպով՝ պատահե՞լ էր այդ դեպքը, թե ոչ։

Մարդիկ, սիրելի մարդիկ


1

Ճանապարհը, ճամբարից սկսված, ձգվում էր աշխարհի մեծ թե փոքր բոլոր ճանապարհների նման։ Ձգվում էր նույն լրջությամբ, հաղթահարելով արգելքները, ճարպկորեն իջնելով ձորակը եւ խիզախորեն բարձրանալով բլուրը, շրջանցելով անտառի մի տեղում թաքնված ճահիճը եւ այլն։ Ճանապարհն շտապում էր։ Եվ քանի որ նա սկսվել էր ինչ֊որ տեղից՝ աշխարհի բոլոր ճանապարհների նման, ապա, հասկանալի է, որ տանելու էր ինչ֊որ տեղ՝ դարձյալ աշխարհի բոլոր ճանապարհների նման։

Բայց այդ ճանապարհը չէր տանում ոչ մի տեղ։ Չէր տանում՝ եւ վերջ։ Սկսվելով ճամբարից, ամենայն լրջությամբ, նա գնում էր դեպի անտառ, ապա գնում էր անտառով, գնում, գնում եւ կորչում դրա մեջ։

Մի ծայր ունեցող ճանապարհը սարսափելի ճանապարհ է։ ԳՆում ես դրանով եւ սպասում քաղաքների, գյուղերի, կամուրջների, կայանների, գոնե մեն մի հատիկ մարդկային տնակի, եւ… ոչինչ, անտառ… Ոչ թե անտառի հատկապես այսինչ կամ այնինչ մասը՝ այսինչ կամ այնինչ նպատակով, այլ անտառը՝ ընդհանրապես։ Ռուսները դրան ասում են՝ «մատով ցույց տալ երկինքը» ։ Այդ ճանապարհը մատով ցույց էր տալիս անտառը…

Գնալով այդ ճանապարհով անտառ, կալանավորների բրիգադը շարունակում էր քայլել այնուհետեւ այլեւս առանց ճանապարհի, առանց ուղղության, լորենիներ փնտրելով եղեւնիների, կաղամախիների եւ այլ ծառերի միջեւ։

Լորենիներ հանդիպում էին շատ սակավ եւ իրարից հեռու֊հեռու։ Գտնելու համար այդպիսիք, կալանավորները շաղ էին գալիս հսկայական տարածության վրա։ Տանջանքի ինչպիսի՜ անսպառռ աղբյուր՝ բրիգադն ուղեկցող երկու պահակների համար… Ու թեեւ լորենիներ որոնող բրիգադի մեջ մտցնում էին ամենավստահելի կալանավորներին, բայց եւ այնպես, աշխատանքային օրվա ընթացքում չորս֊հինգ անգամ, հնդում էր պահակների սուլիչը։ Կալանավորները պետք է իսկույն թողնեին աշխատանքը եւ վերադառնային պահակի մոտ։ Պահակը պիտի հաշվեր նրանց եւ նորից բաց թողներ։ Եվ կալանավորները պետք է վերհիշեին, թե որտեղ էին գտնվում նրանք քիչ առաջ, վերադառնային այնտեղ՝ չկորցնելու համար իրենց թողած բամբակաբաճկոնը, կացինը, սղոցը, գտած լորենին։

Գտնելով լորենի, կալանավորները վարվում էին ամենաարյունարբու բանդիտի նման․— սպանում էին՝ վերարկուն հանելու համար։ Կտրում էին ծառը, կտրատում մեկ եւ կես մետր երկարությամբ գերանակների, կացնով ճեղքում էին կեղեւը վերից վրա, եւ ետ անելով, հեշտությամբ հանում ծառի բնի վրայից։

Մի ուրիշ բրիգադ, այնուհետեւ, ճամբարի մոտի մի բարաք֊արհեստանոցում, փայտակտորների անկյունների վրա տրորելով այդ կեղեւները, դրանցից պիտի պոկեր վերեւի անպետք շերտը։ Տակի հաստ ենթակեղեւն այդ ժամանակ բաժան֊բաժան էր լինում բարակ շերտերը՝ ինչպես կաշվի դաստա։ Կալանավորները դրանք կտրատում էին երկու մատնաչափ լայնությամբ երիզների եւ դրանցից գործում կեղեւատրեխներ՝ ամենահարմար ոտնամանները՝ անտառում աշխատողների համար։

Դեպքը պատահեց օրվա առավոտյան, վերակարգիչը մոտեցավ կեղեւ պոկողների բրիգադիրին եւ պատվիրեց վերցնել իր հետ տասնութ տարեկան Սենյային, որը հրաժարվում էր այլեւս գնալ ծառահատման, որի համար եւ, ահա մի շաբաթից ավելի էր, ինչ նստած էր մեկուսարանում։

Տեսնելով մտահոգության արտահայտություն բրիգադիրի դեմքի վրա, վերակարգիչը վստահեցրեց, որ չի կարող պատահել որեւէ վատ բան։ Սենյան վտանգավոր տղա չէ, գող է, ունի երեք տարի ժամկետ, որից երկուսն արդեն նստել է։ Իսկ ծառահատման աշխատանքը, իսկապես որ, դժվար է նրա համար։

Պահակները նույնպես, ծուռ֊ծուռ նայեցին Սենյային եւ հանգստացան միայն այն ժամանակ, երբ վերակարգիչն ու բրիգադիրը նրանց հաղորդեցին Սենյայի «տվյալները» ։

Այնուամենայնիվ, պատանին հենց սկզբից դուր չեկավ պահակներին։ Իսկ ճանապարհին նա ավելի հաստատեց նրանց ստացած վատ տպավորությունը։ Դիմելով իր կողքով քայլողին, նա ասաց բարձրաձայն՝ վերհիշելով իր երեւէ կարդացած դասագրքերում․

— Խելոքն ասաց գժին․ «Խելոք կաց, թե չէ կբռնեմ ականջիցդ, ման կածեմ քեզ սարեսար» ։ Իսկ գիժն ասաց․ «Այդ դեպքում դու էլ ման կգաս ինձ հետ» …

Պահակները հասկացան թափանցիկ ակնարկը ւե նրանցից մեկը գոռաց․

— Չխոսել շարքերի մեջ։

Հասնելով տեղ եւ գտնելով լորենիներով քիչ թե շատ հարուստ անտառամաս, պահակները կարգադրեցին խարույկ վառել։ Իրենք նստեցին խարույկի ծխի մեջ՝ պաշտպանվելու համար անթիվ֊անհաշիվ մոծակներից, իսկ բրիգադը ցրվեց աշխատանքի։

Դեռ կես ժամ չանցած, անտառի զանազան կողմերից կալանավորներն սկսեցին դեպի այդտեղ քարշ տալ պոկած կեղեւների առաջին կապոցները։ Եվս կես ժամ անց՝ սուլեց պահակների առաջին սուլիչը։ Բոլոր կողմերում լսվեցին խոտի ու թփերի խշխշոցներ։ Անտառային ոգիների նման սկսեցին հայտնվել կալանավորները։ Նրանց հաշվեցին եւ թույլ տվեցին վերադառնալ։

Այդպես կրկնվեց մի քանի անգամ։ Երկու սուլոցների միջեւ ընկած ժամանակաշրջանում պահակները, տրորելով ծխից կարմրած իրենց աչքերը, իրար պատմում էին զանազան պատմություններ՝ օրը կարճելու համար։ Իսկ օրը երկար էր ու ձանձրալի նրանց համար, եւ երկար ու տանջալի՝ կալանավորների համար։

Աշխատանքն ավարտելուց երկու ժամ առաջ պահակները սուլեցին եւս մի անգամ։ Կալանավորները հավաքվեցին, բայց այս անգամ Սենյան չկար նրանց մեջ…

Սուլեցին միաժամանակ երկու սուլիչներ, տասնյակ կալանավորներ սկսեցին բղավել պատանու անունը։ Բայց իզուր։ Սենյան չկար…

Երբ պահակները, վերջապես, համոզվեցին, որ նա փախել է, իսկույն շարք կանգնեցրին բրիգադը՝ ճամբար վերադառնալու համար։ Հարկավոր էր իսկույն հաղորդել փախուստի մասին, հետապնդում կատարել անպիտանի ետեւից։

Պահակները հայհոյում էին բրիգադիրին, բրիգադիրը՝ վերակարգիչին, իսկ մյուս կալանավորները հարցնում էին նրանց․ Ի՞նչպես է լինելու այսօրվա նորմայի հարցը, չէ՞ որ նրանք թերակատարում են տալիս՝ անկախ իրենց կամքից…

Ճանապարհը յոթ կիլոմետրից ավելի էր։ Մինչեւ տեղ հասան՝ մութը բավական ընկավ։ Պահակապետը, լսելով զեկույցը, օրորեց գլուխը եւ թոթվեց ուսերը․

— Լուրջ մարդն էդպիսի բան չէր անի, դա լակոտի գործ է։ Չէր ուզում նստել մնացած մի տարին՝ կստանա էլի երկու տարի…

Հետապնդում կատարելու համար ազատ պահակներ չկային։ Պետք էր սպասել մյուս բրիգադների վերադառնալուն։ Մինչ այդ, պահակապետը կարգադրեց նավթ լցնել «չղջիկ» լապտերները, ամեն մի հետապնդողի տալ մեկական տուփ լուցկի եւ կողմնացույց։

Հակառակի պես բրիգադներն այդ երեկո վերադարձան շատ ուշ։ Ծառակտրման վայրը հեռու էր, օրվա առաջին կեսին այնտեղ անձրեւ էր եկել եւ կալանավորները չէին կարողացել աշխատել։ Հաջորդ օրը «փոքր պայոքի» չարժանանալու համար նրանք որոշել էին աշխատել սովորականից ավելի՝ հույս չունենալով, թե անձրեւը «կակտավորվի», այսինքն՝ պահակի վկայության հիման վրա կարձանագրվի եւ հաշվի կառնի «պայոքը» որոշելիս։

Երբ ծառահատները մտան ճամբար եւ իմացան կատարվածի մասին, Սենյայի բրիգադիրը խփեց ճակատին եւ բացականչեց․

— Գժվե՞լ եք, ի՞նչ է, ի՞նչ փախուստ։ Խեղճ տղան ընկնավոր է ախր։ Ուշքը գնացել, ընկել֊մնացել է էնտեղ…

Նա վազ տվեց պահակապետի մոտ։

2

Սենյան աչքերը բացեց լիակատար բթության մեջ։ Սկզբում, մի քանի րոպե, նա դեռ չէր հասկանում, թե որտեղ է պառկած, եւ հանգիստ էր։ Ապա ցնցվեց, ձեռքերով շոշափեց շուրջը եւ սարսափի աղաղակը դեմ առավ նրա կոկորդում։

Սենյան գիտեր իր ընկնավոր լինելը։ Նա հասկացավ ամեն ինչ։ Զարհուրեց եւ քրտինքը պատեց նրա ճակատն ու քունքերը։ Բղավելու առաջին ցանկությունը, որը բնազդական էր եւ անօգուտ, տեղի տվեց պապանձնման։ Ոչ թե բղավել, նա վախենում էր նույնիսկ շնչել, որպեսի անտառի ոգիները, գազանները, թռչունները, նույնիսկ ծառերը չիմանային նրա տեղը…

«Մայրիկ…», — անցավ նրա մտքով՝ վաղուց մոռացված բառը։— «Մայրիկ» …

Նա պատրաստ էր եղունգներով չանգռել գետինը, մտնել մեջը, ծածկվել հողով, միայն թե ոչ ոք չտեսներ նրան եւ չլսեր…

Իսկ հոտառությո՞ւնը… Չէ՞ որ նրան կարող են գտնել հոտառությամբ։ Սպասիր… Այդ ո՞վ է հոտոտում ու մոտենում, հոտոտում ու մոտենում…

Քրտինքը, որ տաք էր, սառեց հանկարծ։ Մութ անտառի ցրտի՞ց էր դա, թե՞ խելագարության հասցնող սարսափից…

Սենյան սկսեց դողալ ամբողջ մարմնով, ցնցվել։ Նրա կզակն ու ծնոտներն սկսեցին արագ֊արագ թրթռան, ատամները լսելիորեն կափկափել։ Իսկ նա սարսափում էր նույնիսկ այդ հնչյուններից։ Կլսի, կարթնանա, կմոտենա վտանգը…

Սենյան մի պահ ցանկություն գաց շուռ գալ փորի վրա եւ սողոսկելով, սողոսկեով գնալ դեպի ճամբար։ Բայց ոչ թե գիշերով, նա ցերեկով անգամ չէր գտնի ուղղությունն անտառում։ Կսողոսկեր եւ դուրս կգար ուղիղ վտանգին դեմառդեմ։

Ո՞վ է հոտոտում ու մոտենում, հոտոտում ու մոտենում…

Սարսափը պաշաել էր Սենյային՝ ինչպես սառցե հագուստ։ «Երանի նորից ուշքս գնար», — մտածեց նա բաղձանքով։ Այդ դեպքում նա չէր զգա ոչինչ, չէր զգա, թե ինչպես հոտոտեց ու մոտեցավ, հոտոտեց ու մոտեցավ վտանգը եւ, հանկարծակի հարձակվելով, կերավ նրան…

Եթե նա այդ րոպեին լսեր որեւէ հնչյուն, թեկուզ իրեն որոնող պահակների ձայնը, կարող էր խելագարվել։ Բայց, բարեբախտաբար, լսեց այն բանից հետո, երբ նրա մտքով անցավ, որ կարող են որոնել նրան։ Ճամբարում շատերը գիտեին որ նա ընկնավոր է եւ կարող էին հայտնել պահակներին։ Իսկ եթե չհայտնեին էլ, միեւնույնն է, նրան որոնելու էին որպես փախստականի։

Ահա դրանից հետո էր միայն, որ նա լսեց իր անունը՝ խուլ, հեռվից։ Թե՞ թվաց նրան։ Սպասեց՝ համոզվելու համար։ Այո… Այդ նրան են կանչում։

Նրան են կանչում, ինչպիսի՜ երջանկություն… Պետք է պատախսանել։ Բայց ոչ։ Պետք է լռել։ Պահակները հեռու են, թող մոտենան էլի մի քիչ, թե չէ նրա ձայնի վրա վտանգը կարող է մոտենալ ավելի շուտ, որովհետեւ գուցե գտնվում է հենց իր կողքին…

Բայց պահակների ձայները, փոխանակ մոտենալու, ավելի էին հեռանում։ Նրանք կարող էին գնալ բոլորովին այլ կողմ…

Այլեւս անկարելի էր ուշանալ, պետք էր բղավել։ Սենյան կատարեց բղավելու շարժում, բայց ոչ մի հնչյուն դուրս չեկավ նրա կոկորդից…

Այժմ, երբ տեսավ, որ բղավել֊չբղավելը կախված չէր իրենից, Սենյան զարհուրեց։ Նորից հավաքեց իր ամբողջ ուժը եւ արձակեց հազիվ լսելի մի հառաչանք։

Այլեւս չմտածելով վտանգի մասին, նա ցատկեց տեղից։ Այսինքն՝ ոչ թե ցատկեց, այլ ցանկացավ։ Եվ զգաց, որ ոչ մի մկան չի ենթարկվում նրա կամքին… Վերջ… Ամեն ինչ կորավ… Նրա մարմինը թուլացավ ամբողջովին, կարծես փխլվեց։ Վերջ…

Նույն պահին խոտը խշրտա», եւ վտանգը, հանկարծակի հայտնված, իր թաթերը դրեց Սենյայի վրա։ Պատանին այնքան հստակ զգաց դրանց հպումը, որ անկարելի էր խաբել իրեն, թե դա պատրանք էր միայն։

Սենյայի մարմինը ցնցվեց մի վերջին անգամ, եւ նա կորցրեց գիտակցությունը։ Ոչ թե ունեցավ ընկալվորության իր հերթական նոպան, այլ հենց ուշագնաց եղավ՝ ինչպես կարող է լինել նաեւ առողջ մարդը։ Բայց նույն վայրկյանին էլ նա կտրուկ սթափվեց, երբ իր գետնատարած մարմնի վերեւում լսեց մի որոտաձայն հաչոց։

Շունը, տեսնելով, որ կալանավորը չի դիմադրում, չգզեց նրան՝ երեւի ինքն էլ հասկանալով նրա վիճակը։ Սկսեց հաչել էլի ւե էլի՝ մինչեւ որ երեւացին «չղջիկների» լույսերը եւ զանազան կողմերից սկսեցին մոտենալ պահակները։

Երբ նրանք բարձրացրին Սենյային՝ պատանին ուժ գտավ ժպտալ մարդկանց ու լույսերին, ապա, ընկնելով թնկների վրա, թուլացած ձեռքերով հազիվ կարողացավ բռնել պահակներից մեկի ձեռքը, համբուրել, ապա համբուրել նաեւ «չղջիկի» ապակին։

Եվ շշնջալ․

— Մարդիկ, սիրելի մարդիկ…

3

Սենյան աչքերը բացեց հիվանդանոցում։ Ցերեկ էր, արեվոտ, պայծառ ցերեկ։ Նրա շուրջը, մյուս մահճակալների վրա, թեք ընկած, նախաճաշո՞ւմ, թե ճաշում էին հիվանդները։ Մի բանտարկյալ աղջիկ, սպիտակ խալաթով, նստել էր Սենյայի ոտքերի մոտ, մահճակալին, եւ նայում էր նրան՝ երեւի վաղուց։

Սենյան հիշեց սարսափելի մթությունն ու սարսափելի մենակությունը, որովհետեւ այժմ նա մարդկանց մեջ էր եւ լույսի մեջ։ Սենյան երջանիկ էր՝ որքան որ կարելի էր երջանիկ լինել դժբախտության այդ աշխարհում։ Նայելով իր շուրջը, նա մի անգամ եւս կրկնեց իր գտած ամենամեծ, ամենաթանկ, անփոխարինելի ճշմարտությունը․

— Մարդիկ, սիրելի մարդիկ…

Ընտանեկան հարկի տակ


Լինում էր և այսպես․— վերակարգիչը, մտնելով բարաք, «իրերդ հավաքիր» հրամանը հաղորդում էր ոչ թե մեկին կամ մի քանիսին, այլ ամբողջ բրիգադին կամ նույնիսկ մի քանի բրիգադի։

Կարգադրություն էր սաացվել՝ այդ ճամբարից մի այլ ճամբար փոխադրել հարյուր հիսուն մարդ։ Ետևում էին մնացել խոտհարքը բացատներում և ծառերի արանքներում՝ որտեղ որ հնարավոր էր։ Ետևում էին մնացել աշնանային տեղատարափ անձրևները՝ համարյա անընդհատ, և անտառային աշխատանքները՝ այդ անձրևի տակ։ Մինչև ուղն ու ծուծը թրջված կալանավորներն այդ ժամանակ, մի կողմ թողնելով չոր ամռան սին երազներր, երազում էին ու բաղձում, որ շուտ գար ձմեռն իր սառնամանիքով և կաշկանդեր երկրի ու երկնքի ջրերը։

Այժմ ձմեռ էր, անձրևներն ու ճահիճներն այլևս չէին նեղում կալանավորներին։ Նեղում էր նրանց երազած ու բաղձած սառնամանիքը։

Պատառոտված թաթմաններով ու ծակ գուլպանեբով, մի մասը «տելոգրեյկաների» վրա բուշլատներ հագած, իսկ մյուս, ավելի մեծ մասը՝ առանց մեկի կամ մյուսի, նրանք այժմ փայտ էին սղոցում ճամբարի կողքի հրապարակում և դարսում վանդակներով։ Վաղուց արդեն հայտնի էր, որ սղոցված էր մի քանի անգամ ավելի, քան հարկավոր էր ճամբարին՝ ամբողջ ձմեռը։ Բայց կալանավորները շարունակում էին սղոցել, որովհետև ճամբարում չկային այլ աշխատանքներ.— շուրջը, մեծ տարածության վրա, անտառը խիստ վատորակ էր, ցանցառ, բացատներով ծածկված, և ծառակտրում հնարավոր չէր կատարել։ Ուստի և հարյուր հիսուն հոգուն վերաբերող «իրերդ հավաքիր» հրամանը միանգամայն ճիշտ էր, թեև չափից շատ մեծ ուշացումով ստացված։

Վաղուց էր, որ ճամբարում չէր տիրել այդպիսի տոնական տրամադրություն։ Վաղ առավոտից, իրենց նախաճաշն արդեն կերած, կալանավորները «հավաքում էին իրերը» ։

Այդ վերջին նախադասությունը պատկանում էր աշխարհի ամենաանիմաստ նախադասությունների թվին։ Հրամայում էին հավաքել գոյություն չունեցածը։ Ուստի և «իրերդ հավաքիր» ՝ իրապես նշանակում էր «սպասիր» ։ Ի դեպ, անիմաստ էր նաև այդ բառը։ Ի՞նչ կարող էր անել կալանավորը եթե չսպասեր, պիտի գնար ոլրի՞շ տեղ, պիտի զբաղվեր ուրի՞շ գործով, թե ինչ։

Իրենց իրերը, իրոք որ, հավաքել և նախորդ օրը ձիասայլակով ուղարկել էին երեսունից ավելի պահակներ, որոնք նույնպես, այլևս պետք չէին գալու կալանավորներից կիսով չափ դատարկված այդ ճամբարում։

Մինչև որ կալանավորներին կանչեցին անուն֊ազդանուններով և «ֆորմուլյարների» այլ տվյալներով, մինչև որ հաշվեցին ու վերահաշվեցին նախ նրանց, ապա նաև նրանց ֆորմուլյարները՝ եղավ համարյա կեսօր, և օրը տաքացավ։ Տաքացավ, իհարկե, սառնամանիքի սահմաններում։

Երեսուն պահակներ շրջապատեցին հարյուր հիսուն կալանավորներին։ Ուղեպահակների պետը, մի շատ լավ մարդ, չարտասանեց նախազգուշական «աղոթքը» ՝ փախուստի փորձի դեպքում զենքն առանց այլևայլության գործի մեջ դնելու մասին և նույնիսկ չպահանջեց, որ կալանավորները քայլեն շարքեր կազմած և լուռ։ Գնացին խառնիխուռը, աշխույժ զրուցելով, ընդ որում ոչ միայն իրար հետ, այլև կալանավորները՝ պահակների հետ և պահակները՝ կալանավորների։

— Քաղաքացի պահակապետ, քա՞նի կիլոմետր ենք գնալու, — հարցրեց մի կալանավոր։

— Երեսունվեց, — առանց դա գաղտնիք դարձնելու, հաղորդեց ուղեպահակների պետը։

Անտառը, որով գնում էր էտապը, համատարած չէր, շարունակ ընդհատվում էր փոքր ու մեծ, մանավանդ մեծ բացատներով։ Իսկ երբ, միանգամայն անսպասելի կերպով, երկնքում հայտնվեց արևր, ապա կալանավորների տրամադրությունը դարձավ համարյա զվարթ։

Իսկ զվարթության, ճիշտն ասած, ոչ մի հիմք չկար։ Ճանապարհ գնալը, որն աշխարհում ամենամեծ բավականություններից մեկն է մարդու համար և առհավատչյա է փոփոխությունների, բազմազանության, նորության, այդտեղ խաբուսիկ էր։ Գնո՞ւմ էին կալանավորները ճանապարհ, թե՞ չէին գնում, տա՞սը կիլոմետր էին գնում, թե հարյուր՝ միևնույնը չէ՞ր միթե։ Նրանք հասնելու էին ճիշտ նույն տեղը, այսինքն՝ հար և նման մի ճամբար։ Դա նման էր ոչ մի տեղ չգնալու, իր տեղում մնալու։ Միակ ռեալ ճանապարհը, որ կար նրանց առջև և որը նրանք անցնում էին այնպիսի սպանիչ դանդաղությամբ, դա նրանց դատապարտման ժամկետն էր…

Օրվա երկրորդ կեսին, ժամր 5֊ին, հասան մի ճամբար։ Նրանց համար դուրս բերեցին երկու տակառ և սկսեցին ճաշ բաժանել՝ աոաջին և երկրորդ։ Առավոտվա աշխուժությունն արդեն տեղի էր տվել զգալի հոգնածության ու մտահոգության։ Օրը համարյա ավարտվելու վրա էր, իսկ նրանք անցել էին րնդամենը տասնութ կիլոմետր… Դիմացը նրանց սպասում էր մոտակա երեկոն և դարձյալ տասնութ կիլոմետր…

Ճաշից հետո ուղեպահակների պետը դիմեց կալանավորներին.

— Ուշադրությոլն, ճանապարհի կեսը դեռ մեր առջեվում է։ Ու քանի որ օրն ավարտվում է՝ մենք այսուհետև պիտի գնանք արագացրած քայլերով։ Ով որ ուժ չունի ճանապարհը շարունակելու կարող է մնալ այստեղ։ Ո՞վ է ուզում...

Մարդիկ նայեցին իրար։ Վեց ամսից ավելի միասին ապրած և իրար վարժված, նրանք չէին ուղում անջատվել ծանոթ կոլեկտիվից, րնևնել անծանոթների մեջ։

Դա ևս, մեկն էր ճամբարային մոլորություններից։ Կալանավորները մոռացել էին, որ ճիշտ այդպես, վեց ամիս առաջ, նրանք չէին ուզեցել անջատվել կալանավորների մի այլ կոլեկտիվից և միանալ սրանց, որոնցից չէին ուզում անջատվել այսօր…

Ճանապարհակեսի այդ ճամբարում մնալ համաձայնվեցին րնդամենը տասնմեկ մարդ։

— Նախազգուշացնում եմ, կալանավորներ, — մի անգամ ևս ասաց ուղեպահակների պետր, — մեր ճանապարհի վրա չկա այլևս ոչ մի ճամբար, չկա ոչ մի գյուղ։ Այնպես որ, չեք կարող հույս դնել հանգստի վրա։ Պիտի քայլենք ու քայլենք։ Եվ այն էլ, նորից եմ կրկնում, արագացրած քայլերով։ Ուրիշ մնացողներ չկա՞ն, լավ մտածեցեք…

Ուղեպահակների պետը, իրոք որ, շատ լավ մարդ էր, որովհետև չբավականանալով այդքանով, շարունակեց.

— Ինչպես ուզում եք։ Իսկ եթե ճանապարհին հոգնեցիք, ետ մնացիք...

Այդտեղ, սովորաբար, հաջորդում է սպառնալիքր։ Բայց նա ասաց.

— Ես կարող եմ ձեզ հետ թողնել մի կամ երկու պահակի, որ քայլեք ավելի դանդաղ։ Բայց այդ դեպքում ստիպված պիտի լինեք քայլել ամբողջ գիշերը։ Մտածեցեք, կալանավորն եր…

Երեք րոպե հետո նա կարգադրեց. — Քայլե՛լ…

Էտապր ճամփա ընկավ։

Ավաղ, ուղեպահակների շատ լավ այղ պետը, հոգատարությամբ նախազգուշացնելով կալանավորներին, հիշատակելով երեկոն, որը, բնականաբար, լինելու էր ավելի ցուրտ, հայտնելով ճամբարների և գյուղերի բացակայության մասին՝ ճանապարհի վրա, արագ֊արագ քայլելու անհրաժեշտության մասին և այլն, մոռացել էր նշել էլի մի հանգամանք։ Ճանապարհը, մի կիլոմետր այն կողմ, վերածվելու էր անընդհատ վերելքի՝ բավական դիք…

Թե՞ գուցե չէր մոռացել, այլ ինքն էլ չգիտեր, առաջին անգամն էր անցնում այդ տեղերով…

Կա մարդկային մարմնի հազար ու մի անզոր թուլություն։ Բայց դրանցից գուցե ամենասարսափելին ծնկների թուլությունն է։ Ծնկներից վերև՝ դու առույգ ես և ուժեղ, ծնկներից ներքև նույնպես։ Բայց ահա ծնկները… Դրանք կարծես պոկված լինեն և ոտքերիդ երկու մասերը բարակ թելով իրար միացված... Մարմինդ ձգտում է դեպի առաջ ու վեր՝ բացատի այդ վերելքով, թևերդ կատարում են կայտառ թափահարումներ, բայց ծնկներդ…

Դու քայլում ես էտապի մեջտեղում։ Քայլում ես՝ լարումից քրտնած։ Եվ նկատում ես, թե ինչպես քո ետևից գալիս և քեզ անցնում են ուրիշները, գալիս և անցնում են, գալիս և անցնում են քո կողքերով…

Եվ ահա դոկ մենակ ես, ամենավերջռւմ։ Քեզանից հետո միայն պահակն է՝ վերջին պահակը, բայց դա այդպես էլ պետք է լինի, նա իր տեղումն է։ Իսկ դո՞ւ…

Բարեկամական ձայն՝ քո ետևից.

— Մեծ֊մեծ քայլիր, կալանավո՛ր։

— Չեմ կարող…

— Ուժ տուր, ոչի՛նչ։

— Չեմ կարող…

Դու չես ուզում հանձն առնել իրողությունն ինքդ քո առաջ։ Դու վերջինն ես.. Միայն դու ես վերջինը…

Կալանավորն ու պահակը կտրվեցին էտապից։ Եվ այդտեղ արդեն, թույլ ձայնով․

— Քաղաքացի պետ…

Եվ, ավելի ուժեղ մի այլ ձայն՝ պահակինը. — Ընկեր պետ…

Ուղեպահակների պետը նայեց ետ և դեռ չէր մոտեցել, երբ ետ մնացին նաև երեքը։ Առաջին կալանավորը, այսինքն՝ առաջին վերջինր, ուրախացավ, — նա մենակ չէ…

— Չեմ կարող արագ…— շշնջաց նա՝ մեղավորաբար նայելով ուղեպահակների պետին։

Վերջինս չբարկացավ, այլ դիմեց պահակին.

— Ետ մնա և քայլեցեք ավելի դանդաղ։ Քա՞նի հոգի են, չո՞րս։ Ուրեմն չորս…

Եվ վազեց էտապի կողքով, առաջ։

Մի քանի րոպե անց, էտապը կորավ ետ մնացողների աչքից։

Իսկ ճանապարհը, թեկուզև այժմ ոչ֊շատ դիք, բարձրանում էր ու բարձրանում՝ ցանցառ անտառով, բացատներով։ Եվ վրա էր հասնում աղջամուղջը…

Սառնամանիքն ուժեղանում էր րոպե առ րոպե, և եթե կալանավորները դեռ չէին զգում լրիվ կերպով, թե որքան խիստ էր այն, ապա դա՝ շնորհիվ քայլելուն։

Պահակապետը շուտ֊շուտ նայում էր ետ։ Եվ դա իզուր չէր։ Շուտով ետ մնացին ևս չորս հողի։ Պետը կարգադրեց էլի մի պահակի.

— Կորոթենկո, դու կմնաս հետները։

Դեռ նոր էր էտապն անհետացել փոքր խմբի աչքից, երբ Կորոբենկոն, ուկրաինացի երիտասարդ, կարգադրեց կալանավորներին՝ կանգ առնել։

— Թող այն խումբն էլ մոտենա, — բացատրեց նա, — այդ դեպքում կդառնանք երկու պահակ և ութ կալանավոր…

Վտանգավոր սխալ էր դա, որ կատարեց Կորոբենկոն։ Միայն կանգ առնելուց հետո կալանավորներն զգացին, թե ինչպիսի քամի էր փչում այդտեղ բարձրադիր անտառի այղ բացատում, սառնամանիքի մեջ...

Կալանավորների հագուստները, որ թրջվել էին քրտնքից, մի րոպեում սառեցին՝ ինչպես թաց լվացքը ձմռանը, պարանի վրա։ Երբ հագուստի այս կամ այն մասը շփվում էր եալանավորի մարմնին, նա սրսփում էր սառնությունից։

Մյուս խումբր չկար։

— Գնանք, — խնդրեցին կալանավորները։

— Սպասենք էլի մի քիչ, — ասաց պահակը ինքն էլ չխկչխկացնելով ատամները։

— Գնանք, — նորից խնդրեցին կալանավորները։— Գուցե նրանք վերադարձել են ճամփակեսի ճամբարր։ Գնանք... Քաղաքացի պահակ, խնդրում ենք քեզ, գնանք... — Գնանք, — հանկարծ ճչաց կալանավոր ***արջյանը՝ հարավում ծնված և ապրած, իսկ այժմ այնքան վատ հագնված։— Գնանք, ես սառ… սառ…

Ծնոտների չխկչխկոցը թույլ չտվեց նրան ավարտել խոսքը։ Մութը թանձրանում էր վայրկյան առ վայրկյան։ Քամին, որ առաջ փչում էր լռելյայն՝ կարծես քսվելով կալանավորների հագուստների կակղությանը, այժմ վնգում էր ու վզզում խփվելով արդեն սառած այդ հագուստների կոշտ պատերին։

Երեք կալանավորները, իրենք էլ ցրտից կծկված ու դողահար, նայեցին չորրորդին։ ***արջյանի հետ կատարվում Էր ինչ-որ շատ վատ բան։

— Գնանք, — աղերսեց մեկը՝ Լեոպոլդ անունով, — տեսեք, կալանավորը ձեռքից գնում Է…

Կորոբենկոն նայեց և հասկացավ։ Լեոպոլդն իրավացի Էր…

Նույն պահին, — առաջին անգամ մի քանի տարվա րնթացքում, — մարդիկ տեսան հեռվից դեպի նրանց սլացող մի բեռնատար մեքենա։ Պահակը կանգնեց ճանապարհի վրա, հրացանն առավ ծնկների արանքը, բարձրացրեց զույգ ձեռքերը։ Բայց մեքենան գալիս Էր նույն թափով՝ արհամարհելով ճանապարհի մեջտեղում կանգնածին։

Կորոբենկոն հազիվ հասցրեց ցատկել մի կողմ, և մեքենան սլացավ֊անցավ վաքրիկ խմբի մոտով։

— Գնանք, — շտապեցրեց այս անգամ Կորոբենկոն ինքը։ Քայլեցին քամու հարվածների տակ գլոլխները խոնարհած։

***արջյանը քայլեց հարբածի պես՝ ոտները խճճելով իրար։ Նա այլես չէր մրսոլմ և ցնցվում։ Հաճելի տաքությունը պաշարել էր նրան։

— Քայլիր, — բղավեց նրա վրա կալանավորներից մեկը, — քայլիր, սիմուլյանտ…

Խոսքերը հասան ***արջյանի գիտակցոլթյանր։ Նա ուզեց ժխտել, ասել, որ հիմք չունի սիմուլյացիա անելու։ Չէ որ ճանապարհին չկա ոչ մի ճամբար, ոչ մի գյուղ, որտեղ հնարավոր լիներ իջևանել։ Էլ ինչո՞ւ պիտի նա սիմուլյացիա անի… Բայց նրա բերանից թռան միայն ուժեղ հարբած մարդու մի քանի անկապ թոթովանքներ…

— Քայլիր, սիմուլյանտ…

— Քայլիր, սրիկա…

— Քայլիր, կալանավոր…

Բայց, անելով ևս երկու քայլ, ***արջյանը տապալվեց գետին։ Նա ոչ միայն չզգաց ճանապարհի ամրացած ձյան չորությունր, այլև ժպտաց երանության մեջ, կարծես ընկղմել էր փափուկ մի անկողին։ Հաճելի մեղկությունը, ինչպիսին լինում է քնելուց առաջ, պաշարել էր նրան։

Քամին կատաղի շվում էր ու շաչում։ Սառնամանիքը, բազմակողմ աքցանների պես, սեղմել էր կալանավորներին ու Կորոբենկոյին՝ բոլոր կողմերից։ Կանգնելը հավասար էր մահվան։

Իսկ պառկե՞լը…

— Վեր կաց, — ոտքով կատաղած հարվածեց պառկածին չորս կալանավորների միջի միակ քրեականը։

— Վեր կաց, — ավելի ուժզին հարվածեց նաև մյուսր՝ երբեմնի գնդապետ, բարձրահասակ, ուժեղ։

Կարծես ոչ թե հարվածներ հասան ընկածի մարմնին, այլ ստվերներ։ Նա չզգաց ոչ միայն ցավ, այլև հպում։ — Քաղաքացի պահակ, — աղերսեց Լեոպոլզը, — նա… նա ձեռքից գնում է… Մենք էլ նրա պատճառով… Գնդակահարեցեք նրան… որ մենք գնանք…

— Գնդակահարեցեք նրան…— խնդրեցին նաև մյուսները՝ քանի որ չէր կարելի թողնել կենդանի կալանավորին առանց հսկողության և հեռանալ։

Սարսափելի բառր հասավ ***արջյանի գիտակցոլթյանը։ Նա նայեց վերև՝ պահակի աչքերին, ինչպես գետնատարած անասունը՝ սպանդարին։

— Մի գնդա… կահարեք ինձ…— թոթովեց նա։— Ես… ես հիմա… ես հիմա վեր կկենամ… Հիմա…

Բայց այնպիսի անպատմելի երանություն էր զգում նա պառկելուց, որ չէր շտապում վեր կենալ, և մտածում էր ինքնիրեն.— «հարկավոր է էլի մի քիչ խոսել, ձգձգել, ժամանակ շահել, որպեսզի մի քիչ էլ պառկած մնամ, մի քիչ էլ, մի քիչ էլ» …

Եվ կրկնում էր անկապ. «Հիմա… հիմա…» ՝ շարունակ նայելով Կորոբենկոյի աչքերին։

Միայն մի կարճ վայրկյան մտածեց ուկրաինացի երիտասարդը՝ որոշում ընդունելու համար, և բղավեց բարկացած.

— Ի՞նչպես թե գնդակահարել, խելագարվե՞լ եք, ի՞նչ է։ Կամ բոլորդ կսառչեք միասին, կամ կփրկեք ձեր ընկերոջը։ Ապա, բարձրացրեք նրան, բռնեք թևերից։ Շուտ…

Կալանավորները հասկացան, որ այլևս անկարելի էր սպասել ուրիշ բան։ Կատաղած բարձրացրին Բողարջյանին։ Քրեականն սկսեց անխնա խփել նրա դեմքին, վզակոթին… Բայց գուցե դա լավ էր, արյունր նորից շարժվեց հանգչողի երակներում։ Իսկ նա չէր զգում ոչ միայն ցավ, այլ մինչև իսկ հպում։ Կարծես ոչ թե բռունցք, այւ բռունցքի ստվեր էր անցնում նրա դեմքի վրայով…

— Իսկ հիմա տարեք նրան ձեզ հետ։

Քայլեցին։ Մեռնողը, խիստ հարբածի նման, հազիվ էր գետնին հպում ոտքերը և ղրանով գոնե մի քիչ օգնում երկուսին՝ տանելու նրան։ Այդ երկուսր բռնել էին նրա թևերից։ Երրորդը շարունակում էր ոտքերով֊ձեռքերով հարվածել ու հարվածել նրան։ Կորոբենկոն չէր խանգարում։ Գոնե որևէ բանով պե՞տք է հանեին կալանավորներն իրևնց հերսը։

Դիմացից երևաց եզասայլ։ Ոչ թե սահնակ, այլ հենց սայլ։

Կորոբենկոն կանգնեցրեց, հարցրեց.

— Կա՞ դիմացը որևէ գյուզ, մոտիկում։

— Չկա…— ասաց սայլապանը։

Պահակը մի պահ մտածեց ետ դարձնել սայլը, պահանջել, որ տանի կիսամեռին, բայց հասկացավ. սայլի վրա պառկած, անշարժության մեջ, նա կսառչի համարյա իսկույն։ Նրա փրկությունր քայլելու մեջ է։ Գուցե և այն բանի, որ քրեականն անխնա ծեծում է նրան, ծեծում…

Արդեն լիակատար մթություն էր։ Չէր երևում լույսի ոչ մի կետ։ Կորոբենկոն ծխող չէր։ Կալանավորները ծխող էին, բայց չունեին ծխախոտ։ Երկինքն ամպամած էր ծայրեծայր, ասաղեր չկային։

Եվ հանկարծ, հեռվում, այդ լիակատար մթության մեջ, անսպասելիորեն, պլպլաց մի փոքրիկ լույս։ Որքան էլ որ դա տարօրինակ է, առաջինը դա նկատեց կիսամեռ ***արջյանը…

— Այն… ի՞նչ է…— հարցրեց նա։— Ա՞ստղ… թե՞ կրակ…

— Կրակ…— բացականչեցին բոլորը՝ համարյա միանգամից։

— Ուրեմն ես փրկված եմ...— շշնջաց ***արջյանր և կորցրեց գիտակցությոլնր...

Երբ աչքերը բացեց նա պառկած էր գյուղական մի տաք խրճիթում, նստարանի վրա։

Առաջին բանը, որ նա տեսավ, դա սեղանն էր սենյակի հեռավոր անկյունում, իսկ սեղանի շուրջը՝ պահակը, երեք կալանավորները, մի տարիքոտ տղամարդ ու կին և մի փոքրիկ աղջիկ։ Նրանք բոլորը թեյում էին։

Ի՞նչ իմանար ***արջյանը, թե ինչ էր պատահել իր ուշագնաց լինելուց հետո...

Իսկ պատահել էր այն, որ նա տապալվել էր գետին, և ուժասպառ կալանավորներն այլևս անկարող էին եղել տանել նրան։

Կալանավորները որսացել էին ուկրաինացի երիտասարդի անհողդողդ հայացքը.— նույնիսկ հիմա ես չեմ գնդակահարի նրան, տարեք ձեզ հետ, փրկեցեք…

Միջոցը գտել էր գնդապետը։ Ամուր կապելով ***արջյանի բամբակած գլխարկը նրա ծնոտի տակ, որպեսզի չարձակվի, վերցնել էր նրա ոտքերն իր թևերի տակ, լծվել էր նրան և քարշ տվել մեկ և կես կիլոմետր…

Կիչիգինո խուտորն ընկած էր ճանապարհից դուրս մի բլուրի վրա։ Փոքրիկ էտապը թեքվել էր այդ կողմ։

Բարձրանալով բլուր, պահակը թակել էր առաջին դուռը։ Արթնացել և դուռը բացել էր մի երիտասարդ կին։ Տեսնելով տղամարդկանց խումբը, այն էլ՝ կալանավորների, նա վախեցած փակել էր և փակ դռան ետևից հայտնել.

— Իմ ամուսինը ռազմաճակատումն է, ես տանր մենակ եմ։ Թակեցեք մի ուրիշ դուռ…

Երկրորդ տանը մերժել էին երկրորդ պատճառով, երրորդ տանը՝ երրորդ, վեցերորդ տանը՝ վեցերորդ։ Իսկ խուտորը բաղկացած է յոթը տնից ինչպես լինում է հեքիաթներում, և մերժել էին վեցը՝ ինչպես, նույնպես, լինում է հեքիաթներում։

Չափից դուրս զայրացած Կորոբենկոն մոտեցել էր յոթերորդ դռանը և կատաղի թակել հրացանի կոթով։ Եվ բղավել էր դուռը բաց արած տղամարդու երեսն ի վար.

— Մի՞թե դուք խիղճ չունեք, սրիկաներ։ Թույլ տվեք, որ մարդը գոնե մեռնի հարկի տակ…

— Ի՞նչ է պատահել, — զարմացել էր տանտերը։

Կորոբենկոն բացատրել էր կցկտուր։

— Իսկ մի թե ես մերժել եմ, որդիս, — դուռը լայն բաց էր արել տանտերը։— Համեցեք։ Շուտ, մտեք։ Էյ, երիտասարդ, սպասիր, թոզ նախ ներս բերեն սառածին…

Թեյասեղանի մոտ մեկը նկատեց ուշքի եկածի չռված, խելագարի աչքերի նմանվող աչքերը և թևով բոթեց իր հարևանին։ Բոլորր, բոթբթելով իրար, նայեցին։

— Կենդանի է…— ուրախացավ Կորոբենկոն։

— Այո, — հառաչեց տանտերը։— Բայց որքա՞ն ժամանակով… Վերցրու, երիտասարդ, այս կաթը, տար տուր նրան… Կխմի, իսկույն շուռ կտա սիրտր և կմեռնի… Ավելի լավ է՝ այդպես, քան երկար չարչարվելով։ Տար տուր կաթր… Ես շատ եմ տեսել, թե ինչպես են մեռնում ցրտահար եղածները…

Քրեականը մոտեցավ ***արջյանին.

— Կաթ ուզո՞ւմ ես։

— Ուզում եմ.— շշնջաց պառկածը՝ դանդաղ նստելով։

— Վերցրու…

Խմեց։ Եվ, ոչինչ, շուռ չտվեց։ Միայն թե նորից պառկեց։ Ուժ չուներ նստելու։

— Իսկ կարտոֆիլ ուզո՞ւմ ես, — ձայն տվեցին սեղանի մոտից։

— Ուզում եմ…

Բերեցին երկու կարտոֆիլ։ Պառկածը կերավ մի հատը, իսկ մյուսը, իբր թե աննկատելիորեն, կոխեց գրպանը։ Բայց դա՝ գիտակցությունը չէր թելաղրողը, այլ կալանավորական֊ անասնական բնաղզը…

— էլի ուզո՞ւմ ես։

— Ուզում եմ…

Եվ էլի, մեկը՝ բերանը, մյուսը՝ գրպանը…

— Իսկ… այդ ի՞նչ է… թթու կաղա՞մբ…— շշուկով հարցրեց նա։

— Այո։ Ուղո՞ւմ ես։

— Խնդրում եմ… Մի քիչ…

Բերեցին։ Կյանքում չէր սիրել թթու կաղամբ։ Բայց, ինչպես կաթր, ինչպես կարտոֆիլը, այնպես էլ թթու կաղամբն՝ ունեին նույն համը նրա բերանում, այսինքն՝ չունեին ոչ մի համ։ Չունեին նույնիսկ ֆիզիկական գոյություն։ Բողարջյանր չէր շոշափում դրանք ո՛չ շուրթերով, ո՛չ լեզվով, ո՛չ քիմքով, ո՛չ կոկորդով։ Դա նման էր մտապատկերներ ուտելու…

— Իսկ հիմա քնիր…

***արջյան ը փակեց աչքերը։ Բայց, որ ամեսազարմա֊ նալին է, և ուղղակի անհավատալին, փակեց ոչ֊ընղմիշտ։

Առավոտյան նա արթնացավ։

— Առաջին անգամն եմ տեսնում այսպիսի հրաշք, — աչքերին չէր հավատում ուրալցին։— Ի՞նչը փրկեց նրան…

Եվ ոչ ոք չկարողացավ հասկանալ, որ կալանավորին փրկեց այն երջանիկ հանգամանքը, որ նա, հինգ տարվա ընդմիջումից հետո առաջին անգամ, իրեն գտել էր ընտանեկան հարկի տակ…

Խորամանկ մարդ

Դուք գիտե՞ք ինչ հիվանդություն է պելագրան։ Ոչ այն պելագրան, որը նկարագրում են բժշկական գիտության մեջ, այլ այն, որ հանդիպում է կյանքում, ավելի շուտ՝ կյանքից դուրս, ճամբարներում։

«Խորամանկ մարդը», որի անունը մի ժամանակ եղել էր Խարիտոն Սիմակով եւ որը մի ժամանակ եղել էր կոլտնտեսական գյուղացի, շատ լավ գիտեր այդ հիվանդությունը։ Ոչ թե նստել էր եւ ուսումնասիրել, այլ այնքան էր տեսել, որ ուսումնասիրելուց էլ լավ էր։

Երբ այդ հիվանդության ժամանակ քորում ես մարմինդ, քորած տեղերն սպիտակում են, կարծես մաշկիդ տակ կրային շերտ էր թաքնված, եւ դու եղունգներով քերծելով մաշկդ, բաց արեցիր այդ կիրը մի քանի երիզներով։

Բայց դա ոչինչ, դա պատահում է նաեւ ուրիշ դեպքերում, առողջ մարդկանց հետ։ Օրինակ՝ արեւի տակ մարմինդ երկար ժամանակ չորացնելուց հետո եւ այլն։

Պելագրայով հիվանդ մարդը կորցնում է ախորժակը… Դուք երեւակայո՞ւմ եք՝ ճամբարում, որտեղ դու ստանում ես ողորմելի սնունդ եւ չգիտես ո՞ւր չքվես քաղցից, ի՞նչ ուտես, — կորցնում ես ախորժակդ…

Եվ դու դառնում ես դանդաղաշարժ, ծույլ։ Իհարկե, առաջին շրջանում թե՛ քեզ, թե՛ շրջապատողներիդ, թվում է, թե դա հոգնածությունից է։ Գալիս ես բարաք եւ իսկույն փռվում տախտակիդ վրա։ Բայց երբ ձեր բրիգադը կանչում են ճաշ ստանալու եւ դու վեր չես կենում՝ այ, այստեղ, եթե դու հիմար չես, պիտի հասկանաս, որ սկվում է քո պելագրան…

Մյուս կալանավորները ոչինչ չեն նկատում, որովհետեւ արագ վերցնում են իրենց ճաշամանները եւ վազ են տալիս ընթրիք ստանալու։

Միայն վերադառնալով բարաք եւ տեսնելով քեզ պառկած, հարցնում են զարմանքով․— «այդ ե՞րբ ճաշեցիր» ։ Կամ բոլորովին էլ չեն հարցնում եւ չեն էլ նկատում։ Միայն բրիգադիրն է բղավում բարկացած, որ երկու հոգի դեռ ընթրիք չեն ստացել։ Շուտ արեք, ստացեք՝ եթե չեք ուզում զրկվել…

Պարզվում է, որ մեկը բացակայում է, այսօր նրան աշխատանքի են ուղարկել մի այլ բրիգադի հետ, որը դեռ չի վերադարձել։ Իսկ մյուսը դու ես…

Մեջքի վրա պառկած, առանց տեղից շարժվելու, դու իջեցնում ես կաթսայիկդ սյան մեխից եւ տալով հարեւանիդ, խնդրում․

— Գնա բեր իմ ընթրիքը…

Ու թեեւ գիտես, որ հարեւանդ անպիտանի մեկն է, ճանապարհին կխմի կեսը եւ դեռ գդալով էլ կհանի եղած մի քանի կարտոֆիլը եւ կուտի, բայց դա ոչինչ, դու առանց այն էլ ախորժակ չունես։ Մոտեցնում ես կաթսայիկը շրթունքներիդ, ետ ես տանում եւ ամբողջը տալիս ես նրան…

Առավոտյան դու քո օրապահիկ հացը չես ուտում։ Ուշադրություն դարձրեք՝ չես ուտում… Հացը՝ դա ճամբարի միակ սնունդն է՝ չհաշված կարտոֆիլի հոտ արձակող ջուրը, որը կոչվում է նախաճաշ կամ ընթրիք։ Եվ չես ուտում… Տալիս ես հարեւանիդ ու խնդրում, որ դրա փոխարեն նա մի քիչ կաղամբ տա քեզ։ Դու նրա մոտ կաղամբ ես տեսել։ Սարսափելի ախորժակ ունես կաղամբի…

Վերցնում ես նրա տված կաղամբը, ծամում ես մի կտոր եւ թափում դուրս․— ախորժակ չունես…

Երեկոյան քո ճաշը նորից տալիս ես նրան։

Հետեւյալ առավոտյան, երբ դու ստանում ես քո օրապահիկ հացը, պարզվում է, որ դա ոչ թե չորս հարյուր գրամ է, այլ երեք հարյուր, որովհետեւ երեկ դու լավ չես աշխատել եւ նորմադ չես կատարել…

Բայց դա միեւնույնն է քեզ համար, դու ախորժակ չունես։ Այ, մեծ ուրախությամբ կուտեիր մի կարտոֆիլ։ Խորոված, թե խաշած՝ միեւնույնն է…

Հարեւանդ ունի հենց մի կարտոֆիլ։ Թռցրել է ինչ֊որ տեղից։ Խորոված կարտոֆիլ։ Բերանիդ ջուրը կգնա։

Դու նրան ես մեկնում քո հացը, վերցնում ես կարտոֆիլը, կծում եւ իսկույն զգում ես, որ ախորժակ չունես…

Վերադարձնում ես տիրոջը…

Եթե հարեւանդ անխիղճի մեկն է՝ ոչ ոքի ոչինչ չի ասի հիվանդությանդ մասին եւ կօգտվի քո ուտելիքից՝ մինչեւ որ ուրիշները նկատեն քո վիճակը եւ տեղեկացնեն բուժակին։ Իսկ եթե նա ազնիվ մարդ է, ապա ինքն իսկույն վազ կտա եւ կհաղորդի նրան։

Քեզ կազատեն աշխատանքից, նույնիսկ կարող են պառկեցնել հիվանդանոցում։ Կտան համեմատաբար լավ ուտելիք, որը կարող է օգնել քեզ եւ կարող է չօգնել՝ եթե ուշ է։ Այդ դեպքում դու նման ես ոչ թե հողի, որը ծծում եւ յուրացնում է ընդունած սնունդը, այլ նման ես խողովակի, որի համար միեւնույնն է, թե ինչ է ընդունում իր մի կողմից եւ բաց թողնում մյուս կողմից՝ ջո՞ւր, կա՞թ, յո՞ւղ, թե ոչ մի բան…

Այդ ժամանակ թեկուզ ծանրոց ստացիր տնից՝ չի օգնի։ Կուտես, բայց օր֊օրի վրա կհյուծվես եւ դանդաղ կհանգչես ավարտվող մոմի նման…

Խարիտոնը, մոտ հիսուն տարեկան մարդ, հիանալի գիտեր այդ բոլորը։ Բայց ոչ թե ուսումնասիրել էր, — նրա ինչի՞ն էր պետք, — այլ, ինչպես ասացինք, տեսել։

Որպես խորամանկ մարդ՝ նա ուսումնասիրում էր միայն այն, ինչը կարող էր պետք գալ իրեն։ Ո՞ր ծայրից բարձրացնել գերանը, որ քեզ համար ավելի թեթեւ լինի, քան ընկերոջդ։ Որեւէ ծանրություն պարանով քաշելիս ո՞ր տեղից բռնել պարանը՝ ծայրի մո՞տ, թե հակառակը։

Եվ այլն, եւ այլն։

Իսկ պելագրա՞ն։ Գրողի ծոցը գնա պելագրան՝ մյուս բոլոր հիվանդությունների հետ։ Խարիտոնը դեռ ուզում է ապրել, վերադառնալ իրենց գյուղը, իր կնոջ ու զավակների մոտ…

Մի անգամ, սակայն, պատահաբար ոտքը քորելիս, նա մաշկի վրա տեսավ հազիվ նկատելի մի սպիտակ բիծ եւ շողաց հանկարծակիորեն իր գլուխը եկած երջանիկ մտքից։ Այ քեզ բան… Բոլորը նրան համարում են խորամանկ մարդ, իսկ նա հիմար է եղել մինչեւ հիմա… Ինչո՞ւ չի օգտագործել պելեգրա հիվանդության պատրվակը…

Ուշ աշուն է։ Շուտով կսկսվի ձմեռն իր սառնամանիքներով՝ հեռու հյուսիսի ցուրտ ձմեռը… Երջանկություն է նույնիսկ մի օրով աշխատանքի դուրս չգալը, ուր մնաց՝ ամբողջ ձմեռը…

Ուշ աշունը՝ դա այն սեզոնն է, երբ ոչ միայն տերեւներն են թափվում ծառերից, այլեւ մատները՝ քրեականների ձեռքերի վրայից։ Դնում են իրենց մի ձեռքը կոճղի վրա, մյուսով վրա են բերում կացինը եւ… չկան երեք մատներ, բայց կա երեք ամսվա ազատություն անտառային աշխատանքից, իսկ այնուհետեւ միշտ թեթեւ աշխատանք՝ որպես հաշմանդամի…

Ճիշտ է, ասում են, որ այժմ, պատերազմի սկսվելուց հետո, «մարմնավնասարարության» համար գնդակահարում են մարդկանց՝ որպես սաբոտաժ անողների։

Բայց Խարիտոնը քրեական չէ, որ այդպիսի բան անի՝ թեկուզեւ չգնդակահարեն։ Ինչո՞վ աշխատի գյուղում՝ եթե իր մատներից մի քանիսը թողնի հյուսիսի տայգաներում…

Ոչ, ամենաանվնասը պելագրիկ հիվանդ ձեւանալն է։ Բուժակն անփորձ է, ավելի ճիշտ՝ հիմար, այնպես որ, նրան խաբելը դժվար չէ։ Կպառկես ամբողջ ձմեռը հիվանդանոցում, կստանաս հիվանդի օրապահիկ, իսկ գարնանը դուրս գալ աշխատանքի՝ արդեն սարսափելի չէ…

Իհարկե, հեշտ է այս բոլորն ասել խոսքերով։ Բայց գործն ունի իր դժվարությունները։ Խարիտոնին ճամբարում բոլորը ճանաչում են որպես խորամանկ մարդու եւ հենց այդպես էլ անվանում են։ Այնպես որ, ոտքիդ վրա ինչ֊որ պատճառով առաջացած մի սպիտակ երիզով դու չես խաբի բուժակին՝ որքան էլ որ նա հիմար լինի։ Հարկավոր է նաեւ ձեւացնել պելագրայի մյուս նշանները…

Այդ օրն աշխատանքից վերադառնալով բարաք, Խարիտոնն այդպես էլ արեց։ Բարձր ձայնով, որ բոլորը լսեն, նա խնդրեց իր կողքի կալանավորին՝ ստանալ իր ճաշը եւ ուտել։ Ինքն ախորժակ չունի…

Առավոտյան, սակայն, Խարիտոնն իր օրապահիկ հացը չտվեց ուրիշի, բայց ինքն էլ չկերավ։ Պահեց որպես ապացույց, որ իրոք, ախորժակ չունի։ Եթե տար եւ առանց դրա գնար բուժակի մոտ, վերջինս կարող էր չհավատալ նրան, կարծել, թե հենց ինքն է խժռել

Ցերեկը Խարիտոնը համարյա բոլորովին չաշխատեց։ Կտրեց մի ծառ եւ պառկեց աշխատողներից մի քիչ հեռու։ Իհարկե, ոչինչ չուտելով առավոտյան, նա սոված էր եւ դրա հետեւանքով անուժ, բայց դա չէր գլխավորը։ Նա ձեւացնում էր, այն էլ այնպես, որ բոլորը տեսնեն։

Երբ երեկոյան նա իր ընթրիկը նորից բարձրաձայն զիջեց հարեւանին, բրիգադիրը բացականչեց․

— Է՜, չեղավ, բարեկամս, դու հիվանդ ես, գնա բուժակի մոտ։

— Ուժ չունեմ…— տնքաց Խարիտոնը՝ թաքցնելով աչքերի խորամանկ արտահայտությունը։

Բրիգադիրն ինքն օգնեց նրան՝ հասնելու բուժակի մոտ։ Հրհրելով սպասող հիվանդներին, նա Խարիտոնին մոտեցրեց դռանը․

— Լուրջ հիվանդ է, թողեք սրան առանց հերթի։

— Խորամանկություն է անում, չգիտե՞ս դրան, — բացականչեցին չորս կողմից եւ քիչ մնաց փչացնեին Խարիտոնի գործը։ Բայց բրիգադիրն ինքն անձամբ ներս տարավ նրան եւ ասաց բուժակին․

— Երկու օր է, որ ոչ հաց է ուտում, ոչ նախաճաշ ու ընթրիք…

Այդ վկայությունը խիստ կարեւոր էր։ Բայց եւ այնպես բուժակն ուշադիր նայեց Խարիտոնի աչքերին, իսկ վերջինս դեսուդեն էր շուռ տալիս իր խորամանկ հայացքը՝ նրա հայացքին չհանդիպելու համար։ Ո՞վ իմանա, որքան էլ հիմար բուժակ լինի, կարող է կռահել…

Բուժակը, բարեբախտաբար, ոչինչ չնկատեց։ Մի փոքր քերեց նրա մաշկը, նայեց լեզուն, ուրիշ ի՞նչ կարող էր անել, — եւ կարգադրեց․

— Պառկեցնել…

Եվ ահա, Խարիտոնը, առաջին անգամ իր աքսորական տարիներում, արժանացավ հիվանդանոցում պառկելու բախտին։ Նրան տվեցին խալաթ, որն այնքա՛ն թեթեւ էր՝ բամբակած հաստ հագուստների համեմատությամբ։ Տվեցին նույնպիսի թեթեւ չստեր։ Կարելի՞ էր արդյոք դրանք համեմատել ավտոմեքենայի մաշված անիվների ռետինից կարած մի֊մի փթանոց ահագին կոշիկների հետ…

Առաջին անգամ իր աքսորական կյանքում Խարիտոնը պառկեց ոչ թե մերկ տախտակի վրա, այլ անկողնու մեջ…

— Խարիտո՞ն…— լսեց նա մահճակալներից մեկից, նայեց եւ հազիվ ճանաչեց։— Դու է՞լ եկար…

— Եկա…֊ տնքաց Խարիտոնը։

— Նո՞ւյնպես պելագրա…

— Այո…

— Հաշվիր, որ վերջ, եղբայրս։ Երկու ամիս է, որ պառկած եմ, բայց ոչ մի օգուտ։ Հաշվիր, որ վերջ…

— Հաշվում եմ…— նվազած ձայնով արտասանեց Խարիտոնը՝ հազիվ թաքցնելով իր ժպիտը։

Ամենադժվարն այն էր, որ հիվանդանոց ընկնելուց հետո չսկսեիր իսկույն խժռել այնտեղի սպիտակ հացը կամ խմել կաթը։ Պետք էր մի կերպ զսպել իրեն՝ գոնե երկու օր, գոնե մի օր…

Առավոտյան Խարիտոնը մի կողմ հրեց կաթի բաժակը եւ սպիտակ հացը։ Սանիտարն շտապեց բուժակի մոտ։ Բուժակը եկավ, նայեց անհանգստացավ։ Ստիպեց Խարիտոնին՝ գոնե կաթ խմել՝ եւ Խարիտոնը, իբր թե դժվարությամբ, խմեց կես բաժակից էլ պակաս։

Բուժակի գնալուց հետո նա մի պահ խղճի խայթ զգաց, որ այդպես անխղճորեն խաբում է ազնիվ մարդկանց եւ զբաղեցնում է որեւէ իսկական հիվանդի տեղը։ Բայց երբ աչքի առաջ պատկերացրեց ձմռան սառնամանիքը, կիլոմետրերով ճանապարհը, ծանր աշխատանքն անտառում, նա փշաքաղվեց եւ վճռեց շարունակել իր ձեւացնելը՝ ինչ գնով էլ որ լինի։

Երեկոյան նա խմեց միայն մի պուտ կաթ եւ պառկեց քնելու։

Այդպես նա դիմացավ մոտ մի շաբաթ։ Համարյա չէր ուտում, իսկ կաթն անպայման խմում էր բուժակի կամ սանիտարի օգնությամբ ու ստիպելով, այն էլ՝ կես բաժակից ոչ ավելի։ Բայց մի անգամ, առավոտյան, նա լսեց մի լուր, որը դող գցեց նրա մարմինը։

Կենտրոնական ճամբարից եկել էր բժիշկը… Նա գալիս էր ուշ֊ուշ, մի կամ երկու ամիսը մի անգամ։ Եվ ահա, հակառակի պես, հիմա վեր էր կացել եւ եկել…

Բուժակի նման, բժիշկն էլ, իհարկե, բանտարկյալ էր։ Հմո՞ւտ բժիշկ էր նա, թե ոչ՝ սատանան գիտե։ Բայց, ինչ էլ որ լինի, շատ լավ էր, որնա չգիտեր Խարիտոնի մականունը՝ «Խորամանկ մարդ», այլապես կասկածով պիտի նայեր սուտ հիվանդին…

Բայց Խարիտոնին հաջողվեց խաբել նաեւ բժշկին։ Երեւի նա էլ, որպես բժիշկ, մի բանի նման չէր, որովհետեւ արեց միայն նույնը, ինչ որ բուժակը․— նայեց նրա ոտքերին, պահանջեց ցույց տալ լեզուն։ Հա, նաեւ վար քաշեց նրա այտերը, նայեց աչքերի մեջ։ Լսեց հիվանդության պատմությունը։

— Ինչո՞ւ եք ուշ պառկեցրել, — հարցրեց նա բուժակին։

— Ուշ է դիմել, — արդարացավ նա։

Խարիտոնը թեթեւացած շունչ քաշեց բարեհաջող ելքի համար եւ քիչ մնաց մատներ իրեն։ Բայց նա իսկույն սթափվեց եւ տնքաց՝ որպես թե ծանր վիճակից։

Բժիշկը, բարեբախտաբար, շտապում էր եւ զգաղվեց մյուս հիվանդներով։

Այդ գիշեր Խարիտոն Սիմակովը, դեմքի վրա ամենախորամանկ արտահայտությամբ, մեռավ իսկական պելագրայից։

Զառանցանք


Երբ կալանավոր Նիկոլայ Միխայլովին բարձր ջերմաստիճանի մեջ բերեցին հիվանդանոց՝ պառկեցնելու, նա մտածում էր միայն մի բանի մասին, միայն եւ միայն մի բանի․— չնկնել անզգայության մեջ եւ չզառանցել…

Հիվանդասենյակում նա տենդահար հայացքով նայեց շուրջը։ Իր ամբողջ բանտարկության ընթացքում նա առաջին անգամ պիտի պառկեր ոչ թե մերկ տախտակի, այլ մահճակալի վրա, անկողնու մեջ։ Առաջին բանը, որ ընկավ նրա աչքին՝ դա սպիտակ հացի կտորներն էին՝ սեղանակների վրա։ Սպիտակ հացի… Տաք էր, մաքուր եւ լուսավոր… Բայց ոչինչ չէր ուրախացնում նրան, չէր ցրում նրա տագնապը։ Միայն թե չզառանցել… Տանջվել, եթե հարկավոր է՝ մեռնել, բայց չզառանցել…

Նրան ցույց տվեցին իր մահճակալը, նա պառկեց։ Եվ նորից նույն անհանգստությունը, վախը…


Ի՞նչպես կարելի է զառանցել… Ամեն մարդ ունի իր այնպիսի մտքերը, որոնք չի կարող ասել ոչ ծանոթների, ոչ բարեկամների, ոչ նույնիսկ իր կնոջը կամ որդուն… Մտքեր, որոնց մասին վախենում ես մինչեւ անգամ մեն֊մենակ մտածել։ Եվ եթե, այնուամենայնիվ, ունես այդպիսիք, դա ոչ թե նրա համար, որ դու ես նստել ու մտածել, այլ իրենք են անկոչ կերպով եկել մտել ուղեղդ ու դուրս չեն գալիս…

Միխայլովի սիրտը կանգ առավ։ Սպասիր… Նա մտածո՞ւմ է այդ ամենի մասին, թե՞ բարձրաձայն խոսում ինքն իր հետ…

Նա վեր բարձրացրեց գլուխը, նայեց։ Հիվանդներն անշարժ պառկած էին, գուցե նույնիսկ քնած։ Եթե Միխայլովը խոսած լիներ բարձրաձայն, ապա նրանք արթնացած պիտի լինեին։ Ոչ, իհարկե, նա չի խոսել, այլ միայն մտածել է…

Իսկ եթե, այնուամենայնիվ, խոսե՞լ է…

— Քույր…— բղավեց նա։

Պատասխան չեղավ։

— Քույր, — լսվեցին այս ու այն մահճակալներից։

Դուռը բացվեց, ներս մտավ սպիտակ խալաթ հագած մի պառավ, որին առաջին անգամն էր տեսնում Նիկոլայը։

— Հիվանդը վատ է զգում, բան է ուզում, — հայտնեցին հիվանդները։

— Ի՞նչ ես ուզում, — հարցրեց պառավը՝ մոտենալով։

— Մի որեւէ դեղ… Ջերմությունս իջեցնելու համար…

Նա քիչ մնաց շարունակեր՝ «չզառանցելու համար» …

— Առավոտյան ինչ որ պետքն է՝ կտան, քնիր, արդեն ուշ է, — ոչ կոպիտ, ոչ քնքուշ, ասաց պառավը եւ ելավ դուրս։

Ուրեմն, դեղ չի լինելու… Ուրեմն, հույսը պետք է դնել սեփական զգաստության վրա… Բայց ի՞նչպես զգաստ լինես քառասունմեկ ու հինգ աստիճան տաքության մեջ, այն էլ՝ գիշերը, քնածդ ժամանակ… Ճիշտ է, նա երբեք չի խոսել քնի մեջ, կինը ոչինչ չի ասել նրան այդ մասին։ Բայց դա՝ երբ նա առողջ էր։ Եվ երբ նա չուներ թաքցնելու որեւէ միտք…

Սարսափելի է, երբ ունես թաքցնելու որեւէ միտք։ Դա ուռչում է, ուռչում, ուռչում, չի ուզում տեղավորվել քո մեջ։ Դա ողորկվում է, ողորկվում, ողորկվում, դառնում է նույնիսկ լպրծուն, եւ դու վախենում ես բերանդ բանալ․— իսկույն դուրս կսահի ամենայն հեշտությամբ…

Ոչ, դա բացբերանություն չէ, միտքը, այնուամենայնիվ, դուրս չի սահում, Միխայլովն ամուր պահում է նրան։ Եվ ո՞վ չի պահում։ Բոլորը…

Թե՞ գուցե ոչ ոք էլ չունի այդպիսի միտք եւ միայն Միխայլովն է նրանց մեջ ամենավատը, ամենա… ուղղակի ասած՝ հակահեղափոխականը, որ համարձակվում է այդպես մտածել մեր հոր, մեր ղեկավարի մասին, մտածել, որ նա սխալվում է՝ այսքան քանակությամբ անմեղ մարդկանց լցնելով ճամբարները…

«Սխալվում է», — կարող ես հանկարծ բղավել զառանցանքի մեջ։ Կարող ես մինչեւ իսկ չշարունակել, չարտասանել նրա անունը, բայց մի՞թե հասկանալի չէ, թե ով է սխալվում…

Եվ երբ դուրս գաս հիվանդանոցից, քեզ կկանչի լիաորը, ապա նորից կլինի բանտախուց եւ ապա նորից․ «Կալանավոր Նիկոլայ Միխայլով, քննիչի մոտ» …

Երեւի բարձրաձայն ճիչ էր արձակել նա, որովհետեւ հանկարծ իր գլխավերեւում տեսավ մի քանի հիվանդների, պառավին, բժշկին…

Դա վերջին բանն էր, որ նա տեսավ։ Իսկ երբ նորից բացեց աչքերը, արդեն կեսօր էր։ Լուսամուտներից ներս էր ընկել ձմեռային հյուսիսի համար այնքան հազվագյուտ արեւի լույսը…

Առանց տեղից շարժվելու, կողքի վրա պառկած, Միխայլովն սկսեց ժպիտով նայել արեւոտ լուսամուտին։ Նայեց երկար եւ ինքն էլ չնկատեց, թե ինչպես իր մեջ ծնունդ առավ եւ սկսեց կուտակվել տագնապը։ Սպասիր… Ի՞նչպես թե կեսօր… Երբ նրան պառկեցրին՝ ուշ երեկո էր։ Հետո իր գլխավերեւում կանգնած էին մի քանի հիվանդներ, պառավը, բժիշկը։ Հետո՞… Հետո այն, որ այժմ կեսօր է։ Ուրեմն նա քնել է եւ արթնացել այսքան ուշ…

Բայց ի՞նչ կա որ։ Հիվանդը կարող է քնել եւ այդքան։ Նա քնել է եւ ոչ թե անզգայության մեջ ընկել։ Իսկ քնի մեջ նա չի խոսում, կինը նրան ոչինչ չի ասել այդ մասին…

Դուռը բացվեց, ներս մտավ հիվանդներից մեկը եւ դեռ դռան մոտից նկատելով Միխայլովի բաց աչքերը, բացականչեց․

— Հարեւաններ, հորեղբայրն ուշքի է եկել…

Մի քանի մահճակալներից բարձրացան գլուխներ, նայեցին եւ նորից իջան բարձի վրա։

«Ուշքի է եկե՞լ» … Իսկ ինչո՞ւ ոչ՝ «արթնացել է» …

— Ուրեմն շա՞տ եմ քնել…— հարցրեց Միխայլովը նվազած ձայնով։— Ժամը քանի՞սն է…

— Դու, հորեղբայր, հարցրում, թե ամսի՞ քանիսն է։ Առաջին երեք օրը բոլորս կարծում էինք, թե բանդ պրծած է, բայց հետո բժիշկն ասաց, որ վտանգն անցնում է։

Նիկոլայ Միխայլովի ճաղատը վայրկենապես քրտնեց։ Նա հասկացավ․— օրեր էին անցել, նա եղել էր անզգայության մեջ… Ուրեմն, չկարողացավ կամքի ուժով հաղթել ջերմությունը…

Իսկ… իսկ չի՞ զառանցել հանկարծ…

Ներս մտած հիվանդը հրաժեշտ տվեց եւ առողջություն ցանկացավ բոլորին․— նրան դուրս էին գրում։ Մոտենալով նաեւ Միխայլովի մահճակալին, նա ասաց․

— Դե, ցանկանում եմ լրիվ առողջություն եւ ցանկանում եմ, որ այլեւս ոչ մի վատ բան չպատահի ձեզ։

Եվ գնաց։

Ի՞նչ վատ բան կարող էր պատահել Միխայլովին… Ի՞նչ էր ակնարկում այդ մարդը…

Անցավ մի ժամից ավելի։ Մյուս հիվանդները քնած չէին, բայց բոլորն էլ լուռ էին։ Գուցե չէի՞ն ուզում խոսել Միխայլովի հետ…

Եվ իսկապես, ո՞վ կուզենա խոսել արատավորված, վարկաբեկված մարդու հետ։ Այդպիսի բաներ ասել ղեկավարի հասցեին, մեր արդարադատության մասին…

Թե՞ գուցե նա ոչինչ էլ չի ասել, իսկ հիվանդները լռում են, որովհետեւ հիվանդ են…

— Քույր…— նվաղած ձայնով կանչեց Միխայլովը։

Այս անգամ, սակայն, հիվանդներից ոչ ոք չկրկնեց նրա կանչը…

Կես ժամ հետո ներս մտավ մի երիտասարդ աղջիկ։

— Հիվանդը քեզ էր կանչում, քույր, — ասաց ինչ֊որ մեկը՝ մահճակալից։

— Ո՞ր հիվանդը։ Ախ, սա…

Միխայլովի կոկորդը չորացավ տագնապից։ Ի՞նչ է նշանակում՝ «ախ, սա» …

Քույրը մոտեցավ, նայեց։ Միխայլովին խիստ կասկածելի թվաց նրա հայացքը։

— Շնորհավոր, ուշքի եկար։

Իսկ ինչո՞ւ այդպիսի նշանակալից տոնով… Ի՞նչ էր ակնարկում նա…

— Ի՞նչ ես ուզում, — հարցրեց քույրը։

Ճիշտն ասած, Միխայլովը ոչինչ չէր ուզում։ Բացի մի բանից։ Իմանալ՝ զառանցե՞լ է նա, թե ոչ…

— Ոչինչ…— ասաց նա նվազ ձայնով։

Քույրը գնաց։

Ոչ, բոլորի վերաբերմունքը որոշակի կերպով փոխվել է դեպի նա… Ոչ ոք չի ուզում այլեւս գործ ունենալ նրա հետ…

Քիչ հետո ներս մտավ բժիշկը նույն քրոջ հետ՝ առավոտյան շրջանցման։ Անշուշտ, քույրն արդեն ասել էր նրան Միխայլովի մասին։ Բժիշկը հեռվից, անցողակիորեն, նայեց նրան եւ մոտեցավ ավելի ծանր հիվանդներին։ Թվում է, թե դա բնական էր։ Բայց թվում է նաեւ, որ բժիշկը նույնպես, չէր ուզում ոչ մի գործ ունենալ նրա հետ…

Միխայլովի մահճակալը վերջինն էր։ Բժիշկը մոտեցավ նրան, ժպտաց, բայց շատ անտարբեր բռնեց նրա զարկերակը, սառը ձայնով ասաց՝ «լեզուդ հանիր», ապա կիսաձայն, այո, կիսաձայն, ինչ֊որ բաներ պատվիրեց քրոջը, իսկ դուրս գնալուց առաջ ասաց Միխայլովին․

— Դե, առողջացիր, առողջացիր, քեզ սպասում են դրսում։

«Պարզ է», — մտածեց Միխայլովը կիսամեռ։ Լիազորը… Ահա թե ով էր սպասում նրան…

Երբ նրա համար բերեցին կաթ, սպիտակաձավարի շիլա եւ սպիտակ հաց, նա չկարողացավ ոչինչ ուտել։ Գդալը նրա ձեռքում դողդողում էր, ուղղակի ցնցվում, իսկ ծնոտները չէին բացվում, եւ կոկորդը հրաժարվում էր մինչեւ իսկ թուք կուլ տալուց։

Նա թուլացած պառկեց։ Եվ նրա միտքը եկան հին պատկերներ…

Ձերբակալվելուց մի ամիս առաջ նա առավոտյան մտավ գրասենյակ, նայեց ժամացույցին եւ ասաց․

— Մինչեւ որ կաթ ճարեցի, մինչեւ որ տարա տուն՝ հինգ րոպե ուշացա…

— Կաթը մեր երկրում չեն ճարում, այլ ուղղակի գնում են եւ վերցնում, — նշանակալից հիշեցրեց մի նիհար երիտասարդ աշխատակից՝ չարագուշակ ժպտալով։

— Իհարկե, — շտապեց հաստատել Միխայլովը, — մթերքները մեզ մոտ միշտ էլ առատ են…

Մյուս աշխատակիցները ձայն չհանեցին։

Երկու օր հետո նրանց կանչեց հատուկ բաժնիկ աշխատակիցը՝ ինչ֊որ չնչին գործով, եւ ապա, հանկարծ, վերցնելով բաժակն ու ջուր խմելով, ասաց վրդովված․

— Այս ի՞նչ երկիր է մեր երկիրը, եղբայր, կաթ չկա, որ խմենք։

— Չէ, ինչո՞ւ, — կմկմաց Միխայլովը, — կա…

— Է՜, եղբայր, քեզ համար կա, իսկ ինձ համար չկա։ Չի բավարարում բոլորիս, զոռով խո չէ՞։ Փնտրում ենք, նույնիսկ ուշանում ենք գործից։ Հեղափոխությունից քսան տարի հետո…

— Հեղափոխությունն այստեղ մեղավոր չէ…— սկսեց Միխայլովը՝ ցանկություն ունենալով կարդալ քաղաքագիտության մի տարրական դաս, ավելի շուտ՝ պատասխանել իր դասը։ Բայց հատուկ բաժնի վարիչը ժպտաց հասկացողաբար․

— Ես ինքս հեղափոխության մասին դեռ ոչինչ չասացի, այլ միայն կաթի։ Բայց դու, եղբայրս, ճիշտ կապեցիր այդ երկուսն իրար հետ…

Տեսնելով Միխայլովի շփոթվելը, նա մի կարճ վայրկյան նայեց խորաթափանց հայացքով, ապա ծիծաղեց․

— Դատարկ բաների մասին ենք խոսում։ Ավելի լավ է՝ եկ մի անեկդոտ պատմեմ քեզ։ Մի անգամ…

Վեր կենալով տեղից, նա կիսաբաց արեց դուռը, նայեց, թե ոչ ոք չի՞ լսում արդյոք նրանց, ծածկեց եւ կրկնեց․

— Մի անգամ…

Երկու շաբաթ անց, երբ Միխայլովն ամեն ինչ մոռացել էր եւ հանգստացել, ընդմիջման ժամին նրան մոտեցան հիմնարկի աշխատակիցներից երկուսը, սկսեցին զվարթ զրուցել նրա հետ։ Զվարթ էր նաեւ Միխայլովը։ Հանկարծ աշխատակիցներից մեկն ասաց նրան․

— Նիկոլայ, մի բան պիտի խնդրեմ քեզ, բայց չմերժես։ Օտար մարդ չկա այստեղ, եկ մեզ էլ պատմիր այն անեկդոտը, որ պատմել ես Իվան Նիկոլայեւիչին…

— Նա ինքն է ինձ պատմել, — արդարացավ Միխայլովը։

— Ի՞նչ կարեւոր է, թե ով ում, — ձեռքը փաթ տվեց աշխատակիցը։

Միխայլովը պատմեց։

Երկրորդ աշխատակիցը, որը լուռ լսում էր, հարցրեց մռայլ ու չարագուշակ․

— Եվ դու ուզում ես մեզ հավատացնել, որ հատուկ բաժնի վարիչը կարող էր այդպիսի ստոր բա՞ն պատմել, այդպիսի անեկդո՞տ։ Մի արատավորիր մարդուն։ Իսկ այդ գարշելի պատմությունը, իմ խորհուրդն այն է, որ էլ չպատմես ոչ ոքի։ Բարեկամաբար եմ խորհուրդ տալիս։ Մի փորձանք կբերեբ գլխիդ…

Փորձանքը չուշացավ։ Որպես վկաներ առերեսման էին եկել հենց այդ երկու աշխատակիցները, իսկ «կաթի գործով» ՝ այն նիհար ու չարադեմ երիտասարդը…

— Երկրորդ անգամն եմ հարցնում, հիվանդ, — լսեց նա հանկարծ քրոջ ձայնը։— Ճաշ ուզո՞ւմ ես։

Միխայլովը նայեց եւ սարսափեց։ Աղջկա աչքերը որոշակի կերպով թաքցնում էին իրենց մեջ ինչ֊որ գաղտնիք…

— Ոչ…— մերժեց Միխայլովը։

— Քեզ հարկավոր է ուտել եւ կազգուրվել, այդպես չի կարելի։ Դու խոսել անգամ չես կարող։

Եվ գնաց՝ ճաշը թողնելով սեղանի վրա։

Խոսե՞լ… Իսկ ինչո՞ւ հատկապես խոսել… Ի՞նչ էր ուզում ասել քույրը… Խոսել եւ պատասխանել լիազորի հարցերի՞ն…

Նրա մարմինն սկսեց ցնցվել՝ այնքան ուժեղ, որ մահճակալը լխկլխկաց։ Համարյա բոլոր հիվանդները բարձրացրին գլուխները, նայեցին, նրանցից ոմանք վեր կացան։ Ներս մտավ քույրը, որին երեւի կանչեցին, ապա նաեւ բժիշկը։ Բժիշկն սկսեց հանգստացնել նրան, քույրը դեպի նա մեկնեց դեղով լի բաժակը։ Բայց Միխայլովը կատաղած մի կողմ հրեց բաժակը եւ բղավեց․

— Ի՞նչ եք նայում ինձ այդպես, ի՞նչ եք ուզում ասել։ Մի՞թե դուք էլ նույն կարծիքին չեք։ Բայց դուք լռում եք։ Իսկ ես նորից կասեմ, այո, նորից…

Ցատկելով տեղից, նա նստեց եւ բղավեց․

— Նա սխալվում է, սխալվում, սխալվում…

Հետեւյալ օրը Միխայլովին փոխադրեցին հոգեկան հիվանդանոց։

— Ափսոս, — ցավակցեցին հիվանդները։— Այդքան հանգիստ ու դիմացկուն մարդ, ամբողջ հիվանդության ժամանակ ոչ մի ծպտուն չհանեց, իսկ վերջում՝ այդպիսի դժբախտություն…


Երեք մարդ մենախցում

Կալանավորն այդ պատմությունն արեց երրորդ դեմքով, բայց, անշուշտ, դրա գործող անձերից մեկն էլ ինքն էր։

Նա ասաց․

— Բանտում նրան վիճակվեց նստել ոչ թե ընդհանուր սենյակում, այլ մենախցում։ Որպես առանձնապես վտանգավոր թշնամու։ Այդպես էին ասում նրան առաջադրված մեղադրանքները։

Համարյա ամեն գիշեր քննիչը կանչում էր նրան, «մշակում» եւ վերադարձնում բանտախուց։ Կալանավորը դեռ դիմադրում էր։ Իսկ քննիչը չէր շտապում։

Ցերեկով նրան չէին կանչում քննության։ Ուստի եւ, երբ ցերեկով լսվում էր նրա դռան կողպեքը բաց անելու ձայնը, նա չէր սարսռում, այլ սպասողական նայում էր դեպի այդ կողմ։

Հայտնի էր, որ առավոտյան լինելու էր նախաճաշը, օրվա երկրորդ կեսում՝ ճաշը, իսկ երեկոյան՝ եփ ջուրը։ Դրանք ամենակարեւոր դեպքերն էին նրա օրվա ընթացքում, բայց ոչ ամենահետաքրքիրները։ Ամենահետաքրքիրներն այն էին, որ երբեմն, արտահերթ կերպով, բաց էին անում նրա դուռը։ Ճիշտն ասած, դրանք էլ արտահերթ չէին, բայց այնքան ուշ֊ուշ էին կատարվում, որ թվում էին արտահերթ։ Երկու շաբաթը մի անգամ նրան տանում էին ածիլելու եւ լողացնելու։ Ամիսը մեկ անգամ գալիս էին եւ հարցնում, թե ի՞նչ է ուզում նա գնել իր դրամով։ Իհարկե, թույլատրվող ուտելիքի սահմաններում։ Նա խնդրում էր բերել ամեն ինչ։ Եվ բերում էին ամեն ինչ, այսինքն՝ մի կիլո սոխ եւ կես կիլո սխտոր։ Կարծես առանց դրանց էլ պակաս դառն ու կծու չէր նրա կյանքը։ Այո, նաեւ կես կիլո շաքար։ Թեեւ տոննաներով շաքարն անգամ չէր կարողանա քաղցրացնել նրա դառնությունների թեկուզեւ մի պահը։

Երեկոները նա եփ ջուր էր խմում մի կտոր շաքարի հետ եւ արթուն պառկում՝ սպասելով, որ տանեն իրեն, ծեծեն ու վերադարձնեն, որպեսզի քնի։ Այն գիշերները, երբ չէին կանչում, նա մինչեւ լույս պառկած էր մնում ոչ արթուն, ոչ քնած։ Ցնցվում էր ամեն մի պատահական փոքրիկ հնչյունից՝ ենթադրելով, թե եկել են բաց անելու իր դուռը։ Իսկ այն գիշերները, երբ նրան «կոնվեյերի» էին կանգնեցնում մինչեւ լույս, այսինքն՝ ոտքի վրա պահում անքուն կանգնած, նա նույնպես, ոչ արթուն էր լինում, ոչ քնած։

Գիրք չէին տալիս կարդալու․ չի՛ կարելի։ Թուղթ չէին տալիս գրելու․ չի՛ կարելի։ Խաղերով թույլ չէին տալիս բաղվելու․ նույնպես չի՛ կարելի։ Սա կուրորտ չէ, այլ բանտ։ Այ, երբ դադարես համառելուց եւ անկեղծորեն խոստովանես քո կեղծությունը, պատմես, թե ինչպես եւ ում էիր վաճառում քո հայրենիքը, այն ժամանակ ամեն ինչ կունենաս լիուլի․— ե՛ւ պովիդլո ու մարմելադ՝ բանտի կրպակից, ե՛ւ անկողին՝ որ այլեւս չքնես մերկ ցեմենտի վրա, ե՛ւ հրացանի գնդակ՝ ծոծրակիդ մեջ… Իհարկե, այդ վերջինի մասին չէին ասում, բայց դա նույնքան հավաստի էր, որքան որ կես կիլո սխտորը…

Նա շատ ուրախացավ, երբ առաջին անգամ գնալով քննիչի մոտ, տեսավ, որ նա ծանոթ մարդ է իրեն։ Միասին սովորել էին համալսարանում։ Ինքը՝ լեզվագրական ֆակուլտետում, իսկ նա՝ իրավաբանական։ Ապրել էին միեւնույն հանրակացարանում, մինչեւ անգամ միեւնույն սենյակում։ Միասին էին նախաճաշել, ճաշել ու ընթրել, միասին էին ծանոթացել աղջիկների հետ, միասին էին հաճախել կինո, բաղանիք, էքսկուրսիաների… Օգնել էին իրար՝ նեղ վիճակում, իրար հետ կիսել տնից ստացված ծանրոցները…

Ճիշտ է, ավարտելուց հետո կյանքը նրանց տարել էր տարբեր կողմեր, բայց, երբեմն֊երբեմն, տարեկան երկու֊երեք անգամ, հանդիպում էին պատահաբար, գնում միասին ճաշելու կամ գարեջուր խմելու եւ սեղանի շուրջը վերհիշելու իրենց ուսանողական տարիները կամ պատմելու իրենց ներկայի մասին։

Թեեւ նրանք, ըստ հին մտերմության, շարունակում էին դու֊ով խոսել միմյանց հետ, բայց այդտեղ, քննիչի կաբինետում, կալանավորը հարմար գտավ դուք֊ով դիմել իր վաղեմի ընկերոջը եւ մինչեւ անգամ նրա անվան առջեւում դնել «ընկեր» բառը․

— Բացատրեցեք, աղաչում եմ ձե, այս ի՞նչ է կատարվում մեր շուրջը, ընկեր…— սկսեց նա մտերիմ տոնով։ Բայց «ընկեր» ֊ը վերջին բառը եղավ նրա բերանում։ Հաջրոդը բառ չէր, այլ ատամ, որը, բռունցքի ուժեղ հարվածով ջարդված, ընկավ լեզվի տակ…

Կալանավորը մի պահ ոչինչ չհասկացավ։ Ապա գլխի ընկավ․— նրա վաղեմի ընկերը խիստ բարկացավ նրա վրա՝ դու֊ի փոխարեն այդպիսի պաշտոնական դիմումի համար, եւ ուզեց մի թեթեւ խրատել նրան՝ երբեմնի ընկերական կատակ֊ծեծերի ոգով, բայց, պատահաբար, մի քիչ ավելի ուժեղ խփեց, քան ուզում էր։

Կալանավորը նայեց նրան, ժպտաց եւ ուզեց ներողություն խնդրել այդ, իրոք որ, անտեղի պաշտոնական տոնի եւ «ընկեր» բառի համար։ Բայց քննիչն ինքը, կանխելով նրան, հաստատեց նրա միտքն այդ բառի անտեղիության մասին․

— Չէ՜ մի, ընկե՜ր… Խորհրդային մարդը չի կարող ընկեր լինել դաշնակցականի հետ…

Կալանավորի աչքերը քիչ մնաց դուրս թռչեին բներից։ Նա հայացքը չռեց քննիչի վրա։ Ատամը, ուրմեն, ջարդվել էր ոչ պատահաբար։ Դա արդեն պարզ էր։ Բայց դրա փոխարեն թագել էր մի ուրիշ, զարհուրելի հարց։ Մի՞թե, իսկապես, իր ուզսանուղության ընկերը, ապագա իրավաբանը, եղել է դաշնակցական եւ ինքն այդքան տարիներ չի նկատել դա… Եվ ահա այժմ, օգտվելով կալանավորի անզորությունից, գիտենալով, որ նա չի կարող ոչ ոքի հայտնել այդ մասին, ցինիկորեն խոստովանում է իր դաշնակցական լինելը… Սողոսկել է արդարադատության օրգանները, ձերբակալում է անմեղ մարդկանց եւ…

— Ժամանակ չկորցնենք, — ընդհատեց քննիչը նրա մտքերը, — պատմիր, դաշնակ, քո հակահեղափոխական գործունեության մասին։ Մանրամասն…

Ի՞նչ…

Կալանավորի գլխում ամեն ինչ խառնվեց իրար։Ուրեմն ոչ թե իրավաբանն ինքն էր դաշնակը, այլ նրան էր համարում այդպիսին… Ո՛չ, այդ արդեն՝ կատակ է անում ընկերը։ Նայեց երեսին։ Ո՛չ, կատակ չի անում։ Բայց չես խաբի քո մռայլ ձեւացրած տեսքով։ Իհարկե, կատակ է անում։ Թե՞, այնուամենայնիվ, կատակ չի անում…

— Խոսի՛ր, — գոռաց քննիչը եւ սապոգով ուժեղ խփեց նրա փորին։

Կալանավորն ուշագնաց ընկավ վար։

Քիչ հետո, երբ նրան կոպիտ կերպով ուշքի բերեցին, նա նույնիսկտ ժպտաց՝ երկմտանքի ավարտումից հանգստացած։ Պարզվեց։ Կատակ չէր անում։

Հաջորդ հանդիպումների ժամանակ, երբ նրա վաղեմի ընկերը «մշակում» էր նրան, նա անընդհատ նայում էր քննիչի աչքերին եւ ուզում էր պատասխան գտնել իր գլխում ծագած վերջին, բայց ամենակարեւոր հարցին․— համոզված ճանատի՞կ էր նա, թե՞ մարդկային դեմքը կորցրած սրիկա…

Կալանավորը հաճախ չէր պատասխանում նրա հարցերին՝ ոչ թե համառության պատճառով, այլ որովհետեւ չէր էլ լսում դրանք եւ շարունակ զբաղված էր այդ անպատասխան հարցով։ Եթե քննիչը նվիրված ազնիվ քաղաքացի է, ապա ի՞նչպես համատեղել ծեծը մեր բարոյական նորմերին։ Թշնամուն անգամ մենք չենք ծեծում։ Գնդակահարում ենք՝ եթե արդանի է դրան, բայց չենք ծեծեում։ Խոստովանությունը մենք ոչ թե կորզում ենք նրանից ծեծի ազդեցության տակ, այլ վերցնում՝ փաստերի ծանրության ներքո…

Իսկ եթե նա սրիկա՞ է… Այդ դեպքում նա ոչ թե սովորական սրիկա է, այլ առանց վադանանքի մարդ, սոցիալիզմի եւ կոմունիզմի հանդեպ իր հավատքը կորցրած մորթապաշտ, որը հավատում է միայն մի բանի․— մարդը գայլ է մարդուն, հոշոտիր, որ քեզ չհոշոտեն…

2

— Մի օր, ցերեըով, անսպասելի ժամին, մենախցի դուռը բացեցին եւ ներս թողեցին մի երկրորդ կալանավորի։ Չշփոթելու համար նրանց իրար հետ, մենք այսուհետեւ մեկին կանվանենք Առաջին, իսկ մյուսին՝ Երկրորդ։

Երկրորդը, տեսնելով Առաջինի մազակալած, նիհար դեմքը, սարսափով ետ մղվեց՝ կարծելով, թե ընկել է բանդիտ֊մարդասպանի մոտ։ Բայց նահանջի ճանապարհն արդեն փակ էր երկաթե դռնով ու փթանոց կշռաքարի նմանվող կողպեքով։

— Դրսի՞ց, — հարցրեց Առաջինը։

— Այո…

Նա առաջ եկավ, երկչոտ բարեւեց։

— Ի՞նչ կա դրսում։

— Արեւ է…

— Կյանքում, կյանքում ի՞նչ կա։

— Լավ է…— կմկմաց Երկրորդը։— Լավ է, կրկնեց ավելի հաստատուն։

— Ալիքը դեռ շարունակվո՞ւմ է։

— Ի՞նչ ալիք։ Ախ, ալիքը… Ի՞նչ իմանամ։ Ես ինձ համար աշխատում էի․ տուն֊գործարան, գործարան֊տուն…

— Չնայած դրան դուք էլ ընկաք ալիքի մեջ…— տխուր քմծիծաղեց Առաջինն իր մազակալված շրթունքներով։— Եվս մի անմեղի…

— Ինչո՞ւ անմեղի, — վրդովվեց Երկրորդը։— Մի՞թե մեզ մոտ անմեղներին… Եթե բերել են՝ ուրեմն մի բան գիտեն…

— Հանցա՞նք եք գործել, — լարվեց Առաջինը։

— Երբեք։

— Ուրեմն անմե՞ղ եք։

— Երբեք։

Առաջինը հասկացավ։ Երկրորդը վախենում էր։ Բայց մի՞թե չէր վախենում նաեւ Առաջինը։ Լռեց։ Առանց այն էլ՝ շատ էր դուրս տվել անծանոթ մարդու մոտ…

Լուռ նստեցին երկու ժամի չափ։ Դուռը նորից բացվեց եւ պահակը կանչեց Առաջինին։

Կես ժամ հետո Առաջինը վերադարձավ ածիլված, լողացած։ Երկրորդը չճանաչեց նրան։ Նայելով նիհարկոտ, համակրելի եւ վստահություն ներշնչող դեմքին, ասաց տխուր եւ սիրալիր․

— Համեցեք, բախտակից… Դրսի՞ց։

— Ոչ, տարի եւ կես է, որ նստած եմ։

— Մի՞թե այդքան երկար է տեւում քննությունը…— սառեց Երկրորդը։

— Ձեզանից է կախված։ Եթե ուզեք՝ կվերջացնեք առաջին ամսում։ Եվ դա կլինի ձեր կյանքի վերջին ամիսը։

Երկրորդը գունատվեց, կարկամեց եւ ապա դիմեց նրան․

— Բացատրեցեք խնդրեմ, այս ի՞նչ է կատարվում մեր շուրջը, ընկեր…

Ապա, շտապելով ինքը գտնել որեւէ պատասխան՝ նախքան Առաջինը կխոսեր, նա ասաց ինքնիրեն․

— Քանի դեռ դրսումն էի, գիտեի, որ բռնում են ժողովրդի թշնամիներին։ Բայց հենց որ ինձ բռնեցին, հասկացա, որ ոչ միայն նրանց։ Դուք էլ, ընկեր, բոլորովին նման չեք թշնամու։ Այ, ուրիշ բան՝ քիչ առաջ այստեղ գտնվող մի մարդ։ Լավ էր, որ նրան տարան…

Առաջինը մինչեւ իսկ ծիիծեղեց․

— Եվ նորից բերեցին։ Դա ես եմ։

Երկրորդն ապշած նայեց նրան։

— Եթե մազերի քանակով որոշվի հանցանքը, — կատակեց Առաջինը, — այդ դեպքում բոլոր կանայք ֆաշիստներ են…

Նստեցնելով նորեկին իր կողքին, ցեմենտի վրա, Առաջինը պատրաստվեց անկեղծ խոսակցություն սկսել նրա հետ՝ աշխարհի գործերի մասին, բայց… ինչպիսի՜ բարեբախտություն, որ նույն վայրկյանին նա հասկացավ ամեն ինչ…

Երկրորդը բանտարկյան չէր, այլ լրտես, որին բանտարկյալի տեսքի տակ բերել էին նրա մոտ՝ խոստովանություն կորզելու համար…

— Իրավացի եք, ընկեր, — ասաց նա՝ որքան հնարավոր էր անկեղծ տոնով։— Հասկանալի չէ, թե ինչ է կատարվում մեր շուրջը։ Բայց հասկանալի չէ նրա համար, որ մենք տհաս մարդիկ ենք եւ չենք կարողանում ընբռնել պետության բարձր նկատառումները։ Եվ մեր ի՞նչ գործն է՝ մտածել այդ մասին։ Դրա համար մենք ունենք առաջնորդ, նա գիտե ամեն ինչ, նա մտածում է բոլորիցս էլ լավ եւ բոլորիս փոխարեն։ Իսկ մեր ֆունկցիան է՝ լինել բանտարկյալներ։ Նստենք եւ սպասենք։ Կարիք չկա զոռ տալու մեր գլխին…

Երկրորդը համաձայնվեց մեծ հոժարությամբ։ Եվ ավելի արագ, քան կարելի էր սպասել։ Ո՞ւր կորավ նրա հարցասիրությունը…

Այդ մասին գիտեր միայն Երկրորդը։ Նա հասկացավ։ Իրեն բերեցին այս մենախուցը, որտեղ նախապես բերել էին այս լրտեսին՝ բանտարկյալի տեսքի տակ։ Եվ որպեսզի նմանությունը շատ լիներ՝ չէին ածիլել երկար ժամանակ։ Բայց իսկույն, զգալով, որ նրա տեսքը վստահություն չներշնչեց նորեկին, լրտեսը նշան արեց։ Պահակը, որն աննկատելիորեն նայում էր դռան անցքից, դուռը բաց արեց, եւ նրան տարան ածիլելու։ Բայց ածիլեցի՞ն արդյոք, թե՞ սա ուրիշ մարդ է՝ նույնպես լրտես…

Առաջինն ու Երկրորդը նայեցին իրար։ Քիչ հետո, սթափվելով ու զգալով, որ նայել են կասկածելիորեն երկար, ժպտացին եւ բարեկամաբար սկսեցին անկեղթ խոսակցություն այն մասին, թե որքան գեղեցիկ եւ հարուստ է կյանքը մեզ մոտ, որքան ճիշտ է կատարվում ամեն ինչ եւ որքան իմաստուն է մեր հայրն ու ուսուցիչը, բոլոր ժամանակների եւ ժողովուրդների ամենամեծ առաջնորդը…

Նրանք խոսքեր չէին գտնում՝ իրար գերազանցելու, իրենց երջանկությունն արտահայտելու համար…

3

Երկու շաբաթ շարունակ նրանք փառաբանում էին կյանքն ու արդարադատությունը, օգնում էին իրար՝ ծեծից ջարդված մարմինները ցեմենտի վրա իջեցնելու։ Միաժամանակ ստուգում էին աչքի տակով, թե իսկակա՞ն են արդյոք մարմնի կապուտկածները, թե՞ թանաքով ներկված։ Սոխ էին հրամցնում իրար՝ հացի փոքրիկ կտորների հետ ուտելու, եւ չէին կշտանում զարմանալուց, թե որքան է առաջ գնացել մեզ մոտ գյուղատնտեսությունը, ինչպիսի հիանալի սոխ ու սխտոր է աճում մեր համայնական դաշտերում…

Երկու շաբաթ հետո, դարձյալ ցերեկով, դարձյալ մի արտահերթ ժամի, դուռը բացվեց եւ ներս թողեցին Երրորդին։

Նայելով Երրորդի ակնհայտորեն կասկածելի դեմքին, Առաջինն ու Երկրորդը մեղավորաբար եւ ներողություն հայցողի պես նայեցին իրար։ Նրանք հասկացան, որ սխալված են եղել մինչեւ հիմա՝ կասկածելով իրար վրա։ Նրանք երկուսն էլ անմեղ մարդիկ էին եւ իզուր էին լռել կամ կեղծել երկու շաբաթ շարունակ՝ փոխանակ իրենց սրտերը բաց անելու միմյանց։ Լրտեսը, որպիսին նրանք համարում էին իրար, այդ Երրորդն էր, որին վերջապես, անհրաժեշտ էին գտել ուղարկել այդ երկու համառ եւ ոչինչ հանձն չառնով մարդկանց մոտ…

Իսկ Երրորդը, գյուղացի երիտասարդ, կանգնել էր արդեն փակ դռան մոտ եւ, հայացքը շուռ տալով մենախցի երկու բնակիչներից մեկից դեպի մյուսը, աշխատում էր սկզբից եւեթ որոշել, թե դրանցից ո՛ր մեկն էր իսկական բանտարկյալը եւ ո՛ր մեկը՝ լրտեսը… Նա նորեկ չէր, փորձ ուներ արդեն…

— Համեցիր, — հրավիրեց Առաջինը։— Դրսի՞ց։

— Ոչ, — ասաց Երրորդը։— Վեց ամիս է, որ նստած էի ընդհանուծ սենյակում, բայց, չգիտեմ ինչու, փոխադրեցին այստեղ։

«Սրիկա…— մտածեց Երկրորդը։— Չգիտե, թե ինչու են փոխադրել» ։

Երիտասարդը դուրս եկավ խոսքառատ մարդ։ Նստեց եւ իսկույն սկսեց պատմել իր գլխին եկածը․— ե՛ւ այն, թե ինչ էր անում գյուղում, ե՛ւ այն, թե ինչպես զրպարտեցին նրան եւ ձերբակալեցին, ե՛ւ այն, թե ովքեր են նստած այն ընդհանուր սենյակում, որտեղ ինքն էր…

«Շատ է խոսում, որ մեզ էլ խոսեցնել տա», — գարշանքով մտածեց Առաջինը։

Նույնը մտածեց նաեւ Երկրորդը, բայց հանկարծ կանգ առավ իր մտքի կեսի վրա։ Իսկ ո՞վ ասաց, թե նա լրտես է։ Գյուղացի, անմեղ երիտասարդ է, բռնել են եւ բերել՝ ինչպես մյուսներին։ Իսկ ո՞վ կարող է վստահեցնել, թե լրտեսն Առաջինը չէ, այդ համալսարանավարտ օձը, որն իր մարդկային դեմքը կորցրած, եկել է խորտակելու իր պես բանվորի կամ սրա պես գյուղացու կյանքը…

Գիշերը, երբ Երկրորդին տարան քննության, կասկածն ընկավ նաեւ Առաջինի սիրտը։ Քննությա՞ն տարան նրան արդյոք, թե՞ տեղեկություններ ստանալու նոր բանտարկյալի մասին։ Եվ ի՞նչպես էր իր խիղճը տանում՝ ցերեկը կասկածել այսպիսի հիանալի, պարզասիրտ տղայի վրա… Ահա պառկել ու լաց է լինում իր երեխայի, մոր, կրտսեր եղբոր, իր կնոջ, ամեն ինչի համար…

— Վե՛րջ տուր, — բարեկամաբար հանդիմանեց նա։— Լացով չես օգնի ոչ քեզ, ոչ ձերոնց։ Եվ… մի լինի շատ միամիտ։ Ինչ որ մտածում ես՝ լեզվիդ ծայրին է։ Իսկ ի՞նչ գիտես, թե մեր կողքի ընկերը…

Երրորդը, վախեցած աչքերով, վեր կացավ նստեց։ Նա ուզեց ջերմ շնորհակալություն հայտնել նրան՝ նախազգուշացման համար, բայց խոսքերը կանգ առան մնացին նրա բերանում։ Գարշելի արարած… Որպեսզի կասկածը հեռացնի իրենից, զրպարտում է անմեղ մարդուն…

Առաջինը որսաց երիտասարդի չարկամ հայացքը եւ սառը քրտինքը պատեց նրան։ «Սատկելու եմ արժանի եւ ոչ թե ապրելու, — զայրացավ նա իր վրա։— Ձերբակալվելուց հետո էլ մնացի նույն ապուշ միամիտը։ Նստել եւ բարի խորհուրդներ եմ տալիս ծպտված լրտեսին եւ մեղադրում եմ ազնիվ մարդուն, որին այս րոպեիս գուցե քննիչը հասցնում է մահվան դուռն ու ետ բերում» …

Նրանք շուռ տվեցին մեջքերն իրարից եւ պառկեցին ցեմենտե հատակի վրա։ Ինչպիսի՜ հաճույքով կհոշոտեին նրանք իրար՝ եթե չվախենային դաժան հատուցումից…

Քնե՞լ էին նրանք արդեն, թե միայն ընդարմացել, երբ լսեցին խուլ ոտնաձայներ։ Չոր զնգոցով հնչեց բացվող կողպեքի ձայնը, երկաթային ճռնչոցով ետ գնաց մենախցի դուռը եւ ներս ընկավ ջարդված ու արյունլվա եղած կալանավորը…

Այդ արդեն չեղավ… Կարելի է ձեւացնել, կեղծել, բայց ոչ այսպես չափազանցված ձեւով…

Առաջինն ու Երրորդը հասկացողաբար նայեցին իրար եւ քիչ մնաց աչքով անեին։

Բայց հարկավոր չէր ցույց տալ Երկրորդին, թե նրանք գլխի ընկան, որ նա էր լրտեսը։ Ուտի եւ, ամենայն խնամքով պառկեցրին նրան եւ ջուր տվեցին խմելու։ Քիչ հետո քննիչի մոտ կանչեցին Առաջինին։ Նրա գնալուց հետո, դռան փակվելու ձայնի վրա, Երկրորդն սթափվեց եւ, տագնապած նայելով շուրջը, հարց տվեց Երրորդին․

— Ես… հո… ավելորդ բաներ… չասացի՞… ուշագնաց վիճակում… նրա ներկայությամբ… Կարող է մատնել… սրիկան…

Ապա, ավելի սթափվելով եւ այժմ մտածելով, որ գուցե հենց լցտեսի հետ է խոսում ինքը, նա մտածեց․— «ավելի լավ… թող կարծի… թե ես մյուսի վրա եմ կասկածում… եւ ոչ թե իր» …

4

Չորս ամիս տեւեց երեքի համատեղ կյանքը մենախցում։ Եվ չորս ամիս շարունակ նրանցից ոչ մեկը չեկավ վերջնական եզրակացության, թե ո՛րն էր իր դիմաց իսկական բանտարկյալը եւ ո՛րն էր լրտեսը։ Կյանքը մենախցում նրանց համար դարձավ նույնքան անտանելի, որքան որ դրսում։

Յուրաքանչյուրը հարյուրավոր անգամներ փոխում էր իր կասկածի մի կամ մյուս վարիանտը եւ նկատում էր, որ մյուսները եւս, կասկածում են մերթ իր վրա, մերթ իրար։

Եվ ոչ մեկի մտքից չանցավ այն վարիանտը, թե գուցե ոչ մեկն էլ նրանցից լրտես չէր։ Դա նույնքան անհեթեթ էր, որքան եթե մտածես, թե ինքդ ես լրտես…


Հրդեհ


Չորս օր էր, ինչ վառվում էր անտառը։ Ճամբարում այդ մասին իմացան սայլապան կալանավորներից, որոնք գնացել էին կենտրոնական ճամբար՝ մթերք բերելու։ Այնտեղ նրանք հանդիպել էին ուրիշ ճամբարից եկածների, որոնք էլ հենց պատմել էին այդ մասին։

Անտառը վառվում էր հսկայական տարածության վրա։ Բոլոր կալանավորներին նետել էին՝ կրակը հանգցնելու։ Ոչ ծառակտրում, ոչ ուրիշ աշխատանքներ։

Երկու օր հետո կենտրոնական ճամբարի պետի կարգադրությամբ գործի մեջ էին դրվել նաեւ ուրիշ երկու ճամբարների կալանավորները։ Բայց, ոչինչ չէր օգնում եւ անտառը վառվում էր ահա չորս օր։

Չորրորդ երեկոյան քնելուց առաջ, բուժակը կալանավորներին տվեց ինչ֊որ հաբեր՝ կուլ տալու համար։ Նրա ասելով՝ դրանք պիտի օգնեին շնչահեղձ չլինելու՝ եթե գիշերով ծուխը շուռ գար դեպի այդ ճամբարը։ Կրակն առաջանում էր այդ ուղղությամբ…

Առավոտյան բրիգադներից երկուսն ուղարկեցին՝ օգնելու հրդեհը հանգցնողներին։ Նշանակում է՝ կրակը մոտենում էր…

Երեկոյան բրիգադները վերադարձան սապսափելի վիճակում։ Ոչ այնքան տուժել էին կալանավորներն իրենք, որքան որ նրանց հագուստները։ Թեեւ արդեն ուշ գարուն էր, բայց պահեստում ուրիշ հագուստներ չլինելու պատճառով մարդիկ դեռ շրջում էին ձմեռային բամբակած շալվարներով ու բաճկոններով, մինչեւ անգամ բուշլատներով Գլխարկները եւ գուլպաները նույնպես բամբակած էին։ Եվ բոլոր հագուստների երեսն ու աստառը նույնպես բամբակյա կտորից էին։ Աշխատում ես, ասենք թե, կրակից հեռու, ծառ ես կտրում, եւ քեզ զգում ես ապահով։ Բայց օդի միջով հանկարծ գալիս է խարույկից թռած մի վառվող փշատերեւ, կարճլիկ ասեղի չափ մի կայծ, եւ աննկատելի նստում է վրադ։ Նստում է՝ ինչպես կայծքարից հանած կայծը՝ խավաթելի վրա։ Կայծի չնչին կետն իսկույն դառնում է կրակի մի շատ փոքրիկ օղակ, որը լայնանում է ու լայնանում, իհարկե, խորանալով նաեւ դեպի բամբակի խորքը։

Սկզբում դու չես զգում ոչինչ։ Ապա, եթե դա ձմռանն է կամ գարնան ցուրտ օրերին, մեջքիդ կամ գլխիդ, ուսիդ կամ ծնկիդ վրա զգում ես մի շատ հաճելի տաքություն, կարծես արեւն է թափանցում քո հաստ, բայց ոչ տաք հագուստներից ներս։

Եվ հանկարծ, շիկացրած հինգկոպեկանոցի չափ ինչ֊որ անտանելի տաքություն այրում է մարմինդ։ Դու սարսափած հանում ես բուշլատդ կամ գլխարկդ եւ տեսնում․ խոշոր անցք, իսկ շուրթերը՝ մխացող կրակ։ Ձյունով, ջրով կամ թքով հանգցնում ես կրակը, ափսոսանքով նայում ես ցուրտը ներս թողնող այդ մեծ օդանցքին եւ հագնում հագուստդ։

Երկու րոպե հետո դու նորից հապճեպ վար ես շպրտում այն։ Բանից դուրս է գալիս, որ լավ չես հանգցրել, մնացել է աննկատելի մի կայծ, որն այժմ բացել է երկրորդ անցքը՝ առաջինի կողքին…

Բրիգադները հրդեհի վայրից վերադարձան այդպիսի բազմաթիվ անցքերով՝ իրենց հագուստների զանազան մասերի վրա։ Չգիտես՝ լա՞ս, թե ծիծաղես։

Կալանավորները զայրացած էին եւ հայհոյում էին կրակը։ Ոչ թե այն կրակը, որն այրել էր նրանց հագուստները, այլ այն, որ մոխրացնում էր անտառը։

— Տեսնես ո՛ր բացբերանն է վատ հանգցրել խարույկը, դրանից է սկսվել հրդեհը։

— Ձեռքս որ ընկներ՝ կխորովեի էդ կրակի վրա եւ կուտեի։

— Լացդ գալիս է։ Մի տեսնեիք, տղերք, թե ինչքան անտառ է փչացրել։

— Իսկ մեզ համար՝ այսքան չարչարանք…

Բայց բոլորը հարձակվեցին վերջին խոսքն ասողի վրա։

— Հիմար, անտառն է ափսոս, թե չէ չարչարանքն ի՞նչ։ Քեզ համար մեկ չէ՞, թե որտեղ պիտի չարչարվես ամբողջ ժամկետդ։

— Ասում են՝ անտառն ինքնաթիռներից են հանգցնում, — ասաց ինտելիգենտ դեմքով մի երիտասարդ։

— Իսկ դու հավատա, իշուկ։ Ահա ինքնաթիռները…

Եվ ցույց տվեց կոշտուկներով ու ծառի խեժով ծածկված իր ձեռքերը։

Ուրիշ աշխատանքի գնացող կալանավորներն իմացան նրանցից, թե ինչպես էին հանգցնում հրդեհը։ Կրակից բավական հեռավորության վրա, լայն շերտով, տապալում էին ծառերը՝ անջատելու համար անտառի մասերն իրարից։ Գետնի վրա կացնով կտրատում եւ հաստ վերմակների նման հավաքում֊փաթաթում էին խոտի ու ճիմի շերտը՝ արմատներով միասին, որպեսզի կրակը չտարածվեր գետնի երեսով։

Իսկ կրակը տարածվում էր երկնքով։ Նայում էիր վերեւ եւ տեսնում, թե ինչպես հազարավոր եւ հազարավոր մոծակների նման, անտառի հրդեհվող մասից, քո բաց արած արձակ տարածության լայն շերտի վրայով, դեպի կանգուն անտառն էին թռչում այրված կամ դեռ այրվող փշատերեւները։ Եվ մեկ էլ, հանկարծ, կանգուն անտառի բարձրում, լսվում էր ճարճատոց, եւ սաղարթների մեջ տարածվում էր բոցը՝ իրոք որ կայծակի արագությամբ… Ուրեմն, թո՛ղ այն բնագիծը, վազ տուր մոտեցող կրակից մի քանի հարյուր մետր այն կողմ եւ նորից սկսիր ծառեր տապալել եւ ճիմը փաթաթել֊հավաքել…

Իսկ երբ ծխի մի վիթխարի հորձանք փչում էր բրիգադի վրա, կալանավորները, խեղդվելով, հազալով ու արտասվելով, փախչում էին հեռու, եւ պահակները հազիվ էին հասնում նրանց ետեւից ու խնդրում, աղերսում՝ կանգ առնել, հնարավորություն տալ՝ նրանց հաշվելու…

— Ուրեմն էդտեղ է՞լ էին հաշվում հիմարները։

— Բա ի՞նչպես։ Կպակասի մեկնումեկը, դե եկ որոշիր՝ կրակի մե՞ջ է մնացել, թե՞ իր գործը հանձնել է կանաչ դատախազին…

«Կանաչ դատախազը», ինչպես հայտնի է, անտառն էր, եւ նա ավելի պակաս դաժան չէր, քան ուրիշ գույնի դատախազները։ Բայց, չնայած դրան, կալանավորները երբմն֊երբեմն իրենց գործը հանձնում էին «կանաչ դատախազին», այսինքն՝ փախուստ կատարում։

Թեեւ գիշերները դեռ սպիտակ չէին, բայց որոշվեց ընթրիքից հետո եւս բրիգադներ ուղարկել հրդեհի վայրը։ Իսկ ո՞ւմ ուղարկել՝ երբ ցերեկը բոլորն էին աշխատել։ Պարզ է, ծառահատումից վերադարձածներին։ Բայց վերջիններս բարձրացրին աղմուկ֊աղաղակ․ իսկ ե՞րբ քնեն։

— Վաղը, մյուս օրը, — բղավեցին հրդեհից վերադարձածները։— Ուրմեն ի՞նչ, մենք ամբողջ օրը չարչարվենք, հրդեհը հանգցնենք, որ նա գիշերը նորից բռնկվի եւ մեր աշխատանքը կորչի՞։ Գնացեք, իժեր, թե չէ մենք ինքներս ձեզ դուրս կշպրտենք զոնայից…

— Դուք ոչ մի հրդեհ էլ չեք հանգցրել, — դիմադարձում էին մյուսները։— Այ, հոտը գալիս է, շուտով կհասնի մեզ։

Բայց մի՞թե վեճով է որոշվում աշխատանքի գնալ֊չգնալու հարցը ճամբարում… Պետն ասաց՝ բրիգա՛դ, աշխատանքի, նշանակում է՝ բրիգա՛դ, աշխատանքի…

Գիշերային բրիգադները դեռ դուրս չէին եկել ճամբարի զոնայից, երբ կատարվեց մի անհավատալի բան։ Հրդեհից վերադարձածների երկու բրիգադիրները, երկուսն էլ գող֊ավազակներ, մտան բարաք եւ կարգադրեցին․

— Բոլո՞րդ եք ընթրել։ Ապա, տղերք, վեր կացեք, շո՛ւտ, գնում ենք հրդեհը հանգցնելու…

Միայն մի քանի հոգի փորձեցին բողոքել, բայց բռունցքի մի քանի հարվածները փակեցին նրանց բերանը։

Ոչ, այդ լրացուցիչ աշխատանքի համար երկրորդ «պայոք» չէր հասնում նրանց։ Եվ ոչ էլ ճամբարներում «կարմիր տախտակ» ֊ներ կային, որ նրանց անունները գրվեին այնտեղ։ Պարզապես ափսոս էր անտառը, պետք էր փրկել ամեն գնով, նույնիսկ զոհելով ամենաթանկագին բանը կալանավորի համար՝ քունը…

Եվ, բոլորը միասին, քաղաքականներ, քրեական թեթեւ հոդվածներ ունեցողներ, որոնց անվանում էին շատ մեղմ, համարյա քնքուշ բառով՝ «կենցաղայիններ», իսկական քրեականներ՝ բոլորը վեր կացան եւ բռնեցին հրդեհի ճանապարհը։

Իհարկե, կային եւ այնպիսիք, որոնց համար մեկ էր՝ անտա՞ռն էր վառվում, թե ամբողջ աշխարհը։ Բայց դրանք հատուկենտ էին եւ քշվեցին֊գնացին ընդհանուր հոսանքի հետ։

Ամբողջ գիշեր, մոտակա հրդեհի ցոլքերի տակ, աշխատեցին նրանք՝ բաց անելու համար անտառի երկու մասերի միջեւ մի շատ լայն արանք, որը չկարողանար չեմքել հրդեհը։

Նրանք համարյա ավարտել էին աշխատանքը, երբ առավոտյան կողմ կենտրոնական ճամբարից եկան մարդիկ եւ կարգադրեցին՝ թողնե՛լ ախատանքը, վերադառնալ ճամբար։ Կրակը կհասնի մինչեւ այդ ճամբարի լայն բացատի եզերքը եւ կհանգչի, այս անգամ՝ անպայման։

Բարձրացավ կատաղի աղմուկի եւ հայհոյանքի մի այնպիսի հորձանք, որ պահակները, չխկչխկացնելով փակաղակները եւ փամփուշտներ հրելով հրացանափողերի մեջ, վազ տվեցին պաշտպանելու կենտրոնական ճամբարից եկածներին։

— Ստորնե՛ր, անտառը ձեզ ափսոս չէ, — բղավում էին չորս կողմից։

— Անտառը նրանց ի՞նչ, երբ չեն ափսոսում մարդկանց։

— Ամբողջ գիշերն աշխատեցինք, իսկ հիմա դուրս եկավ, որ իզո՞ւր։

— Ստիպեին էդ գարշելիներին՝ տնկել էդքան անտառ։

— Իժե՛ր…

— Սրիկանե՛ր…

— Թողեք գոնե վերջացնենք աշխատանքը, գուցե հրդեհն էստեղ է կանգ առնում։

— Ինժեներն ասել է, որ անհնար է։

— Տվեք դրանց ինժեներին մեր ձեռքը։

— Լռեցեք, տղաներ, շարունակում ենք աշխատանքը։

Բայց աշխատանքը չշարունակվեց։ Մի՞թե որեւէ դեր խաղում է կալանավոր կամքը։ Ասացին՝ բրիգադ, վերադաձրի՛ր, նշանակում է՝ բրիգադ, վերադարձի՛ր… Հայհոյե՞լ ես ուզում, գոռգոռա՞լ՝ ճանապարհը երկար է, հայհոյիր ու գոռգոռա՝ ինչքան քեֆդ է ուզում…

Այդպես էլ արեցին։

Նրանք դեռ ճանապարհին էին, երբ լույսը բացվեց։ Իսկ երբ լույսը բացվեց՝ բարկությունը տեղի տվեց անզուսպ ծիծաղի բռնկումների։ Կալանավորները նայեցին իրար եւ սկսեցին հռհռալ, քրքջալ, խրխնջալ։

Ի՜նչ տեսք էր նրանց տեսքը… Որ նրանք կեղտոտ էին, ցեխոտ, մրոտ՝ դա դեռ ոչինչ։ Բայց հագուստնե՜րը, հագուստնե՜րը…

Մարդիկ կային, որ քայլում էին՝ վրաները տասից ավելի հասկայական ծակեր։ Դրանց միջից երեւում էր նրանց մերկ մարմինը։ Կային եւ այնպիսիք, որոնց հագուստի վրա բացվել էր միայն մի անցք, բայց ինչպիսի՜… Մեկը, օրինակ, քայլում էր՝ բամբակե գլխարկն ամենայն խնամքով կզակի տակ կապած, բայց գագաթը մերկ։ Դե եկ ու մի ծիծաղիր։ Իսկ մի ուրիշը, միանգամայն անվթար հագուստով, բայց երկու ուսերի վրա երկու խոշոր անցքերով, կարծես ցարական բանակի գեներալ էր՝ իր փառահեղ ուսադիրներով…

Նկատելով մի նոր հետաքրքիր ծակ, կալանավորները ձայն էին տալիս իրար եւ վազում տեսնելու։ Այլեւս չկար բրիգադների ոչ մի կարգ, ոչ մի շարք։ Պահակներն սկզբում փորձեցին արգելել խառնիփնթորությունը, նորից փամփուշտներ հրեցին հրացանների մեջ, բայց պահակապետը թափ տվեց ձեռքը։ Թող զվարճանան։ Միայն թե բոլորը լինեն ձեր օղակումից ներս…

Շատ չանցած, ծիծաղը վարակեց նաեւ պահակներին։ Գտնվեց ամենահետաքրքիր տուժածը։ Դա մի խեղճ կալանավոր էր՝ նույնպիսի անվթար հագուստներով։ Միակ անցքը, աթոռի նստելատեղի չափ, բացվել էր նրա շալվարի հետույքի վրա։ Մարդը քայլում էր անրդրվելի անտարբերությամբ։ Նայում էիր առջեւից՝ ճիշտ է, այդպես էլ պետք ։ Իսկ ետեւից էիր նայում՝ ուզում էիր թավալվել գետնի վրա։ Պահակները նույնպես, հերթով լքում էին իրենց տեղը, վազում֊նայում էին եւ ծիծաղից ու շտապելուց լխկլխկալով, վերադառնում։ Պահակապետին երկար ժամանակ հաջողվում էր լուրջ մնալ, բայց վերջում նա այլեւս չկարողացավ։ Հանկարծ նստեց ճանապարհի եզրին։ Վախեցած մոտ վազեցին երկու պահակներ․

— Ի՞նչ պատահեց, ընկեր պետ…

Բայց պետն անկարող էր պատասխանել։ Նա ծիծաղում էր։

Այդպես, զվացթ տրամադրությամբ, նրանք մոտեցան ճամբարին, շրջանցեցին պարիսպը, որովհետեւ դարպասը հակառակ կողմոմն էր։ Նոր միայն զգացին, որ սարսափելի հոգնած են, սոված եւ ուզում են քնել։ Իսկ դարպասի մոտ՝ սովորական արարողությունը․— կանգնիր, որ հաշվեն քեզ։ Ոչ, ոչ թե սովորական արարողությունը, այլ այսօր մի քիչ էլ ավելի․ նախ հարկավոր է ջոկվել բրիգադ առ բրիգադ…

Արդեն լրիվ լույս էր։ Ճամբարի շուրջը փռված մեծ բացատը կարծես կալանավորի հագուստի վրա կրակից բացված ծակ լիներ, իսկ անտառը դրա շուրջը՝ մխացող կանաչ բամբակ…

Եվ հանկարծ, այդ կանաչ բամբակի վրա, այն կողմում, որտեղից քիչ առաջ դուրս ելան կալանավորները, սաղարթների մեջ լսվեց ճարճատյուն, եւ փայլատակեց կրակը…

— Հրդեհը…— բղավեցին բոլորը։— Գալիս է հրդեհը…

Մոռացան ե՛ւ հաշվելը, ե՛ւ ներս թողնելը։ Վերջապես։ Վերջապես հրդեհը հասավ նրանց բացատին ու հանգչելու է դրա եզրին։

Կարելի էր ապշել, թե ինչպիսի արագությամբ տարածվեց կրակն անտառով։

Բացատը կլոր էր, բայց երկու կողմերում ուներ շատ լայն ու երկարավուն շարունակություններ, որոնք գնում֊միանում էին հատող այլ երկարավուն բացատների հետ։ Կարճ ասած, անտառն այդտեղ կղզիացած էր բոլոր կողմերից, կրակը չէր կարող տարածվել ոչ աջ, ոչ ձախ, եւ ոչ էլ, մանավանդ, ճամբարի վրայով նետվել առաջ…

Կալանավորները, որ ահա քանի օր էր, ինչ պայքարել էին հրդեհի դեմ, առաջին անգամն էին տեսնում այն։ Նրանք միշտ աշխատել էին դրա կողքին, դրա հարեւանությամբ, բայց մերձեցման վտանգի առաջին իսկ պահին թողել էին եւ նորից հեռացել։

Իսկ այժմ, բացատում ապահով կանգնած, նրանք, թե ցավով՝ անտառի կորստյան համար, թե հիացմունքով՝ այդ կորստյան փառահեղ տեսարանից, կանգնել եւ նայում էին։ Քիչ առաջվա զվարթությունից չէր մնացել ոչ մի հետք։ Նրանք նայում էին ցավով եւ հիացմունքով։ Բայց ոչ միայն այդքանը։ Նաեւ տագնապով։ Թեեւ չկար նրանց սպառնացող վտանգ, բայց տագնապը՝ հրդեհի տեսքից, դեռ նախամարդու էության մեջ մխրճված եւ բնազդի վերածված, այժմ արթնացել եւ տիրապետել էր նրանց։

Երկնքի կապույտ ֆոտը վերածվեց մանր անցքեր ունեցող մաղի։ Անթիվ֊անհաշիվ փշատերեւները նուրբ ցանցով շղարշեցին կապույտը եւ սկսեցին սեւ անձրեւի նման թափվել ներքեւ, մինչեւ իսկ՝ «զոնայի» այս կողմում կանգնած կալանավորների վրա։

— Պարիսպը…— լսվեց հանկարծ մի ուժեղ կանչ։— Պարիսպը վառվում է…

Միայն մի վայրկյան կալանավորները բարձրացան ոտների թաթերի վրա, երկարեցրին վզերը, նայեցին։ Ապա, երկու կողմից շրջանցելով պարիսպը, վազ տվեցին դեպի դարպասի հակառակ կողմը։

— Կացե՛ք, կկրակեմ, — բղավեց մի պահակ։

— Լռի՛ր, հիմա՛ր, — սաստեց պահակապետը։— Պարիսպը վառվում է, գնում են հանգցնելու…

Հասնելով տեղ, կալանավորները տեսան, թե ինչպես բռնկվել էին բարաքները շրջապատած գերանե պատնեշի ծայրերը եւ վառվում էին իրար կողքի խիտ շարված մոմերի պես։

— Պարիսպը վառվում է, — թնդաց ուրախության աղաղակը։

Կալանվորներն սկսեցին շնորհավորել իրար, գրկախառնվել, խփել միմյանց ուսերի, հուզված ժպտալ իրար․

— Վառվում է… պարիսպը վառվում է…

— Ապա, հանգնել, շո՛ւտ, — հրամայեց պահակապետը, տեղ հասնելով։— Սա՞ ինչ խրախճանք է։

— Հիմարներ չկան։

— Փորձիր հանգցնել։

Եվ իրոք։ Պարիսպը մարդկանցից անջատված էր փշալարերի լայն մացառուտով։ Նույնն էր նաեւ ներսի կողմից։ Այն փշալարերը, որոնք ամբողջ ժամանակ պաշտպանել էին պարիսպը կալանավորների ենթադրյալ հարձակումներից, այժմ դարձել էին նույն պարիսպի խորտակման պատճառը։ Ոչ ոք չէր կարող անցենլ դրանց վրայով եւ փրկել պարիսպը։ Եվ ոչ ոքի մտքովն էլ, ճիշտն ասած, չէր անցնում՝ անել այդպիսի բան։ Փշալարերը, որքան որ պատճառ էին, նույնքան էլ՝ պատրված…

— Պարիսպը վառվում է…

Պարիսպի անկյունում կանգնած էր հսկող պահակի բարձր աշտարակը։ Ոչ ոք մինչեւ այդ ուշադրություն չէր դարձրել դրա վրա։ Եվ հանկարծ դրա բարձրում սկսեց դեսուդեն վազվզել պահակը՝ ինչպես թակարդն ընկած մուկ։

Պահակապետը վազեց այն կողմ։

Վառվում էր աշխարակի սանդուղքը։ Պահակը չէր կարող իջնել վար…

— Ցատկի՛ր, — բղավեց պահակապետը։

Կալանավորների հորձանքը, այլեւս ոչ ոքի չենթարկվող, սլացավ նույնպես այդ կողմ։

— Ցատկի՛ր, — նորից գոռաց պահակապետը։— Նախ նետիր հրացանդ, ապա ցատկիր…

Պահակը նետեց հրացանը։ Պետը, որ ուզում էր բռնել այն, վրիպեց։ Բռնեց մի բանդիտ, տվեց նրան։

— Ցատկի՛ր, — երրորդ անգամ հրամայեց պահակապետը։ Բայց փորձիր ցատկել այդպիսի բարձրությունից։ Պահակը շեմքեց անցավ աշտարակի հարթակի տախտակե պատվացից դուրս, փորձեց վար սողալ դրա գերանե չորս ոտքերից մեկով։

Բազմաթիվ կալանավորներ մոտ վազեցին, բարձրացրին ձեռքերը․

— Մի վախենա, կբոռնենք քեզ…

Պահակը հաջողությամբ սողաց վար՝ մինչեւ գերանի կեսը, եւ ապա ցատկեց գետին։

Դեռ նոր էր նա հեռու վազել կաղեկա, երբ կրակը, լիզելով սանդուղքը, բարձրացավ աշտարակի ծայրը եւ բռնկեց դրա հարթակն իր տախտակե պատվարով։ Վառվեց առաստաղից կախված զանգի պարանը, զանգը զնգոցով ընկավ հատակին։

Բարձրացավ միահամուռ ծիծաղ։

— Ապո՛ւշ, հիմա է տագնամ հայտարարում։

— Սպասեցեք, սպասեցեք, հիմա հարթակը կվառվի, կծակվի, զանգը կընկնի գետին։

— Կհալչի տաքությունից, կթափվի։

— Կճաքճքվի, կտոր֊կտոր կլինի։

— Տղանե՛ր, — լսվեցին հանկարծ մի քանի կողմերից, — բարաքներն են վառվում…

— Բարաքներն են վառվում, — բռնկվեց խնդության նոր փոթորիկը։

— Բարաքներն են վառվում…

— Բաղլինջներն են ոչնչանում…

Պահակապետը, որ աննպատակ վազվզում էր դեսուդեն, տեսավ դարպասի կողմից դեպի իրեն եկող ճամբարի պետին եւ վազեց ընդառաջ։

— Բարաքներն են վառվում, — ասաց ճամբարի պետը՝ հեւալով։— Բեր բոլորին դեպի դարպաս։ Պետք է փրկել՝ ինչ որ հնարավոր է…

— Կալանավորներ, այս կողմ, — ձեռքով արեց պահակապետը՝ ինքն շտապելով ամենից առաջ վազ տալ դեպի դարպաս։

Ոչ ոք չշարժվեց տեղից։

— Կալանավորներ, ձեզ հետ եմ, — բղավեց նա՝ կանգ առնելով։— Այս կողմ։ Հարկավոր է փրկել ճամբարը։

— Իսկ ինչո՞ւ փրկել…— հարցրեց մի քաղաքական կալանավոր։

— Ինչպե՞ս թե ինչու։ Բաց երկնքի տակ կմնաք, հիմարներ։

— Բաց երկնքի տակ բաղլինջներ չկան, — բացատրեց երկրորդը։

— Հիմարություններ դուրս չտալ, — սաստեց պահակապետը։— Ապա, մա՛րշ։ Պետք է փրկել ինչ որ հնարավոր է։

— Իսկ ի՞նչ կա, որ ինչ փրկենք, քաղաքացի պահակապետ, — հարցրեց մի խաղաղ կալանավոր՝ մոտենալով նրան։— Ինքներդ ասացեք՝ ի՞նչը փրկենք…

Նախքան պատասխանելը՝ պահակապետը հիշեց․— բարաքներում ոչինչ չկար․— ոչ անկողիններ, ոչ նստարաններ, ոչ սեղաններ, ոչ որեւէ ուրիշ առարկա։ Միայն հատակից առաստաղ գամված քառակողմ գերաններ, դրանց վրա երկու բարձրությամբ խաչաձեւ մեխած ուրիշ թեւ֊գերանակներ եւ վերջիններիս վրա ամրացված տախտակներ՝ երկհարկանի քնելատեղեր։ Հա, նաեւ թեւ֊գերանակների տակ շեղակի դրված տակդիրներ՝ ամրության համար, երկրորդ տախտակների վրա բարձրանալու համար ներքեւի կողմի գերանին խփած ոտքի տակտիրը, իսկ երկու քնելատեղերի միջեւ՝ ցածրիկ պատվարներ, որպեսզի մեկը չգրավեր մյուսի տեղի մի մասը…

— Բարաքները փրկեցեք, — ասաց պահակապետը։

— Գետնի տակն անցնեն բարաքները, — ձեռքը թափ տվեց խաղաղ կալանավորը։

Մի կողմ հրելով նրան, պահակապետը բղավեց դեպի մյուսները․

— Փրկեցեք բարաքները, թե չէ վաղվանից ստիպված պիտի լինեք կառուցել նորերը։

— Դե ինչ, կկառուցենք։ Միեւնույնը չէ՞ թե որտեղ աշխատենք։

— Տղաներ, խոստանում եմ «մեծ պայոք» ։ Ապա՞…

Բայց ոչ ոքի չհրապուրեց ոչ «տղաներ» դիմումը՝ փոխանակ «կալանավորների», եւ ոչ էլ «մեծ պայոքը» ։

— Արտաքնոցն է վառվում, — ծիծաղելով բացականչեց մեկը։

Եվ բոլորը թողեցին պահակապետին ու վազ տվեցին այն կողմ՝ զվարճանալով, որ արտաքնոցը կարող է վառվել։

Երբ պետերի եւ պահակների համար պարզ դարձավ, որ այլեւս չի կարելի փրկել ոչինչ, նրանք դադարեցին դեսուդեն վազվզելուց եւ կանգ առնելով՝ ինչպես կալանավորները, նույնպես սկսեցին նայել հրդեհին։ Պահակապետը հիշեց, որ հենց սկզբից էլ անհնար էր որեւէ բան անել, քանի որ մոտակայքում ջուր չկար։ Ջուրը կալանավորների համար բերում էին անտառի գետակից, կես կիլոմետր այդտեղից հեռու…

Երբ քիչ հեռվում կանգնածները բղավեցին՝ «հաց կտրելու տեէն է վառվում», եւ բոլորը նետվեցին այդ կողմ, ոչ ոքի ափսոսը չէր՝ ոչ հաց կտրելու տեղը, ոչ ցեխի պես թաց ու սեւ հացը։ Եվ ոչ էլ, իհարկե, այն փայտե ձողիկները, որոնցով հացի «պայոքի» փոքր կտորներն են ամրացնում մեծ կտորի վրա, որպեսզի կշռելուց հետո արկղում դարսելիս դրանք չխառնվեն իրար։

Վառվեց խոհանոցը, բայց դարձյալ չափսոսացին ոչ երեսուն դույլ ջուրը եւ ոչ էլ տասը կիլո կարտոֆիլը։

Կիսայրված պարիսպը վար ընկավ շառաչով՝ տեղ֊տեղ դեպի դուրս եւ տեղ֊տեղ դեպի ներս՝ իր տակ տապալելով փշալարերի մացառուտը։ Կալանավորների աչքի առջեւ բացվեց վառվող ճամբարի ամբողջ փառահեղ տեսարանը։

Ոչ ոք չէր մտածում ո՛չ ուտելիքի, ո՛չ հանգստի, ո՛չ քնելու մասին։ Խնդությունը համակել էր նրանց ամբողջ էությունը։ նայում էին լուռ, գոհ, ոխակալ, իսկ այստեղ֊այնտեղ լսվում էին խոսակցություններ․

— Խնդրենք կենտրոնին, որ թույլ տա կառուցել ոչ թե նոր բարաքներ այլ տներ՝ ամեն մեկիս համար…

— Էլի թող լինի պարիսպից ներս, պահակների հսկողության տակ…

— Թող կնանիք բերել տան մյուս ճամբարներից, ամուսնանանք, ապրենք ամեն մեկս իր տան մեջ…

— Կամ բերել տան մեր կանանց ու երեխաներին…

— Էլի թող գնանք ծառ կտրելու՝ պահակների հսկողության տակ։

— Մենք շուտ կկառուցենք։ Մի ամբողջ գյուղ։ Ի՞նչ եք կարծում, թույլ կտա՞ն։ Կկազմենք կոլեկտիվ տնտեսություն կամ դրա նման մի բան։ Չէ՞ որ հիմա էլ ենք բրիգադներով աշխատում…

— Է՜, եղբայր, մի խոսքով ասա, որ ազատություն ես ուզում՝ ժամանակից շուտ։

— Ոչ թե ազատություն, այլ գոնե ազատ աքսոր։

— Ավելորդ եք խոսում։ Էլի կառուցել կտան էսպիսի ճամբար…

Բոլորը հարձակվեցին վերջին խոսքն ասողի վրա, հայհոյեցին չորս կողմից։ Ինչ է, մի՞թե կալանավորին չի կարելի ազատ լինել գոնե իր երազանքների մեջ…

Այդ պահին լսվեց ամենախելոք ձայնը եւ բոլորը համաձայնվեցին նրա հետ․

— Առայժմ թող մոխրանա այս նզովյալը, հետո կերեւա, թե ինչ կլինի…


Երկու ողջերթ


Երբ գնում ես հեռու ճանապարհ, եւ քեզ ողջերթ են մաղթում մարդիկ, դու զգացված լսում ես նրանց եւ շուտով մոռանում խոսքերը՝ իրար նման։ Բայց մեկն այդ ողջերթներից դու տանում ես քեզ հետ, քո հոգու մեջ, եւ այդ մեկը դառնում է պատվար քո հոգուն, դառնում է վահան բոլոր փորձությունների դեմ։

Իսկ եթե երկու ողջերթ ես տանում դու քեզ հետ՝ ուրեմն երջանիկ ես կրկնակի անգամ։

Մի սովորական օր, Երեւանի վերուղարկման բանտում, երբ մենք, քննչական բովով վաղուց արդեն անցած, սպասում էինք մեր դատավճռին, եկան եկան եւ հայտնեցին ինձ․— «իրերդ հավաքիր» …

Տարօրինակ է, երբ անսովոր դեպքը կատարվում է սովորական օրով։ Գուցե ուրախալի է, գուցե ցավալի, — բոլոր դեպքերում դա տարօրինակ է։ Չէ՞ որ սովորական օրը՝ դա այն օրն է, երբ դու արդեն կորցրել ես քո նախորդ կյանքի զգացողությունը, դադարել ես նաեւ սպասելուց որեւէ փոփոխության՝ հետագայում, եւ ներկա քո կյանքը քեզ թվում է քո կեցության հավիտենական ձեւը։ Դու արթնանում ես վաղ առավոտյան, լսում բացվող կողպեքի ձայնը, բոլորի հետ միասին դուրս գալիս լվացվելու, վերադառնում ես այնտեղից, սպասում նախաճաշի։ Ստանում ես նախաճաշը՝ սպասում ճաշի։ Ստանում ես ճաշը՝ սպասում քեզ հասանելիք քսան րոպե զբոսանքին՝ բանտի փոքրիկ բակում՝ բարձր պարիսպներով։ Զբոսանքից հետո սպասում ես իրիկնաթեյին, այսինքն՝ եռացրած ջրին՝ առանց գույնի։ Ապա քնում ես, որպեսզի հաջորդ օրը վերսկսես փոքրիկ սպասումների նույն շարանը։

Եվ հանկարծ՝ «իրերդ հավաքիր» …

Նշանակում է՝ վերջ սովորական օրերին։ Նշանակում է՝ դա չէր քո կեցության վերջնական ձեւը։ Ի՞նչ է սպասում քեզ առաջիկայում՝ դու չգիտես։ Բայց գիտես հաստատ, որ քեզ չի սպասում ամենասարսափելին․— այլապես դու չէիր ընկնի ընդհանուր բանտախուց եւ քեզ չէին կանչի ցերեկով։ Իսկ եթե չի սպասում ամենասարսափելին, նշանակում է՝ սպասում է անհայտությունը։ Իսկ անհայտությունը միշտ բաղձալի է, որովհետեւ հղի է հույերով եւ պարզապես հետաքրքիր է։ Ավելի վատ չի լինի, քան որ է՝ հուսում ես դու։ Ապա ուրեմն ի՞նչ է լինելու՝ հետաքրքրվում ես դու։

Մեզ, մեկական մարդու, հանեցին տարբեր բանտախցերից։ Հավաքվելով բանտի միջանցքում, մենք զարմանքով նկատեցինք, որ բոլոր յոթս էլ թանոթներ էինք դեռ ազատությունից, նույնիսկ մտերիմներ, կապված միմյանց հետ երբեմնի մեր պատկանելիությամբ կոմերիտությանը, կապված մեր աշխատանքի բնությով, անձնական բարեկամությամբ։

Գուցե մի բարի մարդ էր կամեցել այդպես, որ մեր դժբախտության մեջ մենք չլինեինք բոլորովին մենակ։ Գուցե եւ դա կարգադրել էր մի ուրիշ, ավելի զորավոր ուժ՝ պատահականությունը…

Մեզ նստեցրին բեռնատար բաց մեքենա։ «Երեսներդ դեպի ներս, — կարգադրեցին մե, — նայեցեք իրար» ։ Բայց կա՞ր արդյոք որեւէ ուժ, որ արգելեր մեզ՝ նայելու դեպի դուրս, Երեւանին, հրաժեշտ տալու նրան։

«Հինգ տարի, հինգ տարի», — շպրտեցին մեզանից հինգին։ «Ութ տարի, ութ տարի», — շպրտեցին ինձ եւ մի ուրիշին։ Մեքենան շարժվեց։

Մենք լուռ էինք։ Ոչ միայն նրա համար, որ այդպես էր հրամայված, այլեւ որ կարկամել էինք ապշությունից։ Բեռնատարը սլանում էր, մենք նայում էինք ետ՝ դեպի հեռացող փողոցը։ Մոտիկից մարդիկ արագ հեռանում էին մեզնից եւ նույնքան արագ փոքրանում, դառնում երեխայի, ապա ճնճղուկի չափ…

Այդպիսի բան մենք երբեք չէինք տեսել անցյալում։ Իսկ այժմ այդ նրանից էր, որ մի տարուց ավելի մենք նստել էինք բանտում, պարփակված՝ բանտախցի չորս պատերի մեջ, կատարելով օրական ընդամենը քսան րոպե զբոսանք՝ բանտախցից ոչ֊շատ մեծ բակով։ Մեր աչքերը ետ էին վարժվել մեծ տարածություններից, հեռանկարից։ Եվ ահա մարդիկ փոքրանում էին, դառնում երեխայի, ապա ճնճղուկի չափ…

Կայարանում մեզ տարան կառամատույց, հրամայեցին նստել։ Շրջապատեցին՝ կղզիացնելով ազատ մարդկանցից։ Եվ այդտեղ մենք ճաշակեցինք ամենադառը վիրավորանքը մեր բանտարկության ամբողջ ընթացքում… Մեզ շրջապատեցին ոչ միայն պահակները, այլեւ շները…

Եթե մենք այդքան վտանգավոր էինք եւ այդքան սարսափելի, թող մեզ շրջապատեին կրկնակի, եռակի անգամ ավելի պահակներով։ Նրանք մարդիկ էին՝ ինչպիսիք էլ լինեին՝ թշնամաբար մեզ տրամադրված, թե բարեկամաբար։ Բայց շնե՜րը, շնե՜րը… Մարդը բանտարկել է մարդուն եւ մարդը տանջում է մարդուն՝ դա մեր ներքին գործն է՝ մարդկության։ Բայց մարդը ենթարկվի շների՞ն…

Ազատ մարդիկ կառամատույցի վրա շատ չէին։ Պատշաճ հեռավորության վրա կանգնած, նրանք նայում էին մեզ։ Ի՞նչպես էին նայում՝ ֆանատիկի կամ խաբված մարդու թշնամանքո՞վ, թե՞ հասկացողի բարյացակամությամբ՝ մենք չէինք նկատում, մենք հուզված էինք եւ ամբողջովին լցված վիրավորանքով։

Եվ հանկարծ մենք նկատեցինք առանձնակի կանգնած մի երիտասարդ տղայի եւ աղջկա։ Կույրն անգամ կտեսներ, որ նրանք սիրահարված էին։ Երեւի եկել էին կառամատույց՝ հենց այնպես, զբոսնելու կամ երազելու այն մասին, թե իչնպես երբեւէ միասին մեկնելու են որեւէ տեղ։ Շրջել էին թեանծուկ, մեկմեկու հպված։ Եվ այդ դիրքով էլ նրանց գտել էր անակնկալը՝ մեր հայտնվելը։ Նրանք մնացել էին հենց այդպես թեւանցում արած, մեկմեկու հպված, եւ կարծես քարացել։

Նրանք նայում էին մեզ։ Եվ մեզանից յուրաքանչյուրը, որ մոլորված հայացքով նայում էր ամեն կողմ, պատահաբար հանդիպելով նրանց հայացքին՝ այլեւս անկարող էր դառնում կտրվել դրանից։ Այդպիսով բոլորս, մեկմեկու ետեւից, գամեցինք մեր հայացքները նրանց։

Մի՞թե կարող են այդքան արտահայտիչ լինել մարդկային աչքերը… Որ նրանք կարող են շատ բան՝ մենք այդ գիտեինք դեռ առաջ։ Բայց գիտեինք այնպես, թե նրանք ասում են մերթ մի բան, մերթ՝ այլ։ Բայց որ կարող են ասել այդքան բան միանգամից…

Ոչ, դա հայացք չէր, այլ հրաժեշտի ողջերթ՝ ավելի հոգեբուխ եւ պերճախոս, քան մինչեւ անգամ կենդանի խոսքը…

Բայց ոչ միայն այդ։ Զույգի հայացքը, մեզ վրա գամված, միայն նրանցը չէր, այլ ամբողջ ժողովրդինը։ Ժողովուրդն էր մեզ ողջերթ մաղթում նրանց հայացքում…

Մի պահ մենք կտրվեցինք նրանցից, նայեցինք իրար։ Մտերմական հոգատարությամբ մենք անհանգստացանք, թե բոլո՞րս ենք արդյոք նայում զույգին։ Մենք համոզված էինք, որ նա, ով կամփոփի այդ հայացքն իր հոգու մեջ՝ կմնա կենդանի իր հինգ կամ ութ տարում։ Իսկ ով չի նայի՝ նա չի կարողանա դիմադրել հազար ու հազար փորձություններին։

Բայց բոլորս նայում էինք նրանց։

Տեսե՞լ եք դուք արդյոք ժողովրդի աչքերը։ Դրանք սեւ են կամ կապույտ, շագանակագույն են կամ երկնագույն՝ դա միեւնույնն է։ Դրանք թախծոտ են ու սիրով լի, միաժամանակ ե՛ւ հայրական ու մայրական, ե՛ւ որդիական։ Ես ինչե՜ր կարող էի պատմել ժողովրդի աչքերի մասին, որոնք այդ պահին նայում էին մեզ…

Կար նաեւ երկչոտություն այդ աչքերի մեջ։ Թե՛ տղան եւ թե՛ աղջիկը կարծես ներողություն էին հայցում մեզանից, որ չեն կարող անել մեզ համար ավելին, քան անում էին․— կանգնել եւ նայել։ Այլապես ոչնչով չէին օգնի մեզ, բայց կխորտակեին նաեւ իրենց։

Բայց մի՞թե մենք սպասում էինք ավելին այդ գեղեցիկ ու թախծոտ զույգից, որը դեռ նոր էր սկսում իր կյանքը, իր սերը։ Կարելի՞ է սպասել ավելին, քան ամեն ինչը։ Այդպիսին էր նրանց հայացքը։

Երբեմնի կոմերիտական կայտառությունը վերադարձավ մեզ։ Մենք բարձր պահեցինք մեր գլուխները։ Այժմ տեսնում էինք, որ պոկված չէինք իրարից՝ մենք ու ժողովուրդը։ Եվ վագոն բարձրացանք այն հաստատ հավատով, որ մի օր նորից կվերադառնանք այստեղ…

Երեւանում արեւ էր, տաք, Մոսկվայում՝ ձմեռ, ձյուն։ Կուրսկի կայարանից մեզ նստեցրին փակ մեքենա՝ տանելու համար Յարոսլավսկի կայարան՝ ուղարկելու համրա հյուսիս…

«Սեւ ագռավ» … Այդպես էր կոչվում փակ մեքենան մեր լեզվով։ Բայց «սեւ ագռավները» նույնպես լինում էին տարբեր։ Կային այնպիսիք, որոնց միակ, փոքրիկ լուսամուտը գտնվում էր առաստաղի վրա եւ դու այնտեղով, ապակին պաշտպանող ճաղերի արանքով, կարող էիր տեսնել միայն երկնքի մի փոքրիկ կտոր եւ երբեմն էլ օդի մեջ ձգվող հաղորդալարերը։

Մեր «սեւ ագռավն» իր լույսն ստանում էր ետեւից կողմի դռնակի փոքրիկ ապակուց։ Տարածությունը ներսում բաժանված էր երկու մասի․— խորքը՝ կալանավորների համար, առջեւակողմը՝ պահակի։ Այդ երկու մասերն իրարից անջատված էին երկաթաճաղ երկփեղկանի դռնով։

Մեզանից հինգին անցկացրին այդ դռնից ներս։ Երկուսիս համար այլեւս տեղ չմնաց այնտեղ։ Դուռը կողպեցին։ Մենք երկուսս նստեցինք դրսակողմում, նեղլիկ նստարանի վրա։ Մեր դիմացի նստարանի վրա նստեց պահակը՝ հրացանը ձեռքին․— երիտասարդ ռուս զինվոր։ Դուռը ծածկեցին, մեքենան շարժվեց։

Նեղլիկ ու երկարավուն ապակին դռան վրա ծածկված էր հաստ եւ ձյան նման փափուկ եղյամով։ Լույս համարյա չէր թափանցում այնտեղից։ Բայց, մեր շնժառությունից էր, թե ինչից, եղյամը մի քիչ հալվեց վերեւի մասի մի անկյունում, եռանկյունաձեւ։

Ներսում դարձավ մի քիչ լուսավոր, եւ մենք նայեցինք մեր շուրջը։ Երկաթաճաղ դռան ետեւում, ճաղերին ընդհուպ, կանգնել էին մեր հինգ ընկերները եւ լուռ նայում էին դուրս։ Փայլում էին նրանցից մեկի պենսնեի ապակիները։

Իսկ մեր դիմաց նստած էր երիտասարդ ռուս զինվորը եւ բոլորովին նման չէր, թե նա վախենում էր մեզանից, զգուշանում էր, որ չզինաթափենք նրան, ազատենք մեր ընկերներին եւ ազատվենք ինքներս։ Հանգիստ ու բարի հայացքով նա նայում էր մեզ՝ իր դեմ նստածներիս։

Բայց մենք միայն մի պահ նայեցինք մեր ընկերներին ու նրան, միայն մի պահ։ Մենք շտապեցինք նայել ապակու՝ եղյամից ազատված եռանկյունուն՝ այնտեղով տեսնելու համար Մոսկվայի գոնե մի փոքրիկ պատառը։

— «Բե» օղակը…— ասացի ես՝ հուզմունքից խեղդվելով։

— Այո…— արտասանեց ընկերս։— Ահա անցանք Զեմլյանոյ վալը…

— Ահա Օրլիկով նրբանցքը, — հազիվ կարողացա ասել ես։

Եվ հանկարծ ապակին ծածկվեց։ Երիտասարդ զինվորն իր շինելի թեւքով ծածկեց այն։ Բայց ծածկեց ոչ թե պատնեշելու համար մեզանից Մոսկվան։ Նա շինելի թեւքով սրբեց եղյամը, մաքրեց ապակին եւ նորից նստեց իր նախկին դիրքով։

Ես նայեցի ընկերոջս աչքերին։ Դրանք եւս փայլում էին, թեեւ նա չէր կրում պենսնե։ Բայց ես եւս, ըստ երեւույթին, նրան նայեցի նույնպիսի աչքերով։ Այժմ, երբ ապակին մաքուր էր, պղտոր էին մեր աչքերը։ Մենք սրբեցինք դրանք եւ շնորհակալությամբ նայեցինք ռուս զինվորին։

Սկսեցինք սիրով ու կարոտով թվարկել երբեմնի մեզ այնքան ծանոթ շենքերը եւ «Բե» օղակը հատող փողոցներն ու նրբանցքները։

Եվ հանկարծ կատարվեց մի ավելի անսպասելի բան։ Երիտասարդ զինվորը հրեց, բաց արեց դուռը, որպեսզի մենք, ո՞վ գիտե, գուցե վերջին անգամ, լավ տեսնենք մեր այնքան սիրելի Մոսկվան…

Բաց դռնով սլացով ավտոմեքենա… Յուրաքանչյուր անկյունում կարող էին կանգնեցնել այդպիսին եւ տուգանել։ Իսկ եթե «սեւ ագռավ» էր այդ մեքենան… Երիտասարդ ռուս զինվորը կարող էր գնալ զինտրիբունալ, ապա աքսոր…

Ոչ այլեւս արցունքներ չէին փայլում մեր աչքերում։ Մենք երախտագիտությամբ ու սիրով էինք նայում նրան, այդ զինվորին, նայում էինք նաեւ Մոսկվային՝ արագ֊արագ փոխելով մեր հայացքը մեկից մյուսին։ Եվ մեզ թվում էր, թե բոլորովին էլ չէինք փոխում մեր հայացքը, այլ նայում էինք միայն մի կողմ, որտեղ միաձուլված էին Մոսկվան եւ բարի ու ազնիվ երիտասարդ ռուս զինվորը… Եվ կարծես ասում էր զինվորը․— «այն մարդիկ, որոնք նայում են Մոսկվային այդպիսի հոգով եւ այդպիսի աչքերով՝ չեն կարող լինել թշնամիներ» …

Դա երկրորդ ողջերթն էր՝ ուղղված մեզ։ Մենք հասկացանք, որ ժողովուրդը գիտե մեզ մեր իսկական արարքներով եւ ոչ թե մեզ վերագրվածներով։ Եվ զգացինք, որ ուժեղացանք, մեր մեջ ամրացավ ջարդվելու պատրաստ մեր ներքին սյունը։ Եվ մենք լցվեցինք անսասան հավատով, որ կվերադառնանք։

Եվ վերադարձանք։


Նյութը հրապարակվել է Մամուլի խոսնակի շրջանակներում:
Կիսվի՛ր այս նյութով՝
Նիդերլանդական Օրագիր Գրական էջ
03:29, 22.12.2017
12980 | 0
01:01, 08.12.2017
29882 | 0
23:45, 27.08.2017
21572 | 0
դեպի վեր