MAMUL.am
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+14 °C, +3 °C ... +14 °C Tomorrow:+16 °C
Գեղամ Սարյան, Բանաստեղծություններ
12:05, 23.02.2014
27764 | 0



Գեղամ Սարյան






ԴԵՊԻ ԿԱՌԱՓՆԱՐԱՆ
(Կոմիտասի հիշատակին)


Սև ծովն էր ալեկոծ փրփրել իր ափերին
Թմրել էր Պոլիսը փարթամ պարտեզներում
ԵՎ մինարների նիրհուն կատարներին
Վերջալույսի գունատ շողերն էին մարում:

Փռվեց ծովի վրա ահեղ իրիկնաժամ,
Արեգակի վերջին շողեքն այնտեղ հանգավ,
Գողգոթայի նման իր լռությամբ դաժան
Կանգնել էր ափի մոտ խորհրդավոր մի նավ:

Կանգնել էր նա ինչպես մռայլ մի դամբարան,
Եվ հայ մի բազմություն հեծում էր ծովափին,
Վերջին հրաժեշտի հայացքն ուղղած նրան,
Հուղարկավորն ինչպես՝ տխուր հողաթմբին:

Այնտեղ էին նրանք... Այդ չարագույժ նավում,
Հայոց քնարների վարպետները բոլոր,
Հայոց պայծառ մտքի աստղերն էին մարում
Այդ ահավոր ժամին խավարի դեմ անզոր:

Նրանց տանում էի հեռու կառափնարան,
Գունատ էին նրանք: Երկու հարյուր էին:
Տաճիկ սպաների հայացքն անասնական
Դաշույնների նման կախված գլուխներին:

Այնտեղ էին նրանք... Վարուժանը խոհուն,
Սիոմանթոն՝ հայացքն հառած դեպի եթեր,
Եվ ո՞վ գիտե արդյոք, ի՞նչ էր խորհում
Կոմիտասը՝ հոգում պահած բազում երգեր...

ԵՎ ո՞վ գիտե արդյոք աչքերն հառած ջրին՝
Ի՞նչ խոր հույզեր էին լուռ պաշարել նրան,
Որոնք նրա հոգին վշտով լցնում էին,
Մթնաշաղին ծովի շշուկների նման...

Գուցե տեսնում էր նա ափերը հայրենի,
Զմրուխտ դաշտեր՝ փռված Արագածի լանջին,
Գուցե թվում էր թե ափին է Սևանի
ԵՎ գեղճուկի երգն է հասնում իր ականջին:

Գուցե խորհում էր նա արցունքը կոկորդում
Իր գլխատվող, անոգ ժողովրդի մասին,
ԵՎ ծովն էր նրա լուռ հոգու մեջ փոթորկվում,
ԵՎ բազմաթիվ սրտեր նրա հետ միասին:

Գուցե... հանկարծ սուլեց նավը աղեկտուր,
ԵՎ արձագանքն անդարձ կորավ հեռուներում,
Երկու հարյուր հայացք անհունորեն տխուր
Ափի հայ բազմության սրտին էին նայում...

Նրանց տանում էին հեռու կառափնարան.
ԵՎ երկինքն էր նայում, և երեկոն էր լուռ,
ԵՎ ծովն էր անսահման հուզված սրտի նման
Խփում իր ափերին ինչպես մահվան սարսուռ:

Նրանց տանում էին հեռու կառափնարան.
Լուռ էր Վարուժանը, Սիոմանթոն խոհուն,
Հայացքն ուղղած դեպի երկինքն անսահման
Կանգնել էր Կոմատասը ինչպես տաճարի սյուն:

Ձուլվել էր նա կարծես կապույտ երեկոյին,
Ծովի պաղ հովերով մորուգն ալեծածան,
Նրա շուրթերը պաղ արդեն երգում էին
Հայոց պատարագի հուզիչ «Տեր ողորմյան»:

Երգում էր նա... ԵՎ հորդ շիթերն արտասուքի
Թափվում էին երգի հնչյունների նման,
Երգում էր նա... ԵՎ այդ հույսի, աղերսանքի
Մեղեդին էր նրա սփոփանքը միայն...

Երգում էր նա... Ծորուն հնչյունները երգի
Ձուլվում էին ծովի մրմունջների օդում.
Երգում էր նա... Ափին կանգնած ժողովրդի
Սրտից աղերսաձայն հառաչանք էր պոկում:

Նավը շարժվեց: Դանդաղ պոկվեց արդեն ափից.
Բռնած անհայտ ու մութ հեռուների ճամփան.
Ու Տարածվում էր դեռ օդում աղերսալից
Հայոց պատարագի հուզիչ «Տեր վողորմյան»: ...

Նավը շարժվեց՝ ինչպես մռայլ մի դամբարան,
ԵՎ խուլ տնքաց ցավից բազմությունը ափին,
Վերջին հրաժեշտի հայացքն ուղղած նրան,
Հուղարկավորն ինչպես՝ տխուր հողաթմբին:

ԵՎ հեռացավ, կորավ ծովի մշուշներում,
Ու խավարին ձուլվեց հույսի «Տեր վողորմյան»:
Քամին նրա վերջին հնչյուններն էր բերում
Ծովի ցայթող ջրի պաղ շիթերի նման:

Իսկ երկնքում լուսնի մահիկն ամպասքող
Սահելով դուրս նայեց ուրախ ու տիրաբար,
Ինչպես Վիլհելմ կայսր հայացքի տակ պարող
Ծախված գեղեցկուհու ժպտուն ատամնաշար...






Գեղամ Սարյան

ԳՅՈՒԼՆԱՐԱ


Է՜հ, խանի´ երկիր, թաջիրի երկիր,
Գյուլնարի պես վարդ Շիրազում չկար,
Գյուլնարի պես վարդ, հարեմի´ երկիր,
Իրանի ոչ մի հարեմում չկար:

Ղեյլանի ծուխը թե երկինք ելներ,
Աստղերին հասներ՝ այնպես լույս չկար,
Գյուլնարի սիրտը ոնց արեւ լիներ,
Արեւը վկա՝ Իրանում չկար:

Մայիսին բացվող նշենին անգամ
Գյուլնարի քաղցր թովչանքը չուներ:
Անձրեւից հետո յասամանն անգամ
Գյուլնարի բույրն ու հմայքը չուներ,

Է՜հ, խանի´ երկիր, թաջիրի երկիր,
Գյուլնարի պես վարդ Շիրազում չկար,
Գյուլնարի պես վարդ, հարեմի´ երկիր,
Իրանի ոչ մի հարեմում չկար:


1

Մի աղջիկ էր, ապրում էր Իրանում,
Գորգագործ մի աղջիկ էր նա,
Նա մի ծեր հայր էր խնամում,
Գյուլնարա էր անունը նրա:

Սիրուն էր Գյուլնարան շատ սիրուն,
Թիթեռից թռվռուն էր նա,
Աչքերին սյուրմա չեր քաշում,
Չեր դնում մազերին հինա:

Նա խանի խանումների համար
Հյուսում էր համամի խալիչա,
Շիրազի վարդանոցից էլ վառ,
Բայց խանի խանումների համար:

Խփում էր դանակը հյուսվածքին,
Կտրում էր թելերը գունգեղ,
Գյուլնարի հինած դազգահին
Շիրազը կարող էր նախանձել:

Գյուլնարի հյուսած վարդերից
Կխաբվեր բյուլբյուլը անգամ,
Նա կարող էր մետաքսի թելերից
Պարտեզներ հյուսել անթառամ:

Մի աղջիկ էր, ապրում էր Իրանում,
Գորգագործ մի աղջիկ էր նա,
Նա մի ծեր հայր էր խնամում,
Գյուլնարա էր անունը նրա:

2

Գյուլնարա´, սիրուն Գյուլնարա,
Ղալամքար հոնքերիդ տակին
Թախիծ կա աչքերիդ վրա,
Գյուլնարա, սիրուն Գյուլնարա:

Ծաղկազարդ չթով սքողված
Սրտիդ մեջ ու հոգուդ վրա
Տրտունջ կա, բողոք կա պահված,
Գյուլնարա´, վշտո´տ Գյուլնարա:

Գյուլնարա´, գորգագործ աղջիկ,
Քո երկրի բորբ արեւի տակ
Հասնում է բադամ ու նարինջ,
Բուրում են դաշտերը թովիչ:

Սակայն դու արեւի կարոտ,
Արեւից ժպիտ չես քաղել,
Տրտնջոտ քո հոգու համար՝
Նարինջը կարիճ է դառել:

3

Լսվում է մրմունջը թառի
Նվում է սեգահը վերից,
Ճմլվում է սիրտը Գյուլնարի,
Շիծաղներ են լսվում հարեմից:

«Շարյաթին դեմ գնալ չի լինի,
Ուրացում է առանց չադրայի»,
Կարծես թե լսվում է խանի
Խոսքերը ականջին Գյուլնարի:

Կարծես թե տեսնում է նրան,
Զգում է սարսափն ահարկու,
Բայց հյուսում է հինվածքի վրա
Կուտակված տրտունջն իր հոգու:

Խալիչա է հյուսում Գյուլնարան,
Հույզերից է հյուսում կարծես նա,
Ահա նա հինվածքի վրա
Նկատում է պատկերը իրա:

Ահա նա կանգնած է այնտեղ,
Մետաքսե թելերից հյուսած,
Աչքերը վառվում են կարծես,
Չարսավը նետել է նա ցած:

... Լսվում է մրմունջը թառի
Նվում է սեգահը վերից,
Հուզված է սիրտը Գյուլնարի
Հարեմի թառից ավելի:

4

Ու մի օր երբ արեւն ելավ
Ու ժպտած Իրանի վրա,
Դուրս եկավ Գյուլնարան տնից՝
Խալիչան ձախ ուսի վրա:

Հասավ նա պալատը խանի,
որգազարդ օթախը նրա,
Կլկլում էր ջուրը ղեյլանի՝
Խանի դեմ սանդալի վրա:

Ղեյլանի հուզված ջրի պես
Թպրտում էր սիրտը Գյուլնարի,
Ամոթով խոնարհվեց նա կարծես,
Ու դժկամ բարեւեց խանին:

- Գյուլնարան նվեր է բերել,
Գյուլնարան տրտունջ ունի, խա´ն,
Թույլ տուր, որ բոլոի հետ մեկտեղ,
Գյուլնարան դեն գցի չադըրան:

Եվ փռեց նրա դեմուդեմ
Խալիչան՝ բողոքը իրա,
Գյուլնարան կանգնած էր այնտեղ,
Համարձակ, առանց չադըրա:

- Ջնդա, շո´ւն, - խանը որոտաց,
Դղրդաց պալատը աղմուկից,
Գյուլնարան ճչած ընկավ ցած՝
Երեսին իջած ապտակիծ:

Ներս ընկան ծառաները խանի,
Եվ կանայք խանի հարեմից,
Փռվել էր մարմինը Գյուլնարի,
Գյուլնարան տնքում էր ցավից,

- Դուրս տարեք, թո´ղ մորթեն դրան,
Թո´ղ փրթեն առաջը շների,
Իմ հողում առանց չադըրա
Ոչ մի կին չպետք է ապրի:

--

Գյուլնարա´, գորգագործ աղջիկ,
Քո երկրի բորբ արեւի տակ
Հասնում է բադամ ու նարինջ,
Բուրում են դաշտերը թովիչ:

Սակայն դու արեւի կարոտ,
Արեւից ժպիտ չես քաղել,
Տրտնջոտ քո հոգու համար՝
Նարինջը կարիճ է դառել:

5

Այդ օրը իրինային պահին
Արյունը հոսեց Գյուլնարի,
Մեռավ նա արեւի կարոտ,
Իրանի գյուլը սաբահին:

--

Է՜հ, խանի´ երկիր, թաջիրի երկիր,
Գյուլնարի պես վարդ Շիրզում չկար,
Գյուլնարի պես վարդ, հարեմի´ երկիր,
Իրանի ոչ մի հարեմում չկար:

Ղեյլանի ծուխը թե երկինք ելներ,
Աստղերին հասներ՝ այնպես լույս չկար,
Գյուլնարի սիրտը ոնց արեւ լիներ,
Արյեւը վկա՝ Իրանում չկար:




Գեղամ Սարյան



ՓԱՌՔԻ ՏԱՃԱՐԸ

Մեծագործ ճարտարապետ
Թորոս Թորոմանjանի hիշատակին

Հյուր եղավ ծեր Մամիկոնյան իշխանին
Բյուզանդական Կոստանդիանոս կայսրը մեծ,
Եւ խնջույքի նստած փարթամ սեղանին՝
Գոռոզ կայսրը հայ իշխանին խոսքն ուղղեց.

Տեսա շքեղ ձեր վանքերը ես հայեր,
Քանդակազարդ պալատները հոյակերտ,
Բայց այնպիսի տաճար չունեք որ մրցեր
Սուրբ Սոֆիայի աշխարհալուր փառքի հետ:

Եվ մրցակից չի լինելու աշխարհում
Անձեռակերտ, անգերազանց տաճարին,
Չի´ հաղթելու ոչ մի վարպետ դարերում
Անթեմիոսի, Իզիտորի հանճարին:

Այդ օրվանից դարձավ իշխանը թախծոտ,
Մռայլվեցավ նրա հայացքն արծվենի,
Եվ կանչեց նա մի առավոտ իրեն մոտ
Երկրում հայտնի ճարտարապետ Հովնանին:

Եկավ կանգնեց ճարտարապետը խոհուն,
Խոնարհվեցավ ծեր իշխանի հանդիման,
Աչքերի մեջ նվիրական ցանկություն՝
Կատարելու իշխանական հրաման:

--Բարձրացրու, -- ասաց իշխանը նրան, --
Հայոց փառքի շքեղակուռ մի տաճար,
Սուրբ Սոֆիաի կերտվածքից էլ աննման,
Որ Խափանվի Բյուզանդ կայսեր լեզուն չար:

Թող այդ լինի յավերժական մի կոթող
Հայոց հոգին մարմնավորող քարերով,
Որ դարերում մեր սերունդները եկող,
Հպարտ զգան նախնիքների գործերով:

Լսեց Հովնան ճարտարապետն իշխանին,
Կրակ ցոլաց երիտասարդ աչքերում,
Առաւոտյան արեգակի ծիրանին
Թվաց ուրախ իր սրտից է բարձրանում:

--Պատրաստ եմ քո հրամանին տեր իշխան, --
Ասաց Հովնան ճարտարապետը խոնարհ--
Սուրբ Սոֆիաի կերտվածքից էլ աննման՝
Հայոց փառքի շքեղակուռ մի տաճար:


Եվ գնաց նա որոնելու շքեղ ձեվ,
Ընտիր քարեր հայրենական լեռներում,
Գույներ, զարդեր եվ արծիվներ սրաթեվ,
Որ ամոռաց մնան հաւերժ դարերում:

Եվ մի անգամ, երբ քանդակել էր արփին
Իր շողերով չքնաղագեղ լուսաբաց,
Տեսավ Հովնան Ճարտարապետն այդ պահին
Արարատի պերճ վեհությունն իր դիմաց:

Փայլում էր նա արեգակի ցոլքերում
Եւ երկնասույզ իր կատարով ձիւնափառ
Փիրուզափալ կամարներն էր սլանում,
Որպես լույսից կերտած չքնաղ մի տաճար...

Նայեց Հովնան ճարտարապետն արբեցած
Եւ շշնջաց հիացմունքով հոգին լի
--Միթե՞ վեհ չե այս կերտվածքը, ով ալստված,
Բյուզանդիոնի սուրբ Սոֆիաից ավելի:

Եվ թափանցեց լեռան զանգվածը մտքով,
Հյուսեց այնտեղ հարկեր, սյուներ, կամարներ,
Տեսավ հոգում Արարատի կեծվացքով
Բոլորաձեվ մի տաճարի վեհ պատկեր...

Եվ տուն դարձավ ու մի գարնան առավոտ,
Երբ ար¢ը նայեց հայոց աշխարհին,
Ծաղկավորված այգիների ճամփի մոտ
Հիմք դրեցին փառքի չքնաղ տաճարին:

Եվ մշակները փորեցին օրն ի բուն,
Որմնադիրները շարեցին անդադար,
Բայց երբ իջավ աշխարհին լուրթ իրիկուն՝
Փլեց շինվածքն, եղավ հողին հավասար...

Անհուն վշտով լցվեց հոգին Հովնանի
Ու գործ դրեց ամեն շնորհք ու հնար,
Աղոթեց նա, որ չարն աստված խափանի,
Բայց փրկության ոչ մի յույսի շող չկար:

Եվ յոթն անգամ յոթը ցերեկ շարեցին,
Եվ յոթն անգամ յոթ երեկո նա փլեց,
Եվ մշակները տխրությամբ գնացին,
Եւ Հովնանին անհուսություն պաշարեց:

Ու մտասույզ շրջում էր նա դաշտերում,
Քաշվում էր խորքը ստվերոտ անտառի,
Նրա անհույս վշտամորմոք խոհերում
Պատկերն էր միշտ չքնաղագեղ տաճարի:


Եվ մի գիշեր երբ անտառում հոգնաբեկ
Ննջում էր նա գլուխն հենած մի քարի,
Հասավ նրա ականջին մեղմ, մեղմ մի երգ,
Եւ հնչյուններ հեծկլտացող բնարի:

--Մենք ենք կերտել սուրբ Սոֆիաի փառքն անհուն,
Դար է անցել դարձել ենք մենք արդէն ծեր,
Թէ ուզում ես լինի տաճարդ կանգուն,
Պիտի թաղես նրա հիմքում սիրտ ու սեր:

Չի բարձրանա, թե չլսես մեր ձայնին
Քո տաճարը ոչ մի կանգուն դեպի վեր,
Պիտի թաղես քարերի տակ կենդանի
Քո սիրելի էակն իբրև սիրտ ու սեր...

Ու սարսափից Հովնանն իսկույն արթնացավ,
Չկար ոչ ոք, իսկ շուրջն արդեն առավոտ,
Վեր կացավ նա, հոգում անհուն վիշտ ու ցավ,
նաց սիրտը բանալու, ծեր իր հոր մոտ:

--Ինձ տար, որդի, -- ասաց նրան հայրը ծեր, --
Չեմ ցանկանա կյանքս քեզ վիշտ պատճառի.
Թող բարաձրանա շէնքն անխափան դեպի վեր,
Վեմ լինեմ թող հայոց փառքի տաճարին...

Եվ երբ հանգչում էր նա հիմքի տակ սառած,
Հովնանն անխոս, դառնորեն լաց էր լինում,
--Պէտք չե սգալ հարազատին, -- հայրն ասաց, --
Երբ հայրենյաց փառքի համար է մեռնում

Ու մշակները փորեցին օրն ի բուն,
Որմնադիրները շարեցին անդադար,
Բայց երբ իջաւ աշխարհին լուրթ իրիկուն
Փլեց շինվածքն եղավ հողին հավասար:

Ու Հովնանն արցունքն աչքին հեռացավ,
Սիրտը՝ կոտոր, վշտի դրոշմն երեսին,
Եւ քուն մտավ կրծքին ճնշող նոր մի ցավ,
Ու անձնատուր եղավ կրկին երազին:

Եկան նորից ձյունագանգուր ծերերն այն
Ու տխրադեմ կանգնեցին իր սնարին,
Մեկն իր քնարն էր նվագում մեղմաձայն,
Մէկն իր երգով ձայնակցում էր քնարին:

Չես տվել քո սիրտն ու սերը բովանդակ,
Լիքն է սիրով քո թրթռուն հոգին դեռ.
Չի բարձրանա քո տաճարը ոչ մի շարք՝
Թէ չթաղվի նրա հիմքում սիրտ ու սեր...


Եվ հուսահատ Հովնանն բարձր հեկեկաց,
Ու արթնացավ հոգին մռայլ, սիրտն ամպոտ,
Վեր կացավ նա ու դեպի մայրը գնաց՝
Պատմի իր վիշտն ու լաց լինի նրա մոտ:

--Ինձ տար, որդի, --ասաց մայրը ալեհեր, --
Մատաղ դառնամ ես քո բարուն, քո չարին,
Թող բարձրանա շենքն անխափան դեպի վեր,
Վեմ լինեմ թող հայոց փառքի տաճարին:

Եւ երբ թաղում էին նրան հիմքի տակ,
Հովնանն անխոս, դառնորեն լաց էր լինում,
--Պէտք չե ասաց, -- սգալ մոր մահը, որդյակ,
Երբ հայրենյաց փառքի համար է մեռնում:

Ու մշակները փորեցին օրն ի բուն,
Որմնադիրները շարեցին անդադար,
Բայց երբ նորից իջավ կապույտ իրիկուն
Փլեց շինվածքն եղավ հողին հավասար:

Եվ Հովնանի սիրտն անսփոփ մղկտաց,
Չկա ոչ հայր, չկա ոչ մայր... դատարկ տուն...
--Ինչի՞ համար ինձ պատժեցիր, ով Աստված...
Ու սրտաբեկ, անմխիթար մտավ քուն:

Ու երազին նորից եկան ծերերն այն,
Եւ գունատված, կանգնեցին իր սնարին.
Մեկն իր քնարն էր նվագում, մեղմաձայն,
Մեկն իր երգով, ձայնակցում էր քնարին:

Չես տվել քո սիրտն ու սերը բովանդակ,
Սիրով լիքն է քո զգայուն հոգին դեռ.
Չի բարձրանա քո տաճարը ոչ մի շարք՝
Թէ չթաղվի նրա հիմքում սիրտ ու սեր

Ճչաց Հովնանն ու արթնացավ նվազած,
Շուրջն առաւոտ, ծերունիները չկան,
Վեր կացավ նա, դառն հեկեկաց ու գնաց՝
Տառափանքն իր պատմի սիրած աղջկան:

--Ինձ տար, աղջիկն ասաց նրան անվեհեր, --
Սիրել եմ քեզ՝ տէր եմ ¢ քո դժվարին.
Թող բարձրանա շենքն անխափան դեպի վեր,
Վեմ լինեմ թող հայոց փառքի տաճարին:

Եվ երբ ծածկում էին քարերը նրան,
Հովնանն անխոս, դառնորեն լաց էր լինում,
--Պետք չե ասաց, -- սգալ սիրած աղջկան,
Երբ հայրենյաց փառքի համար է մեռնում:


Եվ մշակները փորեցին օրն ի բուն,
Որմնադիրները շարեցին անդադար,
Եվ քարտաշները տաշեցին աննկուն,
Ու բարձրացան քարաշարքերն անվթար:

Եվ յոթն անգամ, յոթը ամիս շարեցին,
Եվ յոթն անգամ, յոթը ամիս բարձրացավ,
Եվ սյուները կուռ կամարներ պահեցին,
Եվ գմբեթը դեպի երկինք խոյացավ:

Ու վեհանիստ կամարներին, սյուներին
Քանդակեցին սլաթռիչք արծիվներ,
Եվ ողկույզներ՝ խոյակների կատարին,
Եվ տերեվներ ու եղնիկներ ու զարդեր...

Ու վեհասլաց, բոլորաձեվ կեծվացքով,
Ինչպես վսեմ Արարատը ձիւնափառ,
Կանգնեց ծաղկուն այգիների ճամփի քով
Հայոց փառքի շքեաղակուռ մի տաճար...

Հրճվեց Հովնան ճարտարապետը հոգով՝
Մարմնավորված իր երազով գեղանի,
Եվ ներշնչումն իր հոյաշեն հմայքով
Մատուցանեց Մամիկոնյան իշխանին:

Եվ հմայված նայեց իշխանն ալեհեր,
Հոգին ձուլվեց կարծես ամեն մի քարի,
Ու Բյուզանդիոն կայսեր գրեց հրավէր՝
Շնորհ բերի օծման փառքի տաճարի:

Եկավ, նայեց Կոստանդիանոսը տարված,
Եվ շշնջաց հիացմունքով հոգին լի
-- Մի՞թէ վեհ չէ այս կերտվածքը, ով Աստված,
Բյուզանդիոնի սուրբ Սոֆիաից ավելի:

Խնդաց հոգին Մամիկոնյան իշխանի,
Իսկ փառամոլ կայսրը տվեց հրաման.
--Պիտ Բյուզանդիոն ճամփել ինձ հետ Հովնանին
Կառուցելու հար եւ նմանն անպայման:

Տխրեց: Գմբեթն ելաւ Հովնանն անվարան,
Ու ձայն տվեց, -- յայտնի լինի թող կայսրին,
Հայոց փառքի շքեղ տաճարն աննման,
Հայոց երկրից պիտի նայի աշխարհին...

Եւ գմբեթից իրեն թափով նետեց ցած,
Մեռավ, սիրտն ու սերը տված քարերին,
Ու նրանից փառքի տաճարը մնաց
Որպես ավանդ սերունդներին, դարերին...

The article published in the Spokesperson project.
Share with friends
Նիդերլանդական Օրագիր Գրական էջ
03:29, 22.12.2017
12978 | 0
01:01, 08.12.2017
29881 | 0
23:45, 27.08.2017
21569 | 0
to top