Hamahaykakan bnapahpanakan tchakat (HBTch) qaghaqaciakan naxadzernutyuny targmanabar nerkayacnum e germanakan «Berliner caytung» (Berliner Zeitung) hanrahayt parberakani ays tarva 189-rd hamarum zeteghvac laynacaval andradardzy: Qajarani pghindz-molibdenayin hanqavayri, germanakan Qronimet ynkerutyan ev hayastanyan hanqardyunahanman arandznahatkutyunneri masin։ Hetazotutyuny katarvel e «Robert Bosh Stiftung» (Robert-Bosch-Stiftung) himnadrami koghmic: «Reporters in the Field» cragri shrjanaknerum: Hodvaci heghinaknern en Qristian Siphmeny ev Tigran Petrosyany։

Nerkayacnum enq hodvacn amboghjutyamb.

«Lav patmutyan hamar kayin bolor himqery։ Kar chkar mi phoqrik erkir: Kovkasyan hanrapetutyun Hayastan, vorn aprum er naev hanqayin pasharnerov։ Kar naev mi mec germanakan ynkerutyun: Qronimet, vorn ayd erkrum artadrutyun uni։ Ardyunahanum e erku shat anhrazhesht metagh, voronc kariqn uni hamashxarhayin hasarakutyuny: molibden ev pghindz։ Aystegh isk arajanum e kaskac, ardyoq ayd ardyunahanumn anvtang e։ Lernayin ashxatanqnery vomanc hamar harstacman u ekamti aghbyur en, vomanc hamar ashxatanqi, isk vomanc hamar el hivandutyan aghbyur, isk bnutyunn anhet u anveradardz korchum e ayd ashxatanqneri ardyunqum։ Bnutyan masin anhangstacac bnapahpannern, um het menq namakagrutyan mej einq tevakan zhamanak, boghoqecin mez steghcvac iradrutyunic։

Aktivistnery kapitalistneri dem, bnapahpany bnutyuny vochnchacnoghneri dem, lavy vati dem anspar payqar, vory cuyc e talis xoshor azdecutyuny phoqr masshtabnerum, ev ayd hetaqrqrutuny mez tarav Hayastan։ Ardyunqum menq zhamanum enq mi bolorovin ayl tegh, qan menq patkeracnum einq։ Aysteghic sksvum e kaskacnerov li mi patmutyun։ Patmutyun ayn masin, te inch e katarvum mi hasarakutyunum, vortegh chka havat, yuraqanchyury li e kaskacnerov, vor dimaciny stum e, inchi hetevanqov el erkiry dzaxoghvum e։ Sa hatuk e hetxorhrdayin taracashrjani bolor erkrnerin, inchy tarorinak e otarerkracineri hamar։ Ays anvstahutyan mtnolorty zgali er naev pghndzi hetqeri voronman zhamanak։ Hayery sirov en nshum, vor irenc erkiry qareri erkir e։ Da irakanutyunn e, qanzi qarery irakanum shat en, voronq irenc mej yndgrkum en naev tankarzheq qarer, vor cheq gtni ayl vayrerum։ Ays erkrum karevor e lernayin ardyunaberutyuny tntesakan volortum։ Mer ushadrutyuny severvac er Qajarani hanqavayri vra, vory gtnvum e erkri haravayin masum, vory erkri amenamec hatvacn e naev։ Aynuamenayniv, menq mer voronumnern sksecinq Erevanic: Hayastani mayraqaghaqic, vory Qajaranic heru e mot 300 km։ Erevanum e ashxatum Levon Galstyany: energiayov li mi mard, um grasenyaly gtnvum e bnakeli shenqi erkrord harkum։ Grasenyakum patin phakcvac er mi nkar, vortegh cucadrvac er xoghovakic hosogh heghuk taphony, vor lcvum e pochambari mej, vori shurjn aracum en anasunnery։ Galstyany Hayastanum bnapahpanutyan pionerneric e։ Na voch mi vayrkyan cher kaskacum, vor ayd nkarum xoghovakov hosogh jury tunavor heghuk e, ev vor ayn sparnum e shrjaka bnutyany, kendaninerin u mardkanc։ Aha ayspes er Levony mez nerkayacnum irakanutyuny։ Na cucadrec mez namakagrutyamb li daraky, vor varel e teghakan inqnakaravarman marminneri ev petakan ayl atyanneri het, voronq mshtapes talis en xusaphoghakan patasxanner Levoni bardzracrac harcrerin։ Nuyny verabervum e naev hanqavayreri ghekavarnerin, vovqer shat zhamanak nuynisk chen el patasxanum։ Ays amboghjy Galstyany havaqum ev kokik pahum ir arxivum։ Amen depqum, da dzaxoghvac arxiv er, vory cher parunakum manramasner hanqavayreri gorcuneutyan masin։ Levoni ezrakacutyunn ays arumov ayn e, vor ayspisi anpatasxanatvutyuny vtangavor e hasarakutyan hamar։

Bnapahpanakan vtangavor gorcuneutyan masin miayn Levony che, vor bardzradzaynum er։ Bnapahpan aktivistuhineric meky havaqum er Qajarani bnakichneri karciqnery ev ananun hraparkum hamacancum։ Nra hraparakumneric meky vernagrvac er «Azdanshan Qajaranic»։ Ays hraparakman mej teghi bnakichy patmum e, vor gyughy li e phoshov, inchi pattcharov erexaneri mot aroghjakan xndirner en arajanum ev stipvac en linum hatchax dimel bzhishknerin։ Chnchin vardzatrutyamb aprogh mardik mec xndir unen bzhshkakan caxsery hogalu hamar։ Mek ayl aktivist, vov Shvediayum tntesagitutyun e usumnasirel, hamarum e, vor ays gorcuneutyuny «erkri amboghjakan shahagorcum e»։ Nra karciqove hanqavayrum ashxatelu phoxaren, bnakichnery karogh en gumar vastakel meghragorcutyamb ev turizmov zbaghvelu ardyunqum, inchy na phordzum e bacatrel teghabnaknerin։

Hrant Bagratyann, vov bnapahpan che, xosum e ays gorcarqi masin bacasakan sheshtadrutyamb։ Na ayn tntesagetn e, vov Hayastani ankaxutyunic heto 3 tari zbaghecrel e Hayastani varchapeti pashtony ev hpart e, vor iren anvanum en «sephakanashnorhman hayr»։ Na asum e, vor erbeq cher vatchari Zangezuri pghndzamolibdenayin kombinatn u Qajarani hanqavayry։ Na asum er, vor da irenc hamar «arcatya spasq er»։

2004 tvakanin ays petakan dzernarkutyunn ancav Qronimetin: mi yntanekan ynkerutyan, vory phoqr arevtrakan gorcarqneric atchel u veracvel e hamashxarhayin miliardanoc korporaciayi։ Dzernarkutyuny gnel en 132 milion AMN dolarov, vory shaterin tvum e qich gumar։ Bagratyany haykakan ZLM-neri het zruycneri zhamanak harc e talis, ardyoq sa e sephakanashnorhman tchanaparhy։ Ays harcy na ughghum er gorcogh naxagahnerin։ Hayastanum shat e zgacvum korupcian։ Transpheransi Interneyshnln ays erkiry dasum e ir indeqsi 94-rd teghum։

Ayn amenn, inch menq lsecinq ev tesanq Hayastanum mez depresiayi mej gcec։ Germanakan hanqardyunaberakan mi ynkerutyuny koghoptum e mi aghqat erkir ev vnasum dra bnakchutyann u shrjaka mijavayry։ Ayspisi apstamb tramadrutyunnerov el ughevorvecinq depi Qajaran։

Tchanaparn aveli tpavorich e darnum lernayin qaminerov, erb dranq bardzranum en hska lernery, taracvum hmayich geteri vrayov, apa netvum nerqev, vorpeszi krkin maglcen depi ver։ Mek anvax varordi ughekcutyamb ayd tchanapary tevum e hing zham։

Inchpes mez zgushacrel ein mayraqaghaqum, Qajaranum mardik vaxenum ein xosel, inchy shat nkateli er։ Mer varordy: Valeri Sargsyany, 54 tarekan mi mard, qajateghyak er ev mez ughekcelu er Qajaran, nuynisk ete menq xndirner unenayinq teghi uzheghneri het։ Tchanaparhin Sargsyany mez mi anekdot patmec. «Chernobili mi aghtotvac taracqum, nstac en mi xumb tghaner bacotya seghani shurj։ Nranq utum en motaka aygu banjaregheny ev xmum motaka geti jury։ Inch eq anum duq, chgiteq, vor aystegh amen inch varakvac e, harcnum en nranc։ Mez ban chi patahi, menq Qajaranic enq, patasxanum en tghanery»։

Sargsyann asum e, vor nman humorner hatchuyqov en patmum Qajarani bnakichnery։ Na varum er meqenan depi Qajaran gyughy։ Tchanaparhy cexot ev dznacack er, vori dimaci teq lanjin anyndhat ashxatum ein deghin mec bernatarnery: voch mi vayrkyan kang charnelov։ Nranc dzayny lseli er dzoric ayn koghm, vortegh henc gtnvum er hanqavayrn, inchy mez berel er aystegh։

Qajaran gyughn uni mot 200 bnakich, vovqer aprum en phayte hasarak tnerum, voronq arajin hayacqic lqvac en tvum։ Arajin bnakichn, um menq handipecinq, kashve glxarkov mi tghamard er: phoqrik erexayi het։ Na skzbum vaxenum er, bayc heto patmec, mi qani barov, vor anuny Vrezh e ev teghaphoxvel e aystegh 8 tari araj mek ayl bnakavayric։ Ir ashxatanqov pahum e ir knojy, erexanerin ev qrojy։ Iharke teghyak e, vor vtangavor ashxatanq e, bayc inch karogh e anel, ete anhrazhesht e nax kerakrel yntaniqin, heto miayn mtacel aroghjutyan masin։

Hajord bnakichy Hovnan Israyelyann er։ Na mez miangamic hravirec ir tun, vortegh kiny hyurasirec ir patrastac tolman։ 73 tarekan mardy mez cuyc tvec ir sev ev spitak hin nkarnery, erb ashxatel e Moskvayum։ Na mtahogvac cher aroghjutyan kam bnapahpanakan xndirnerov, ayl karcum er, vor naxkinum kombinati ekamuty ughghvum er tchanaparneri u dprocneri shinararutyann, isk hima voch mi xndir ays kombinaty chi lucum։

Gyughapeti anunn er Rafik Atayan։ Na ayn gyughacineric er, um ekamuty kaxvac cher ays hanqavayric։ Na aveli konkret xosec, vor pattcharner uni viravorvelu hanqavayri ghekavarneric, qani vor petq e pashtpani ir gyughacinerin aynpes, inchpes zinvorn e hayreniqy pashtpanum։ Na anhangstanum e, vor gyughum amen mi yntaniqum ka arnvazn mek hivand։ Hatchaxaki en dardzel srti infarkty, toqayin hivandutyunnery, voroncov tarapum en hanqavayri ashxatoghnery, kanayq unen ginekologiakan xndirner։ Ayn harcin, te karogh enq voreve hivandi het handipel, na patasxanec. «och, haskaceq, nranq bolory vaxenum en ev chen cankanum xosel ayd masin»։

Chnayac vor menq gtnvum einq henc hanqavayrum, mer voronumy shat qich hajoghutyun uner։ Ayn inch menq giteniq, miayn ayloc patmacnern ein, inchy shphotecnogh er ev kaskacneri teghiq er talis։ Huys uneinq, vor mer aycy hanq kcrer mer kaskacnery։

Mez dimavorec hanqi eritasard PR menejery mi shenqi 3-rd harkum, vory Qajaranic 2 km heravorutyan vra er։ Voghjuyni xosqum verjins sheshtec, vor ete mer aycy 3 amis araj liner, apa ays handipumy teghi cher unena։ Na verjers e yndunvel ashxatanqi ev nstum e hanqi tnoreni grasenyakum։ Yst bnapahpanneri: menq petq e handipeinq anbarexightch ghekavarneri։ Neyl Stivensonn avstraliaci e, sakayn nra graseghany zardarum e haykakan droshy։ Nra koghqin nstac er avag menejer Mher Polskovy: mi giruk mard, um dastakin phaylum er tankarzheq tvacogh zhamacuycy։ Sa grete miak apacuycn er anbarexghtchutyan masin xosakcutyunneri shrjanakum։ I tarberutyun Stivensoni, Polskovy aystegh vaghuc e ashxatum։ Erkusn el unein sirvac mi bar: phophoxutyun։

Yst Stivensoni: ancyal tari Qronimety ekel e ayn ezrakacutyan, vor hanqavayry chi hamapatasxanum hamashxarhayin ynkerutyunneri makardakin ev, vor kazmakerputyan verevnerum anhrazhesht e mshakutayin phophoxutyun։ «Es yndunvel em aystegh, vor dzernarkem ays phophoxutyunn,-asac na,- nor mardik enq berel, ev mer biznesy bolorovin ayl kerp enq irakanacnum»։

Arevmtyan gorcakalutyunneric mekn stugel e ynkerutyan hamapatasxanutyuny mijazgayin chaphanishnerin ev dzevakerpel e hamashxarhayin banki pahanjnerin hamapatasxan։ «Cavoq, kayin bazmativ terutyunne»,- asac Stivensony։ Ayzhm na ashxatum e shtkel dranq։ Nra graseghani vra drvac ein hashvetvutyunner shrjaka mijavayri pahpanutyan, ashxatanqayin anvtangutyan, teghekatvakan qaghaqakanutyan masin։ Ayn himnakanum yndgrkum e gravor ughecuyc varqagci karg u kanoni masin: tuzhacnerin aveli lav teghekacnelu hamar․ tghtayin ashxatanq, urish voch mi lurj ban։ Karg u kanon amen depqum pahpanvum e։ Mi erkrum, vortegh nerdnoghnery govazdvum en vorpes hanqardyunaberutyan barekam ev yst aydm el kazmvum en orenqnery, da aynqan el ushagrav che։

Poloskovy xosum er erkarazhamket razmavarutyan masin, vory varum e Qronimety Hayastanum։ 500 mln AMN dolar e nerdrvel ev ayzhm el bardzracvum en ashxatavardzery։ 3000 ashxatoghneric yuraqanchyury stanum e arnvazn 500 evro ashxatavardz ayn depqum, erb Hayastanum mijin ashxatavardzy 200 Evro e kazmum։ Ays hanqy tariner sharunak eghel e Hayastani xoshoraguyn harkatuneri cankum։ Iharke, yuraqanchyur hanqardyunaberutyun shrjaka mijavayri vra azdecutyun uni։ Mec phos phorelu anhrazheshtutyun ka, bayc bnapahpannery dem en dran։ Nranc karciqov jri mej sndik ka։ Menq hazaravor nmushner enq ugharkel Germania, ev voch mi sndiki parunakutyun chi haytnabervel jri mej։ Nuynisk hanqi taracqum sndik chka։ Ughghaki biznesy tchshgrit chi katarvum։

Korupcion riskeri masin harcadrmany Polskovy karoghacav patasxanel germanerenov։ Na asac, vor voreve petakan ashxatakic voch nerkayum ev voch el ancyalum nergravvac chi eghel ays ardyunaberutyan bazhnetereri cucakum։ Karogh eq hashvel hanqi gnman giny mek angam evs։ Hanqy mek tarum artadrum er 8 mln tonna ayn zhamanak։ Vercreq giny, haneq zhayri metaghya hanacon, inqnerd vorosheq, te inchqan metagh petq e artadrvi, dranic el karogh eq hashvel ekamuty։ Ardyunqum el karogh eq voroshel, te inch nerdrum karogh eiq katarel aystegh։ Meghadranqnery Qronimeti het kap chunen։ Nranq petq e havanabar harcern ughghen irenc erkrin։ Ays ameny parzapes asekoseneri ardyunq e։ Sa mer koghmic chi voroshvum, ayl bxum e erkri yndhanur vitchakic։ Orinak, qaghaqakan gorcichneric meky pndum e, vor Qronimety voch mi kerp goyutyun chuni։ Ayd gorcichy pndum e, vor Frankfurti odanavakayanum e harcum arel Qronimeti masin, vortegh voch voq lsac chi eghel ays anuny։ Sa artaroc mi patmutyun er, vory Erevanum evs patmum ein։ Poloskovn asac, vor irenq dzgtum en ashxatel hnaravorins bac ev taphancik։ Sksel en erkxosel tuzhoghneri het։

Inch verabervum e gyughapeti mtahogutyany, te ir taracqy karogh e kul gnal hanqin, apa Poloskovy hakadardzec, te sa shat cavali sxal haghordakcutyun e, ev ayn pattcharneric mekn e, vor menq aystegh phoxum enq karavarumy։ Sephakanaterern argelel en nerkayum ashxatel ayd ughghutyamb։ Ete apagayum erbeve mtacenq yndlaynel hanqi taracqnern, apa ayn kanenq miayn u miayn Hamashxarhayin Banki arajadrac pahanjnerin ev chaphanishnerin hamapatasxan։ Arayzhm menq petq e xosenq tuzhoghneri het ev phordzenq gtnel aynpisi lucum, vor kyndunvi bolori koghmic։ Ete miayn da mez hajoghvi, apa menq ksharunakenq ayd ughghutyamb«,- grum e Hamahaykakan bnapahpanakan tchakaty։

«Ays patasxany VoCh cher, ev gyughapet Rafik Atayany kaskacum e, vor, aynuamenayniv, ir taracqy hangist u dandagh mernelu e ir achqi araj, voric heto aranc dimadrutyan kmaqren ayn։ Aylevs shat heru che ayd pahy, qanzi menq tesnum einq anmardabnak u lqvac tner։ Bayc ayspisi iravitchakner hatchax en patahum hanqardyunaberakan marzerum։ Ayspisov, menq bacahatecinq, vor Stivensony ev Poloskovy hasel en zgali hajoghutyunneri irenc hmayqi pattcharov։

Hajord aravotyan Neyl Stivensoni tramadrac transportayin mijocy mez berec hanqardyunaberakan phosi mej։ Mot mek kliometr sar bardzranaluc heto menq kang aranq phosi ezrin։ Ayn bernatarnery, voronc dzayny menq lsel einq dzori myus koghmum, ayzhm arden mrnchum ein mez vra։ Dranq charcharvum ein, vorpeszi el aveli xoracnen hanqy, sakayn mez aveli xorq gnal cher tuylatrvum։ Inchpes bacatrecin mez: mer isk anvtangutyan pattcharov։ Ays kazmakerputyuny phorel er xory phos ev der aveli er xoracnum ayn։ Ays tari petq e der minchev 20 mln tonna aysteghic ardyunahanel, isk apagayum: el aveli shat։ Isk ays patkery amboghjacnum er sari lanji dzyuny kapuyt erknqi tak։ Ughekcoghneric mekn argelec nkarel։ Na iren amen kerp durs er pahum lusankarchakan aparati obyektivic: «anvtangutyan pattcharnerov»․ - «Mard petq e haskana, vor Adrbejany shat mot e, tshnamineri sahmanin enq»։

Iharke, ayspisi hskayakan phosi patkery, vor mard phorum e ev paytecnum, vochinch e hanqi operatori hamakranqi dimac։ Mez arden parz dardzav, vor ays mardik heshtutyamb dzerq ein berel hasarakutyan het ashxatelu arvesty, vori ardyunqum el menq chkaroghacanq tesnel Mher Poloskovin ev Neyl Stivensonin vorpes charagorcner, inchpes mez nerkayacrel ein bnutyan sirahar pashtpannery։ Da derevs menq petq e parzeinq։ Mi verjin phordz evs dzgtecinq katarel ayd pattcharov, qani vor lav einq mtapahel Levon Galstyani grasenyaki pati ayn patkery։ Da ayn vayrn er, ur taphvum er hanqic durs ekac aghby։ Mot 30 km hanqavayric heru jury phaylum er tchanaparhi nerqevum, vor shat geghecik phiruzagun tesq uni, sakayn irakanum keghtot litch e։ Aystegh en kutakvum ayn avelord nyutery, voronq arajanum en hanqaqary mexanikakan eghanakov zhayric phoqr masnineri veracelu ev veramshakelu procesum։ Ayd avelord nyutery kayun hosqov taphvum en ltchi mej: hanqic durs ekogh tunelnerov ev kapughinerov։ Amen tari mecanum e ays jri taracqy: yndgrkelov ev cackelov kic hoghataracqnery։ Ays hoghataracqnery gyughacineri ayginern en ev dashtery։ Harcn ayn e, te vorqan e aghtotvac ayd jury։

«Shshshsh, vochinch chaseq»,-shshnjacin taracashrjani hivandanoci bzhishknery։ Nranc pety evs voch mi ban chasac ayn masin, te vorqan e ayd jri vtangavorutyuny, chnayac nra het varac mer erkaratev zruycin։ Hamapatasxan naxararutyunic evs menq voch mi teghekutyun chkaroghacanq stanal ayd masin։ Bayc Arcvaniki bnakichnery (sa ayn gyughn e, vory gtnvum e keghtaltchi taracqum) patmecin mez ayd taracqi vtangavor tcharagaytman, tunavor golorshineri ev bazmativ hivandutyunneri masin։

Arcvanikum karogh eq handipel aydpisi mardkanc irakanum։ Anahit Zaqaryan, 64 tarekan bari kin, cicaghec, erb harcer tvecinq։ Na verjers er haghtaharel qaghckeghn, aprum e miaynak, tchanaparhi verevi mi phoqrik fermayum։ Nra tan patshgambic kareli er tesnel cexalitchy dzori mej: shrjapatvac cur u mur ptghatu carerov։ Tariner araj, erb Anahity der eritasard er isk ltchakn el phoqr er, carery arat berq ein pargevum, bayc hima chen uzum berq tal․xndzornery parzapes sev en ev choranum ynknum en caric, deghdzery yndhanrapes chen atchum։ Na asum er, te mshtapes inqn iren harc e talis, te inchu e ays amenn ayspes: neraryal ir hivandutyuny։ Ays kiny snvum e ir aygu berqic amen depqum, ev utum ayn, inch uteli e, baci ayn vochxarneri msic, voronq aracum ein cexaltchi taracqum ev xmum ayd ltchi jury։ Anahit Zaqaryany cher karogh ayl aprelakerp iren tuyl tal։

Nshanakum e, menq petq e hasneinq jri mot ev ijanq bluric depi dzor։ Tchanaparhin handipecinq Borik Gevorgyanin։ Na galis er dashtayin ashxatanqneric, votqerin retine tchtqakoshiknerov, mangaghy dzerqin։ Nra xnamac tti careri ev ltchi mijev 600 metr er taracutyuny։ Shat ayginer arden isk mnacel ein ltchi hatakin; Phoxhatucumner, iharke, xostacvel en, bayc erbeq chen stacel hoghazurknery։ Gevorgyany mez patmec jri garshahoti masin, vor hatchax er qamin depi gyugh berum։ 61 amya ays mardy naxkinum votqov gyughic gyugh er gnum ev heraxosner norogum։ Miayn mez mot, Arcvanikum, nra aryan tchnshumy bardzr e, da petq e, vor jri het kap unena, dzhgohec Gevorgyany։

Vorqan menq motenum einq jrin, aynqan mi anherqeli phast mez hamar parz er darnum: qimiakan nyuteri hoty srvum er odum։ Erb hasanq jrin, tvac te mi hskayakan sosindzi avazani mot einq։ Jury ayd sosndzanman masnikneric katnayin erang er stacel։ Jri koghqerin suzvac carer ev tpher ein։ Anmijapes aphin gtanq vochxari kmaxq։ Sa mi parz patker er, vory bacahaytum er hanqavayri menejeri staxos linely։ Ays mtqov el menq jric nmush vercrecinq։ Arden Berlinum evs menq zgacinq ayd nuyn sosndzi hoty henc bacecinq nmushi anoti kapharichy։ Nmushy handznecinq laboratoria, mi qani orva yntacqum stacanq ardyunqnery։ Ayd cexajri baghadrutyuny bacardzakapes hakadrvum er germanakan xmelu jri chaphanishnerin, laboratoriayi ghekavary voch mi kaskac chuner, vor ayn tunavor e»։

Hamahaykakan bnapahpanakan tchakat (HBTch) qaghaqaciakan naxadzernutyun