1969 t. ays ory mahacel e Gurgen Maharin, hay grogh (cn. 1903 t.)
Cnvel e Van qaghaqum 1903t. ev minchev Arajin hamashxarhayin paterazmn u hayoc Ceghaspanutyuny aprel e shat te qich anhog mankutyun: Bayc paterazmy phoxec inchpes amboghj arevmtahayutyan, aynpes el vanecineri tchakatagiry: Erb turqery hardzakvecin Vani vra, nranq qajabar pashtpanvecin minchev rusakan zorqeri ev hay kamavorneri Van hasnely ev phrkvecin kotoracic: Bayc heto rusakan zorqery nahanjecin, nranc het stipvac Vanic heracan naev vanecinery: Gurgeny tchanaparhin korcrec ir harazatnerin ev urish phaxstakanneri het hasav Arevelyan Hayastan: Aystegh na aprec vorbanocnerum, heto gtav kendani mnacac mory ev myus harazatnerin: Taty, vorin aynqan sirum er, mahacel er gaghti tchanaparhin: Heto Maharin sirov u humorov tati masin patmum e ir «Mankutyun» vipakum:
Vorbanocum canotanum e Eghishe Charenci het: Aystegh el sksum e grel arajin banasteghcutyunnery:
Vorbanocayin kyanqi ev hetaga tapharumneri masin Maharin patmum e «Patanekutyun» vipakum: Dranq shat dzhvar tariner ein inchpes Gurgeni ev nra nman amen inch korcrac hazaravor hay erexaneri, aynpes el amboghj hay zhoghovrdi hamar: Arevmtahayutyan mi masy spanvel er turqeri dzerqov, myus masy gaghtel er zanazan erkrner: Shat-shatery apastan ein gtel Arevelyan Hayastanum, vory paterazmi mej er Turqiayi het: Aghqatutyun, sov, hamatcharakner, sranq ayn tarinerin taracvac ein Hayastanum: Ayd bolory Maharin nkaragrum e «Patanekutyan» mej:
Ayd dzhvar tarinerin hajordecin xaghaghutyan ev shinararutyan tariner: Maharin dardzav grakan kyanqi erandun masnakicneric meky: Grum er banasteghcutyunner, patmvacqner, vipakner: Nran hrchak berecin hatkapes «Mankutyun» ev «Patanekutyun» vipaknery, banasteghcutyunneri «Mrgahas» zhoghovacun:
Bayc nra kyanqi ev steghcagorcutyan bnakanon yntacqy yndhatvec aqsorov: 1936t.-in shat groghneri, mtavorakanneri ev hasarak mardkanc het nran el anhetet meghadranqov dzerbakalecin ev aqsorecin hyusis, heto Sibir: Nran azatecin miayn Stalini mahic heto: 1953t.-in: Maharin veradardzav Erevan, grec bazmativ nor gorcer: «Caghkac phshalarer» vipaky aqsori tarineri masin, «Ayrvogh aygestanner» vepy ir hayreni Vani, nra kencaghi ev tchakatagri masin, patmvacqner, pies, banasteghcutyunner, husher:
Gurgen Maharin mahacel e 1969 tvakanin:
GURGEN MAHARI. SER AR EREVAN
«Ete ches karogh grel banasteghcutyunner zanazan hargeli ¨ voch hargeli pattcharnerov ¨ ete ches karogh grel patmvacqner, vorovhet¨ herosnerd der chen tipakanacel, mi husahatvir, nstir u grir qandakner։ Mi toghni, vor zhangoti grichd, dranic el zhangotum e sirtd u hogid, havata», - ayspisi xorhurd er talis grchakic ynkernerin hay nshanavor grogh Gurgen Maharin (1903-1969), ¨ karces te inqn el mnac miaky, vov het¨ec ir isk xorhrdin u tghtin handznec bazmativ phoqracaval, sakayn sramit, huzich, xorimast patmutyunner zhamanaki, mardkanc, hishoghutyan ¨ karoti masin: Cavoq, heghinaki kendanutyan oroq drancic shatern aydpes el chhasan yntercoghin: Erku aqsor u stalinyan tchambarneri soskumnern aprac Maharu grakan zharangutyan mi stvar hatvac graqnnutyan tet¨ dzerqov drvec canr phaki tak, vorosh gorcer xmbagrutyunnery merzhecin amenaanhetet ¨ anlurj pattcharabanutyunnerov: Ev miayn aysor ayd dzeragrery durs en bervum tghtapanakneric: amboghjacnelov ¨ el aveli harstacnelov ardzakagir Maharu ashxarhynkalman nerkapnaky:
Nman tchakatagri arzhanacac gorceri tvin e dasvum na¨ «Er¨anyan qandakner» yndhanur xoragiry krogh manrapatumneri ays sharqy, vory tvagrvac che, bayc amenayn havanakanutyamb grvel e 1960-akanneri skzbnerin: Dzeragrum vorosh togher krtchatvac kam phophoxvac en henc heghinaki grchov, mi qani hatvacner anynterneli en, kan ejer, vortegh anknaru e koghmnaki mijamtutyan kam xmbagrman partadranqy (orinak V. Saroyanin nvirvac hatvacum Saroyani anuny jnjvac e ¨ phoxareny grvac: «grogh, vorn aprum e Amerikayum»): Ayd isk pattcharov menq npatakaharmar gtanq stor¨ hraparakvogh gorcy nerkayacnel ir naxnakan mtahghacmamb u bovandakutyamb:
Inchpes mi aritov iravacioren nkatel e banasteghc Hamo Sahyany: «Maharu vripaknern angam taghandavor en»: Ev ete Sahyani xosqy hamarenq sramit chaphazancutyun, apa chenq karogh chxostovanel, vor nman gnahatanqn asvac e voch haniravi, ayl yst arzhanvuyn:
EREVANYAN QANDAKNER
Vorpes naxerg
Es uzum em grel Er¨ani masin:
Verjers es egha mer mayraqaghaqi Kirovi anvan mankakan zbosaygum ¨ mi angam el hisheci hin Er¨any: Es hisheci hin Er¨any ¨ hatkapes gavarakan ayd mayraqaghaqi kam mayragyughi ayn vayrery, vortegh phrvac e hima: saghartaxit carerov ¨ garnanayin tarmutyamb shnrogh carughinerov harust Kirovi anvan mankakan zbosaygin:
Ev amen angam, erb arit e linum grel nor Er¨ani masin, ches karogh chhishel hiny: Ches karogh chhishel hiny ¨ chzarmanal, - ayd erb er: Ayd erb er: Tchisht aystegh…
Bayc da chi mtnum im gravor xoheri ¨ mtorumneri naxergum: Ayd bun ergn e, txrutyamb u nayiryan vshtov tovun mi erg, vory sakayn verjanum e zvart, arnakan, shenshogh, mer mec nerkayi ¨ haghtakan apagayi nman:
Es im naxergov miayn aknarkum em, vor uzum em grel Er¨ani ¨ hatkapes nra ayn vayreri masin, vortegh phrvac e hima: ergogh carerov ¨ shnchogh carughinerov harust Kirovi anvan mankakan zbosaygin:
Erg arajin, kam hin Er¨ani amenahisharzhan ankyuny
Voch Shilachi mahli hoghashen ¨ kavashen tnaknery, voch hnameni Kondn: ir kondapatkan shrjakayqov, nistukacov ¨ bardineri xshshocov, chkaroghacan darnal hin Er¨ani kencaghayin u teghagrakan kentrony:
Erb hishum es hin Er¨any, arajiny, vor phrvum e hishoghutyand lusardzaki tak, da Ghantarn e ¨ nra ghantarakan «harstutyunnery»:
Ayd ayn e, inch Abovyani orerin kochvel e «charsu bazar», vori masin anmoranali ejer e toghel anhayt tchanaparhord Jiovanellin ¨ haytni vipergak Aksel Bakuncy, vordi Stephani, i geghjen Goris:
Sakayn ayn, inchin verahasu eghav im serundy, amen¨in nman cher italaci vanakan, anhayt tchanaparhord Antonio Jiovanellu nkaragrac kaxardakan charsu bazarin:
Der 1840 tvin anhetacel ein ¨ charsu bazari bakum shrjogh siranargern u draxtayin trchunnery, shatrvann u nman hazar u mi hrashaliqner:
Mi dar heto, Aksel Bakunci nkaragrutyamb «…mnum ein anhun harstutyuny vkayogh bazmativ kisaxarxul krpakner, voronc mi masn ispar qandel ein rusnery ¨ aghyusnern ogtagorcel berdi nor zoranoci hamar…»:
Inchin, vor hasav im serundy, da vochnchov nman cher voch italaci tchanaparhordi tesac, voch goriseci vipergaki nkaragrac charsu bazarin: Sakayn ardarutyan dem meghanchac klineinq, ete uranayinq, vor Ghantarn e hin Er¨ani amenahisharzhan ¨ tesarzhan vayry:
Erg erkrord. Aksel Bakunci het
Nra het hatchax menq linum einq ays vayrerum ¨ gnum Kapuyt mzkiti zovasun baky «parskakan tey» xmelu:
- Er¨an, charsu bazar, - asum er na u nayum shurjy, - karogh es patkeracnel, te inch klinen ays vayrery 50-60-akan tvakannerin, - asum er, mtacum u ezraphakum, - ches tchanachi:
- Abovyany eghel e ays tegherum, - sharunakum er bardzradzayn mtacel na, - haryur tari e ancel: Bayc ete aysor na hrashqov ancner ays teghov, na cher zarmana, ktchanacher hin vayrery: Bayc aha: 50-60 tverin, ays ameny, inch tesnum es, hishoghutyun kdarna, he-ru~ hishoghutyun…
U zhptum er ir kapuyt, hstak achqerov:
He-ru~ hishoghutyun:
Shog e, er¨anyan amarnayin ayrogh ar¨: Phoshu mijov qaylum enq, inchpes dzmran dzyuneri mijov: Na votqy xphum e mi qari u sharzhum teghic.
- Guce Abovyani votn el e kpel es qarin: Isk 50-60 tverin du ches tesni mi qar, vorin kpac linen mer votnery: Ches gtni:
Na zhptum er ir xoherin, inqn iren ¨ krknum.
- Er¨an, charsu bazar…
Erg errord. «He-ru~ hishoghutyun»
Es chem uzum krknel ayn, inch nkaragrel em in «Eritasardutyan semin» grum: Ghantari masin: Es ayntegh nkaragrel em, ayspes kochvogh, naxaheghaphoxakan Ghantary, ayn Ghantary, vory goyutyun uner minch¨ 1920 tvakany:
Bayc che vor Ghantary pahec ir goyutyuny der erkar tariner: Er¨ani tzhvzhikn u Vani zhazhiky der erkar tariner dimacan u Ghantary erkar tariner hpartanum er te mekov, te myusov: Bayc phoxvel ein zhamanaknery: Kooperacian, petakan ar¨tuy qayl ar qayl arajanum ein, uzheghanum, masnavory nahanjum er u tulanum:
Ayntegh, mankakan zbosaygu hyusisayin koghmum, vortegh ayzhm kangnac e «Ararat» tresti bnakeli shenqy, kam henc ayntegh, ur mankakan hraparakn e ¨ karusely, manr xanutner ein, ur apastanel ein chtavatcharnern u manr ar¨trakanner:
Nranq angorcutyunic u dzandzruytic motenum ein irar ¨ [anyntern. ] demqov urax katakum.
- Axanes agha, arutur anelov merar, chertanq mi pharti nardi xaghanq:
- Ruben agha, espes vor erta gorcy, Afrikov kdarnas u mez el bar¨ ches ta…
Ghantari shurjy chein tapharum ayl¨s anapastan manuknery: Nranq teghavorvac ein petakan mankatnerum:
Minch¨ 20 tvakany «spekulyant» kochumy pashtoni pes ban er.
- Qo mardy inch gorci e, tikin Satenik:
- Harkayin tesuch:
- Harkayin tesuch, - arhamarhanqov asum er xosakicy, - el gorc chi gtel: Im Setraky spekulyant e:
Qsan tvic heto «spekulyant» -y dardzav, nax tet¨, mijin ¨ i verjo: canr hayhoyakan xosq:
Mi or el lur taracvec, vor Ghantarn ir shrjaka ghantarakan xanutnerov ¨ hogherov ynkel e «plani tak»:
- Lav, - harcrec Axanes aghan Phanos aghayin, erb erekoyan phakum ein xanutnery, - apa masnavor ar¨trakannery vonc piti gorc anen:
- Masnavornery gorc chpiti anen, - patasxanec Phanos aghan, - masnavor arutury piti verjana:
Axanes aghan nayec ir xosakcin ¨ xorin hamozmunqov ararkec.
- Aranc masnavor aruturi petutyun chi lini:
- Klini, - mrmrac Phanos aghan ¨ erkusn el lrecin:
Erg chorrord. Vilyam Saroyani het
Arajin hngamyaki verjerin Er¨an er ekel der eritasard amerikyan grogh Vilyam Saroyany: Menq gnum einq Kapuyt mzkit tey xmelu: Ghantarn aprum er ir verjaluysy:
Mer tchanaparhy ktrec mi gyughaci ir avanakov:
- Ays eshy es em, - asac Saroyann ir anglerenanman hayerenov:
- Inchu, - zarmaca es:
- Im hayrs misht indzi kyser, - erb mecanas, esh piti darnas, - eghav patasxany:
Vilyam Saroyany ayl¨s Er¨an chi ekel: Ete hima ga, haziv te hishi ir hory:
Ayo, ete aysor Er¨ani phoghocnerum avanaki handipes, brnir ¨ handznir miliciayin: Milician khandzni ir orinakan tirojy: kendanabanakan aygu teschutyany…
Erg hingerord. Mkrtich Armeni ahazangy
«Mernum e hin, daravor Er¨any», - ahazangec ardzakagir Mkrtich Armeny der 1931 tvakanin ir «Er¨an» vepum:
Ev inch er ayd hin Er¨any, - hoghashen tner: taphak kturnerov, gavarakan phoshi, gavarakan dzandzruyt:
Ev inch er ayd hin Er¨any, - negh, curumur quchaner, rusakan ekegheci, parskakan baghniq u chayxana, haykakan [anyntern. ] u temakan qashqshuk…
Er¨an bagh em arel…
Sovetakan kargery t¨ tvin hantcharegh tchartarapetin u ashxarh ekav nor tamanyan Er¨any:
Ashxarh ekav ¨ sksec atchel Sasunci Daviti nman, arag, tirakan, amur: Er¨any durs ekav ir apheric, aspatakec blurnery…[anyntern. ] veracec Arabkiry, Shahumyany, Nor Areshy, Qanaqery…
Hin Er¨any, vorn Armeni grqum varvum e ar¨elyan fantastik, kaxardakan guynerov, aysor patmutyun e u romantika: Dra phoxaren vorotum e nor Er¨any: irakan, shoshapheli, tesaneli ¨ lseli Er¨any, shqegh qaghaqamayry Sovetakan Hayastani:
Verjerg
Garnanayin ar¨ov voghoghvel e Er¨any:
Guce voch mi tegh garunn aynpes zgali che, vorqan mer mayraqaghaqi Kirovi anvan mankakan zbosaygum: Ev ayd haskanali e: Mankutyunn inqy henc garunn e, ankax nranic, te garun e, amar, ashun e, te dzmer…
Garuny krknaki garun e Kirovi anvan mankakan aygum: Garun: garnan het, garun: voghoghvac garunov, garun: garunvac garunnerov:
Ev amen angam, erb arit e linum grel nor Er¨ani masin, ches karogh chhishel hiny…
«Es der aroghj em, isk razmatchakati ynkers parkac e: arden viravorvac»
Antoninan: Ruta-Naziki het
Henc Sibirum el Antonina Povilaytiten handipel e Gurgen Atchemyanin: Antoninan anazatutyan mej er arden 10 tari, isk Gurgeny: 17: Groghy meghadrvum er «ahabekchutyan» u «Beriayin spanelu mtadrutyan» mej ev tchambarum azatazrkman zhamkety spareluc heto evs datapartvel er cmah aqsori:
Maharin arden huysy korcrel er, vor tun kveradarna: Na parkac er mahacogh hivandneri hivandasenyakum: Bzhishknern Antoninayin asum ein, vor «Atchemyani vitchaky shat vat e, du surb es, vor gnum es ayd hivandasenyak»: Antonian erjanik tesq er yndunum, mtnum hivandasenyak ev asum. «Gurgen, es qez lav lur em berel: Bzhishknern asacin, vor qo vitchaky shat lav e, qez shutov durs kgren: Du kveradarnas, qo grqery ktpagren»:
«Da maqur sut er: Ayd dzevov es votqi kangnecri nran: Na asum er. «Ete du indz het chgas, es menak chem gna»: Es asum ei. «Ete du uzum es, es kgam»: Es erbeq chei mtacum, vor kgnam, vor hark klini gnal, vor mez bac ktoghnen, vor na kendani kmna: Mtacum ei: arden aravotyan mardun chem gtni: Ayd sery aveli bardzr er, qan sery. ognel, durs hanel mardun, inch-or ban anel, vor inqn imanar, vor inch-or meky sirum e iren, inqn inch-or mekin petq e: Da im razmatchakati ynkern er: Es der aroghj em, isk razmatchakati ynkers parkac e: arden viravorvac, u es petq e inch-or ban anei nra hamar», - patmum e tikin Antoninan:
Maharin durs e ekel hivandanocic, u nranq amusnacel en: 1953t.: Stalini vaxtchanic heto, qaghbantarkyalneri mej phrkvelu huys arajacav: Antoninan erazum er Litva veradarnal, bayc Maharu het 1954t. Hayastan ekav: Hayastanum kes tarekanum mahacav nranc aghjiky: Ruta-Naziky, vov cnvel er Sibirum: Hajord tari cnvec nranc tghan, um anuny nuynpes Gurgen er:
Gurgen Mahari
Yntaniqn amarnern anckacnum er Litvayum: Dzerbakalveluc 13 tari anc Antoninan arajin angam veradardzav Litva: Aystegh na chgtav voch cnoghnerin, voch miak eghbory: Aleqsisin, voronc demqery der hishum e: Tikin Antoninayi xosqov: cnoghnery eritasard intiligentner ein, aprum ein barekecik kyanqov ev gurgurum ein iren: Haytni che: cnoghnern u eghbayry voghj en mnacel, te zohvel en stalinyan terori zhamanak, guce artasahman en phaxel, guce nranc el en Sibir aqsorel: Der Vilnyusum dzerbakalutyan pahin Antoninan ev Kaunasum aprogh ir harazatnery lur chunein mimyancic:
Antoninan ev Maharin miasin aprel en 16 tari, teev kiny karcum e, vor Maharin aveli erkar kaprer, eli chliner «Ayrvogh aygestanner» vepy: Vepy xist qnnadatvec: Girqy varum ein Maharu lusamuti tak, tan dran vra amracvac «Gurgen Mahari» cucanaki vra tqel en, phoghocum Antoninayin «amen tesak zzveli baner ein asum Gurgeni masin»: Maharin asel e, vor iren bolory lqel en, ev miayn Antoninan e, vor ayd qnnadatutyan zhamanak mnacel e ir koghqin: Ereq tari anc groghy mahacav:
Da arajin mahn er vordu: 14-amya Gurgeni hamar: Erb Gurgeny hory tesav mahacac, hogekan hivandutyun stacav: Vec tari araj mahacel e naev Antoninayi ev Maharu vordin: «Gurgenikic heto aveli datark e», - asum e tikin Antoninan:
Gurgen Mahari։ Mahic es Vax Chunem
Mahic es vax chunem,
Im anuny vkay,
Mernelu pes hin gorc
U hin arhest chkay…
Bayc mer mahic yetoy:
Dzhuar mahn e galis -
Mer ergeri ahegh
Dataւory ky gay…
Ani Chophuryani kayqic