ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+15 °C, +13 °C ... +25 °C Vaghy:+26 °C
Aksel Bakunc, Kyores
13:04, 18.08.2014
12953 | 0

1

Qaghaqn uner erku anun: Goris ev Kyores։ Errord anuny: Koris, — talis er miayn mi mard: deghavatchar Qyalla Catury, vory qaghaqum hrchakvac er vorpes philisopha ev hin grqeri sirahar։ Guce ayd grqeric er na hanel qaghaqi Koris anuny, vor izur tchgnum er taracel։ Nran hamamit er miayn zhamhar Parseghy, vory ev miak unkndirn er Qyalla Caturi dzeragir xorhrdacutyunneri: tchshmarit havati, amusnalucutyan ev «Eric tarri phoxakerpman masin» ։

Qaghaqn uner erku anun ev ayd erku anvan mej, inchpes ynkuyzi erku ktchepi mej, parphakvum er mi qaghaq erku imastov, mi bnakavayr erku tarber zhoghovrdov, voronq unein irenc arandzin sovorut yunnery, arandzin shahery ev minchev angam nranc anunnery tarber ein ev patahum er, vor ayd erku azgery irar lezu chein haskanum։ Mi koghmy «otarakannern» ein, kam inchpes kyoreseciq ein asum: gharibakannern ein, — myus koghmy bun Kyoresn er ev nra mijnaberdy: Sheny, ev nra nshanavor paragluxnery: Ghatrini Aghalon, vor bernac eshy getnic bardzracnum er, Paran-Paran Avanesy, vori dzayny hasnum er minchev Drngani dzory, Gyurji Obin, vori lezvic vaxenum er minchev angam qaghaqaglux Mattevos beyy։

Ghatrini Aghalon, Paran-Paran Avanesy, Gyurji Obin ev shat urish kyoreseciner, linelov bun Kyoresi paragluxnery, zhamanakakic chen eghel։ Ayd mi dinastia er hoghagorcneri, brutneri, nerkararneri, darbinneri ev tavaracneri, ceghayin dinastia, vor i dep glxavorum er bun Kyoresi ev nra mijnaberd Sheni krivy Goris qaghaqi ev nra «otarakanneri» dem։ Ghatrini Aghaloyi zhamanak Gorisy der qaghaqaglux chuner ev qaghaqy der cher taracvel minchev Mec kamurjy։ Ghatrini Aghalon derevs karogh er Gorisi vatcharakanneric ereqin xurdzi tokov shalakel ev sparnal nranc taphel dzory, ete vatcharakannery Tavrizi ktavy chcaxen yughi het barabar։ Nra zhamanaky hesht er. inqy: Shenn uner ir ktavagorcnery, ir derdzaknery, ir ijevanatnery, vortegh gisherum ein urish erkrneric qaravanner։ Verjapes Ghatrini Aghaloyi zhamanak vatcharakanneri mec masy der «gharibakan» cher, ayl kyoreseci er, aysinqn varucanq uner ev minchev angam aprum er Shenum, arevturn anelov Gorisi shukayum։

Ayl er Gyurji Obin ev nra zhamanaky… Goris qaghaqn uner ereq harkani bant, aynqan yndardzak, vor karogh er Sheni kesy mejn arnel, uner urish kalanatun: subahanoc, miaynak kalanavorneri hamar, — ayntegh er nstum gavarapety, ayntegh er dziavor pahakneri zoramasy ev Penzayi 686-rd druzhinan։ Gyurji Obin gzgzvac shorerov, inchpes hetin murackan, harbac durs er galis Sheni mijnaberdic ev cacanelov zgesti cvennery, qaghaqi hraparakum hayhoyum er qaghaq himnoghin, nra glxavorin, Kyoresy kuyr danakov mortoghnerin… Ayn zhamanak irenc maghazaneric durs ein galis Gorisi arevtrakannery: Ephrat Eremy, Malakrovni Nikolayy, Badirin Chanta-Rex Galusty, eghbayr Baghirovnery ev zvart cicaghum ein, inchpes ete hraparakum kapik par acein։ Bayc erb Gyurji Obin sksum er xagh aselov tesnel Gorisi anvani qaghaqacinerin, — ayn zhamanak nra shurjn ein havaqvum hactuxnery, xmor huncoghnery, koshkakari ashakerty, vorin varpety jri er ugharkel, mshaknery, voronq ankyunnerum spasum ein, te nranc vov hacaphor ashxatanq kta ev minchev angam qaghaqaglux Matvey Matveyichy, nuyn inqy: Mattevos beyy cher karogh ktrel Gyurji Obu ayd lezun։

Kar Goris ev kar Kyores։ Erku tarber zhoghovurd ein ev tarber ein nranc lezun, sovorutyunnery, anunnery ev mshtaborboq kraki nman nranc mijev varvum er hin krivy։ Te inch azgi mardik ein ev inch lezvov ein xosum nranq, aynqan el hesht chi patmel։ Shenum asum ein, vor goriseciq xosum en shan lezvov.

— Xoja-Baghiri tornery mer Boghari nman en hachum… Nranq inch mardik en։ Mer kcotoghi tchakaty nranc tchakatic ardar e, — aydpes er asum Ata apery, erb Goris qaghaqic veradarnum er։

— Kyoresi lezun shenavari e… Aphsos chi mer blagharodni lezun, — aydpes er asum tikin Olinkan: Matvey Matveyichi kiny, Anika tyotyayin, erb nranq nstum ein frap xaghalu։

— Hay Grisha, Misha, Masho, chem imanum el inch shasho… Aphsos chi mer Mangasary, mer Manuchary, mer Sonan… Hers vor harsin kanchum er Manishak, Manishak, tasy manishak er bacvum, — aydpes ein xosum amenamolerand kyoreseciq, voronq caghrum ein Gorisi otarakanneri vomanc shlyapan, anvanelov klibo ev cghaman, vomanc kananc: anvanelov shinovi tiknik, vomanc moruqn ein caghrum, anvanelov kuturuz ev ayl aynpisi xosqerov, vor grqi mej yndunvac chen: Kyoreseciq caghrum ein qaghaqacinerin, horinelov makanunner: Pristavi Tazi, Tephrac Erem, Ambari katu Soghomon: avag eghbayry Avagimovneri, voronq vatcharum ein alyur ev brindz։

Ete mi aydpisi hin kyoresecu harcneir, te inch azgic es, na kaser tohmi anuny: Avetanc, Shalunc, Bakunc ev vov giti inchpisi azganunner, — vorovhetev nranc lezvov azg nshanakum er tohm, gerdastan, tun, vori bolor andamnern irar het kapvac en aryan kapov։ Isk ete nran bacatreir, vor azgutyunn es harcnum, ayl voch te tohmy, na kpatasxaner.

— Kyoreseci em… Zangezuri mard em, — karces «Zangezuri mard» ayd nuynpisi azg e, inchpisin rusy, angliacin, turqy։

— Ata aper, ba du hay ches։

— A qez matagh, de es inch imanam inch em, e… Toghnum en glxis mej hush mna, vor imanam, te es inch em… Espes vor gna chem imana, te es Atan em, te en aghbanocum hachoghy…

— Verjy, Ata aper, ba du hay ches…

— De hay em mi takov mi glxov։ Vor avazanum mkrtvac em, uremn hay qristonya em eli։ Ho anhavat nasrani chem… Hima vor hay em, inch em arel։ Gluxs ho meghrot chem arel։ Voch u phuch lini xoja-Baghiri tory, erku ber coren tara…— Bayc yndhatenq Ata apor zruycy, vorovhetev bnik kyoreseci linelov, na xosum e cor talov ev canr-canr, karces barery dzulelov taphum e ev der erkar kpatmi, te inchpes xoja-Baghiri tory nran xabec ev erku ber coreni dimac tvec mi vochinch ban: mi qani arshin chit, paravi hamar halavacu, erku grvanqa shaqar, mi qich brnoti, ayn el kesy hogh։ Yndhatenq Ata apory ev harcnenq, te xoja-Baghiri tornern inch azgic en։

— Shan azgic en xojaBaghiri tchtery… nranq en azgicn en, vor xightch asacd chuni։ Nranq nasrani en, nranq moltani en, nranq mard plokogh azgic en…

— Ata aper, nranq el hay en, teghaciner en, hay vatcharakanner en Goris qaghaqic, minchev angam karogh e, vor xoja-Baghiry qo Ohan papi xacheghbayry eghac lini։

— Vor nranq hay linen, es hayutyunic durs kgam, — Ata apery sksum e zayranal, — hayy es em, Ghurdanc Ison e, vor camaq hacin astvac e kanchum, — chka։ Hayy var kani, car ktnki, shalakov phayt kberi, qerc kqandi, hayy xeghtch u krak rahat e es dzorerum barachogh։ Xoja-Baghiri zharangnern inch hay en, kam Avagimovnern inch hay en, asenq nranc papi anuny hay e։ Isk ete asum es, vor xoja-Baghirn im Ohan papi xacheghbayrn eghac lini, urishn el asi, chhavatas։ Im Ohan papi xacheghbayry eghel e Bakunc Vishapy, vor mi nstelum yot hac kuter… Ay, te vov e eghel im Ohan papi xacheghbayry… Isk xoja-Baghiry urish azgic er ev karogh e, vor zilani eghac lini։

Kyoresn uner ir surbery: Kanach ekegheci, surb Martiros («im eress nra voti tak» — kaser Ana zizin, erb surbi anun tar), Ezan Surb, Tchgnavor ev ayl ayspisi uxtategher hin ev hnavand, inchpes ayn ynkuzeninery, vor vov gite, qani haryur tari aghmkum ein Maturi dzorum։ Vochinch ekeghecakan chkar ayd uxtavayrerum voch gir, voch xach։ Qaraphor ayrer ein bardzr qerceri lanjin ev kam xul dzorum xoxojogh mi aghbyur ev mi qarakuyt։ Miayn Kanach ekeghecin uner zhayri mej varac sandughqner, vor ibrev te yoty tari phorel er mi menakyac, teev Sayu Sadin, Kyoresi nshanavor qerc qandoghn asum er.

— Chors phut korek tveq, te yot shabatum edqan chqandem, im hor tghan chem:

Kyoresn uner aydpisi uxtategher, mrotac paterov, hoghe sev tchragnerov, ojaxi qarerov, vorr erbemn taqanum er mataghneri krakic ev erb cuxy bardzranar, mi ceruni nayum er, te qamin vor koghmn e qshum cuxy։ Ayd miamit cerunin havatum er, te cuxy ur gnar, ayn koghmi artern ayd tari shat berq ktayin…

Ev patahum er, vor cuxy gnum er depi Clangi taxty, vortegh xoja-Baghiri qsan oravar artern ein: Cerunin barkanum er.

— Es piti im vochxary qez matagh anem, vor du hacy xoja-Baghiri vordinerin tas։

Ev asum en, vor mi angam, erb mataghi cuxy phartam qulanerov gnacel e qaghaqi vra ev minchev angam phrvel e qaghaqi shukayi vra, Zdin Habud anunov mi bnik kyoreseci surb Martirosi maturi arajic kisaeph katsan grkac tarel e Ezan Surbi dzory, aselov.

— Ezan Surb, ete du el surb Martirosi nman lirb es, mataghy kacem shneri araj…

Erbemn paltonavory, aysinqn Goris qaghaqaciq: Ephrat Eremy, Anika tyotyan, tikin Olinkan, Kizikov Isaky handerdz yntanyoq, Sahak Sergeyichy: tagavorakan usumnarani tesuchy, Avagimov eghbayrnery, Tchagharin Mughrovy: arcatya medalnerov, Kartchik Kever beyi aghjiknery, navtavatchar Gyorgin, Lalazaranc tunn irenc nshanavor aghjiknerov, voroncic meky Herselyan amenachqnaghn er qaghaqum ev kochvum er «Tevy kotrac hreshtak», vorovhetev Herselyan qaylum er dzax usy mi qich bardzr, erbemn ayd ahagin bazmutyuny liqy zambyughnerov uxt er gnum surb Martiros, gnum er zugvac, zardarvac, guynzguyn hovanocnerov, voroncic amenagegheciky: erknaguyn metaqse, — hov er anum oriord Herselyayin ev eritasard chinovnikneri u gorcakatarneri mi xumb, vor hetevum er Lalazaranc aghjiknerin ev manavand tevy kotrac hreshtakin, — hianum er Herselyayi xshxshan shorerov, barak marmnov ev nra erknaguyn hovanocov։

Erb paltonavorn uxt er gnum, Sheny dzhgohum er, karces ekoghnern ayladavan ein։ Goriseciq el ein matagh anum, minchev angam Lalazaranc Herselyan, bardzracnelov zgesti pheshery, cnkachoq mtnum Er Kanach ekeghecin ev ayd zhamanak eritasard chinovnikneric meky phrum er mi tert, vor avazy chcacki nra marmar cunky։ Nranq el ein mom varum, voch ayn deghin momy, vory tchraguic taphum er sapon ephogh Savady, ayl spitak ev zar nshanov momer։

Patahum er, vor oriord Herselyan ev kam Sahak Sergeyichi dustry: Susannan, hamburum ein maturi qary ev minchev angam xachaknqum ein։

— Hoghs glxid, — nranc hetevic asum er mi kyoreseci parav, — tesnes bulvarum qanisin es pachpchel։ El surby qez hinch ani…

Ev durs ein galis ekeghecuc, goriseciq ynkuzenineri tak mataghy mortum ein, isk nranq, voronq kyoreseci ein, qashvum ein ver irenc zurna nagharayov, hin parerov ev hars u aghjik careric kaxelov parannery, tchotchvum ein xor andundi vra, phrphracnelov zgestnery։ Qaghaqacinery nayum ein nranc ev oriord Herselyan student Rubenin ruseren asum er…

— Erani nranc…

Erbemn Kyoresn u Gorisy yndharvum ein henc uxtavayrerum։ Ev nuynisk qahananery chein karoghanum hashtecnel nranc։ Caghrov, cicaghov kyoreseciq qshum ein bulki utoghnerin։ Ayd zhamanak mi harbac brut mtnum er Kanach ekeghecu qarandzavy ev ayspes er gorgorum.

— Apa du surb es… en vor navt caxogh Gevorgy qo patin mom kpcrec, inchi nra matnery chbrnecir chkpcrecir qo patin։ Apa chem asel qez, vor qsan maneti dimac erku ezs tarav, indz sovac toghec։ Inch e, nra momy voski zarov er, ha… E, Kanach ekegheci, du el es ghalbacel, — ev harbac brutn sksum er hangcnel qaghaqacineri momery, getnovn er zarkum momery ev sharunakum er naxatel surbin, — ay, asum em, dra verjy vor chtas, durd kpatem… Du surb es, te yoty dran hachogh shun…

Aydpes amen inchov tarber ein Gorisn u Kyoresy ev manavand Sheny: Kyoresi mijnaberdy։ Tarber ein nranc lezun, sovorutyunnery, tarber azg ein ev nuynisk nranc havatn urish er։ Nranq koghq-koghqi aprum ein ev nranc mijev krivn anpakas er, hin krivy, inchpes hin er dzory ev dzori gety։

2

Inchpes dzory ev dzori gety…

Bayc nuynisk dzori gety qandum er Kyoresi koghmy, vorovhetev Gorisy phrvel er bardzradir tapharaki vra mianman tnerov, voronq bazhanvum ein havasar qarakusineri ev amboghj qaghaqy nman er zinvorakan tchambari։ Ayntegh amen inch aynpes er, inchpes qaghaqi spitak bantum։ Phoghocnern ughigh mijancqner ein: havasar laynutyamb, tnery mianman kamerner mec u phoqr, erku–ereq kam chors patuhanov, voronq patac ein erkate xit vandakov, inchpes banti patuhannery։ Phoghocnerum maytery nuyn chaphi ein: nuyn qarov salac։ Tneri araj mianman carer ein: ureni, bal, ynkuzeni ev erbemn deghin akacia։ Yuraqanchyur tun zbaghecnum er chors haryur qarakusi sazhen, vori ankyunum, phoghoci vra, tunn er, mi kam erku mianman hark, — isk mnacacy: partezn er nuyn carerov, inch vor phoghocum: ureni, bal, ynkuzeni, xndzor ev erbemn deghin akacia։

Gorisn uner mi tagavorakan usumnaran: rusac shkol, ev mi hayoc dproc։ Uner mi bant, mi rusac zham, mi hayoc ekegheci, mi biliardanoc, vori patuhannerr phak ein, vorovhetev antirakan katunery sirum ein otevanel ayd apahov nerqnaharkum, — mi hyuranoc ereq senyakic, mi baghnis, vori dury zhangotel er ibr te nersi golorshuc, bayc dran araji xotery vkayum ein, vor ayl er pattchary. guce tchshmarit ein nranq, voronq ibr te baghnisi avazanneri mej tesel ein kanach gorter։ Qaghaqn uner mi zhamagorc: Sahat-saz Aandron, vory naev voskerich er ev sirum er taraqyama qochvorneri dashuynnery։ Kar mi kanditer, vor srtchatan hetevi masy dardzrel er ginetun, vorovhetev Gorisi bnakichnery surtchy hamarum ein tikin Olinkayi xmichq, isk tikin Olinkan miayn kiraki orerin er surtch xmum։ Qaghaqn uner limonadi mi gorcaran, vor himnel ein Shor aghbyuri koghqin։ Ereq taruc heto tery gorcarany caxel er urishin ev gnacel Baqu, patrasti hagusteghen vatcharelu։ Qaghaqum patmum ein, vor na ir het phaphuk phogh er tarel ev ibr te heranaluc araj na hamburel er Shor aghbyuri qary ev asel er. «Shen mnas, Shor aghbyur, im harstutyuny du tvir» … Qaghaqn uner miayn mi gorcaran ev ayn el limonadi gorcaran: aranc cxneluyzi, ev erjanik ayd qaghaqum urish voch mi cxneluyz cher mrotum phiruze erkinqy։

Bayc voch ayd gorcarany, voch hyuranocy ev voch nuynisk «Sasun» tparany, vortegh tpum ein harsnyac hraverner, gavarayin varchutyan blankner ev zanazan publikacianer turqi, qochi ev zinvorakochutyan masin, — voch ayd ameny ev nuynisk tikin Olinkayi Hay kananc Miutyuny qaghaq chein kazmum, Gorisy chein, vori mijuky, ayspes asac parunakutyunn ein vatcharakannery ev chinovniknery, dyuqandarnery ev mecamecery, inchpes kaser Ata apery։ Nranq ein bun otarakannery, voronc dem krvum er iskakan Kyoresy ev nra mijnaberdy: hin Sheny։

Inchqan el dzori gety qander bun Kyoresi koghmy ev Gorisy bardzradir linelov zerc mnar, — aynuamenayniv gety cher qandum kyoresecinerin, ayl «paltonavor otarakannery», voronq hetzhete durs ein mghum Sheny ir hin hogheric ev jrovi xotharqneric, phakum ein tchanaparhnery ev aylevs voch Ghatrini Aghalo kar, voch Paran-Paran Avanes, vor dimadrer nranc, ayl mnacel er mi xeghtch Gyurji Obi: shorery gzgzvac, aghqat, arqa: oravardz mshakneri, jrkirneri, ayrineri ev vorberi, voronq der mnum ein Kyoresi mijnaberdum, ibrev pasharvac zorq, vor sparel e hacy ev verjin katil jury ev derevs mi qani zinvorner sharunakum en krakel, irenc aghaghaknerov xlacnelov berdi mej mernoghneri kanchery։

Gorisy haghtel er։ U teev hin krivy sharunakum er, bayc ayd pasharvacneri husahat dimadrutyun er ev voch te havasarneri paterazm։ Patahum er, vor Kyoresi tghanery getum loghanalu zhamanak yndharvum ein «bulki utoghneri» het, minchev angam nranc cecum ein, qarerov qshum ein depi qaghaqt, — bayc ayd mankakan xagh er։ Inchpes arden xagh er ev ayn, erb Kyoresi harbac uxtavornery caghrov ev ahagin gorum-gochyunov Kanach ekeghecu uxtic qshum ein Kizakov Isakin handerdz yntanyoq, navtavatchar Georgun, Ephrat Kremin, Avagimov eghbayrnerin, ev minchev angam qshum ein Tchaghar Muzrovin, vori kurcqy zardarvac er medalnerov։

Kyoresy mernum er, inchpes mernum er Xuruphi dzori verjin kaghnin… Amen tari mi tchyugh choranum er, andzrevnery merkacnum ein antari hoghy ev hoghi xorqic hetzhete ccvum ein tdzev zhayrer: sapatavor ev ahreli։

Tesnelov verjin kaghnin, voch voq cher asi, vor erbemn Shhari Taxty, vortegh qaghaqn er, ev naev Taxti harevan dzorery patac en eghel xit antarov, voric mnacel e miayn mi kaghni Xuruphi dzorum։ Aydpes el voch voq cher asi, te erbemn Kyoresy, nra mijnaberdy: Sheny ir tagherov eghel e aghmkot phetak ev ayntegh, ur miaynak xoxojum e Ghatrini aghbyury, mi ahagin gyugh kar qarandzavneri mej, qerceri glxin… Vor Sal kamurjy, voric mnacel e miayn mi kamar, eghel e zhoghovurdneri kamurj, qaravanneri kamurj ev anhamar bazmutyunner en ancel ayd kamurjov, inchpes heto ancnum ein tagavorakan tchanaparhov։

Hetzhete amayanum er Kyoresy։ Andundn er suzvum hoghagorcneri azgy։ Vov mernum er, aranc bardzracnelu ayn qary, vor ynknum er hin tan patic, vov caxum er verjin horty partqi dimac ev kam geri er grvum mi vatcharakani, kam gluxy pheshi tak gnum er otarutyun: Baqu ev Andrkaspyan mi erkir, minchev Qerqi, minchev Buxar ev aveli heruner er gnum qarandzavum cnvac kyoresecin։ Aydpes «otarakannery» bniknerin mghum ein otar erkrner ev izur er Gyurji Orin sparnum, te mi or nranq gerutyunic et kgan ev bulvari careric mek-mek kkaxen «paltonavornerin» ։

Ayd sparnaliqy vatcharakannerin miayn zvartchutyun er pattcharum ev erbemn Bandirin Chanta-Rex Galusty: tchoti maghazayi ter, — mi shish oghi er xostanum Gyurji Obun, ete na xanuti araj kangner ev erger «Gorisi govqy», — mi erg, vor kapel er Niazanc Andrin ev vorov caghrum ein Gorisi vatcharakannerin ev chinovniknerin: vori agahutyuny, vori partq uranaly, vori kasharakerutyuny ev vori yntanekan keghty…

Hatukent kyoreseciner ein mnacel, voronq havatum ein, te Gorisi verjn el kga. bayc te inch verj kliner ayd, — nranq chgitein։ Miayn Ata apery, mi hargevor ceruni, ibrev tesilq nkaragrum er ayn zhamanaky, erb bazari teghn inqy kam mi urish kyoreseci var kani, pristav Vasili tneric ver noric xotharqner kdarnan ev Kanach aghbyury, vori aky xckel en Spitak banti tak, — noric khorda։ Aydpes er asum Ata apery: cor talov ev ergelov, inchpes ergelov xosum ein hin kyoreseciq։ Bayc vov piti bacer Kanach aghbyuri aky ev inchpes piti bacein, — Ata apery cher asum, ayl miayn patmum er ayn oreri masin, erb inqy hotagh tgha er ev eznery pahum er ayntegh, ur hima Spitak bantn er… Patmum er Sal kamurji ev korac tchanaparhneri masin ev patahum er, vor nran lselov meky moranum er aroryayi hogsy։

Ւsk Kyoresn aynuamenayniv mernum er։ Mi koghmic getn er qandum getaphi parteznery, erbemn phlvum ein qercery: cackelov lanjeri phoqrik artery, hoghy hoghagorci dzerqic gnum er ev ayd anxusapheli er, inchpes mahy, inchpes arevi mayramuty… Bayc nran amenic aveli mashum er Gorisy: vatcharakanneri ev mecamecneri qaghaqy, vori mot Kyoresy: inchpes mi bur dzyun xaruyki mot։

Mi angam Kyoresum eghav mi depq, voric heto nuynisk Gyurji Obin aylevs cherevac qaghaqi hraparakum, ev aynpisi ah patec Kyoresin, inchpes: ete hankarc payter Lasti xuty։

Xachi anunov mi mard bun Kyoresic, — vorin anvanum ein Cmaki Xachi, vorovhetev tarin bolor na shrjum er antarnerum ev vayri dzorerum ev aynqan er menak shrjel, vor asum ein, te Cmaki Xachin xosel chgite, ayl mrnchum e gazani nman, — Cmaki Xachin aghvesi, kzaqisi ev lisemni mortineri mi shalak tanum e Mirumovneri maghazan։ Shat vagh zhamanak Cmaki Xachin nrancic partq er arel tasnmek manet։ Ev ayd zhamanakic tarin erku angam, garnany ev xor ashunqin, Cmaki Xachin erku shalak morti er berum։

— «Nra vizy kmashi, bayc Mirumovneri drac lucy chi mashi», — aphsosum ein kyoreseciq, voroncic yuraqanchyurn uner ir lucy ev ir mashvogh vizy:

Cmaki Xachin mtacum er, vor ays angam kazatvi partqic, vorovhetev mortineri mej kayin erku aghvesi arcataphayl morti, vor hazvagyut e։ Mirumovneri maghazayum nran asum en, vor partqic derevs mnum e qarasunchors manet ev ereq abasi։

— Ereq abasin el qo glxin matagh, — ev Mirumov Kyuqin, vorin anvanum ein Kuyr gayl, hamrichy dnum e teghy։

Asum en Cmaki Xachin goracel e, inchpes: ete vran krak taphein։ Ev phaxel e aranc et nayelu…

Ereq or phntrel en nran։ Phntrel en vorsord ynkernery, phntrel en eznaracnery, minchev angam tanutererin en haytnum, erb mi or mi hortarac lur e berum, te Lachin qerci tak erevum e mi diak։ Gnum ev qerci glxic tchanachum en Cmaki Xachu diaky։ Dzorn aynqan xorn e ev anarik, vor hnar chi linum ijnel: voch paranov ev voch ayl kerp։ Ev verevic hogh en taphum diaki vra։

Ayd orerin jraghacpany patmel e, vor inqy gisherov Lachin qerci koghmic lsel e mi amehi goroc.

— Qandves du, Goris, — lsel e jraghacpany։

Ayd depqic heto Gyurji Obin aylevs cherevac qaghaqi hraparakum ev aynpisi ah patec Kyoresin, inchpes: ete hankarc payter Lasti xuty։

3

Goris qaghaqi mijuky, ayspes asac parunakutyuny, kazmum ein vatcharakannery ev petakan pashtonyanery: dyuqandarnery ev mecamecnery, — inchpes nranc anvanum er Ata apery։ Ayd mi amboghj banak er, vor ir qarashen zoranocnery karucel er getahovtum ev Shhari taxtic rmbakocum er minchev xul gyughery: antarneri xorqum, bardzr lerneri lanjin ev aynpisi xor dzorerum, vori bnakichnern irenc gyughi tchanaparhi masin ayspes ein asum.

— Mer sheni tchanaparhy kargin tchanaparh e… minchev angam bernac eshn el kancni։

Gorisy kentron er: varchakan, razmakan ev tntesakan kentron mi laynacaval gavari, vor amenayndardzakn er Andrkovkasum ev taracvum er Sevana ltchi haravayin lerneric minchev Araqs։ Lernashghtanerov ev xor dzorerov ktrtvac ayd ashxarhum aprum ein aylacegh ev ayladavan zhoghovurdner: nstakyac ev vachkatun, xashnarac ev hoghagorc ev aynpisi zhoghovurd, vor voch hoghagorc er ev voch xashnarac, ayl antarabnak er ev voch voq nranc masin stuyg ban chgiter ev nuynisk asum ein, vor nranq arandzin azg en: ayrum en, ev erkrpagum en bardzr careri ev ibr te mut cmaknerum nranq shrjum en aranc zgesti։

Ayd yndardzak gavary: Zangezury lernashghtanerov ev xor dzorerov bazhanvac er bazmativ mahalneri։ Irenq: mahalnery bazhanvum ein iraric anjat manr gyughaxmberi ev hatchax kareli er lsel ayspisi xosq.

— Minchev sari sery mer erkirn e, en eresy Aghavnu erkirn e։— Nuyn gyughacinery irenc gyughin «hayreniq» kam «erkir» ein asum, harevan gyughin: «otar erkir» kam «gharib tegh» ։

Shhari taxti bnakichnery gravel ein ayd amen «erkirnery», — inchpes mi irakan petutyun zenqi uzhov gravum e iskakan erkrner։ Mahalnery ev gyughery: minchev verjin bnakavayry, vor nuynisk gyugh cher hashvum, ayl dzmeranoc, — ayd amboghj erkrnern irar mej bazhanel ein Gorisi vatcharakannery ev chinovnik mecamecnery։ Bazhanel ein krvov ev uzheghin bazhin er ynkel amenic harust mahaly։ Ayspes: Mirumovnery hnuc anti tirum ein Minqendi bolor gyugherin, — ayn lernayin mahalnery, voronq ayzhm kazmum en Qyurdistani hyusisayin masy։ Bayanduric minchev Shotanan sephakan zharangutyunn er Baghirovneri arevtrakan tan։ Sisiani mi masy: Vorotan getic dzax, — tirum ein Frangulovnery։ Dzorery: Avagimovneri miahecan tagavorutyunn er, Kyoresy ev qaghaqamerdz chors gyugh bazhanvac ein arevtrakan erku tneri mijev։ Yuraqanchyur arevtrakan tun ir mahali gyugherum uner manr u mec xanutner ev ahagin tvov manr vatcharakanner, voronq xanut chunein, ayl dzieri vra, erbemn sephakan mejqi vra ayd xanutneri apranqy bardzracnum ein minchev leran cerpy, ete ayntegh cxum er mi ojax։

Nranq voch miayn vatcharum ein shiley, mahudvari, Irani dadaq, phondza, shal, shaqar, nal u mex, saghsi, navt, saghri qosh ev ayl ayspisi apranqner vor qaravannerov stanum ein Tavrizic, Shushuc (rusakan manufakturan: Proxorovi, Kratnikovi, Vitovi, Cindeli ev urish firmaneri mecaqanak pahestnery Andrkovkasi haravi ev Hyusisayin Irani hamar kentronacvac ein Shushi shahastan qaghaqum), — stanum ein Baqvic ev minchev angam Trapizonic ein stanum, — nranq voch miayn vatcharum ein, ayl yuraqanchyur arevtrakan tun ir mahalum menashnorh iravunqov gnum er burd, coren, anasun, yugh, panir, havaqum er gorger: tirmahi, ean, xorasan, mardashenq, patnoc, — karpetner: daraxlu, shghta-shghta ev aranc zardi, — nranq havaqum ein pghndze amanner: kuzh, kula, jam, martar, sini, badia, katsa, — inch vor dzerq ynkner ev halelov: ibrev karmir pghindz, ughteri nuyn qaravanov ugharkum ein Tavriz, Xorasan ev Ezdan shahar։

Ayd arevtrakan tnery naev yuratesak banker ein: Nranc dzerqum er dramy, nranq vashx ein arnum manetin eresun, qarasun ev aveli։ Mirumov Kyuqin, vorin anvanum ein Kuyr gayl, ir vordinerin sirum er asel papic lsac xosqy.

— Vorteghic laci dzayn lses, ners mtir, kam mard e merel, kam sovac en, kam tan tiroj dzerqy negh teghn e։ Tur, partq tur, charmexir, enpes mexir, vor hur havityan drand klanchi։

Ev mexum ein, shghtayum ein canr shghtanerov ev voronq sarerum azat vrnjacel ein, — nranq darnam ein beran dzi։ Hetzhete urchum ein sanadi davtarnery ev ghabzi myujrinery, ayn phoqrik snduknery, voronc mej hazar murhak ev hazar anun kar։

Patmum en, vor Frangulov Badal apery mi angam nstac, bac u xuph er anum aj bury։

— Aper, ed inch es anum, — harcnum e vordin։

— Ay vordi, nayum em bris ev pharq em talis astycun, te es ahagin mahaly, vonc em pahum bris mej…

Jamba Catury: hrchakavor vashxarun, erb bac er anum myujrin, murhakneri darsy zspanaki nman ver er trchum։

— Karda, — asum er vordun։ Ev vordin arnum er arajin murhaky.

— Ver arim ev part em qarasunvec manet… Eyvaz Xdyr oghli…

— Ed chi— yndhatum er hayry։

— Ver arim… Hisunmin manet… Gichunc Taniel…

— Ed chi…

— Ver arim… Mehti Ghuli Imamverdi։

— Tivy qani e, — harcnum er Jamba Catury։

— Hulisi 25-y։

— Esor 16-y chi։

— 15-n e։

— Ed meky hani… asum en Mehti Ghuli Imamverdin erku lav matak uni, — ev ayd murhaky hanum ein։

— Karda, — ev sharunakvum er yntercumn, inchpes mialar zhamergutyun։

Kayin aynpisi arevtrakanner, voronq irenc mahalum miahecan ter ein, baris lriv imastov։ Nranq dat ein anum, eghbayry eghboric bazhanum ein, xarnvum ein amusnutyan gorceri, kalanavorum ein, cecum ev aryan gin ein voroshum, — mi xosqov mahalum xan u sultan ein։ Nranc dzerqi tak ein gyughakan gragirnery, tanuterery ev minchev angam pristavy lsum er nranc, — vorovhetev nranq bolory kerakrvum ein xojayi harust seghanic։

Arevtrakanneri chaph, guce ev aveli, Gorisn uner beyer ev pashtonyaner։ Kayin ereq Nerses bey: Hast Nerses bey, Xurda kam Kartchik Nerses bey ev Pristavi Nerses bey։ Kayin Kever bey: Tchaghar, aysinqn kaputachya ev Balasan Kever bey։ Kayin erku Zilfughar bey: hay ev turq, voronc mijev kar miayn mi tarberutyun, tarin erku angam hay Zilfughar beyi anunn orhnum er ter Zaven qahanan (Ter zi bazumy: inchpes nran anvanum ein), isk turq Zilfughar beyi tunn orhnum er molla Musin։ Urish ev voch mi tarberutyun chkar erku Zilfughar beyeri mijev։ Verjapes kayin beyer, voronq mi hat ein, inchpes Gorisum mi hat er tikin Olinkan, Phoshti Antony, Ephrat Eremy, navtavatchar Gyorgin ev urishnery… Kar mi Asatur bey, vor asunas cher xaghum, ayl sirum er vordz ayci mis, kar Pavli bey: vor «Mshak» terti anxaphan bazhanordn er. kar Vagharshak bey: zar gcogh, kar Xanlar bey: shun pahogh, kar… ev ayl inchpisi beyer chkayin eraneli Goris qaghaqum։

Ayd beyeric vomanq sharavighn ein aznvakan hin tohmeri ev unein kalvacqner, voronc hasuytov ankarot aprum ein։ Aydpisin er, orinak, Pavli bey Orbelyany, «Mshak» terti havatarim bazhanordy, vor arandznacac aprum er ir tany, inchpes ishxany dghyakum, hagnvum er hin tarazov ev asum ein, te ibr gavarapety nran chi sirum, vorovhetev Pavli beyy ir azgum vetchi er brnvel rus qahanayi het ev hastatel er, te hayoc kronn aveli hin ev aveli tchshmarit e։ Aydpisin er naev Hambardzum beyy, vor erbemn gyugh er gnum: taqacrac tan utelu ir azgi tany։ Ayd zhamanak nra shurjn ein havaqvum azgakan ceruninery ev mundiry hanelov Hambardzum beyy nnjum er bardzeri vra, isk ceruninery sharunakum ein patmel vaghi zhamanakneric:

Kayin aydpisi beyer: hin tohmeric, bayc beyeri mec masy keghc aznvakanner ein, voronc hayrery 1851 tvi bekakan handznazhoghovin (bekskaya komissiya) nerkayacrel ein inch-or tghter irenc cagman masin Tatevi vanqic, xani zhamanakneric, ev nuynisk gndapet Sarokini dziapan Xudin hajoghacrel er beyi kochum stanal ev veradardzel er ibrev Xudabaxshi bey։ Beyeri mi masn aydpes er dzerq berel kochumy, isk myusnery naxkin tanutereri, gragirneri ev harust hoghatereri vordiner ein, voronq petakan carayutyan mtnelov, kochvel ein bey, mi sovorutyun, vor mnacel er parskakan tirapetutyan zhamanakic։

Arevtrakanneri nman beyery evs unein irenc azdecutyan mahalnery ev gyughery։ Vomanq ayd azdecutyunn unein i cne, vorovhetev ayd gyugheri jrarbi hoghery nranc hayrakan sephakanutyunn ein։ Vomanq ayd azdecutyuny dzerq ein berel «qrtinqov» ev mi angam dzerq beracn arden anqakteli er։

Beyeri buyly boreri nman vxtum er gavarayin varchutyan divanum (davtarxana), zinvorakan ev hashtarar atyannerum (sudaran), harkayin teschutyan mej, — vxtum ein: aghmkelov sapogneri pghndze xtannerov, vomanq trerov, vomanq tchrracnelov sapognery։ Yndardzak senyaknerum gorcavar, seghanapet ev qartughar beyeri xmbery minchev tchash hnchecnum ein irenc dzaynery: tav, erb Hamza bey Mahmudbekovy patmum er mi «anarak» anekdot, xrpot, erb Hast Nerses beyy verjacnum er raporti pattcheny ev mejqy henelov atorin, asum er. «Daas… erek lav zhamanak anckacrinq… i ne skuchala dusha moya…»: Isk mi heru senyakic lsvum er aghvesahach: arag-arag ev sur dzaynov, inchpes hachum e tnayin shniky katvi vra, vor nayum e pati glxic ev beghy chi sharzhum։ Ev bolorn el tchanachum ein avag gragir Nazar beyi dzayny ev aranc tesnelu gitein, vor na barkacel e shinakani vra…

Gorisy kentronn er Zangezuri yndardzak gavari, vortegh aprum ein aylacegh ev ayladavan bazmativ zhoghovurdner։ Bayc ayd kentronn uner ir kentrony, ayspes asac qaghaqi mijuky ev ayd Gorisi shukan er։

Gorisi shukan…

Vor cayric sksel ev vor tchanaparhov mtnel shuka, vorovhetev yot tchanaparh er mtnum shukan: yot mianman ev layn phoghocner, voroncov mtnum ev durs ein gnum ahagin qaravanner, berner, malakani furgonner, Xacheni sayler ev mardik hazar, tasy hazar mard, — manavand amary, erb Salyanic, Mughanic, Lenqoranic hazar-hazar qochvor bardzranum er Zangezuri amarayin arotnery, — ev amboghj amary nranq arnum ev caxum ein Gorisi shukayum։

Vor tchanaparhov mtnel shuka ev vor cayric sksel… mtnel leran tchanaparhov, vorteghov berum ein panri ev yughi berner, burd, hazaravor dzier, vochxarner, — ev ayd amenn aynpisi aghmukov, vor minchev angam shnern irar ein xarnvum ev henc qaghaqayin inqnavarutyan araj bardzr gorocov temir-miskyanlu mi choban zhxori mej kanchum er ir shany: «Alabash hey, Alabash, Alabash…», kanchum er aynqan bardzr, vor qaghaqaglux Mattevos beyy durs er galis qaghaqayin dumayi patshgamby, vorpeszi hancavorin patzhi, bayc hancavor cher gtnum ayl gtnum er anasunneri heghegh, vor sareric traqvac mtnum er qaghaq։

Ardyoq sksel haravic, vorteghic shuka ein berum dzmeruki ev sexi sarer, Barkushati brindz, Ordubati chir, tuz ev urish inch mrger chein berum, ughteri mejqin, zryng-ha-zryng: zangerov, bozhozhnerov ev phnjerov zardarvac ughteri mejqin։ Bayc arajin qaravannern arden vayr en drel bernery, ughtery nstel en ev phakel en tchanaparhy։ Ughtery trngum en ev mi ughtapan kerglux mahakov xphum e nstac ughtin, kataghac xphum e ev ughty ker u mer volorum e vizy ev hervic aynpes e erevum, te mi vitxari odz galarvum e berneri aranqum… Arden ayntegh e qaghaqayin vostikan garadabuldi Muxany: vorin hramayvac e karg pahel hraparaki ayd masum ev bac pahel tchanaparhy։ Bayc Muxany tesel e Ordubati chri ev tuzi bernery, lcnum e grpannery ev nuynisk glxarki mej e lcnum։

Vor tchanaparhov mtnel ayd harust shukan…

Lav e shuka mtnenq voch lerneric ijnogh tchanaparhov, voch haravi ev voch tagavorakan tchanaparhov, vorov Shushi qaghaqic berum ein shaqar, manufaktura ev erkateghen։ Menq shuka mtnenq Kyoresi tchanaparhov, — ayn hin tchanaparhov, vorov Goris ein mtnum dzoreri mej korac gyughic: caquteciq, mezarcinery, norueciq, dzorkecinery ev urishnery։

Hetic ayn koghmy tchanaparhy bardzranum e jraghacneri koghqov։ Aystegh derevs hin Kyoresi hetqern en… Aha kanach ynkuzenu tak nnjum e alrot jraghacpany։ Caric kapac erku esh glux-glxi kangnel en, karces xor mtqi en ev aynqan en xorasuzvac, vor chen zgum tchantcheri xaytocy։ Aystegh derevs hin Kyoresn e… tchanaparhin ynkac e mi kotrac nal, aystegh, ayntegh taphvac en xurdzeric vayr ynkac hasker։ Shenic mi aghqat kin jraghaci araj phrel e verjin park coreny, ayn coreny, vorin jraghacpann anvanum e havi kut…

Arden et mnac verjin jraghacy: ayn imastun jraghacpanov, vor hazar heqiat giter։ Na ir kyanqn anc er kacrel ayd dzorum ev dzori jraghacum։ Gishery minchev luys jraghacy banum er, isk jraghacpany ete cher nnjum, — jraghaci drany nstac kam ojaxi mot: patmum er ir heqiatneric meky, patmum er hayeren ev turqeren, — vorovhetev nra jraghacn aghun ein berum ev hayery, ev turqery։ Na hnaguyn kyoreseci er ev nra aselov Ghatrini Aghaloyi mahic heto Kyoresum aprely haram er։ Nra karciqov arhasarak mard-olany qani gnum heranum er, aysinqn phoqranum ev vayrenanum er… Mard: arajva mardn er, voskory hast ev zoregh։ Mard er Ghatrini Aghalon, mard er Cul Ohany, vori dzaynic Drngani dzorum gazannery taqnvum ein։ Ev na patmum er Culaqari ev Cul Ohani masin, vor ev menq kpatmenq, lsac linelov jraghacpanic, — vorovhetev: ayd verjin jraghacic minchev qaghaq urish nshanavor ban chka ev erkrord: mi angam lsac linelov ayd patmutyuny, chi kareli chverhishel, — erb depq e linum ancnel Kyoresi verjin jraghaci koghqov։

Vagh zhamanak Shenum: hin Kyoresum aprel e mi mard, anunn Ohan։ Ayn zhamanak Shenn ayzhmva dzorerum cher, ayl aveli hyusis, ayntegh, ur dzori mej erevum e mi kotrac vanq, vori tchakataqarin derevs kardacvum e. «tiւ RZhD… Es Meliq Egan karu[ci]…» ։ Ayd dzori gyughum aprel e Ohany, vor kochvel e Cul, nax vor nra dzaynic Drngani dzorum gazannery taqnvum ein ev apa nuynisk ereckiny nranic hangist chuner։ Ev mi pataragi erecin haytnum en, vor Cul Ohany qshel e verin taghi koghmy։ Qahanan shurjarn usin, inchpes pataragum er, trchum e depi tun ev dzerqn arnelov bahi koty: vazum e։ Nra hetevic vazum en veri taghi mardik, voronc kananc nuynpes charcharel er Cul Ohany։ Qahanayi tnic nranc dem e durs galis Cul Ohany, grki mej ereckiny, vori kisamerk mejqy depi qahanan er։ Ayd tesnelov, erecy bacakanchum e. «Cul Ohani bahi kotn imic zoregh e, zhoghovurd, ev qani aydpes lini, ashxarhum shat mardu kin im knoj nman knsti…» ։ Erecy shurjary getnin e gcum, heranum e gyughic։ Aylevs nran chen tesnum։ Isk Cul Ohann aprum e shat tariner ev ayd tarinerum, erb dghrdar nra dzayny, kanayq anhangstanum ein: nuynisk irenc amusinneri grkum։

Nran miayn cerutyuny haghtec։ Bayc nuynisk or cerutyan, erb achqery parz chein tesnum ev qaylelu uzh chuner, Cul Ohany cher moranum kananc։ Irenc tan araj na ccel er mi qar, aghbyuri tchisht demy։ Erb kanayq aghbyurn ein galis kam aghbyuri jrum lvanum ein coren, burd, Cul Ohany parav gayli nman qarandzavic durs er galis ev qari glxic nayum er aghbyuri kananc, voronq bardzracnum ein kuzhy ev ororvelov gnum, votqery merk mtnum ein jury ev tevery qashac coren ein lvanum։ Asum en qari glxic Cul Ohany tesnelov aghbyuri kananc, hishum er nranc mayrerin ev vomanc anuny shshnjum er*։

Aha et mnac ev verjin jraghacy, nra het ev ayn ameny, inch mnacel e Ghatrini Aghaloyi ev aveli vagh zhamanakneric։ Aysteghic sksvum e qaghaqy։ Arajiny henc qaraphi glxin, navti pahestn e։ Chors-hing gyughaci erexaner, shshery materic kaxac kangnel en։ Nranq mi qani angam hamrel en irenc sev phoghy, stugel en xcany kartofilic kam masuri phaytic, — Bayc dardzyal spasum en, — vorovhetev navtavatchar Gyorgin nardi e xaghum Balasan Kever beyi het.

— Se-bir Sibirstan, Gyorgi Minaich… Zar, du– bara, qarery tuph ara…

Isk navtavatchary miayn krknum e.

— Zar, qez tesnem, zar, — ev zarery «dushesh» chen berum։ Erexanern spasum en ev der kspasen aynqan, minchev xaghic kshtana Balasan Kever beyy ev kam ereva mi hatchaxord, vor navt e gnelu bedonov…

——————————–


  • Ghatrini dzoric hyusis, errord dzorum, vortegh mnum en anhayt gyughi qarayrery ev kotrac vanqy, der mnum e Cul Ohani cic qary, vorin anvanum en Culaqar։ Mi zhamanak chber kanayq uxt ein gnum ev inchpes vomanq vkayel en, Culaqary der zoravor er, inchpes inqy: araspelakan Cul Ohany։

Navti pahestic minchev Nazar beyi tuny hin shukan e, shukayi ayn masy, vor vagh zhamanak miak shukan er, bayc arden dardzel er iskakan shukayi arhamarhvac cayry, vortegh arevtur anely havasar er kotr ynknelun։ Hin shukayum mec masamb bnik kyoreseciner ein, voronc Goris qaghaqi iskakan shukan qshum er depi Sheny ev vagh te ush nranq petq e kam otarutyun gnayin, kam et veradarnayin hayreni tuny dzoreri mej։ Nerkararner, hamet karoghner, saghri chmushki varpetner, hnakarkatner, darbinner, voronq zodum ein xophy, bayc aniv chein kapum, vorovhetev shinakannery: caquteciq, mezarcinery, norueciq ev dzorkecinery sayl chunein, — phaphax karoghner, voronq phaphax ein karum voch te buxarayi, ayl garan hasarak mortuc («motal phaphax»), ezan, eshi dziu ev joru paytarner, voronq gitein dziu mashvac naly harmarecnel eshi manr votqin, — erku varsavir: Dallaq ***in ev Qtevan Asrin, voronq mangaghi nman acelinerov trashum ein shinakannerin, tzruk ein pahum ev ashnany kali zhamanak ibrev murackanner shrjum ein tnetun, havaqelov amboghj tarva vardzy, — ev ayl ayspisi varpetner zardarum ein hin shukan։ Miak tchotavatchary Mangasar dayin er… Nra xanuti nman erkrordy chkar amboghj Gorisum ev karces Mangasar dayin xanutn aydpes pahel er, vorpeszi cuyc ta, te inchpes ein tchoti xanutnery Agha Mammad xani zhamanak։ Kamarakap taghbandi hataky cackvac er gorgerov։ Gunagegh ktornery darsvac ein irar vra: minchev arastaghy։ Inqy: Mangasar dayin, nstum er gorgi vra: mi cunky ccac… Galis er mi mushtari, nstum er nra koghqin, ev nranq zrucum ein։ Apa mushtarin harcnum er ghanavuz arxalughacui giny։ Mangasar dayin cher shtapum.

— Ktam e, ktam tanes… Verjin tophn e, tar hagi։ Mangasar dayin vor merni, el prcav ghanavuzy, trav tirmahin, — ev zruycy sharunakum ein։

Ayd hin shukayum kayin ev mi qani xanutner, voronq cucanak unein, inchpes iskakan shukayi xanutnery, bayc nersy daraknery datark ein, ete chhashvenq tchragi yotanoc apakinery ev cghotneri mej, ghazani sapon, mi erku kap paran ev ayd ameny tandzr phoshu mej, vor nshan er, te ayd apranqnerin vaghuc dzerq chein tvel: Bayc xanutnery cucanak unein. nrancic meki vra ruseren grvac er: Manrunqi xanut tey shaqar Akob Apincev» ev inqy: Aphunc Aku–amin aravot kanux xanuty bac er anum, inchpes myusnery, bari luys er talis harevannerin ev ancnum daxli gluxy, inchpes myus xanutpannery։

Aphunc Aku-amin vaghuc er moracel ghazani saponi ev tchragi yotanoc apakineri arqi giny։ Na aprum er ayn namaknerov ev canrocnerov, vor otarutyan teghic hayreniq ein ugharkum dzorkecinery։ Yuraqanchyur phosti Aku-amin ir dracun xndrum er «achqy xanuti vra pahel», inchpes araj, erb Aku-amin gnum er xoja-Baghiri maghazayum mazanda imanalu… Aku-amin gnum er phosty ev stanum namakneri ev dramakan canucagreri mi kap, apa veradarnum er xanuty ev achqi er anckacnum hascenery.— «Goris qaghaq manrunqi xanut Akob Apincevin» ruseren ev taky: crari vra, hayeren: «Aku-dayi namaks shut hasacnes mer gyughy im hayr Araqel Gichuncin» («Erevi xeghtchi akanjov dipel e Araqeli mernely», — asum er Aku-amin, vercnelov mi urish crar) ։ «Namaks hasni i dzern Vardazari Terakuphin i gyughn Dzorek» («Erek henc Vardazarn estegh er…») ։ «Shat barevs khishem qez Aku-ami» ev urish vochinch, — Bayc Aku-amin dzeragric tchanachum er, vor groghy vorbevayri Heriqnazi phoqr tghan e։

Akuamin stanum er namaknery, dramy, canrocnery։ Zorkecinerr galis ein ev arnum irenc namaknery, dramy ev canrocnery։ Aku-amin giter, te vor dzorkecin e graget։ Ev namakneri mec masy henc aydtegh el kardum er Aku-amin mialar dzaynov ev miayn, erb dzhbaxt lur er, na camaq hazum er ev aknoci vrayic nayelov namakatiroj gunataph eresin, kardum er. «or imanas aper mer Andriasi aj kury mnac charxi tak ev na lazaretum parkac e» …

— Es lav e, vor lazaretum parkac e, — yndhatum er Aku-amin, — uremn phordzanqn ancel e, vor lazaretum parkac e, — sharunakum er yntercel. «Shat barev mec qeraknoj, Avanin ev erexanerin ev shat barevs nmanapes Avetisin, Voskanin ev Asar bibun asa Kaqav aghbyury der mits e naev bari kamecoghac…» ։

— Jan vordi, — asum er namakatery, anhayt e nra hamar, vor tghan derevs karotum e gyughi Kaqav aghbyury, te nra: vor «mer Andriasi aj kury mnac charxi tak» …

Aphunc Aku-amin stanum er dzorkecineri namaknery, harevany: cakutecineri, nra harevany Badam Baxshin, stanum er noruecineri namaknery… Ayd xanutnerum namaknery kardum ein, uraxanum ein, ete lury bari er, dzhbaxtutyan depqum mxitarum ein ev bolor depqerum namakneri patasxann inqy Aku-amin grum er dzorkecineri hamar, harevany: cakutecineri ev Badam Baxshin: noruecineri hamar։

Inch vardz ein stanum nranq, — haytni cher։ Miayn haytni er, vor Aku-amin, nra harevany ev Badam Baxshin erbemn tasy-tasnhing or, nuynisk mi amis zhamanakov inch-or gumarner shahov talis ein myus manravatcharnerin ev nranq tchisht zhamanakin veradardznum ein myus dzerac phox arac gumary։ Erbemn el, erb gyughic Baqu kam Andrkaspyan erkir ugharkum ein mi canroc, mejy choratan, dzavar, phoxindz, brde gulpa, — ugharkoghy mi tashkinak dzavar kam mi tasnyak dzu berum e Aku-amun, aselov.

— Es el qo bazhiny, Aku-ami… Quyrd xndrec erexayi hascen lav gres…

Ayspes er ayn hin shukan: navti ambarneric minchev Nazar beyi tuny, vor arden dardzel er Gorisi iskakan shukayi arhamarhvac cayry, vortegh der burum er hin Kyoresy ev Sheny: nra mernogh mijnaberdy…

5

Ayl er iskakan shukan: Gorisi sirty։

Nazar beyi tnic minchev davtarxanan, aynteghic ughigh gcov minchev Mattevos beyi tuny, apa minchev druzhinayi zoranocy ev hayoc ekeghecin, — mi kataryal qaghaq er, phoqr Moskva, inchpes asel er qaghaqagluxy mi xnjuyqi, — Aysrkovkasi Haydelbergy, — yst bzhishk Tigran Petoichi («bzhishk Tikush»), — vory nuynpes qaghaqi zardn er, inchpes «Sasun» tparany, limonadi gorcarany, inchpes Spitak banty ev rusac ekeghecin։

Aydpes ein qaghaqi hrchakavor vatcharatnery, inchpes, orinak: Kizirini magaziny («Nadezhda»), fransiakan apranqneri magaziny, «Druzhba» ynkerutyuny, Avagimovneri vatcharatuny ev Pasazhy: noraguyn shukan, aknegheni ev goharegheni xanutnerov։ Irar hetevic dzgvum ein haryuravor xanutner miayn rusakan manufakturayi, apa galis ein manruqi xanutner, aynpes tchox zardarvac, vor minchev angam xanuti drneric kaxvac ein zhanyakner, metaqse tel, guynzguyn erizner ev ulunqner aynqan arat, vor xanuti dury cher erevum։ Shat xanutneri araj, henc hraparakum darsvac ein apranqi hakery, vorovhetev xanutnery liqn ein ev liqn ein pahestnery… Shukayi bazmutyuny xrnvum er harust xanutneri araj, molorvum ein ancqeri labirinti mej, gnum ein hakeri kamarneri takov ev hankarc dem ein arnum aveli shqegh xanuti։

Mi xanuti araj rusakan alyuri burger en: aynqan bardzr, vor xanutic erevum e miayn gavarapeti divani verin harky։ Burgeri shurjy xrnvac mardik mrjyuni mecutyan ev mrjyuni pes krum en alyury, vor teev mi qich kcvac e, bayc Ambari katu Soghomony, Avagimovneri avag eghbayry, erdvum e, vor furgonnery jurn en ynkel ev alyury mi qich xonavacel e, «te che alyurn iskakan Kuban e ev sa merni, ete vnasov chem caxum» … Ambari katun asum e «sa merni» ev dzerqy xphum e msot aytin։ Na erdvum e, yst sovorutyan, inchpes bolor vatcharakannery, teev karogh cherdvel, vorovhetev gite, vor Sisiani, Tatevi ev Gorisi mahalnerum artery xandzvel en ev hac chka։ Ambari katun ayd shat lav gite, inchpes ev lav gite, vor yuraqanchyur phuti mej uni eresun kopek maqur shah։ Nra gorcakatarnery kshrum en, vatcharum en, isk inqy daxli glxin aravotic minchev ereko matnery xaghacnum e phoghi mej։

— Qez taghem, xnami, ete mi qor kopek ogut unem es gorcum… im oguts ay en arajin tesak alyuri mej e, vor chen arnum, — xosq e asum mi mardu, vorn uzum e xnami Soghomonin arandzin tesnel ev alyury aparik xndrel։ Ambari katun vaghuc e nkatel ayd, bayc ushacnum e arandzin xosely ev xosum e nranc het, voronq dmakov en։ Na ev dram e yndunum, ev hashvum e, ev xosum e hatchaxordi het։

— Ches erevum, dayoghli… vec abasi, vec abasi erku manet, vec abasi, es el mi vec abasi։ Knunqn el menak kerar… vec abasi… Ay barov, hazar bari— … ev Ambari katun dzerqy meknum e zeyvec Isajanin, — vor sa el e ekel uremn Ghaphani mahalum el hac chka, — ev gorcakatarin kargadrum e, — taburet tur Isajanin… Vonc es, qef, hal, , . Vec abasi, vec abasi…

Isajany der antarber nayum e daxli araj havaqvac mardkanc, voronq vtcharum en vov erku phuti, vov ereq, vov nuynisk mi phuti gin։

— Du es pahum es hacapakas zhoghovrdin… Orhnyal lines, Soghomon…— Ambari katun zhptum e։

— Karogh em chpahem, Isajan… Shan charcharanq em qashel, minchi Armaviric alyury berel em… Talis en vor։ Chen talis, asum en chka։ Entegh el pind sov e։ Bayc inch arac, vorin xndrelov, vorin tesnelov, mi kerp hascrel em estegh, te inch e barekamners kusht mnan։ En kanach merony vka, vor vnasov em caxum…

Avag gorcakatary qti tak zhptum e։ Miayn na gite, vor Avagimovnery alyury Kubanic chen berel, ayl Shushi qaghaqic ev jri gnov gnel en kayazori hambarakic, vory zorqi hamar stacel e nor alyur… Miayn gorcakatary gite ev qti tak zhptum e։

Manufakturayi xanutneric elnum e lastiki, satini ev gunavor chiteri buyr։ Nersum hataky, dimaci paty ev erkar zastoykan patac en hast gorgerov։ Dranic e, vor ayd xanutnerum dzaynery xlanum en ev nuynisk lernci mardik shshnjum en, inchpes merelatany։ Gorgeri vra phaphuk aghmukov phrum en ktorneri hakery, apa mi tophi cayric brnelov caghkavor shaly cal-cal nstum e ev guynery cphum en։ Lsvum e mkrati zngoc. «Shnorhavor lini, barov mashes…» ev urish ankyunic e lsvum xul aghmuky, chit ktori caghiknery marmand phaylum en ev noric e cphum guyneri covy։

Nersy kisamut e։ Arevi luysy minchev xorqy chi hasnum, xorqum kapuyt colqov varvum e mi tchrag, voric aveli xorunk e tvum tchoti maghazan։ Ayntegh inch-or drnak bacvum u phakvum e։ Dzaynern ijnum en getni tak, dzaynery korchum en ev apa noric bardzranum en xorqic։ Maghazaneri tak xorunk pahestner en, vortegh gisher-cerek mut e։ Inch gandzer kan ayntegh… Aha heru ankyunic, vortegh kapuyt colqov varvum e tchragy, depi durn e galis gorcakatary, usin ktorneri haker։ Hatchaxordnerin aynpes e tvum, te getni tak maghazayi chaph tasy maghaza ka: xorunk, shat xorunk, vortegh gar-atlasnery mtnum luys en talis, inchpes vosku sheghjer։ Zryng-zryng voskin ev arcaty ev pghindzy katktum en dramarkghi mej, tghtadramy xshxshum e, inchpes caghkavor chity։

— Drei chors chareq… iskakan Cindeli: arjanshan։ Sranic lav vermaki eres klini։ Uzum es buta-maxmur tam, — ev bac e anum tavishy: kanach-oskeguyn, nshadzev puterov։ Mi ayl gorcakatar dzerqin xaghacnum e parskakan tashkinakneri phunjy։ Inchpes en xshxshum, inch naxsh, inch buyr։ Mi hatchaxord, vor harsaniq uni, gnel e inch vor tany patvirel en ev derevs nayum e daraknerin: chi moracel vochinch, ir parav mor hamar ardyoq chgni ayn sev shaly, te mayry hin shaly minchev mah haziv mashi…

Gorcakatari achqic vripum e nra tarakusanqy։ Ev aha phaphuk qaylerov motenum e inqy, maghazayi tery, anvani xoja-Makichy: Na brdi naxshun gulpanerov e, inchpes tany, qaylum e: ases man e galis ir partezum։

— Anxightch, esqan apranq vor caxel es, inchu mi vard tashkinak ches nvirel, — gorcakatarin handimanum e xojan։ Hatchaxordnery et en qashvum։ Xoja–Makichy gorcakatari dzerqic xlum e tashkinakneri phunjy։

— Es el im xalaty… Urax zhami lini, — ev na, vor harsaniqi hamar amen inch gnel er, yndunum e nvery, xoja-Makichin ev nra dzeroti mardkanc hravirum e harsaniqi, — parav mor hamar gnum e sev shaly, naev urish apranq, xoja-Makichi nisiayi davtarum ir anvan dimac toghnelov mi tetev partq:

— Hazar angam asel em, mi toghneq mushtarin datark dzerqov xanutic gna—, xoja-Makichn inqn e ancnum zastoykayi hetevy, isk mushtarin, vor arden motecel er drany, et e veradarnum։

— Arqi gnic el pakas tur, miayn datark dzerqov mi toghni gna… Mez hamar e amot։ Giny qani es arel…

— Gyazy vec shayi, — vaxecac patasxanum e gorcakatary:

— Ba sra giny vec shayi e, vor asel es, — xoja-Makichy zayranum e, vor gorcakatary gyazn ut shahanoc mahudavari rebenaky arajarkel e vec shayi։

— Sxalmunq e, kpatahi, Makich-aper, — ayn koghmic mijnordum e avag gorcakatary։

Isk na, vor ayd gnic dzhgoh gnum er urish xanut, arden tntghum er ktory։

— Sa xalis mahudvari e, qo imacac tandzify chi։ De vor beranic durs e trel vec shayi, togh vec shayi lini։ Ed el qo baxty։ Es khamarem, te jebics phogh em korcrel. qani gyaz ktrem։

— Ktri iny gyaz…

Xoja-Makichy gyazy shulalum e ktori mej, cal-cal taphvum e karmir halavacun։ Apa xojan veradarnum e maghazayi xorqy, vortegh marmand colq e talis kapuyt tchragy։

Isk inch e katarvum arhestavorneri xanutneri araj ev xanutneri mej… Karces lerneric mi amboghj zorabanak e ijel bobik, merk ev aranc glxarki ev mi orum harkavor e ayd banaky hagcnel։

Aha taphvel en derdzakneri xanutneri vra։ Qsan-eresun karac arxalugh e durs hanel Darzi Hanesy… «Pah-pah-pah… Eghar xani tgha», — kanchum e derdzaky, arxalughy hagcnelov mi lerncu։ Isk na zmaylvac kangnel e ev shoghum en nra aroghj atamnery։— «Isky qez vra e karac…» ։ Lerncin tevery chi sharzhum u teev teveri tak seghmum e, bayc arxalughn aylevs useric chi hanum, ayl uzum e aydpes, ibrev xani vordi ereval hayreni lernerum։

Mi urish tegh Chaqmachi Veskany nstecrel e mi turq sarvori ev erku hogov nra votqin en qashum sapogy. «Hy…», — ev erkusov tnqum en, tnqalov qashum en։ «Mtav ha, mtav… Matnerd mejy xaghacru, xaghacru…» — ev noric en qashum, zorov hagcnum en ev aha sarvory zarmacac nayum e, te ur koran votnery։

«Mi qich man gas kbacvi», — qrtinqy srbelov asum e Chaqmachi Veskany, mi urishin nstecnelov։

— Veskan qirva, ay Veskan qirva, — ners e mtnum mi vitxari hoviv, hetevic shuny.— koshik kkares…

— Karem, karem… Matnerd mejy xaghacru, xaghacru— ev Chaqmachi Veskany qashum e uterord zuygy.— karem, karem…

— Hama mi qich tchyrtchyr kdnes taky։

Tchrtchran koshikn arandznapes hargi er sarvorneri mot։ Nranq sirum ein, erb koshiky dzayn er hanum ev hovivy, vor shunn hetevic mtel e xanut, ayd e xndrum։

— Ed mi qich dzhvar e։

— Inchi e dzhvar, chaqmachi qirva։

— Dra hamar harkavor e qsan dzu, mi grvanqa yugh…— ev Hovivy berum e qsan dzu ev mi grvanqa yugh։

— Hima klini։

— Hima vor klini… Ereq oric koshiknerd patrast en։ Enpes tchrtchr dnem mejy, vor minchi Gharabagh dzayny lsvi, — ev hovivy, votqi chaphy toghac, gnum e։ Isk Chaqmachi Veskany ashakertneric mekin patvirum e «mi lav dzvacegh qsan dzvic» ։ Hovvi berac dzvery ev yughn utum en, apa koshkakar varpety danakov ktratum e mi barak kashi, tataxum keghtot navti mej ev shprtum ashakertin.

— Es kdnes en hayvani koshiki tak։ Enpes tchyrtchra vor…

Mayr hraparakum urish arevtur e։ Sareric ev gyugheric qshac berel en hazaravor vochxar, kov, dzi, ez։ Chodarnery gorci en։ Nranq motenum en vochxari hotin, dzerqov trorum en vochxari mejqy ev koghqy, mi akntartum hashvum en hoty ev harcnum en, «Hisun vochxarin inch tam» … Mijnordnery, voronc dzerqov en arnum ev vatcharum anasunnery, iskuyn motenum en։

— Astvac bari ta, — ev irar en miacnum chodari ev vochxaratiroj dzerqy։

— Hatin chors manet, vory havanem։

— Hatin hing manet։

— Lav gin e, es im astvac։ Aravotyan Haji-Baghiry caxec chors manetov։

— Chors manet mi abasi։

— Astvac bari ta, — ev mijnordy hamarya zorov irar e miacnum nranc dzerqery ev bghavum e.

— Chors manet erku abasov hisuny jokir: Kanch, aghmuk, shneri klanchoc։ Hovvakan shnery, voronq vochxari het saric ijel en, anhangist en, erb otar mardik qshum en vochxary ev tery nranc chi kanchum: «Chambar qus, Alabash hasi», — ayl barkanum e shneri vra ev nuynisk nranc vra mahak e bardzracnum։ Shnery lrum en ev gluxy kax mitq en anum, te inch katarvec, vor tery irenc vra mahak bardzracrec, ayninch urishnery vochxary qshecin։

Mi ayl ankyunum dziery vrnjum en ev nranc het zil ev arcatahnchyun vrnjum en quraknery… Shog e, carav en, nranc tchnshum e bazmutyan aghmuky, anhangist en ayn xort dzerqeric, vor aha qani angam bac arin dziu berany, — te nranq karotel en lernayin arotnery, vortegh phrphrum e xoty ev voch sandz kar, voch aysqan mard։

Hraparakum klanchum e mi shun, kov e barachum, mardik bardzragoch aghaghakum en hayeren, turqeren, zhxory hetzhete sastkanum e, zhxory hasnum e minchev Meghraqerc ev zhxorin xarnvum e zinvorakan phoghy, vor hnchum e zoranoci koghmic… Erbemn hankarc lrum en, inchpes tchntchghukneri eramy, erb getni eresov ancnum e angghi stvery։ Dziavor vostikanneri gluxn ancac, hraparaky tcheghqelov slanum e gavarayin pahakaxmbi pet Avtandil Xurshud beyy… Avazaknery saric naxir en qshel, mard en spanel, hardzakvel en phosti vra, te urish depq e eghel, — der voch voq chgite ev zhoghovurdy tchanaparh e talis. «Xurshud beyy Barkushat gnac», — asum en irar ev bolory haskanum en, vor ayn koghmerum «ban ka» …

Erbemn shukayi hraparakov ancnum er Penzayi 686-rd druzhinayi jokaty: tmbuki sur ktktocov, baheri u zenqeri zrngocov… Arjevic gnum er eritasard span, vor ditmamb crel er tchanaparhy, vorovhetev dzandzrali er ancnel Goris qaghaqi xul phoghocnerov։

Jokaty veradarnum er zinvorakan varzhutyunic, kam erevum er bantarkyalneri xumby gorsh xalatnerov, votnerin shghta (nranc tanum ein hogh phorelu) kam slanum er Avtandil Xurshud beyy: hetevic dziavornery, — hraparakum aghmuky dadarum er, inchpes tchntchghukneri cvcvocy, erb getni eresov ancnum e angghi aharku stvery։

Ayd zhxoric: mardkanc ev anasunneri kancheric azat er Pasazhy։ Ayntegh azniv lrutyun er։ Ayntegh amen inch aznvacegh er ev arajin probi։ Aknegheni ev goharegheni xanutneri koghqin kayin xmichqi ev nparegheni mec xanutner, vortegh chein vatcharum voch teghakan gini ev voch teghakan dzuk, ayl vatcharum ein fransiakan likyorner, Havanayi sigar, Hrenosi gini ev ayspisi kolonial apranqner, voronc gnordnery beyern ein ev chinovnik mecamecery, naev rus qahanan, vori masin zhamhar Parseghy lur er taracel, te na ephac xxunj e utum։

Erbemn mi lernci kam qochvor mi turq molorvac mtnum er ayd xanutneric meknumeky, orinak Kur dy bezh a, vor Pasazhi harust xanutneric er.— «Bashlygh unis, qirva», — ev hovivy shshmac nayum er shoghshoghun daraknerin։— «Ay entegh ka…» — Kur dy bezhayic cuyc ein talis zhamagorc Sandroyi xanuty.— «Entegh lav bashlygh ka, lav camon ka, eshi phalan el ka» ։

Pasazhi vatcharakannery buxara phaphax chein cackum, inchpes bun shukayi arevtrakannery, voronc zhoghovurdy vaghemi sovorutyamb anvanum er xoja։ Pasamum mahud chuxa chein hagnum, ayl kostyum ev cackum ein shlyapa, isk Ephrat Eremy xanut er mtnum spitak dzernocnerov ev aynpes anteri hagnvac, vor Lyudmila Lvovnan, gavarayin notari kiny, amusnun handimanum er, orinak berelov Ephrat Eremin։ Pasazhum amen inch azniv er ev aznvacegh. ayntegh ruseren ein xosum ev nuynisk hayoc konsistoriayi qartughary, vor ruseren chgiter, Pasazhi koghqov ancnelis xosum er ayd lezvov։

Erbemn xojaneric mekn aycelum er Pasazhi xanuty, vori tery nra vordin er, nor vatcharakany, hin vatcharakani voske tchyughy։ Xojan nstum er venski atori vra, vor nran matucum er vordin.— «Aper, likyor bac anem…» ։ Apery lur nayum er daraknerin: anhayt, ancanot irerin։

— Ay tgha, en zizi-bizi banern inch en, — ev xojan mahaky meknum er depi Zhorzh Bormani shokoladnery։

— Aper, shokolad en… es el Dezi kanfet e, es el Dvarzhoghlu halva e Adesic, — ev vordin arcate pataraqaghov meknum er mi ktor Dvarzhoghlu halva։

— Halvan inch e, nra tvac ogutn inch lini, — apery veradardznum er halvayi ktory.— ghanavuz ktor liner, Irani zadaq liner ha… Kanphet caxelov mard ches darna, ay vordi…

Bayc ayd xosqin ners ein mtnum Lyudmila Lvovnan ev bzhishk Tigran Petoichi kiny: Sara Kasparovnan, naev mi phoqrik shnik: kapuyt zhapavenov։ Apery zarmacac nayum er shnikin։

— Pharqd shat, astvac… sa el kasi, vor shun e ev shan azgic e…

Shnikn sksum er hototel konfeti tghtery: vazvzelov xanutum, apa hachum er mi tghayi vra, vor drsic patuhanov vov giti inchu nayum er xanutin։

— Pushok, nesmey, pushok… Erem Nikitich, xaviary hianali er…

Xojan zarmacac nayum er tikinnerin, nranq burum ein inchpes xanuty ev nrancic yuraqanchyury mi voskezar konfet er։— «Erem Nikitich…» ev xojan inqn iren mi qani angam krknum er. «Uremn xoja-Makichy, Mugumin Mkrtichy darav Nikit… Qez pharq astvac…» ։ Ev atori vra xojan nnjum er, u nran ororum ein kananc ev yur vordu kchkchan dzaynery։

Aydpes er Pasazhy, Gorisi bun shukayi voske zardy։

Bayc ev aynpes na bun shukayi tchyughn er, inchpes hin shukan nerkararneri, hamet karoghneri ev paytarneri getnahark xanutnerov hin shukan armatn er, arden zaramyal armaty, vor aynuamenayniv kapvac er buni het։ Ev ayspisov navti pahestneric minchev Mattevos beyi tuny, aynteghic druzhinayi zoranocy ev hayoc ekeghecin: mi amboghjutyun er, mi amboghjakan shuka, vor kentronn er Goris qaghaqi ev kentronn er Zangezur yndardzak gavari: Sevana ltchic harav, minchev Araqs։

6

Bacvum e aravoty։

Dzoreri mtnum haziv e nshmarvum Sheny։ Barak cuxy xarnvel e gisherva mshushin ev chen erevum voch qaraphor tnery, voch Kyoresi hin ekeghecin, ayl miayn nshmarvum en zhayreri katarnery mshushi mej։ Isk qaghaqum arev e… Tneri titeghya kturnery colclum en, goyacnelov katnaguyn luysi cov, vori mej, inchpes deghin yughagund, loghum e rusac ekeghecu voske gmbety։

Hetzhete zartnum e Gorisy։

Msavatcharnern arajinn en bacum xanutnery։ Ahagin kereric glxivayr kaxvac en ezner ev vochxarner, voronq der erek mayum ein։ Arevn ynknum e nranc karmir mserin ev ahagin dmaknery, inchpes pghndze vahanner, arevi colqy netum en der qnac tneri vra։ Xanuti hatakin ynkac en ezneri gluxner: vitxari eghjyurnerov։ Meki shnchaphoghic katktum e aryuny։ Mi vochxari glux: sarac achqerov zarmacac nayum e arevin։ Ezan ktchghaki mej der kanach e xndzoraxoti terevy։

Aha galis en arajin gnordnery, voronq mis chen arnum, ayl phorotiq, aghiqner, votqer ev glux։ Shukayi pahak Ketany xsiri mej phatatum e mi glux ev ut votq: Msavatchar Petrusy nranic dram chi vercnum, ayl miayn Ketanin patvirum e cerekov irenc aygin jrel: Galis e xarchevni pahogh Tevatorosy, vori tchasharanum erku kopeki «kes porci» ***bash en utum Amir Astany, saldat Eranosy, Tcholun Kevin, Qyataran, qarahunjeci Tchaghar Petin ev ays kargi mardik, voronq gisherum ein kisaverak qarandzavnerum, xoti dezeri mej, bulvari cankapati tak։ Galis e Tevatorosy ev yur tchasharani hamar shalakac tanum e tcharpi ktorner, aghiq ev ezan glux։

Msavatcharneri xanutneri araj glxahak shrjum en shnery, voronq der gishern en zgacel tarm msi hot ev anhangist xlrtacel en msi xanutneri shurjy։ Shnery gluxy kax man en galis, karces nranq inch-or lurj bani en, inchpes Spitak banti pahapannery, voronq gisher-cerek parispneri vra gnum galis en։ Shneric voch meky chi handgnum motenal msi xanutnerin։ Shnery hin en, inchpes Gorisum hin e «davtarxanan» ։ Nranq sephakan kogheri vra phordzel en, vor ete motenan msavatcharneri xanutnerin, ghasab Petrusy karogh e nranc glxov zarkel tasy grvanqanoc kshraqary, qity mec Ivany kshprti mec danaky, isk Danga-Burun Asrin ir erkar votqov shann aynpes kxphi, vor shuny ereq angam odi mej kpttvi ev aylevs erbeq chi pttvi։ Shnern ayd lav giten ev dra hamar heru en shrjum ev kam chen shrjum, ayl sovic lizum en irenc votqy kam klaphelov berany: tchantch en vorsum, ayn urac tchantchery, vor minchev angam davtarxanayic aravotnery havaqvum en msi xanutneri vra… Miayn erku shun hervic-heru, inchpes hugharkavor, hetevum en xarchevni Tevatorosin, vor tanum e ezan mortac gluxy։

Arevy hetzhete bardzranum e ev arden erevum en arajin mis arnoghnery։— Petrus ami, mi lav kololakacu ktri, — asum e baxkal Ayazy։ Aha ekav Phoshti Antony, voric heto mek-mek erevum en manr astitchanavornery։ Shukayum xanutnern irar hetevic bacvum en։ Aravoti jinj odum lsvum en metaghi sur ev andurekan dzayner։ Aystegh mi dur calecin ev kpcrin patin, ayntegh aghmukov et qashecin erkate kapy (ev bolory giten, vor xanutn aghmukov bacoghy melochni Baxshin e), mi ayl tegh zngac cucanaki titeghy, verjapes aha Pasazhi xanutneri drnern el bacvecin, bayc voch koghqi, ayl depi ver, vorovhetev nranq hnarov en shinac ev hnarov el zngum en։

Arden mis, hac ev kanachi e arel rus qahanayi aghaxiny: qoc Marusyan, vori ev rus qahanayi masin anarak lurer e taracum tiracu Parseghy: Ter zi bazumi havatarim ognakany, molerand havatacyal ev xist rusatyac։ Arden mis, hac ev kanachi en arel Marusyan, strazhnik Vasili kiny, Pachisti Avanesy, konsistoriayi ghalamdany, Vagharshak beyi caran, faytonchi Ibishy, Chaqmachi Veskany kes vochxar e tarel, vorovhetev erekoyan nshandreq ka։ Aha hayoc usumnarani varzhapet parun Arshaky evs erku grvanqa mis arav ev voskoric brnac tun e tanum: hetevic mi parav shun, vory tchanachum e msavatchar Petrusi bolor hatchaxordnerin, voronc mej amenabarin parun Arshakn e։

Hayoc usumnarani varzhapet Arshakn el mis arav ev hankarc msavatchari xanuti araj canr-canr qaylerov erevac inqy: Nerses beyy, voch ayn Nerses beyy, vor kochvum e Xurda kam Kartchik Nerses bey ev carayum e dataranum ev voch el ayn Pristavi kochvac Nerses beyy, ayl Hast Nerses beyy: gavarayin varchutyan syuny։

— Petrusy, — kanchum e Nerses beyy ev kes rope aylevs vochinch chi asum։

Ev kariq chkar, vor aser։ Nra phoxaren asum ein nra urac ev aryunov lcvac achqery, hast shrtunqy, vor karces chorrord kzakn er, dzyunaphayl bryuky ev nuynpes dzyunaphayl tyuzhurkan: xnamqov ardukac ev kotchkac minchev verjin kotchaky։ Handart cphum er nra marminy, inchpes ahagin zhayry, vor ccvel e covi mej ev shoghshoghum e arevic։ Nerses beyy vochinch cher asum ev cher nkatum ayn manr chinovniknerin, voronq nra koghqic ahov en ancnum։ Garadabuldi Muxany, na, vor grpannery sirum er lcnel Ordubati chirov, ardzanacel e ev aydpes mi shabat ardzanacac kmna, ete Nerses beyy hramayi։ Bayc Nerres beyy voch manr chinovniknerin e nkatum, voch tesnum e Muxani ardzany, ayl xor hazum e: xrralov ev shat xor, — Nerses beyy der hazum e «harusti hazov», isk msavatchar Petrusy bardzracrel e spitak qatany, vori hetevum, myus gnordneri achqic heru, kaxvac ein erku vochxar voskeguyn dmaknerov։

— Dolmacu ugharki, — ev Nerses beyy eresy shrjum e depi davtarxanayi shenqy: shukayi dimac։ Nerses beyy gnac ev gavarayin varchutyan araj xrnvac zhoghovurdy patkaranqov der nor e nran tchanaparh tvel, ayninch dolmacun arden nra tann e ev garadabuldi Muxany qrtinqy srbelov xanumi: tikin Varseniki, araj govum e misy։

Msavatchar Petrusy Hast Nerses beyic evs dram cher arnum, inchpes shukayi pahak Ketanic, vor vochxari mi glxi ev ut votqi dimac cereky piti jrer Petrusi aygin։ Isk dolmayi, kololaki, ***bashi, yaxnii msacui dimac Hast Nerses beyy tarva skzbin, erb bolor arevtrakannery patent ein arnum, harkayin teschin i miji ayloc asum er.

— Inch arevtrakan e ayd Petrusy vor… xeghtch aghqati mekn e, sireli Nikifor Vasilich, ev duq inqnerd eq imanum…

Aha erevac inqy: qaghaqi hayry, qaghaqaglux Mattevos beyy, nra hetevic kisahamr–kisaxul Kirin, vor qaghaqayin aygu pahakn e, qaghaqayin inqnavarutyan (duma) caran ev miazhamanak tikin Olinkayi spasavory canrutyunner teghaphoxelu, gorgery lvalu, Shor aghbyuric kzherov jur berelu shabat orery, erb tikin Olinkan ibrev ereq lvacararuhu kargadrich, sksum er lvacqy… Ayn inch er katarvum qez het, im hayreni qaghaq։ Ayd orerin cher kareli ancnel voch miayn nranc tan arajov, ayl nuynisk harevan phoghocov cher kareli ancnel… Anhamar bardzeric milion bmbul trchum er qaghaqi ev tneri vra, inchpes urenu sermery mayisin։ Bmbuly trchelov hasnum er minchev datarani shenqy ev nstum er xeghtch gragri unqeri vra։ Ev amboghj qaghaqy giter, vor nranc tany lvacq ka։ Isk erb bmbuli ampery ancnum ein: baky, cankapaty, nuynisk phoghoci patery spitakum ein phrac lvacqic։

Minchder menq zbaghvecinq tikin Olinkayi lvacqov, arden shuka mtav qaghaqagluxy ev nra anbazhan tiknapah Kirin։ Mattevos beyy motenalov msavatcharneri xanutin, miayn verahasu e nranc maqrutyan։ Na geradasum e mrgavatcharneri xanutnery, voronc terery, nra andznakan tuyltvutyamb, gravel en naev hraparaki ev mayti masy: dzmeruki ev sexi dezerov ev xaghoghi koghovnerov։ Xanuti tchakatic minchev hraparaky, vortegh dzmeruknern en, — phrvac e hast ktav, mrgern arevic pashtpanelu hamar։ Ayd anushahot burgeri ev mrgavatchari xanutneri mijev ynknum e mi negh ancq, aynqan negh, vor erku mard koghq-koghqi dzhvar en ancnum։ Bayc henc ayd negh ancqn el qaghaqaglxi sirac vayrn e amboghj qaghaqum։

Mattevos beyy, nra hetevic Kirin shtapum ein voch te msavatcharneri mot, ayl anmahutyan ayd draxty։ Aranc zmaylanqi chi kareli nkaragrel ayn tesarany, erb Bizho Akyaly, nshanavor mrgavatchary, Mattevos beyi qtin er motecnum deghin kanach sexy, vori vra der mnum er coghi mi qani katil։ Ev Mattevos beyy, vor aleher er, erexayi nman hianum er, Bizho Akyali dzerqic sexn arnum ev hototum er։ Apa ayd sexy xanutpann arandznacnum u berum er dzmeruk, inch dzmeruk: Isk Mattevos beyn arden mtel e harevan xanuty, vorovhetev nra achqin en ynkel mug manishakaguyn salornery։ Ev na manramasn harcnum e, te um aygucn e, ardyoq sary maranum kdimana minchev noyemberi 4-y (tikin Olinkayi cnndyan ory), kareli e muraba ephel ayd saloric, ayd fenomenal shloric, inchpes asum er Mattevos beyy։

Orva ayn zhamn er, vorin zhoghovurdy kochum er datavori teyi vaxt, aysinqn zhamy 11-y anc er ev datavornery der nor ein gnum dataran, vori araj xrnvac spasum er hazar mard։ Datavori teyi vaxtn er, bayc Mattevos beyy der cher hasel mrgavatchari verjin xanutin։ Hakaraki nman ayd xanutnery shat ein, bolory mi sharqi ein ev karces ditmamb havaqvel ein, henc dumayi shenqi tak, qaghaqaglxi tchanaparhi vra։ Qaghaqum: dumayi mi qani andamner, voronq progresist ein, bambasum ein Mattevos beyi ayd pakas koghmy ev patrastvum ein nor yntrutyunnerin nran sev qve tal։ Bayc ayd miayn bambasanq er, isk Gorisum um chein bambasum, minchev angam navtavatchar Georgun ein bambasum, te ibrev navti pahesty na karucel e jraghacneri arvi mot, vorpeszi… Zarmanali qaghaq er Gorisy։

7

Aravotic lsvogh arandzin dzaynery: mi anhangist shan hachoc, qaghaq mtnogh naxiri barachy, qaravanneri ghoghanjy, Nerses beyi hazy, xanutneri bacvogh drneri aghmuky, verjapes ayn dzaynery, vor hetzhete bardzranum en darbnocneric ev titeghagorcneri arhestanocneric, — ayd ameny, derevs anaxorzh aghmuk en, nman ayn aghmukin, vor ardzakum e nvagaxumby varaguyric araj։ Bayc aha dirizhyory bardzracnum e dzoghiky ev nvagaxumby nerdashnak hnchecnum e bard simfonian։

Aydpes el zhamy 11-ic anc, erb qaghaqagluxn storagrum er arajin tughty, qaghaqi ankarg dzaynern irar harmarelov sksum ein nerdashnak hnchel, goyacnelov mi qaghcralur nvag։ Patahum er, vor mi dzayn durs er trchum ayd aghmukic, inchpes keghc hnchyuny nvagaxmbum։ Patahum er, vor mi hoviv sareric ijnogh mardkanc ev anasunneri hegheghi mej korcnum er ir shany ev henc phoghocum kanchum er. «Alabash, hey, Alabash…» ։ Ayd dzaynin iskuyn patshgamb er durs galis qaghaqagluxy, vorpeszi xlacni ayd annerdashnak dzayny ev minchev angam zayranum er, inchpes zgayun dirizhyory, bayc nuyn mardkayin zhxorn inchpes heghegh xlacnum er ayd anpateh ev anharir kanchy։ Ev nuynisk ete ayd zhamanak bolorovin motik mi aqlor shogic kataghac kancher, ete erku charatchtchi gimnazistner, ancnelov dallaq ***u varsaviranoci koghqov, kanchein «dallaq ***i, gluxd xozi» ev inqy: hin shukayi patveli varsavirn ynkner nranc hetevic ev bardzradzayn aser. «Ay, es dzer xratoghi…», — mievnuyn e, vochinch aylevs cher xangari ayn ritmy, vorov yntanum er qaghaqi aghmuky։

Na shuka er mtel yot tchanaparhov, na hosum er davtarxanayi, qaghaqayin inqnavarutyan, datarani, vostikanakan varchutyan, harkayin teschi, petakan gandzarani ev subahanoci: naxnakan kalanatan yot darbasneric, voronq bacvum ein shukayi vra։ Inchpes barak aru, ayd aghmuky galis er tchoti maghazaneri xorunk xorqeric, vortegh lerncineri xroxt dzaynery xlanum ein… Ev inchqan arevy bardzranar, aynqan zoreghanum er nvagy ev arevi teqvelu het, erb depi lernern ein veradarnum gyughacinery ev qochvornery, — ayd simfonian motenum er ir vaxtchanin։

Ayd pahin qaghaqi amenahetaqrqir ankyunnery voch manufakturayi xanutnern ein, voch petakan himnarknery ev voch el nuynisk Pasazhy։ Dataranum datavornern arandznacel ein xorhrdakcutyan ev mi amboghj zham nranq chein karoghanum qreakan datavarutyan Kotchgh Orinaci mej gtnel ayn hodvacy, vorov kareli e harevani gomshi pochy trov ktrogh hancagorcin patmel ev arden erdvyal havatarmatar Feoktist Ivanichn arajarkum er gorcn ugharkel nor qnnutyan, vorovhetev shat mut ein hancagorcutyan hangamanqnery… Gavarayin inqnavarutyan mej ayn zhamn er, erb Hamza bey Mahmudbekovy tav dzaynov «anarak» anekdot er patmum, isk Nazar beyy aghvesahach er talis… Aydpisi zham er qaghaqayin inqnavarutyan mej ev hayoc vitchakayin konsistoriayum, aydpisi xaghagh zham er, vorovhetev Ter zi bazumy vaghuc er knqel cnndyan erku vkayakannery։

Nuynisk phoghocnery xaghagh ein։ Cari shvaqum kareli er handipel mi qani gyughacineri, voronq kam sex ein utum, kam phrel ein gnac apranqy ev noric nor hashvum ein anyndhat krknelov, «Ho chxabec mez en shan vordin…» ։ Bayc hetaqrqir chen sex utogh gyughacinery ev kam nranq, voronq irar eresi nayelov dzhvaranum en gtnel, te gyazy 27 kopekov mahudavarin inchqan kani, ete irenq gnel en 5 gyaz ev mi chareq։

Qaghaqum ayd pahin amenahetaqrqir tesarany xohanocnerumn er ev voch te senyaknerum, vortegh nuynisk Herselyan: «Tevy kotrac hreshtaky» shrjum er tnayin zgestov ev chuner ayn hmayqy, vor uner, erb hagnum er xshxshan shorery ev pahum er erknaguyn metaqs hovanocy։

Amenahetaqrqiry xohanocnerum er…

Ners mtnenq Hast Nerses beyi tan darbasov։ Arden darbasi mot zgacvum e ayn buyry, vorov ansxal kareli e voroshel, te inch vitchakumn e dolman։ Ardyoq ayn, erb phak kokoni nman haziv er erevum mi ktor vardaguyn mis, erb hetzhete phqvelov ir mej e klanum shogin ev chor mrgeri hyuty ev xaghoghi terevneri aranqnerum brndzi hatiknery xaghum en… Katsan phrphrum e, shogin erbemn bardzracnum e kapharichy puf anelov ev kapharichy zngalov nstum e։ Katsayi ayd shncharutyuny hishecnum e Nerses beyi hetkesorya quny, erb hast shrtunqnery urcnelov qni mej na puf er anum, ardzakelov hotavet shunch։

Mec katsayi koghqin shar en ynkel bazmativ jamer, badyanner, kotavorner, pghndze pnakner, voronc parunakutyuny ev ket npataky nuyn dolman e։ Meki mej taqanum e serkevili ev nran jur, vor piti era miayn mi angam, apa caghkavor kotamani mej aghaxiny piti ijecni marany, sarecnelu։ Na piti ereva ayn ropein, erb mec aphsei mej xohanocic durs kga dolman ev Nerses beyy nra golorshin khangcni nran ev serkevili saraph jrov։ Nra koghqin taqanum e hili ev darchini lucuyty, aveli heru choranum e ayn karmir hacy, vor Nerses beyy matnerov piti phshri dolmayi jrali hyuti mej։ Xohanocum ayl pnakneri mej kanachi e: qaghcr sox, kindz, kotem, arandzin darsvac en spitak boghki pahunaknery, — voch ayn boghki, vor hasnum e mi amsum, ayl ayn, vor mi tarum haziv e hasnum, bayc ereq tari hamy pahum e։

Xohanocum Nerses beyi kiny dzerqi aghacov surtch e manrum ev gangatvum e, vor fransiakan apranqneri magazinic aylevs harkavor che surtch arnel, ayl harkavor e arnel Ephrat Eremic, vori surtchy Lyudmila Lvovnan shat e havanel։ Na gangatvum e, bayc akanjy katsayi koghmn e. yuraqanchyur qltoc, kapharichi yuraqanchyur zrngoc nra hamar nshanner en dolmayi dzevavorman։ Tantikiny dzerqi phoqrik sherephov chaph e talis ayd bard sharzhmany։ Inchpes navavar na varum e tchashi navy minchev verjin navahangisty, minchev…

Bayc aydpes er baxty Gorisi shat araqini ev anvani tikinneri, nranc ayd er vitchakvac: bmbuli bardzery phqvac pahel, ankoghiny phaphuk, tchashn anteri ev arat, tuny harust, — imanal surtch ephel ev hyurerin zbaghecnel minchev surtchy ev apa loto kam tught xaghal:

Ayd er nranc vitchaky ev nrancic shatery nuynisk amusnu pashtony chgitein, ayl miayn gitein, vor na davtarxanayi meceric e ev nranic bardzr miayn erku bey ka: aysinchy ev ayninchy, isk mnacac bolor beyery nranic qash en, nranc kanayq: irenic qash en, nranc erexanern inch en, vor xaghan ir erexaneri het։ Nranq karogh en unenal gilanari muraba, isk irenq serkevili, nranc servizn arcatic e, irency arcat voskejrac, — mi xosqov, mi astitchan piti bardzr linein ayn beyeric, voroncic astitchanov bardzr er tan tery։

Aydpes ein ayd kanayq: bazmativ erexaneri mayr, xohanoci tnoren, hyurynkaluhi ev derevs inchqan partakanutyunner unein nranq… Aha dimac–dimac patuhanic xosum en erku aydpisi tantiruhi.

— Varsenik, ed inchu dzer luysery amboghj gisher varvum ein… Hyurerd ush gnacin, ha…

— Inch ush, shati tasnerkusin chareq er pakas, vor gnacin… Sghji, taq er, taq… Sirts uzum er tchaqi։

— E, taq asum es prcnum… gishery achqers chem phakel։ Du der lav es։ Uzum em gnam Shushi, asum en profesor Bahaturovy ekel e… Zhenskiy hivandutyunic na lav e…

— Baxtavor es… Es el kgayi, ete erexan chliner…

Patuhannery phakum en, ev erku sireli harevanuhinery irar hascei shshnjum en.

— Hoghem gluxd, te qo mardy qez Shushi kugharki… Du erexan mahana brni։

— Ed deghnac kerparanqid Bahaturovn er pakas…

Ev miayn kareli e zarmanal, te vorqan xeloq ein ayd kanayq ev inch erandi ter ein, vor aydqan zbaghmunqic heto derevs zhamanak ein gtnum ktrelu phoghocy, vorpeszi phordzein harevani murabayi hamy, ayn murabayi, vor ephelu kerpy qaghaqneric berel e Varvara Minaevnan, tikin Varinkan, Vari-bajin, inchpes nran kanchum er lvacararuhi Minan։ Nranq zhamanak ein gtnum verjin modayi pelerinayi dzevn yndorinakelu, nuynisk mtnum ein kanaci derdzak Macaki tuny, ibrev te patahmamb, bayc npatak unenalov tesnel ayn koftan, vor patvirel e tikin Olinkan ev vori masin aynqan shat ein xosum Lalazarenc tany։ Ev inchi masin karciq chein haytnum ev inch karciqner chein haytnum nranq…

— Student Rubeny shat ksxalvi, ete Herselyayin arni։ Nra mejn aroghj chi…

— Ambrumovi tghan chi barishum xort mor het։ Asum en ter Zaveny gnacel e hashtecni…

— Sahak Sergeyichi mec aghjiky lkstvac e… Erek gisher nran bulvarum tesel en rus oficeri het…

— E, zhamanaks phoxvel e, zargacel en, lusavorvel en… Meznic cnvacn el mez chi havanum…

— Teghn e, Sahak Sergeyichi knojy teghn e… Asum ein aghjkad heru mi ugharki, klkstvi, te togh usumy tegh ta, bzhishk piti darna։ De hima togh bzhishk darna… Kdarna, inchpes che։

Aydpisi karciqner haytnum er naev tikin Varseniky, voch miayn patuhanic zrucelov harevanuhu het kam ayd npatakov hyur gnalov mi tun, vortegh irar ein phoxanakum lurery, lur ein phox arnum, inchpes phox ein arnum mi aman navt, vorovhetev cerekov moracel ein gnel, — arzhamanakov arnum ein lury, inchpes mi angami hamar harevanic vercnum ein phlav qamelu pghndze maghy։ Tikin Varsenikn ayd banov zbaghvum er nuynisk xohanocum, dolmayi dzevavorman amenapatasxanatu ropein, erb kraki hzoracumy kam mi avelord hamtes karogh er phchacnel amen inch, inchpes ete navavary: achqy depi covayin tchayery, navy hankarc zarker storjrya qari…

Bayc tikin Varseniki dzirqn el henc ayn er, vor na karogh er fransiakan apranqneri magazini surtchy vatabanel ev nuyn zhamin krakic hanel mi phayt, vori jermutyunic nran ev serkevili jury ksevanar։ Tikin Varsenikn ir aghaxinin patmum er.

— Asum en ereq or araj Shenum mi kin gnacel e banjari, hasel e minchev Maturi dzory… Qani mits e, ginu pharchy dir arvi mej, mi qani el dambul qaghi en cayri caric, — isk inqy bac e anum katsayi kapharichy ev golorshuc, buyric, aveli tchisht, eracogh jric haskanum e, te inch e katarvum katsayi xorqum։

— Galis e, papan galis e, hetn el mi mard ka, — tchchalov ners e vazum tikin Varseniki phoqrik aghjiky, vorin mayry pahak er drel phoghoci ankyunum։

— Galis e, papan galis e, hetn el Nazar dyadyan e, — tchchalov ners e vazum tikin Varseniki phoqr tghan, vor aveli hervum er dirq pahel։

— Galis en, — tchchum en erexanery, inchpes navastinery kkanchen:

— Camaqy erevac, camaqy…

Aystegh tikin Varseniki dzirqy hasnum e katarelutyan, minchev tantiknutyan arvesti bardzunqnery։

— Katsan mi koghm dir, — ev hyuri hamar avelacnum e tchisht aynpisi gavat, inchpisin drel e amusnu hamar։

— Boghky jric hani, — ev shtapum e hing ropeum zgesty phoxel, hardarel iren, phoqr tghayi gotin shtkel, aghjkany hishecnel, vor Nazar dyadyayin harkavor e barevel ev ayd tagnapi mej moranum e but mati mury, vor knkati erekoyan, erb sharunaki patmel ayn knoj masin, vor ereq or araj gnacel er Maturi dzory…

Nerses beyi ev nra hyuri: Nazar beyi ners mtneluc heto tchashn iskuyn chi sksvum, teev Nerses beyy derevs raport greluc er qaghc zgacel, aveli tchisht nra qtovn er ynkel dolmayi hoty, inchpes tikin Olinkayi bardzeric mi bmbul hasel er minchev dataran ev nstel xeghtch gragri unqin։ Nerses beyy qaghcac er, bayc kayin anxusapheli ceser, inchpes boghky anxusapheli er dolmayic։ Ayd ceseric vehaguyny katarvum er aygum, erb Nerses beyn ir sephakan dzerqov, varungi tpheri mej phntrum er erku-ereq phoqr varung, caghiky der pochin, phoqrik phsherov, inchpes erexayi aghvamazy, ayn nurb varungy, vor berani mej halvum e ev vorin Nerses beyy mecarum e tasnyak phaghaqshakan barerov pikuli a, kululia, pici-mici Baghdasar, Klapidon Ivanich, bibuli ev ayl ayspisi barerov, voroncic mi qanisy yur zhamanak ughghvac ein tikin Varsenikin։ Bayc aha na gtav ayn varungnery, voronc, Nerses beyi aselov, astvac Qarahunji oghu het miazhamanak ashxarh e ugharkel, vorpeszi mardkayin hogin chdzandzrana…

Ev tchashy sksvum er…

Sksvum er ayn tchashy, voric heto tikin Varseniki aghaxiny kanchum er lvacararuhi Minayin ev erkusov miasin arvi jrum moxrov lvanum ein pnaknery, katsanery, mec u phoqr aphsenery… Ev minchev arevy mayr mtner, nranq lvanum ein։ Isk nersy, hov senyakum, divanneri mej ynkghmvac qnel ein Nerses beyy ev Nazar beyy, — tikin Varseniky gnacel er imana, te ardyoq chen ayrvel tikin Varinkayi gatanery, mec tghan papayic cacuk ynkuzenu tak cxum er, phoqry phetum er titeri tevery, mec aghjiky patuhanic vov giti inchu nayum er durs, isk phoqrn sparnum er papayin asel, vor Zhorzhiky cxel e ev mamayin asel, vor mec quyry dardzyal patuhanic cher heranum։

Phoghocum lrutyun er։ Lsvum er miayn amanneri zngzngocy ev Nerses beyi mialar pufery, karces derevs katsayi mej dolman erum er։

8

Amboghj qaghaqum beyery qnel en hetkesorya qnov ev qani nranq qnac en, — harkavor e ptuyt anel qaghaqi phoghocnerum, vorovhetev shnern el qnac en։ Isk Goris qaghaqi shnery katvi dzager chein, inchpes Lyudmila Lvovnayi shniky, vori masin xoja Makichy mi angam asel er.

— Pharqd shat, astvac… Sa el, kasi, vor shun e ev shan azgic e։

Gorisum haytni shner kayin, inchpes orinak: Simon beyi Tobushy, voric amboghj taghy doghum er ev nuynisk murackannery sirt chein anum nranc baky mtnel։ Nranq shner chein, ayl shghtayac aryucner ev vagrer, inchpes Xanlar beyi Jindar shuny, vor tiroj hetevic gnum er gyughery hav havaqelu, aysinqn achqin ynkac havy kul er talis ev mnum er anpatizh, karces tagavorakan xarj havaqogh er։ Hapa pristav Aghaloyi Zangi-Zrangin, nranc phoghocov anc u dardzy dadarum er, erb lur er taracvum, vor pristav Aghalon eli meghq e ekel shnerin ev nranc ardzakel e։ Verjapes phast e, vor 1913 tvi dektemberi 4-in Gorisi qaghaqayin duman qnnutyan arav shneri harcy, vorovhetev Simon beyi Tobushy kcel e Phoshti Antoni qity partakanutyan katarman, aysinqn namakatarutyan zhamin։ Ayd artiv dumayum mec kriv cagec progresistneri ev hetadimakanneri mijev ev miayn arhestavorutyan deputat Chaqmachi Veskany, vor voch arajadimakan er ev voch hetadimakan, ayl padvalakan er (na aydpes er asel Bari ajoghumi ginu nkughum), — ev miayn Chaqmachi Veskani arajarkov duman voroshec deghamah anel qaghaqi antirakan shnerin (paron Arshaki aselov ayd el uner ir bun armaty, shneric meky cerekov goghacel er dursy takari mej trjoc drac padoshy) ։

Aydpisi anvani shner kayin Gorisum, voronq vordoc vordi aprelov mievnuyn tany, varzhvel ein irenc tereri bnavorutyany, isk mi qanisn aynqan ein eres arel, vor irenc varqn u bnavorutyuny nmanecnum ein tererin։ Orinak, Nazar beyi shuny, erb gyughacin phaphaxov mtner nranc baky, aghvesahach er talis: arag-arag ev sur dzaynov ev dzayny ktrum er, erb gyughacin phaphaxy hanum er։ Ter zi bazumi Chambary vornum er, erb lsum er rusac ekeghecu zangeri dzayny։ Zilfughar beyy (hay) mi shun uner, vor erbeq cher hachi, ete nuynisk kesgisherin gyughacinery taphvein nranc baky։ Bayc ete nranq gayin aranc vochxari, aranc panri ev yughi, shuny qich er mnum shghtan ktrer, karces na er kasharq havaqum։

Gorisum aynpisi shner kayin, voronq laphum ein dolmayi mnacordy ev tiroj nman hetkesorya qnov qnum ein ev nuynisk qni mej puf ein anum, inchpes Nerses beyi shuny։ Shnery zartnum ein, erb hncher tiroj dzayny։ Aynuhetev nranq artun pahak ein minchev lusabac։ Tery karogh er kanach seghani shurjy nstel minchev verjin rublin, karogh er biliard xaghal, karogh er harbac tun gal, — amen inch apahov karogh er anel, qani shuny kar… Mi xosqov, ete datakan hin gorcerum dzez patahi handipel ayspisi artahaytutyan: «na indz hamar shun cher, ayl berd er», — imaceq, vor aydpes asoghy goriseci er։

Qani shnery qnac en, harkavor e ptuyt anel qaghaqi phoghocnerum ev mi qani tun mtnel։ Bayc harkavor chi mtnel Hast Nerses beyi harevan tuny, vortegh aprum e Xurda kam Kartchik Nerses beyy, vorovhetev aystegh el amen inch nuynn e: annshan tarberutyamb։ Kartchik Nerses beyy dolma chi kerel, ayl kololak, na mejqi vra chi qnac, ayl koghqi ev nra shan erku achqery kapuyt en. isk Hast Nerses beyi shan mi achqy erknaguyn e, myusy: kapuyt։ Mnacacy nuynn e, nuyn aygin, nuyn chors erexan, voric mec aghjiky patuhani araj spasum e, te erb kancni harevani gimnazist tghan, — ayn bakic el mi aghjik tesnum e Zhorzhiki cxaxoti cuxy։

Harkavor chi ners mtnel ays tuny naev ayn pattcharov, vor erku harevanner irar tshnami en ev darn e patmel nranc tshnamutyuny, vorovhetev karogh en karcel, te erku Nerses beyery chnchin mardik ein, ete nranc erkaramya gzhtutyan arity eghel ein nranc shnery, aveli tchisht: Hast Nerses beyi shuny, vor mi gisher kapy ktrel ev trel er harevani aygin ev ayntegh harevani shan het shnutyun er arel ev ayd voch te aygu mut xorqum, ayl nor margeri mej, ayntegh, vor Kartchik Nerses beyi kiny canel er Erusaghemi lobi, rehan, kindz ev glxavorn e: kataghac varung, ayn varungy, vori sermery Qutaisic ugharkel er harkayin teschutyan avag revizor ishxan Aylaxiarin, erb pashtonakan gorcov ekel er Goris ev yot or hyur er eghel Kartchik Nerses beyin։ Ishxany derevs Gorisumn er, erb amboghj qaghaqy xosum er Qutaisi kataghac varungi masin, vory beranum chi halvum, inchpes Hast Nerses beyi sirac pici-mici Baghdasary, ayl hasnelu mot paytum e ahagin aghmukov, inchpes nkaragrel er ishxany, — paytum e inchpes rumby ev amboghj qaghaqn anhamber spasum er ayn orvan, erb inchpes rumb piti payter arajin kataghac varungy, vori sermic Kartchik Nerses beyi kiny hing hatik el cher tvel ir harevanuhun ev minchev angam Lalazaranc tany ayd artiv asel er.

— Ancyal tari kofen kraki vra mi gcelu cikoria uzeci, te: es el hyur unem, indz heriq chi… Hapa es ed kmoranam…

Bayc gzhtutyan aritn ayd cher, ayl shneri moloutyuny, vori yntacqum kataghac varungi cilery armataxil trorvel ein։ Kartchik Nerses beyi kinn ayd hamarel er naxandzic traqvac harevanuhu gorcy ev yot or erku harevan partezneric lsvum ein mert handartvogh ev mert borboqvogh krvi aghmuk, anecq ev anvayel xosqer… Yot or, yot gisher erku tuny nman ein erku berdi, vorteghic lsvum ein rmbakocutyan dzayner։ Hast Nerses beyy niharec, vorovhetev nra kinn ayd orerin voch dolma er ephum, voch kololak, ayl ephum er aynpisi xarnaphntor kerakur, vor kvayeler xarchevni pahogh Tevatorosin։ Nerses beyy miayn sovic xeghtchacav ev xeghtchanalov handznaru eghav, vor Kartchik Nerses beyy mi vochinch mard e, gnchu e ev nuynisk asac, vor harkayin tesuch Nikifor Vasilichy nranic shat e angoh…

Isk harevan berdum rmbakocutyany dadarec miayn ayn zhamanak, erb Kartchik Nerses beyy xostovanec, te ancyal tari ishxan Aylaxiarin gisherva kesin gnac partez ev vorovhetev shat ushacav, inqy evs gnac partez ev jracaki mot, aysinqn ayntegh, ur arun pati mijov mtnum e harevani partezy, — aydtegh inqy tesav ishxanin ev tikin Varseniky nmanapes irenc partezumn er… Kartchik Nerses beyn urish vochinch chxostovanec ir knojy, vorovhetev nax ayd nkateluc heto na anmijapes tun er veradardzel ev apa na chkamecav anarak patmutyunov varakel ir knojy։ Na miayn ayd xostovanec, vorovhetev kinn iskuyn demqy dzerqerov cackec, inchpes amotxac kin, vor ayd dzevov pashtpanum e ir kusakan lsoghutyuny։

Dranic heto erku berderi mijev sksvec xramatayin xul kriv ev erb tikin Varseniky mi aghjik cnec, tvac te nra koghmy haghtec ev huys kar, vor knunqi artiv karogh er verjanal nranc krivy, bayc erku shabat heto Kartchik Nerses beyi kiny evs mi aghjik unecav ev nranq aydpes el chhashtvecin։

I pativ erku Nerses beyeri petq e asel, vor andznatur linelov irenc kananc, nranq aynqan heru chgnacin ev irar voch mi anvayel xosq chasacin։ Nranq nuynisk irar het xosum ein, erb harkayin teschutyan teghekagiry: Kartchik Nerses beyy raportov ugharkum er ir harevanin։ Minchev angam chinovnikneri klubum, erb bakara ein xaghacel, Hast Nerses beyy harevanin shast azniv ev qaghaqavari asel er.

— Tughty dzern e, havaqeceq…

Aha ayd chnchin tshnamutyan pattcharov harkavor chi mtnel Kartchik Nerses beyi tuny։ Naev karogh enq xangarel Lusikin, Kartchik Nerses beyi mec aghjkan, vory ogtvelov hetkesorya xaghaghutyunic, Zhorzhiki namaki patasxann aha tanum e depi paty: jracaki glxin։ Isk Zhorzhikn ynkuzenu tak anhamber cxum e ev spasum e azdanshanin։

Kartchik Nerses beyi tnic verev dardzyal beyi tun e: Xurshud beyi tunn e։ Aydpes er Goris qaghaqum, erbemn mi sharqi ynknum ein qsan– qsanhing beyi tner, inchpes tchoti maghazanery։ Erbemn ayd sharqy yndhatvum er vatcharakanneri tnerov ev naev mi aynpisi tnov, vori tery voch bey er, voch vatcharakan, ayl orinak: Aphunc Aku amin er, dzorkecineri namakarun։

Chorrord tuny, vor erku mianman tchakat uner, vorovhetev nayum e erku mianman phoghocneri, — nshanavor er ev tan terov ev tnkecov, inchpes Gorisum anvanum ein urishi tany vardzov aproghin։ Ayd tan nerqnaharkum, tchisht aynpisi zerzambayum, vortegh tikin Varseniky dzmerva hamar pahum er kartofil, ttu kaghamb, sox, dzmran boghk, naev aynpisi irer, vor amar-dzmer ayd kisamut nerqnaharkum ein: hnadzev tamq, kotrac takar, titeghi ktorner, vor mnacel en tan kturic, parskakan lagan ev ayln, — tchisht aydpisi zerzambayum aprum er Hayastanci Avetisi yntaniqy։

Inchpes er na ynkel aydtegh ev vor gavaric er, — haytni cher* miayn ete nra masin harcnogh er linum, patasxanum ein, vor Avetisy phaxstakan e Haystuni koghmeric ev nra xosac lezun ayn koghmi lezun e։ Aydqan ein patasxanum, vorovhetev Gorisum xeghtch mardkanc masin erkar chein xosum։

Hayastanci Avetisy Mushic er, te Vanic, te Alashkertic er, vov giter, vorovhetev Gorisum miayn parun Arshaky ev Sasun graxanuti mardik gitein Mushy ev Vany ev Alashkerty, isk mnacacneri hamar ayd ameny yoty saric ayn koghmi mi mut erkir er, mi anhayt Hayystun, vorteghic erbemn galis ein magh caxogh gnchuner, laraxagher, voronq xaghic araj xachaknqum ein hanun Msho Sultan surb Karapeti, galis ein otaroti tesqov mardik, voronq voch rus ein, voch zilani qyurd, voch klayek anogh lezgi, voch xoyeci kllan ein, ayl Hayystunci ein։

Inqy: Hayastanci Avetisy, vochinch cher patmum։ Nranic ayd masin chein harcnum։ Nran miayn asum ein.

— Avetis, mi sazhen qar e petq… Hinch es asum, — isk Avetisy vochinch cher asum, ayl tasy or ir eshov getic mi sazhen qar er krum։

— Avetis, antarapahin es asel em phayti hamar… Qani eghanaknery lav en… — ev asoghn urish vochinch cher asum, vorovhetev giter, vor Xurshud beyi phayty kreluc heto Avetisy piti kri nra phayty, eshi ev yur sephakan mejqov tagavorakan antaric piti kri nra phayty։

Isk motik harevannery miayn ayn gitein, vor Avetisi aprac zerzamban liqn e gesh, sev ev pepenot aghjiknerov, voronq erbemn arevi tak nstum ein ev vov nranc tesner: mitq er anum, te Hayystuncin inchpes piti teghac ani aydqan aghjikneri ev nranc vov karni։

Bayc arnum ein։ Erku tarin mi angam Avetisy tun galov, hety berum er koshkakari mi ashakerti, vor mankuc qel er, mi kagh eritasardi, vor bruti arhestanocum kav er shaghaxum, — verjapes mi naxrapani, vory lselov uner ir sephakan kovy ev nuynisk Xurophi dzorum uner sephakan aygetegh։ Miayn mi angam koshkakari qel ashkerty, bruti mshaky ev naxrapann achqi takov nayum ein Avetisi mardu gnacogh aghjkan ev mi shabat heto nerqnaharkum harsaniq er… Veri harkic mi gisherov talis ein mec karpety, mi qani aphse, pghindzy, harevannery vov mi qich yugh, vov brindz, vov mi hnamash zgest, vor ete harsnacuin phoqr er, Avetisi kiny pahum er nranic krtser aghjka hamar։

Caxqi mec masy hogum er tikin Olinkan, Hay Kananc Miutyan erkaramya naxagahuhin։ Ete qrqrenq ayd Miutyan zhapavinyal hashvematyany, grancvac kgtnenq hetevyaly, «Hayastanci Avetisi dster knunqin hing rubli dramov» ev kam «Hayastanci Avetisi dster amusnutyan tasy rubli» ։ Anardaraci kliner kaskacel ayd grancumneri tchshtutyan, — nax vor bolori dimac ka Avetisi ahreli buti droshmy ev apa der minchev ayzhm el vomanq gorisecineric hishum en, te erb Hayatanci Avetisin aghjik er cnvum, harevannern asum ein.

— Avetisn eli mi hnganoc ashxatec…

Ev verjapes Kyoresic minchev Noru, aynteghic Dzorek ev Caqut ayzhm inchqan gesh, sev ev pepenot aghjik u kin ka, amenqy servel en Hayastanci Avetisic։

Kareli e naev ayl vkayutyun berel, ayd gyugherum, inchpes ev Kyoresum, ka hayastancu harsaniq artahaytutyuny, vor nshanakum e anaghmuk harsaniq aranc keronneri, aranc makarneri, aysinqn hravirvac harsanqavorneri, voronq unein irenc nshany varac momy ev unein makarapety, vori npatakn er xmel ev xmecnel makarnerin, jardel ev phshrel gavatnery, erb hark liner, parel tal amenaamotxac aghjiknerin, harsaniqy dzgdzgel, ete harsanqatany ginin sparelu vra er, isk aghjka hayry zhlat, krvecnel erku tohmi ev hashtecnel hin tshnaminerin, — mi xosqov makarnery hrosaxumb ein, vor tirum ein harsanqatany ev tnecinerin aynqan, minchev ginu zorutyunic partvein։ Ev erb patahum er, vor ginin qich er, makarapety kanchum er.

— Menq ho hayystuncu harsaniq chenq anum…

Ev ginin galis er vov gite vorteghic ev inchpes, aghjka hor barekamnern ein ognum, te henc inqy: makarapety ugharkum er mi nshan, vorov Shor aghbyuric el kareli er gini hanel, — bayc ginin galis er, ev harsaniqy sharunakvum er borboqvel։

Aydpes er ayn tuny nerqnaharkum, vori tery teev Gorisi bnakich cher hashvvum ev voch el kyoreseci er, ayl miayn Hayastanci, — sakayn 1897 tvic aprum er mievnuyn zerzambayum։ U tepet Avetisy mi eshov qsan tan qar er krel, bayc inqy voch tun uner, voch tnategh, ayl uner yot aghjik, misht yoty, vorovhetev mekin mardu taluc heto, der tarin chbolorac, cnvum er nra nman mi aghjik ev nuynisk patahum er, vor harsnamayry aghjka harsaniqin parum er erku hogov։

— Heriq e, meghq es, aghji, — asum ein harevanuhinery Avetisi knojy, erb Avetisy noric mi hinganoc er ashxatum, isk kinn sksum er anicel amusnun։ Kinn aynpes darn er dzhgohum ev aynpes er nkaragrum amusnu zorutyuny, vor harevanuhinery: tikin Varseniky, Xurshud beyi kiny, Anika tyotyan, erb lsum ein qar krogh Avetisi votnadzayny, bardzranum ein patshgamby loto xaghalu։

Hayastancu bnakac zerzambayi glxin aprum er inqy tantery: Pavli bey Orbelyany։ Amen koghmic nshanavor ayd beyy voch miayn «Mshaki» anxaphan yntercoghn er ev cher carayum petakan himnarkum, ayl arandznacac aprum er tany, inchpes ishxany dghyakum, — Pavli beyy voch miayn haytni er rus qahanayi het unecac yndharumov, aylev uner ir andznakan npataky։ Inchpes Hast Nerses beyy, na miayn raport cher grum, cher utum ev cher qnum ev qneluc heto bakara cher xaghum, ayl uteluc ev qneluc heto Pavli beyn arandznanum er aygu xorqy ev ayntegh mtacum er… Syunyac naxararutyan hin ev galiq zhamanakneri masin։

Gorisi beyeri mej na miakn er, vor patrasti cxaxot cher cxum, ayl Ephrat Eremi xanutic gnum er datark glanakner, voronc Pavli beyn ir dzerqov lcnum er meghrajrov trjac cxaxot։ Ayd glanakneri tuphi mej linum er mi anaknkal: tghti titer, gunavor droshak ev ayln… ev aha amboghj phoghoci erexanery havaqvum ein Pavli beyi baky, erb nranq lsum ein, te Pavli beyy bac e anum nor tuph։ Ev ayd orerin vay er Hayastanci Avetisi aghjiknerin, vorovhetev minchev angam vec tarekan tghan kcecer harsnacu aghjkan, ete nranq chmtnein nerqnaharky։ Isk Pavli beyy spasum er aynqan, minchev baky lcver tgha erexanerov ev tuphy bac er anum։ Tuphi miji gunavor droshaky kam tghti titery Pavli beyy patshgambic gcum er nerqev, erexanern irar vra ein taphvum, isk tan tery zvartchanum er։ Amen koghmic nshanavor Pavli beyy ete erexaneri mej nkatum er 12—14 tarekan tghaneri, nranc mek-mek kanchum er patshgamb nranc akanjy tetev volorelov, patvirum er.

— Akanjd kktrem, ete lsem, vor urish azgic es aghjik arel… Hay aghjik karnes, imacar…

Isk tghanery: akanjnerr qorelov ijnum ein ev mitq ein anum, te inch piti anen Hayystunci Avetisi gesh, sev ev pepenot aghjiky։

9

Ayn phoghocy, vortegh mec masamb beyeri tnern ein ev nrancic meki: Pavli beyi tan nerqnaharknerum aprum er Hayastancu yntaniqy, — ayd phoghocy kochvum er Manuchar beyi phoghoc։ Vorqan el qaghaqy phoqr er ev chuner voch mi cxneluyz ev gorcarani shchak chuner, ayl uner harust shuka, zorq, bant, ekegheci ev nerkayacucchakan vayrer, aysinqn petakan himnarkner, — aynuamenayniv qaghaqy qaghaq er, uner qaghaqaglux, qaghaqayin duma, phoghocnern anunner unein hastatvac qaghaqayin dumayi ev norin gerazancutyan: general-nahangapeti koghmic։ Ayspes: mi phoghocy kochvum er Manuchar beyi phoghoc, myusy: tagavorakan, errordy: nahangapet Kovalyovi anvan, chorrordn ayn arajin gavarapeti, vory razmachqachaphov nkarahanel e getahovity, apa qanonov bazhanel havasar vandakneri, yuraqanchyury chors haryur qarakusi sazhen։ Bayc teev general-nahandapety hastatel er ev phoghocneri anunnery phakcrac ein paterin, tnery hamarakalac ein (ev derevs progresistnery dzhgoh ein qaghaqaglux Mattevos beyi pakas koghmic) — aynuamenayniv zhoghovurdy, aysinqn Kyoresy: Sheny ir bolor tagherov ev harevan gyughery voch phoghoci anun ein talis ev voch tan hamar, nranq asum ein kalinpa ev bolory patkeracnum ein hin kalery qaraphneri glxin, vor dardzel er qaghaqi zbosavayry, aveli tchisht ayn vayry, vortegh gimnazistnery mejqi vra parkum ein ev kam nvagum ein kitar, dzandzruytic tqelov depi dzory, depi dzori hin maragnery։

Kyoreseciq, ete cuyc ein talis meki tan teghy, asum ein: Simon beyi tan gluxy ev bolory gitein, vor xosqy ayn Simon beyi tan masin e, vori shan ahic minchev angam murackannery mutq chunein։ Miraqin tumby, — ev nuynisk nranq, voronq erbeq chein tesel ayd erbemni blury, gtnum ein qaghaqi ayn masy, vortegh Avagimovneri tnern ein, rusac dprocy ev phosty։ Gomeshi phoser: shukayi nor masn er։ Pasazhy: minchev qaghaqayin dumayi shenqy։ Ayd teghn aydpes ein kochel shat hnum, ayn zhamanak, erb ayntegh aghbyurner kayin, voronc jrerum nstum ein Kyoresi gomeshnery։ Ayzhm voch gomeshner kayin, voch nranc aghbyurnery, bayc hin anuny mnacel er ev der hnchum er ayd anuny, inchpes Pasazhi himqeri tak xoxojalov gnum ein aghbyurnery…

Ayn phoghocum, vor kochvum er Hin tchanaparh, aprum ein arhestavorner, mec masamb bnik kyoreseci։ Nranq yntrel ein ayd getaphy guce nra hamar, vor hegheghman vtangi pattcharov ayd phoghoci tnateghern azhan en eghel, — guce ev ayn pattcharov, vor getic ayn koghm nranc hayrakan bostannern ein: baklayi, kartofili ev ddumi anspar berqov, vor aynuamenayniv garnanamutin sparvum er, vorovhetev arhestavorneri mej aynpisi utoghner kayin, inchpes orinak, Chaqmachi Veskany, hyusn Asany ev tambagorc Tevin, voronq ete ereqov miasin makar gnayin, harsanqatiroj shuny sovac kmnar։

Ayd phoghocum aprum ein hyusner, qartashner, koshkakarner, titeghagorc, nerkarar, naev mi qani beyer, voronq myus beyeri shrjanic durs ein, inchpes orinak: errord Nerses beyy, vor kochvum er Pristavi Nerses bey, vorovhetev mi zhamanak na eghel er pristavi gragiry։

Bayc ayzhm mnacel er miayn anuny ev voch voq nran bani tegh cher dnum: voch irenq: beyery, voch kiny ev voch harevannery։ Mi rubluc aveli nran kasharq chein talis, aveli hatchax talis ein mi arcat abasi ev erbemn vochinch chein talis, ayl miayn asum ein.

— Nerses bey, es angam kneres…

Hin tchanaparhi tnery mi harkani ein: aranc bacarutyan։ Teev ayntegh el tnateghery gnel ein havasar mecutyan: yuraqanchyury chors haryur qarakusi sazhen, bayc vorovhetev eghbayrnern irar mej bazhanel ein miasin gnac tnateghy, usti tneri tivn aveli er։ Ev erb cayr er arnum erexaneri mahlakrivy: krivy tarber phoghocneri erexaneri mijev, dzmery: dzyunagnderov, ashnan dem: arevacaghki gluxnerov, egiptacoreni koterov, netagheghov, erbemn qarerov ev nuynisk shnerov: erb yuraqanchyurn ir shan shghtan tevin phatatac gnum er krvi, — Hin tchanaparhi tghanery misht haghtum ein ev patahum er, vor haghtoghnery hakarakordin qshum ein minchev shuka ev mankakan mi net dipchum er garadabuldi Muxanin, kam ddumi klepy trchum er qaghaqayin dumayi patshgamby։

Nranq krvum ein «rusneri» dem, aysinqn beyeri ev vatcharakanneri tghaneri dem, voronq sovorum ein tagavorakan dprocnerum: Gorisum ev ayl qaghaqnerum, isk Hin tchanaparhi tghanery: Kyoresi hayoc usumnaranum։ Verjinners chunein voch hamazgest ev voch el dproci nshan: glxarki ev gotu vra։ Hayoc dproci erexanery trexnerov ein, tarva mec masy glxabac։ Dprocic heto nranq ashxatum ein tany ev banjaranocum, ognum ein cnoghnerin: arhestanocnerum, ev patahum er, vor dprocic veradarnalov, nerkarar Nesu tghan hagnum er hor mec koshiknery ev nerki duylery dzerqin hor het gnum er ashxatanqi։

Ev petq er linum, vor tun galuc Manuchar beyi phoghocum «rusnery» ktrum ein Nesu tghayi arajy… Ayn koghmic meky lur er berum ev aha Hin tchanaparhic trchum ein nra ynkernery shnerov, qarerov, netagheghov, mahaknerov ev nuynisk mecery dzhvar ein dadarecnum nranc qare karkuty։

Amary krvi vayry getn er, Hin tchanaparhi takov ancnogh gety։ «Rusnery», aysinqn gimnazistnery, voronq amarayin ardzakurdin tun ein ekel, — xmberov galis ein loghanalu, vorqan el shat linein nranq ev nuynisk irenc het berein mecahasak mekin, aynuamenayniv ayd el nranc cher phrkum krvic, erb nranq mtnum ein Hin tchanaparhi tghaneri karucac logharannery։

— Mer jreric durs ekeq, — geti myus aphic bghavum er ayd tghaneric meky, erb vatcharakanneri ev beyeri tghanern arden hanvum ein, avazi vra sharelov irenc phaylun gotinery, spitak glxarknery, voronc pghndze nshannern arevic phaylphlum ein։

— Kori, rad il, — bghavum er mi gndlik gimnazist: dzyunatuyr marmnov, inchpes dzyunatuyr er nra spitakegheny, vor tazhaneli ashxatanqov lvacel er lvacararuhi Minan։

— Asum em durs ekeq mer gyolic, — zayracac bghavum er Hin tchanaparhi tghan, vor aravot kanux tnic phaxel er, vorovhetev getaphi azat parteznery nran kanchel ein keras utelu, phrcnelu mi qani patitch bakla, mi banjaranocic goghanalu kartofil ev getaqarakuyteri hetevy xorovelu bakla ev kartofil, vor nra tchashn er ev yntriqy։

— Cheq gnum, — ev zayruytic nra demqy karmrum er, inchpes ete tghan eresin qser goghacac baly։ Apa arajin qarn ayn koghmic vzzalov ynknum er geti mej, loghacoghneric mek-erkusy, voronq srtov ein, durs ein trchum ev nran qshum ein depi partezneri xorqy։ Ev haghtanakov veradarnum ein…

Bayc nranq der nor ein mtel jury, erb partezneric Hin tchanaparhi tghaneri xumby, vor minch ayd, vov giti, vor partezn er aspatakum, — nranc xumby, inchpes vayrenineri cegh, shrtunqnery bali hyutic karmrac, bobik ev cncotineri mej, isk vomanq aranc cncotineri, ayl mi shapikov, — ev arevic sevacac marminnerov ayd sevamortnern, inchpes vayrenineri cegh, durs ein trchum partezneric, moshi tpheric, trmphalov vayr ein ynknum careric ev vazum ein depi gety: vov dzerqin arevacaghki kot, vov banjaranocic pokum er mi dzogh, vori vra phatatvel er lobin, vov ktrum er urenu tchyughy, vov vazum ev gogy lcnum er manr qarerov ev nranq trnum ein: pateri vrayov, shambutneri mijov, bobik votqerov koxelov ev avaz, ev xot, ev phush։ «Urra» … hnchum er nrancic meki dzayny ev sevamortnery slanum ein։ Spitaknern ahabekvac irenc gcum ein myus aphy, vomanq shorern arac phaxchum ein heru, vomanq qareri het dirq mtac phordzum ein ynddimanal hegheghin, vor galis er aghmuk aghaghakov…

Nranc bazhanum er gety, bayc hatchax Hin tchanaparhi tghanery getin chein nayum, ev shor chein hanum, ayl shorov irenc gcum ein jury ev loghum ein jri mej bardzr brnac urenu tchyughy ev arevacaghki coghuny, vorov myus aphin nranq piti cecein։

Erbemn krivy borboqvum er, ancnum ein dzeonamarti kam xlum ein nrancic meki gotin, myusi glxarky kam geri ein vercnum mi spitak gimnazisti, vor vaxic tars er hagel shapiky ev chgiter ur e koshiki meky։ Spitaky lalis er, kanchum er mama… Isk Hin Tchanaparhi tghanery xosum ein, te inchov cecen nra bac msery: eghinji tphov, te egiptacorenov։ Sakayn patahum er, vor nrancic meky meghqanum er, te hishum er ir mory, vor ayd gimnazisti hor tan lvacararuhin er kam nranc vaghemi hactuxn er։ Ev na eresy shrjelov asum er.

— Togheq korchi gna… ev nranq toghnum ein, vor gerin arcunqy srbelov shorery hagni։

Nrancic vomanq zarmacac nayum ein nra spitak shapikin: ezerqy karmir kar, nayum ein maqur koshiknerin, gulpanerin ev naxandzum ein։ Nranc mej tghaner kayin, voronq miayn mi shapik unein, qatane hast shapik, vor hagnum ein miayn dzmery։ Ev ayd phoqrik vayreninern aynpes ein nayum, inchpes naxamardy knayer Ter zi bazum avag qahanayin։

«Rusnery» heranum ein, sparnalov hervic, erbemn apahov hervic qar ein shprtum ev ayn zhamanak Hin Tchanaparhi tghanery nranc qshum ein minchev tagavorakan phoghocy, minchev Manuchar beyi phoghocy ev veradarnum ein getaph, vortegh nranq tagavor ein։

Hin tchanaparhy teev xul phoghoc er, bayc nshanavor er ir alam esir tghanerov։ Nranc hayrery: arhestavorner, apa xarchevni Tevatorosy, vori tchasharanum erku kopekov «kes porci» ***bash ein utum Amir Astany, saldat Eranosy, Tcholun Kevin, Qyataran, naev Bazarnik Xachin, vor sephakan tun uner Hin Tchanaparhi vra, — ayd mardik kazmum ein mi arandzin xav, mi qaracac shert, vor galis er Hin Kyoresic, inchpes Hin tchanaparhy Kyoresi Hin tchanaparhn er depi Mijnahand, depi Spitak qarery: ayn xotharqnern u artery, vor vagh zhamanak eghel ein Kyoresi hoghagorcneri kalvacqy։

Ayd phoghocy tanum er depi Sheny hin shukayi hraparakov, ayntegh, ur nerkarari karasnern ein, Mangasar dayu hnadzev xanuty, hamet karoghner ev darbinner ev vortegh Aphunc Aku-amin ashxarhi chors cayric stanum er dzorkecineri txur namaknery…

Hin tchanaparhov er ancnum Sheni naxiry, erb taracvac naxiry qshel er Sand aghbyuri dzory։ Kyoresecineric nranq, voronc kalery jraghacneri mot ein, ayd phoghocov ein xurdz krum, vorovhetev qaghaqi myus phoghocnerum argelvac er ertevekutyuny xot ev xurdz kroghneri, naxri ev naxrapani։ Hin tchanaparhy Kyoresn er Goris qaghaqi mej, Kyoresn er erkaracor lezvov, dzhvar anunnerov ev xrtin barbarov, ir geri erexanerov, voronq Sheni tghaneri het miacac krvum ein bulki utoghneri dem, sharunakelov hin krivy, vor galis er Ghatrini Adaloyi araspelakan zhamanakneric։

Ayd hin phoghocnerum ein ayn mi qani tnery, voronc masin dzhvar e asel, te inchpes ein aprum, bayc xosq piti asel, vorovhetev nranq yst amenayni hetaqrqir mardik ein, nranq hin kyoreseciner ein ev irenc gorcerov anun ein hanel, inchpes Zilfughar beyy: kasharakerutyamb, Pavli beyr: «Mshak» kardalov, Qyalla Catury: dzeragir sharadrutyunnerov, limonadi gorcarani tery: Shor aghbyuri jrov ev ayln։

Hin tchanaparhi ayd bnakichnery vo ch arhestavor ein, voch vatcharakan ev vo ch bey։ Nranq erbeq match chein brnel ev voch el gitein irenc papekan kali teghy։ Nranq miayn lav gitein Bari Ajoghumi ginetuny, vori araj mec ynkuzenin nranc hamar misht stver uner, inchpes Bari Ajalumy: gini։ Nranq lav gitein gety ev getaphi parteznery, Kyoresi bolor dzorery: heru ev ahavor, gitein antary, vor inchpes mut tchanaparh sksvum er qaghaqi koghqic ev anyndmej gnum er mi or, erku or, tasn or gnum er ev ancnum er Araqsy: rus-parskakan sahmany ev aynteghic el vov gite ur er gnum antarn ir gaghtni tchanaparhnerov։

Nranq gini xmoghner ein, nranq anvani makarapet ein, glxavorn ayn hrosaxmbi, vory erb harsaniqi ginin pakasum er, bghavum er: «menq ho Hayystuncu harsaniq chenq anum…» ։

Nranc snndatu mayry getn er ev antary։ Garnanamutin, erb gety pghtor galis er, hony minchev aphery li ev patahum er, vor apheric durs galov gety hegheghum er ezerqy, qandum er tuyl kamurjnery, armatahan pokum er carery ev xorqum qarer glorum aynpisi dghrdocov, vor tvum er te phlvum en lernery, — ayd aharku zhamin, erb hin tchanaparhi bnakichnern ah u doghov ein lsum geti voroty, — nranq agh u haci eghbayrnery jri mej vorsum ein ayn dzuky, vor haravic bardzranum er depi lernayin aghbyurnery։

Garnanamutin Salyanic, Gharabaghi taphastanneric, minchev angam shog Lenqoranic hazar-hazar mard, vochxar, ught, dzi qochov ev qaravannerov bardzranum ein Zangezuri lernayin arotnery։ Ayd ahagin bazmutyunn ancnum er Dolun Karii, Xandzat Xudu ev agh u haci myus eghbayrneri karucac phayte hasarak kamurjov: Nranq kamurji vardz ein havaqum, burd, vochxar, dram ev ayd ameny gnum er ginu ev zvartchutyan։

Nranq phordzvac dziavarner ein ev patahum er, vor Hast Nerses beyy kam mi urish bey Barkushati xaneric ynca er stanum aynpisi hreghen nzhuyg, vorin beyy vaxenum er motenal։ Ev aha kanchum ein Hin tchanaparhi varzh dziavornerin, bazmutyuny havaqvum er hraparakum ev Dolun Karin, mahn achqi araj, xeghtchacnum er kataghi nzhuygin։ Verjapes nranq vorsordner ein xul cmaknerum ev dzorerum, vortegh vochxari moracvac aghaqari vra gisherov ijnum ein paxranery։

Dzmery gety sarchum Er, dzukn ijnum Er harav, vorsy taqnvum er vov gite inch vorjerum ev pakasum er nranc ginedramy։ Ayn zhamanak lurer ein pttvum, te Dzorekic korel e mi erinj, korel e xoja-Baghirenc kovy, gisherov mard e mtel Ter zi bazumi meghvanocy ev dzmern inchpisi lurer chein taracum Goris qaghaqum։ Ev naev shshnjum ein, te Xuruphi dzorum gtel en korac erinji gluxy, kovi hetqery gnacel en minchev getaph ev ibr te Ter zi bazumi meghvanocic mi arkgh meghu taphel en jury ev jri aphin toghel en datark arkghy։ Ev vov shshnjum er, avelacnum er naev Dolun Karii, Xandzat Xudu ev myus eghbayrneri anuny ev lrum er։

Tchisht e ayd, te char bambasanq er, — dzhvar e usel, .. Bayc stuyg e, vor amar-dzmer, amen ereko Hin tchanaparhov harbac tun ein veradarnum eghbayrneric erkusy, ereqy, erbemn mi amboghj xumb։ Nranq qaylum ein, chuxaneri pheshy krcqov patac minchev usy, gdaknery cur, dandagh ororvum ein, vorotalov ergum ev hankarc phoghoci mejteghy kangnelov anhayt e inchu hayhoyum ein, inchpes mi zhamanak Gyurji Obin hraparakum hayhoyum er։

Erb vorotum ein nranc dzaynery, — Nerses beyy, — ayn, vor kochvum er Pristavi Nerses bey, — na el taqnvum er darbasi ankyunum kam shtapum er tun mtnel։ Nranq beyerin chein sirum, naev chein sirum, erb irenc phoghocum handipum ein mi vatcharakani, vorin mi mut qami berel er ayd xul phoghocy։

— Togh korchi gna…— asum er ynkern ynkerojy, isk vatcharakann aragacnum er qaylery, inchpes spitak gimnazisty, vor ahic kanchum er mory…

10

Menq sksecinq hin jraghacneric, voronq geti aj aphin, ynkuzenineri tak ev vortegh ceruni jraghacpany, erb cher nnjum, patmum er Cul Ohani zhamanakneric, erb corenn ibr te honi korizneri chaph er ev chkar ayn havi kuty, vor shalakov jaghac er berel mi aghqat kin։ Apa ancanq navti pahesti motov, vorteghic sksvum er qaghaqy ev nkaragrecinq hin shukan: Gorisi shukayi arhamarhvac cayry, vortegh arevtur anely havasar er kotr ynknelun։

Ayntegh kayin nerkararner, voronq nerkum ein karasi kapuyt ev tux mrur ev toroni karmir ev apa nerkac ktavnery zol-zol phrum ein qaraphneri vra ev guyneri xaghov zvartacnum ein hin shukan։ Ayntegh kayin kanaci chmushk karogh varpetner, voronq karmir qosh ein karum noraharsi hamar, kanach mijahasak knoj ev nran klepi guyn: ayn parav ayaneri hamar, voronq guce hagnum ein verjin zuygy։ Ayd shukayum er ayn ghanavuzy ev tirmahin, vor amboghj qaghaqum aylevs chkar, miayn Mangasar dayin uner։

Ayntegh ein hin gharbinnery, voronq aniv kapel chgitein, bayc xophy doghum ein inchpes poghpate tur ev aynpisi shghtaner ein krum, vor yot zuyg ez qarasun or canr gutany qashum ein qar hogherum— ev shghtan cher ktrvum։ Ayd shukayum ein dallaq ***in ev nuynpes dallaq Asrin, voronc erbemn kanchum ein hivandic aryun arnelu, naev kanchum ein zardarelu noraphesayi mazery։

Shat hin manravatcharner kayin ayd hin shukayum: yntir camoni, meghramomi, maxat aseghneri, voskre kotchakneri, cilavor konfeti ev qtaxoti aynpisi manravatcharner, voronq mi camelu camony phoxum ein erku dzvi, kes grvanqa meghramomy: mi caghkavor gulpayi het։ Nranq gitein, vor dzorkeci Agi dayin qashum e gharabrnoti, isk norueci Badi dayin: kapovi brnoti։

Aystegh naev kayin erbemni manravatcharner Aphunc Akol-amin ev Badam Baxshin ev nra harevany, voronq voch lampi apaki ein caxum ev voch kazani sapon, ayl namaky heru brnac kardum ein xangarvac dzaynov, karces tchrrum er xanuti zhangot dury.

«Ev kharcnem dzer vorpesutyuny, naev indz bari hishoghac…» ։

Aydpes er Kyoresi hin shukan: xeghtch ev xarxul u teev ayntegh shaqari grvanqan mi kopek tank er bun shukayic, aynuamenayniv Caqut, Noru, Mezar ev Dzorek gyugherum, inchpes ev Shenum: Kyoresi mernogh mijnaberdum, gyughaciner kayin, voronc aselov nor shukayi shaqary erexaneri beranum shut e halvum ev nranc atamneri tak kapuyt kayc chi talis, inchpes hin shukayi shaqary։ Isk dzorkeci Adi dayin asum er.

— Kyoresi ghara brnoti vor chliner, hima Adi dayi chkar…

Ayd gyugherovn er aprum Kyoresi hin shukan։ Nran pahum er Sheny, vor amenic motikn er։ Patahum er, vor erekoyan Shenic mi erexa vazelov bardzranum er hin shukan։

— Vardan dayi, nanin asac mi shert shaqar ta:

— Du um tghan es։

— Camaq Avani tghan em։

— Hivand uneq։

— Che, Vardan dayi, tuny mard e galu…

— Chlini mec qrojd uzogh ka։

— Esim… — ev erexan nihar usern irar er anum, ev nra txur achqeri mej Vardan dayin tesnum er ir harci patasxany։

— Nanud asa: te dzu ka, dzu ugharki, .. Uzogh ka: Ha, en saponi partqn el togh ugharki։

— Eguc nanin gnalu e Simon beyi tany xmor hunci…

Aydpes er arutur anum hin shukan, vori manravatcharnery erb dzandzranum ein, berann ein gcum camoni mi ktor kam sksum ein luysi dem pahel dzvery, voronc anaratutyuny nranq stugel ein qsan angam… Ev kam vercnum ein ezan pochic tchantchaqshin ev tchantcheri het bardzranum er phoshu ampy։ Erbemn Badam Baxshin qoshery qstacnelov motenum er paytarin, vory cari stverum nnjum er,

— Heriq qnes, harevan…

— E … – ev paytary tchmltkalov horanjum er, horanjum er kotrtelov mejqi ev bazukneri mkannery ev cher verjanum nra horanjyuny, inchpes ardzaganqy, vor galis e bardzr saric: naxrapani kanchic ev der yot dzorum yot angam piti drnga։

— Taqy zorum e, ha…

— Mi badya nor qaghac tut liner, inch kutei…

Motenum er errord harevany: asiakan derdzak Darzi Vanery, vor shale shalvari aghvesiqi vra neghvel er qaghcr ninjic ev jrakalac achqerov aylevs cher jokum aseghy։

— Vaner, asum em mi badya tut liner…

Isk Vanery der nnjum er։ Ev hankarc qnic zartnelov, Darzi Vanern asum er.

— Ay te mi badya nor qaghac tut er eghel…

Bayc patahum er naev, vor Badam Baxshin, Darzi Vanery ev ayn paytary vtchrum ev gnum ein Meghraqerci tak tut utelu ev heto, mi qani amar, nranq patmum ein, te inchpes mi angam ereqov gnacin Meghraqerci ayginery։

Menq sksecinq getaphi jraghacneric ev Kyoresi hin shukayi mijov mtanq iskakan shukan, vor Gorisi tagn er, naev tesanq ayd tagi gohary: Pasazhy: goharegheni ev aknegheni xanutnerov, Ephrat Eremi kolonial magazinnerov: Kur dy bezha, Druzhba, Nadezhda ev nuynisk Sasun anunov, vor myus anunneri mej otaroti er, inchpes Hayastanci Avetisy beyeri ev vatcharakanneri phoghocum։ Vorqan mer uzhn er, ashxatecinq tchshmarit nkaragrel Avagimovneri avag eghbayr Soghomonin, vorin menq chenq anvanel Ambari katu, ayl gorc enq acel zhoghovrdakan anuny, — Ambari katu Soghomoni canr zbaghmunqy ev ankashar mtahogutyuny: sovac gyughacinerin apahovel alyurov ev ayn vatcharel arqi gnic pakas, inchpes erdvum er na, dzerqy xphelov meronajrac eresin։ Vochinch chenq avelacrel xoja-Makichi bnacin barutyan vra ev noric vkayum enq, vor nra sahmanac hastatun kanonn er hatchaxordin datarkadzern et chveradardznel, vorovhetev ayd nra hamar anpatvutyun er, inchpes ete hyury nra seghanic ver kenar aranc mi ktor hac ktrelu։ Isk inch veraberum e noraharsin nvirac vard tashkinakin, ayd karogh e hastatel henc, orinak, norueci Simon Narinyany («Narini tor Simin»), vorn i tritur ereq arshin patanqi ktavi, ereq tari heto xoja-Makichin nvirel er ir miak kovy, naev asel er.

— Astvac togh glxid xrov chani im kovy, xoja Makich…

Nuyn ardaramtutyamb nkaragrecinq Ephrat Eremi arevtrakan kshiry Goris qaghaqum, nra xosakcutyuny Lyudmila Lvovnayi het, hor: xoja-Makichi nerkayutyamb։ Asum enq arevtrakan kshiry, vorovhetev Ephrat Eremy qaghaqum ayl kshir evs uner, aveli tchisht: kshirner uner։ Na paragluxn er eritasard vatcharakanneri, qaghaqayin dumayi deputatn er ev progresistnery, voronq dzhgoh ein qaghaqaglux Mattevos beyic ev sparnum ein nor yntrutyunnerin nran sev qve tal, irar mej gaghtni xosum ein, vor nor qaghaqaglux piti lini Ephrat Eremy: Lyudmila Lvovnayi barekamy ev gavarapeti het bakara xaghacoghy։

Nra xanuty havaqateghi ev kentron er qaghaqi bardzr mtavorakanutyan: bzhishk Tikran Petoichi, antarapet Aram Arkadichi, tagavorakan dproci tesuch Sahak Sergeyichi ev hashtarar mijnord Mudakini, vory liberal er, hianali giter latineren ev ibr te votanavorner er grum… Ayd bntir hasarakutyan zhamadravayrn er Ephrat Eremi xanuty։ Isk inch veraberum e Lyudmila Lvovnayin, na aydtegh misht galis er ir shniki het, tikin Sara Kasparovnayi ynkerakcutyamb ev sut e, te ibr Ephrat Eremy ayginerum shoshaphel e Lyudmila Lvovnayi pativy։

Gavarayin pahakaxmbi pet Avtandil Xurshud beyi ev Penzayi 686-rd druzhinayi eritasard spayi masin harevanci aknarkecinq, inchpes harevanci hishecinq ayn hovvin, vor hraparaki zhxori mej kanchum er ir korac shany: anhangstacnelov qaghaqaglux Mattevos beyin։ Ayd ayn pattcharov, vor nranq: Avtandil Xurshud beyy, eritasard span ev shun voronogh hovivy patahakan ein shukayum, inchpes getni eresov ancnogh angghi stvery։ Ayd sakayn chi nshanakum, te Avtandil Xurshud beyy annshmareli andznavorutyun er Zangezurum… Na aynqan aharku er, erb, orinak, antaric gutani phayt ktrac gyughacinerin kanchum er harcaqnnutyan։ Na car shat er sirum ev minchev angam aphsosum er dalar tchyugherin, usti ev gyughacinerin cecum er ezan jileric hyusac mtrakov…

Gorisum aravotn el aydpes er bacvum: msagorcneri xanutneri het miazhamanak։ Arevn ynknum er deghin dmakneri vra ev arajiny motenum er shukayin pahak Ketany, apa myusnery mievnuyn kargov u cesov, inchpes nuyn cesov tchashum er Hast Nerses beyy։ Guce miayn kiraki orern ayd kargy xangarver, vorovhetev erbemn kiraki orery mis ein arnum nerkarar Nesin, lvacararuhi Minan ev patahum er, vor Hayastanci Avetisn el mi grvanqa mis er arnum։ Ayd zhamanak xojaneric mekn asum er.

— Shen qaghaq es, Goris, vor minchev angam gharib Haystuncin el e mis arnum…

Garadabuldi Muxani dzerqov misn ugharkecinq Hast Nerses beyi tuny voch ayn ditumov, vor cuyc tayinq, te inchqan sert barekamutyun kar Nerses beyi: gavarayin varchutyan divanapeti: Zangezuri kes–gavarapeti, ev mi xeghtch pashtonyayi mijev, vory teev vostikan er ev tur uner narnje coperov, bayc linelov bun kyoreseci, erbemn trex er hagnum ev gnum er xothndzi։ Mer ditumy cher cuyc tal eraneli hamerashxutyuny sandughqi erku cayreri, vorovhetev ayd npatakov karogh einq asel, vor Nerses beyy, hetkesorya qnic araj, erb ardzakum er tuzhurkayi kohaknery, harcnum er knojy.

— Varsen, Muxanin ban-man tvir…

— Tvi, Nerses bey, mi hin shalvar uneir, tvi…

Misy Muxani dzerqov ugharkelov: mer bun npatakn er xohanoci xorqic luys ashxarh hanel tikin Varsenikin, vory teev Hast Nerses beyi kinn er ev uner chors erexa, bayc mievnuyn zhamanak Gorisi Hay Kananc Miutyan phoxnaxagahuhin er ev shnorhiv nra erandun janqeri, Zangezuri gavarapety mucel er tasy rubli: hogut vorberi ev ayrineri… Patahum er, vor tikin Varseniky tchashic heto shtapum er imanal, te ardyoq chen ayrvel tikin Varinkayi gatanery, bayc miazhamanak nuyn tikin Varinkayic na teghekanum er Miutyan arka gumari masin, vorovhetev tikin Varinkan Kananc Miutyan gandzapahuhin er ev dramy pahum er ir sephakan dramneri het, hnadzev snduki mej, vori banalin voske shghtayov kaxvac er tikin Varinkayi krcqic, isk nra kurcqy: amenaapahov vayrn er Goris qaghaqum։

Nerkayacnelov Pavli bey Orbelyanin, npatak uneinq crelu ayn karciqy, te Gorisi beyery miayn utum ev qnum ein, vorpeszi erekoyan bakara xaghan, mi qich bambasen, apa kusht uten ev qnen xor qnov։ Ayd karciqy karogh er stver gcel Orbelyanneri tohmi verjin sharavighi: Pavli beyi, anvan ev moracutyan tal ayn, inch nra patmakan arzhaniqn er, Pavli beyy «Mshak» er yntercum ev voch «Elizavetpoli nahangayin teghekatu» ruseren lragiry. phoghoci tghanerin na qarozum er hay aghjik arnel, ev verjapes na er Hayastancu yntaniqin otevanel, vorovhetev ayn amehi zhamanak, erb Zangezurn rusanum er, Pavli bey Orbelyann or u gisher mtacum er hayoc tagavorutyan, aveli tchisht: Syunyac naxararutyan verakangnman masin։

Nra mahic heto mnacac grutyunnery ev manavand andznakan oragrery vkayum en, vor erb Hast Nerses beyy phoxnahangapetin raportov zekucum er, te Cicernavanqi uxtagnacutyan ory anhayt avazaknery hardzakvel en uxtavorneri mataghacu anasunneri vra ev erku koghmic hracanadzgutyun e eghel, — nuyn ayd depqi masin Pavli bey Orbelyany, guce henc nuyn ory, ayspes e grel.

«Aryunarbu ev gazanabaro avazakner, azgov turq ev ghara-mamad ceghic zinvac hardzakvecan uxtavorac vra ev qajn Avan Ghurdanc i geghjen Mxitara sparapeti, Toros Telunc nuyn geghjen, Abetnak Tatevaci ev ereveli Zohrab, makanvanyal Zinjil-Ghran: Aghvanic geghj, miahamur arshavelov darbadagh arin avazaknerac, et xlelov geri varyal vochxarn ev uxtn katarecin Syunyac Sahak ishxani gerezmani vera։ Naev ays imanali e, vor Haji-Samlui gavaramasi pristavn Voskresenski, azgov rus, hovanavor e verogryal ghara-mamad avazakabaro ceghin ev inqn e mec kasharu ev hayatyac։ Urish phaster nmanapes khishatakenq zhamanakin» ։

Aydpes er grel Pavli beyn ayd sovorakan depqi masin, isk shat beyeri na aynpes er paxarakel, vor nra gracy, inchpes Gorisum ein asum, gazet gcelu baner en։

«Meliq-Hyuseinyanc Xanchal beyi papn eghac e maturic mom goghacogh ev Muhammedi kronn yndunelov ekac e hayreniq mec aniravutyamb։ Rusac tirapetutyan oroq na krkin havataphox e linum, bayc zhoghovurdn nran misht anvanum e Haji-Hyusein… Xurshud beyi hayr Ata beyy yur kochumn dzerq e berac yur knoj janqerovn, vorn eghac e gegheckadem ev tetevabaro…» ։

Pavli beyi oragric haytni e anum ev ayn, vor na masamb canot er hin Syuniqi patmutyan։ Vararakni karucumy na manramasn e grel, yst erevuytin nyuter qaghelov tohmakan inch-or dzeragreric։ Pavli beyy hetaqrqir bacatrutyunner e talis Zangezuri haravum aprogh ayrumneri masin, nranc hamarelov vaghemi arevordineri mnacordner։ Tatevi sharzhakan syuni masin na mi meknutyun uni, vor verjanum e ayspes.

«Philippe Ter Syunyac, du vor qo surn xrecir hayreni hoghn ev qare syun dardzav qo surn, ayzhm minchi erb piti tchotches ayn ev erb piti hasni ayn orn, erb Syunyac azatanin noric tire Goghtan erkrin, Ernjakin, Vayoc dzorin, Kapanin ev Habandin minchev Phaytakaran…» ։

11

Bayc menq verjin angam dardzyal darnanq Goris qaghaqi erkser hasarakutyan։

Arajin harcy, vor inchpes asum en caranum e mer araj: ayn e, te inch mardik ein Gorisi bnakichnery ev ayd voch ayn imastov, te inchpes er nranc artaqiny, — vorovhetev ashxarhi bolor ankyunnerum el kan hast u nihar mardik, mardik, voronq hognum en qneluc ev voronq irenc kyanqum mi angam kusht qnelu karot en։

Gorisum el kayin tesaket unecogh tikinner, inchpes orinak, tikin Olinkan ev tikin Varinkan, voric arajiny geradasum er maghashar ttun, isk erkrordy: chor ttun։ Ev nuynisk nranq karogh ein vitchabanel ev minchev angam karogh ein irar canr xosq asel։

Sakayn mez voch ayd e hetaqrqrum ev voch el ayn, vor Hast Nerses beyy mi qani gavat xmeluc heto erbemn yur knojn anvanum er bibuli ev pikulia, — anvanum er nuynisk hyuri nerkayutyamb, voric sharagunum er tikin Varseniki eresy։ Sez hetaqrqrum e Goris qaghaqi bnakichneri hogevor shahery ev te hanun inchi nrancic shaterr puf anelov mrotum ein ayn phiruze erkinqy, vor qaghaqi vra kaxvum er arcat ev voski astgherov ev vorin mi angam anargel er nuyn Hast Nerses beyy, Tchaghar Mughrovi medalnerov zardarvac kurcqy nmanecnelov Gorisi erknqin։

Inch hogevor shaher unein Gorisi bnakichnery ev inch azgi mardik ein ev inch lezvov ein xosum… Voch mi hogevor shah chunein Gorisi bnakichnery, yntercogh, ev nuynisk qaghaqi avag qahana Ter zi bazum ter Zaveny, lusavorchakan havati gavazany erku Zilfughar beyeri tnery korhner, ete turq Jilfughar beyy nran ajahambuyr tar։ Isk inch veraberum e beyeri hogevor shaherin, apa nranq hogi chunein, vor hogevor shah unenayin։ Miayn Pavli beyn er, Orbelyanneri verjin sharavighy, vor arandznutyan mej aknkalum er Syunyac naxararutyan veradardzy։ Isk Hast Nerses beyy ev myus beyery gitein, vor ashxarhum ka pet ev storadryal ev aranqum harkavor e tught xaghal, utel ev dzandzranal, dzandzruytic horanjel, horanjelov bambasel, aghjiknerin teghac anel, tghanerin dardznel aveli bardzr pashtonya, aysinqn dardzyal teghac anel nahangayin departamentnerum։

Nuynn ein naev xojanery ev miayn nranc vordinery, voronq progresist ein ev Pasazhum xanut unein, — patahum er, vor Ephrat Eremi xanutum zrucum ein Petakan dumayi orinagceri masin ev hashtarar mijnord Sudakiny: sarsapheli liberal, inchpes anvanum er Lyudmila Lvovnan, — karciq er haytnum, te Markov 2-rdi tcharic heto zemstvoyi iravunqnery ksahmanaphakven, ayninch Tikran Petoichy, vor voch progresist e ev voch el liberal, ayl ankax mtacogh er, hakarak karciqi er։

Patahum er, vor Ephrat Eremi xanutum cayr er arnum aydpisi vetch hamapetakan xndirneri ev voch, orinak, maghashari ev chor ttui shurjy, bayc ayd vetchn el verjanum er horanjyunov ev ete nuynisk horanjyunov chverjanar, ayl verjanar mi shish xeresov, vor Ephrat Eremy bac er anum i nshan hashtutyan, — dardzyal hogevor shahic cher ayd vetchy, ayl ayn ahreli dzandzruytic, vor qaghcr corum er amboghj Gorisum։

Nuynisk ete asenq, te tarin mi angam Hast Nerses beyn unenum er hogevor shah, erb, orinak, paron Arshaky nran matucum er mi patvavor toms, vori vra geghecik grchagrov nuyn paron Arshaky grel er, «Mecapativ paron Nerses bey, Gorisi hayoc cxakan dproci sirogh-siroghuhineri xumby xndrum e Dzez Dzer nerkayutyamb patvel taterakan handesy hogut…» — erb Nerses beyy hetkesorya qnic heto yndunum er patvavor tomsy, harcnum er, te urish um en hravirel, hamematum er ir atory ev kargy myus beyeri atorneri u kargeri het ev apa mi arcat rubli er talis, — tarin mi angam hogevor stveri nman erevum er ev ayd kareli er manramasn patmel, vorovhetev ayd patahum er tarin mi angam, — bayc dardzyal chi kareli asel, te inch azgi er Nerses bey Jumshudovy ev inch lezvov er xosum ev arhasarak inch lezvov ein xosum Gorisi beyery, voronc tnery tarin erku angam orhnum er qaghaqi avag qahanan ev tnecinery: mecic minchev phoqr kranum ev hamburum ein hay lusavorchakan xachy։

Ayd amenadzhvarn e asel, te inch azgi er Zilfughar beyy, vor varzh xosum er turqeren ev ruseren, isk hayeren temakan hajordin asum er atchurd, hay dproci ashakertin: mont, hay gyughacun: esh hayvan, hay usucchin: varzhapet, Gorisi Hay Kananc Miutyany: Tikin Olinkayi klub, hayeren tertin: varzhapeti gazet, vori tan dahlitchi patery zardarvac ein Ejmiacni, Loris-Meliqovi, Madatovi ev ayl generalneri nkarnerov, voroncic mekin: Fligel-adyutant Bezhanbegovin zarmanali nman er Zilfughar beyy. nuyn negh tchakaty, honqery: voznu phsheri nman cic, qity bardzr, bayc voch msot, ayl chor ev kashin pirk, aynpes vor, erb Zilfughar beyn asum er: «im hors papy Xacheni Meliq-Tyunann er», — dzayny qti mej dmbdmbum er, inchpes karasi mej։

Isk Asatur beyy voch mi lezvov cher xosum, ayl ardzakum er hnchyunner ev dzayner byrr… vor nshanakum er, te na tchashic dzhgoh e, vorovhetev Asatur beyy voch asunas er xaghum ev voch nardi, ayl sirum er vordz ayci mis, da~as, vor nshan er havanutyan, naev vkayum er ashxarhi unaynutyuny, vorovhetev ayd aselov Asatur beyy harachum er։ Qarasun tari na eghel er gavarayin arxivarius ev vomanq dranov ein bacatrum nra lezu chimanaly, vorovhetev qarasun tari na merac tghteri het er xosel, aysinqn asel er byrr, erb gtel er, vor zhamanakin notary sxal er vaveracrel hoghi vkayagiry, asel er da~as, erb dzerqn er ynkel qsanhing tari araj gavarapeti raporty Goris geti vra kamurj kapelu anhrazheshtutyan masin ev verjapes hy~mm er asel, vor nshanakum er, te kaskacum e hashtarar mijnordi hashvetvutyan: aghetyalnerin hatkacrac npasti masin։

Aydpisi lezvov er xosum Asatur beyy ev vomanq ayd bacatrum ein gavarayin arxivi mijavayrov, bayc Asatur beyi knoj aselov na henc skzbic aydpes er։ Ayd karciqy tchshmartutyan mot e, vorovhetev erb vra hasav Asatur beyi vaxtchany, aysinqn erb urish mardik nran kanchecin harcaqnnutyan, Asatur beyy voch mi bar chkaroghacav artasanel ev miayn asac hol-hol, abi-hol։ Aynqan asac, vor nran azat toghecin ev na yot or el ir tnecinerin asac ayd mut hnchyunnery ev merav, ir hetevic havityan anmekneli toghnelov chors hnchyuny: hol-hol, abi-hol։

Avag gragir Nazar beyy voch mi lezvov cher xosum, ayl aghvesahach er talis։ Balasan Kever beyn asum er: «Se-bir-Sibirysta~n… Zar, du bara, qarery tuph ara…» ։ Ev miayn Pavli bey Orbelyann er xosum ev grum groc lezvov, voric mi nmush artagrecinq։ Bayc ayd lezun merac lezu er: inchpes Ter zi bazumi lezun, erb na tagi shurjari canrutyunic qrtnac sksum er ir qarozy.

— Zhoghovurd havatacyal, vorpes ter mer Hisus Qristos asacyal e oghtn voch ancani asghi cakovn, nmanapes ev…

Isk inch veraberum e vatcharakannerin, apa nranc eritasard serundy, vor progresist er, xosum er chal hayeren, aysinqn rusaxarn hayeren, inchpes, orinak, Ephrat Eremy, vor ayspes er xosum, erb i nshan hashtutyan bac er anum xeresi shishy.

— Pa moemu druzhba luchshe ghalmaghal… Tikran Petoich, hamari te mi vochinch dabazumneri er ed Markov vtaroyi asacy… Xmenq, gaspada…

Menq arden tesanq, te inch lezvov er xosum Avagimovneri avag eghbayry: Ambari katu Soghomony, yuraqanchyur xosqic heto na asum er: vec abasi, vec abasi, — ev inchpes patmum ein, aravotyan, erb bacum er xanuty, na harevanin asum er.

— Bari luys… vec abasi, vec abasi։

Isk Qyalla–Catury: deghagorc ev philisopha, xosum er mi hazvagyut lezvov ev miayn na er aydpes xosum։

- Baronayq, Zankazoru kavari Koris qaghaqn lusavoryal e…

Isk xojanery: xoja-Makichy, Mirumov Kyuqin, Frangulov Badal apery, minchev angam Jamba Catury, vor xoja cher, ayl vashxaru er, nranq bolory xosum ein turqa ev parskaxarn mi lezvov, vor progresist vatcharakanneri lezvic tarbervum er aynqan, vorqan Irani ev Moskovi ktavy, mekn asum er sanad, myusy: veksel, meky dramy tumanov er hashvum, myusy: rublinerov, hayry ktavy chaphum er gyazov, vorin asum er xan arshin, isk vordin rusakan ktavy chaphum er rusakan arshinov։ Aynqan er zanazan nranc lezun, voronc Ata apern anvanum er shan lezu։

Urish er Kyoresi lezun, vorov xosum ein Hin tchanaparhi bnakichnery, hin shukayi arhestavornery ev xosum ein kamurjic ayn koghmy: Sheni bolor tagherum, Caqut, Noru ev Dzorek gyugherum, — ayn lezun, vorin tikin Olinkan anvanum er shenavari lezu, storadaselov irenc qaghaqavari ev blagharodni lezvin։

Inch chqnagh lezu er kyoresereny. Chuteir ev chxmeir, ayl miayn ayd lezvov xoseir kam lseir, te inchpes qaghcr ev nurb hnchyunnerov xosum er lvacararuhi Minan, inchpes er cor talis, ases voch te xosum, ayl tchaxaraki araj barak erg er asum ev barery nstum ein, inchpes phaphuk malachner։ Hapa Dolun Karin… Kranum er sarn aghbyuri vra, kusht xmum ev jury begheric kat-ktelov asum er xuvay… ev aynpes er asum, ayd barn aynpes er zrngum, vor ete aghbyury norahars liner, amotic qoghy kqasher eresin… Isk Ata apery, erb barkanar, aynpes mi ymbo kaser, vor Meghbaqercy kdrngar։

Gorisi voch mi phoghocum lezun aynqan vtchit cher, inchpes Hin tchanaparhi vra։ Ayd lezu cher, ayl karot, txrutyun, zayruyt. aydpes Ghatrini dzorum ergum er kaqavy ev mtnum karkachum er Curt aghbyury։

— Tieyeri hacery mrsel en, — kaser Ata apery, chuxayi pheshic pokelov phushy, vor kpel er arti mej, bayc aynpes kaser, karces xndrum er mi karpet, vor cacki artery։

— Hora~ e, hora~, — ev eli urish vochinch cher asi Ata apery, bayc ayd mi bary kaser dandagh, canr ev arqayavayel, kaser inchpes handeri patriarqy, ev vov kyoreseci er, na haskanum er, te ur koran vaghemi parart hoghery ev sharmagh alyury։

«Irani turanum chkar qez barabar,

Darn es darel, hey Jandezur…»

Ata apery kartasaner erku togh «Gorisi govqic», bayc aynpes kaser, vor ibrev ijnum er xor dzorery ev bardzranum er bardzr lernery, ev lernayin qamu nman lezun ptuytq e anum depi erkinq։

Aydqan geghecik ev hnchegh er Kyoresi lezun։ Na mi chqnagh gorg er: naxsherov ev vard caghiknerov mi hin gorg, inchpes Minayi aghjik zhamanak gorcac gorgy, vor phrvac er Hast Nerses beyi dahlitchum։ Inchqan hnanum ev mashvum er, aynqan shqeghanum ein gorgi guynery ev patahum er, vor Minan, erb ayd hin gorgy tanum er gety ev lvanum er, Minan lac er linum ev nra het lac er linum Kyoresi lezun…

Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
Armenak Avetisyan
21:16, 07.01.2018
13394 | 0
21:11, 07.01.2018
17961 | 0
21:02, 07.01.2018
8301 | 0
20:49, 07.01.2018
12772 | 0
18:57, 07.01.2018
18082 | 0
18:54, 07.01.2018
18923 | 0
18:51, 07.01.2018
11731 | 0
18:48, 07.01.2018
10196 | 0
18:42, 07.01.2018
9116 | 0
18:34, 07.01.2018
6842 | 0
18:32, 07.01.2018
11260 | 0
18:31, 07.01.2018
6864 | 0
18:27, 07.01.2018
12966 | 0
18:22, 07.01.2018
7036 | 0
18:20, 07.01.2018
7602 | 0
17:38, 07.01.2018
7589 | 0
17:34, 07.01.2018
12275 | 0
11:53, 16.04.2024 - Hasmik Melqonyan
117 | 0
depi ver