ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+12 °C, +5 °C ... +16 °C Vaghy:+20 °C
Aksel Bakunc / Patmvacqner
17:29, 23.05.2015
45837 | 0

  • Namak rusac tagavorin
  • Spitak Dzin
  • Sev celeri sermnacany
  • Mirhav
  • Mtnadzor
  • Kyores
  • Cirani phoghy


Namak rusac tagavorin



Iriknapahin: Artin papis nstelu teghy kamarakap darbasi nishn er, vori nerqevi masy, getnic metrachaph bardzr, kokik tashac er, qare atori pes sarqac։

Knster ir teghy, kkrtner honi karmir mahakin, gluxy mi koghmi vra kteqer, ev ete zruycynker chunenar, inqn iren kxoser u qti tak kzhptar։ Erb na zhptum er, nra kapuyt achqery phoqranum ein, ev achqeri tak sharvum ein barak kntchirner։

Darbasi mot iriknapahin nstely papis hin sovorutyunn er։ Kovery arotic ein tun galis, varic: hognac u dandagh qaylerov eznery, parav atamneri tak camelov tchamphi ezric pokac xoty։ U nstac teghic paps meznic mekin mi ban er patvirum.

— Eguc Ala ezy vari chtaneq, — kam te— mi teseq en qurakn inchi e kaghum։

Heto piti ver kenar, xoty honi phaytov havaqer ev motecner Ala ezin kam shoyer quraki hivand votqy։

Mutn ynkneluc zhami zangery clngum ein: Arajin clngocin paps phaphaxy khaner, kxachaknqer: tekuz ayd pahin kangnac liner Ala ezan mot։ Ev xachaknqelis honi phayty dzerqic bac cher toghnum։

Menq bolors el giteinq, vor xachaknqeluc heto dzayn e talu.

— Nazu aghjik, drnery bac ara…

Nazu aghjiky tats er, cerutyunic mi qich kracac, akanji meky xul։ Ev Nazu aghjiky drnaky bac er anum, drnaky tchrrum er, inchpes sayli anivy saruyci vra:

Dran shemqin nsteln uner ev mi urish npatak։ Gyughi mej phoghocy mer tan arvov er ancnum։ Urish gyughic ekoghy mer tan koghqov piti gnar։ Handic tun bardzoghnery, vory mi xurdz xot shalakin: vory: luci kapern usin u bezarac eznern arajn arac, vory eshi vra, votnery getnin qselov, — mi xosqov, iriknapahin vov ancner phoghocov, papis piti aser «bari irikun» ։ Paps el nranc piti harcner, te vary prcan kam te aysinch sari xotn inchpes e։

Mi ancanot mard ete ancner phoghocov, paps mezanic meknumekin shtap kaser.

— Henc er gharib liner… Shut hasi kanchi, togh mer tuny ga…

Vazum einq ev minchev chimanayinq, te um hyurn e, nran bac cheinq toghnum։

— Papi, en ghariby Isajanenc ghonaghn er, nranc tuny gnac։

Ev paps piti mitq aner, te noreky Isajanenc vori hyurn e, erb e eghel nranc tany, inch canotutyun kar nranc mijev։ Ete kaskacer, knojy piti harcner.

— Nazu aghjik, heru er, te mekel tarin en vor Isajanenc Adami tghan sarushenci brutin kanchec։

En ghariby nmanecnum er brutin։

Tats ete xul akanjn er dardzrel nra koghmy, piti gluxy teqer, mi angam «hy» aser ev apa haytner ir karciqy sarushenci bruti masin։

Anasunnery teghavoreluc heto, ete amarva gisher er, paps tnqalov bardzranum er taxty, arxalughi kotchannern ardzakum, ev hndzvori nman glxin kapum spitak shory։ Hoghi gavati mej sarac spasic mi qani gdal uteluc heto tiknum er bardzin ev nnjum։

Aravot cegin amenic kanux na er ver kenum: Qaghcr qni mej, manavand, erb lusabacin zovy paghecnum er ody ev qunn aveli anush dardznum, paps dzayn er talis mez.

— De, vereq, hren arevy durs ekav ha…

Menq aveli einq ners xckvum vermaki tak u sksum sut xrmphacnel։ U mek el mi dzerq vermaki tak xtghtacnum er mer krunknery։ Clong einq anum, nstum ankoghnum ev trorum mer qnat achqery։

— De ha, vereq… Tghamardn el edqan qni։ Hres dzmery enqan arjaqun taq…— asum er ev honi phayti cayrov dipchum mer marmni bac maserin ev inqn el mez het cicaghum։

— Vereq, es dzer zhamanak kargin tghamard ei։ Hres dzer psakelu vaxty motenum a ha, vereq…

Menq ayn zhamanak ut-tasy tarekan erexaner einq։ U piti ver kenayinq, qnatatax achqerov chjokeinq, te vov um trexn e hagnum, piti krveinq irar het, te vov e eznery tanelu, ev vov e gnalu vari։ Bayc avelord er mer xosqn u krivy, vorovhetev paps arden voroshel er ashxatanqy, isk Nazu aghjiky mer pashari kapocnery kaxel er baki cic phayteric։

Ev arevacagin sksvum er gyughi canr ashxatanqi aroryan։

Dzmern er lav։ Ashxatanq qich kar, tavary gomumn er, xotn u darmany: maragum։ Paps voch nstum er darbasi qarin ev voch el parkum baki taxti vra։ Arev orerin nra phoxaren havery, sarac getiny kox talov, motenum ein, viznery erkarum, trchum u sharvum taxti vra gluxnery cackum teveri tak։

Paps qursu motic cher heranum։ Na sovorutyun chuner gyughi hraparaky gnalu։ Qursu mot knster, brde shaly usin kgcer u kmtmtar, erbemn inqn iren kzhptar, bari ev anchar mardu zhpitov։

Manavand dzmery hyurn anpakas er: Vov el liner, inch gorcov el gar, mi orva phoxaren paps nran pahum er erku, ereq or։ Ete heru gyugheric ir vaghemi canoty kam turq «qirvan» nran tesutyan er galis, mer tuny darnum er harsanqatun։ Nstum ein minchev aqlorakanchy, patmum ancac oreric, verhishum merac mardkanc, vaghuc eghac depqer u vaghemi patmutyunner։

Menq el einq nstum aynqan, minchev quny haghter, gluxners heneinq qursu taxtin, minchev taty boter mez, zartecner u ver kenayinq, vorpeszi vermaki tak mi qich el lseinq nranc zruycy։

Paps aynqan er patmel ir glxov ancacy mez ev hyurerin, vor henc xosqi kciky et tar te che, menq piti imanayinq, te vorn e patmum: ayn, inch eghav gyughi averak maturum, erb jahel zhamanak paps ynkerneri het graz er brnel, gisherov gnacel phaphaxy dnelu maturi nersy, u mi aghves durs er trel, vaxic paps gyughi tchanaparhy korcrel ev minchev luys bostannerum ptuyt er tvel, — te inchpes sarum gaylery hardzakvel ein dziu eramaki vra, inqy pahvel er dzieri aranqum ev mi kerp azatvel։

Patmutyunn anelis paps misht kam jahel orerin er erani talis, kam el arandzin sheshtov xosqy verjacnum.

— Ashxarhqs misht kmna, asa mardy severes chmna…

Ashxarhi char u baruc anteghyak, miamit erexaner einq։ Mez hamar amenic hzorn u sarsaphelin gyughi gzirn er։ Tanutery, vory nstum er harevan gyughum, mer gyughi gorcery tesnum er gzir Ibishi dzerqov։ Mek el gziry tnkvum er kturi vra kam kranum er erdikic kanchum.

— Qyoxvic hraman ka… Terutyan xarjy ereq orum uzum en։ Chtvoghin: Sibir։

Ete hramany hasarak el liner, Ibishy xosqy verjacnum er sparnaliqov։ Voch mi xndir ev voch mi aghers cher karogh phaphkacnel nra sirty։

— Uzum es tagavori hoghic indz qochecnen… Che, che, ber։ Es inch patasxan piti tam qyoxvin։ Uzum es xalxi mej indz xaytarak ani։ Ber, te che Sibir, ha…

Gzir Ւbishy mez sarsapheli ev hzor er tvum, vorovhetev paps, vor mer achqum anvax mard er, gayl u gazan tesac, — na el er xeghtchanum, erb gziry kanchum er erdikic kam te erb darbasi qarin nstac zhamanak gziry motenum er ev chor u kosht haytnum tanuteri hramany։

— Mer tan kerac agh u hacy qoracni achqerd, Ibish…

Paps er asum ayd xosqery, erb gziry heranum er aynqan, vor chlsi asacy։

Ev amen angam, erb gar u gnar Ibishy, papis zhpity korchum er, moranum er mez el, tunn el, ezn u kovn el։ Amen mi aycic heto na xor taranchov asum er.

— Ax, Egor, mi esteghic durs gayir…. Yarab achq a linelu qez tesnem…

Ayd vor aser, menq el einq txrum, chnayac mezanic voch voq cher tesel mer qeri Egorin, vorin tariner araj aqsorel ein։

Nra aqsorman masin hakasakan patmutyunner kayin, voroncic voch meky tchshmarit cher։ Giteinq miayn, vor qeris zinvor eghac zhamanak ynddimacel e ev ibrev te hracan e qashel hramanatari vra։ Mez hamar mutn er ayd patmutyuny, cheinq tesel voch nran, voch el giteinq ayn erkiry, vortegh, inchpes paps er asum, «amar-dzmer dzyun e» ։ Ir vordu masin paps mez het cher xosum, ev ete dzmran gishernerin qursu mot nstac hyureric meknumeky patahmamb kam anzguysh harcov hishecnum er nran ayd masin, paps «eh» er anum, usery totvum ev mi qich lur mnaluc heto, sharunakum zruycy։

Ayd depqy mi stver er mer luys oreri vra։ Mecery txrum ein, tats artasvum er, erb nayum er sndukum pahac vordu gulpanerin։ Ete menq nran harcneinq, te heru e qerin, na patasxani phoxaren piti kranar, hamburer mez, mimi ban el dzerqneris dner։

Amisnerov moracvum er ayd patmutyuny։ Varucanqi hetevic einq ynknum, ashxatum einq lusabacic minchev irikun ev mez tvum er, te yntaniqum vochinch chi patahel ev mer tan glxin chi canracel voch mi hogs։

Sakayn anhayt aghbyurneric erbemn lsvum ein lurer, manavand harevan gyugherum ev aynteghic el ayd lurery, vorpes shshuk, hasnum ein papis akanjin։ Mert asum ein, vor nran tesnogh e eghel ev urishi anunov aprum e aysinch qaghaqum, paps dzi er nstum, gnum lury stugelu ev husahat veradarnum։ Mert patmum ein, te sahmann ancel ev gnacel e Irani hoghy, ev ibrev te namak e ugharkum mez, bayc namaky tchanaparhin brnum en։

Soskalin ayd anhaytutyunn er, vorovhetev ete stuyg imacver, vor na aylevs chka, lac klinein ev tarineri het khalver mormoqy։ Sakayn meronc vishtn anteghac krak er, vor mert bocavarvum er vorpes paycar huys, mert darnum marmrin tvogh tkar kayc։

Patahum er, vor dzmran gishernerin meznic mekn u meky hankarc zartnum u gluxy hanum er vermaki takic։ Ayd gishernerin shat angam tesnum einq tatis u papis qursu mot nstac։ Erbemn nranq lur nnjum ein։ Tats hankarc staphvum er, achqery trorum, motecnum brndzov li amany ev matov mek-mek yntrum brindzy։ Nranq irar het xosum ein amen gisher hamarya nuyn dzevov, nuyn hangov։

— Ba inch asac։

— Ktesnem… Asum er shat a dzhvar…

— Hy ։

— Dzhvar a, dzhvar…

— Tvacnis achqern arni, ba hima inch e uzum…

— Tcharners inch, piti tanq, .. Tesnenq mi xabar kberi։

U menq haskanum einq, te ka mi mard, vor ete mtqum dni, stuyg lur kberi mer Egor qeruc։ Vov er ayd mardy, menq chgiteinq։ Haytni er, vor erbemn gzir Ւbishy mer tnic yugh u panir er tanum nra hamar։ Si angam el erku vochxar tarav u henc gomi shemqin erdvec, vor anpattchar nran kasi։ Gziry vochxary qshec harevan gyughy, vortegh aprum er tanutery, ev vori tany shat angam linum er pristavy։

Ashnan mi or paps, vor aravotyan kanux dzi er nstel u gnacel harevan gyught, urax-urax dziuc ijav, sandzy hanec dziu glxic u minchev dzin ners kmtner gomi drnov, shtapec mez haytnelu, vor tanuteric teghekacel e, te qeris voghj e ev gtnvum e aysinch qaghaqum։

— Anunn inch er en anteri, .. Tes e, hush em asel։ Lezvis ptkin er, amboghj tchanaparhin asum ei, vor mtahan chanem։

Harkavor er xndir ugharkel amenabardzr teghy: henc iren: rusac tagavorin, inchpes asel er tanutery։ Papis patmacy mez tvum er heqiat։ Ev minchder tats uraxutyunic shphotvel u anverj agh er lcnum apuri mej u xarnum, menq zarmacac nayum einq mer kartchlik, mazy spitak papin, vori kapuyt achqery paycaracel ev varvum ein huysi hrtchvanqov։

— Papi, tagavory namakd vor stana, inch piti ani։

— Kkarda, hraman kta pristavin, vor Adamov Egorin, vortegh vor e, sagh-salamat hascreq iren hory։

— Ba vonc e gnalu namaky։

— Eh, duq hla ashxarhqi vorteghn eq… Phosht ka, yasaul ka, pristav ka։ Tanelu en tagavori dzerqin dnen։ Qyoxvan asum er, vor piti lav tghti vra grel tas, ghalamn el voski piti lini, te che yndunil chen։

U mankakan erevakayutyamb patkeracnum einq voske grichy, vorov phaylun tghti vra grum en papis xndirqy, barery pspghin en talis, namaky sareri vrayov ev trchuni tevov hasnum e voske mi tun, ev trchuny namaky dnum e tagavori taxtin։

Ayd irikun tats jokec panri yughot ktornery, lcrec mi mortu mej ev berany kapec։ Erb paps patvirec pochy caghik erinjin gishery kusht xot tal, menq haskacanq, vor na yugh u panri het qaghaq e tanelu ev pochy caghik erinjin, vory mer bolori sirelin er, mer achqi luysy։

Sakayn voch voq chararkec։ Aravot kanux bolors votqi einq ev meznic amen mekn ashxatum er aveli shoyel erinji mejqy. xoti mej eghac chor caghiknery jokel u tal nran։

Paps dziu tambin kapec yughn u paniry ev erinjin araj arav։ Darbasic durs galuc, erinjy et nayec depi kisabac dury u barachec։ Gomic nran dzayn tvec nra parav mayry։

Erb dzin u erinjy cackvecin bostanneri pateri hetevy u miayn erevum er papis phaphaxy, vor sev katvi pes vazum er pati vrayov, — menq mi qich el kangnecinq u ners mtanq։

Erku or heto paps veradardzav։ Ir xndirqy grel er tvel Mirza Davitin ev tanuteri ognutyamb handznel phosty։ Pochy caghik erinjn er gnacel, yughn u panirn el։ Phoxareny paps berel er tghti mi phoqrik ktor, vor nran avel ein namakn ynduneluc heto։

— Nazu aghjik, lav tegh dir, achqi luysi pes pahir։ Patasxann ed tghtovn a galu։ Te vor korav…

Ev phoqrik tughty, vor shori mej amur phatateluc heto tats drec snduki mej, mez hamar dardzav ev amenic tanky, ev ahavory։

Inch kar ayd phoqrik tghti mej, ur e mer pochy caghik erinjy, mortecin, te barachum e urishi gomum։ Mtacum einq aynqan, vor hognum einq, qnum u erazi mej tesnum erinjin, vor xoti tegh axorum utum er tught…

Mi dzmer ancav, bayc namaki patasxany chekav: Amboghj gyughy ayd masin er xosum, ev paps el miamit parcanqov patmum er, vor inqy rusac tagavorin namak e ugharkel։ Mer tuny hyur ekoghnerin na nkaragrum er, te inchpes e Mirza Davity xndirqy drel։

— E, menq el asenq aprum enq։ Enpes ghalam uni, vor qarin dni, qary ktchaqi… Indz vor tesav, eresis nayec, te Arutyun aper, uzum es asem, inchi es ekel indz mot։ Asac, te du uzum es, vor tagavorin namak grem tghid hamar։ Mnaci zarmacac։ Orenqi grqery bac arec kardac, kardac, miny drec, myusy verkalav, verjy gtav։ Voske ghalamy drec tghti vra… Mi zarmacq er vor։ Edpes el gir, edpes el zorutyun…

Unkndirn ir hiacmunqn er haytnum Mirza Davitic ev nra grchic, inqn ir hertin anum mi patmutyun nra imastutyunic ev hnaragitutyunic։

— Asenq te anuny mirza e, bayc advakadic el gitun e։

— Papi, ba patasxany inchu chi galis…

— Ay, vordiq, henc imanum eq, te tagavory uni chuni ed hogsn uni։ Kriv ka, zhoghovurdin kerakrel ka։ Ory es hazar asem, du erku hazar imaci, edqan namak u xndirq a stanum։ Halbat mi or el mery dzerqy khasni… Ba es tughtn inchi hamar en tvel։ Edpes el vran grac e. Arutyun Adamovic namak rusac tagavori vra։

Ekav garuny։ Mi or el gzir Ւbishy dzayn tvec, vor harevan gyughum zhoghov ka։

— Taza pristav en drel, ay zhoghovurd, taza qyoxva en yntrelu։ Tuny mi mard…

Tanuteri yntrutyany paps chgnac։ Ala ezn ayd ory tnqum er, nra pncheric corum er zhahrot lordzunq։ Paps taq moxir er kapel ezan tchakatin, shoyum er nra mejqy ev phaghaqshakan xosqer asum։

Mi qani or anc, erb hivand ezy votqi kangnec u votqery zgushutyamb phoxelov sksec lizel baki qarery, — paps dardzyal nstel er ir sovorakan teghy, achqr handic tun dardzoghnerin։ U mek el erevac gziry։

— Taza pristavr qez eguc aravot kanchel a։ Vaxtov entegh lines, te che asum en hersotn a…

— Xer lini, Ibish… — harcrec paps, teghic ver kenalov։

— Hastat teghekutyun chunem։ Indz edpes a hramayel:

— Vov:

— Taza qyoxvan, Muqelanc Arstamy։

Paps el vochinch chharcrec։ Ibishy heracav։ Lav nshan cher Arstami masnakcutyunr։ Na hin hashiv uner papis het։

— Incher er asum bayghushy, — harcrec tats։

— Arstamy kanchel a, taza qyoxvan։

— Hy, — paps noric krknec։

— Patasxany ekac chlini, — asac tats։

— Karogh a։ Vaxtn a. ekac el chlini, hres vortegh vor a khasni։ Hama asec pristavn a kanchum։ Hy, — dardzav na mez։

Menq hastatecinq, vor Ibishn aydpes asac, ev vorpeszi aveli stuyg imanayinq, paps mez ugharkec nra mot mi angam evs harcnelu։ Gziry nax mez vra barkacav, te chenq toghnum, vor hangist hac uti, apa mez haytnec, vor papis kanchoghy pristavn e, bayc inqy hramany stacel e Muqelanc Arstamic։

— Henc qu asacn a linelu, Nazu aghjik, — asac paps mez lseluc heto։— Erevi patasxany ekel e, kam te vov gite, tagavori koghmic mi harcmunq piti ani։

Qneluc araj paps indz patvirec aravoty kanux ver kenal։ Es nran piti ughekcei ev ayntegh nra dzin piti pahei, minchev paps nerkayanar pristavin։

Uraxutyuns anchaph er։ Es piti tesnei harevan gyughy, papis tarqin nstac piti bardzranayi sari gagaty, vor mer bakic anchaph heru er erevum։ Verjapes es piti tesnei pristavin։ Ays mtqi vra uraxutyuns teghi er talis ahavor erkyughi։

Lusabacin mi angam dzayn taluc iskuyn ver tra ev arag hagnveci։ Bakum paps hagcnum er dziu sandzy։ Qich heto erkusov nstecinq dzin u tchanaparh ynkanq։

Erb heracanq gyughic, amen inch indz hamar nor er ev ancanot։ Im harcerin verj chkar։ U der meki patasxany chstacac, myusn ei talis, isk paps doghdoj dzaynov patasxanum er, erbemn kanchum dziu vra ev sandzy dzgum, erb dzin votqy dipcnum er qarin։

— Hren e։ En spitak tuny, kturn el karmir, — cuyc tvav paps sari gagatic, — pristavn entegh e nstum։

— Papi, vor tagavory grac lini, te iravunq em talis, qerin qani orum kga։

— Mi achqy tchpelum։ Tagavori hamar inch։ Uzena mi orum hazar vochxar mortel kta։

— Hazar vochxar…

Qich heto menq spitak shenqi mot einq։ Inchqan norutyun kar indz hamar։ Aystegh phoghocnern aveli layn ein, tnern aveli geghecik։ Phoghocum shat zhoghovurd kar։ Xanutneri araj mardik xrnvel ein irar: yugh ein caxum, kov, burd, meky govum er ir apranqy, myusy: bardzradzayn sakarkum gnordi het։ Mi qani hogi barevecin papis։ Ayd indz uraxutyun pattcharec։

— es heru teghy vorteghic en im papis tchanachum, – mtaceci es։

Spitak tan araj ijanq, dzin qashecinq baki stvery։ Sandughqi vra nstel ein gyughaciner: hay, turq, vomanq zrucum ein irar het, vomanq pati stverum parkel ein, glxatakin aghluxi mej phatatac pashary։ Paps motecav ev xarnvec nranc։ Mi rope es nran im achqic korcri, sirts ah ynkav ev erb tesa sev phaphaxy, kancheci. Papi…

Zhpity eresin motecav, patvirec, vor dziun lav nayem ev chtoghnem, vor motena myus dzierin։

— Qezi qaci ktan, achqd vran pahir, — ev husadrelu hamar asac.— te vor patasxany ekac lini, qez hamar xurma em arnelu…

Nra xosqy kisat mnac, sandughqi glxic meky kanchec.

— Adamov Arutyun:

Es tesa, te inchpes paps shtapec arag hasnelu sandughqin։ Astitchanneri vra nstac gyughacinery nran tegh tvin ancni։ Heto papis sev phaphaxy cackvec drneri hetevy։

Dziu sandzic pind brnac, es achqs chei heracnum phak drneric։ Erbemn drnery bacvum ein, ners u durs ein anum pspghan kotchakavor mardik, astitchannerin nstac mardkancic vomanq votqi ein kangnum ev nranc xonarh glux talis։ Im achqin bolorn el pristav ein, u es chei karoghanum jokel, te nrancic vorn e aveli mecavory։

— Pristavn en e, — harcri es koghqis nstac mi gyughacu, vori glxin phatatac keghtot shori vra ev eresin kayin aryan choracac katilner։

— En uryadnik Vason a. pristavn otaxumn a, — asac na։ Es harcri, te uryadniky pristavi inchn e։ Sakayn hetaqrqrutyuns aveli sastkacav։ Ete uryadniky aydqan shat voski kotchakner uner, apa incher klini pristavi hagin։ Isk tagavo*ry:

Indz tvac, te spitak tan nersy meky gorgorum er ev votqy xphum getnin։ Sandughqi qarin nstac mardkancic vomanq ijan ev kangnecin bakum։

Hankarc drnery bacvecin, erevacin mi qani dzerqer, irar xarnvac marminner, antiv phaylun kotchakner ev ayd ameni mej papis aleher gluxy։

Dzerqern ijnum ein nra glxin։

U minchev es bardzr kancheci, ev dziu sandzic brnac vazeci sandughqi koghmy, — paps arden taph er talis pheshery։ Verevic meky votqov shprtec nra sev phaphaxy։ Drnery noric phakvecin։

Mi qani hogi sirt arin ev motecan mez։ Sakayn voch voq cptun chhanec։ Isk erb sandughqi vra erevac uryadnikr, nranq iskuyn heracan։ Paps phoshot glxarky taph tvec u dardzav indz.

— Dzin pahi, balas… Patasxany chka։

Beranic aryun ekav։ Es tesa nra jardvac atamy։ Aryuny tqi het xarnvac katum er nra arxalughi vra։

Dzin mot qasheci։ Mer gyughaci meky ognec indz u papis: dzin nstelu։

Menq anxos tchanaparh ynkanq։

Paps gluxy kaxel er ev dzax dzerqov brnel cnoty։ Es pind grkel ei nran, gluxs henel mejqin։ Lsum ei yndhat shncharutyuny։

Na hekekum er։

El chkaroghaca indz zspel ev arcunqners, ambartaky patrac jri nman, zhaytqecin durs։ Es aveli pind phatatveci nra mejqin։

Erekoyan, erb paps, atamneri cavic tnqalov, haziv lseli patmum er, te inch eghav nersy, erb nerkayacav pristavin, erb Muqelanc Arstamy pristavi akanjin phsphsac, — pristavy phrphrec, hayhoyec ev votqy getin talov bghavec.

— Es qez cuyc ktam, te inch asel e tagavorin namak ugharkel։

Paps izur er phordzel targmani mijocov haytnelu, te inqy rusac tagavorin namak e ugharkel miayn ir vordu: Egor Adamovi masin։

— Berans bac ari te che, mi angam xphec։ Achqers sevacan… el mits chi, te inchpes durs gcecin… Arstamy beghi tak cicaghum er…

Ayn oric shat tariner en ancel։ Paps vaghuc e merel։ Nra gerezmani hoghy nstel e ev teq e ynkel gerezmanaqary։

Minchev verjin ropen miamit cerunin havatum er, vor mi or patasxany galu e։ Erb hishum er ayn ory, demqn aylaylvum er ev aghotanum er nra huysy։ Sakayn heto noric husadrum er iren el, mez el։

— Nazu aghjik, es mernum em։ Hur havityan partakan mnas, te patasxan stanalis chgas ev im gerezmanin imac chtas, — asel er na verjin lusabacin։

Nranic mi tari heto merav ev tats։

— Nazu aghjik, es mernum em։ Hur havityan parqin։ U nra het taghel ein ev tghti ayn ktory, vor ibrev tankagin avand, paravy pahum er snduki mej։

Ev aydpes el chimacvec, te inch eghav Egor Adamovy։

…Shat tariner en ancel։ Ayd ancyaly indz hamar dardzel e hishoghutyun, vor hetzhete ynkghmvum e moracutyan andundy։ Miayn erbemn achqis araj erevum e im Artin papi aleher gluxy, nra kapuyt achqery ev xeghtch zhpity։ Sakayn hankarc avervum e ayd patkery, nra zhpity darnum e cav, ev cerunu jardvac atamic nra arxalughi vra corum e aryuny:

1927 — 1930

Spitak Dzin


1

Sharmagh bibin erekoyan, erb zhamhary qashum er ekeghecu zangery, xrtchiti canr dury tnqalov bac er anum։ Erkar u kerker, ibrev arevelyan taxcot erg, tchrnchum er hin dury, erb paravi goghacogh dzerqery dzgvum ein depi dran mashvac unky։ Xavar xrtchitum dran ergin ardzaganqum er pghindzneri zngocy ev Sharmagh bibu jinj dzayny.

— Qo pharqy shat, esor el zangery zarkin, — mrmnjum er ayd luseres kiny, vorin iriknapahi zangern avetum ein anandznakan andorr։

Na kangnum er dran shemqin, achqy depi nerqevi blurnery, voronq ansahman hervum dzulvum ein mayramuti mug kapuyt erknqi het ev kazmum ezry mi ango ashxarhi, vorin yotanasun tari andavatchan havatum er ayd miamit kiny։

Kangnum er dran shemqin ev karces te tesnum er pghndzya zangeri txur ghoghanjnery, inchpes mtnogh erknqi tak nazov tchaxrogh aghavninery։ Na havatum er, vor erekoyan zangeri het erknayin mi orhnutyun trtralov ners e mtnum u qsvum hin tan sevacac qarerin, nra ayrvogh ojaxin, inchpes ners kmtner getni eresov soghacogh mshushy։

Ev ayd hin havatov el verjanum ein Sharmagh bibu kronakan zgacumnery։ Ekegheci cher gnum, voch aghotq giter, voch canot er ekeghecakan ceseri։ Bayc ev aynpes mi xorhrdavor aknacanq er aprum, erb erekoyan ergum ein zangery, ergum er ev hin dury, blurneri ev ashxarhi vra ijnum er mi xaghagh ereko, tchaxrum ein vosketev aghavninery, ev ayd ameny ramik havatov na yndunum er vorpes anqnneli xorhurd, vor mnacel er gyughakan aghjka anurax mankutyunic։

Ayd ereko, erb Sharmagh bibin dury qashec ev votqy shemqin drec, hankarc et qashvec mi aharku dzaynic, vor anaknkal vorotac henc nranc kturi vra ev xrpot aghmukov xlacrec zangeri canot ghoghanjy։

Tanecinery, voronq sphroci chors bolor nstac lur yntrum ein, ardzanacac, zarmacac irar nayecin։ Ah kar nranc achqerum։ Nuynisk phoqrik Eremy bnazdov zgac, vor xrpot dzayny bot e guzhum։

— E he he y, — aliq, aliq dizvec dzayny, — zhoghovurd… Tagavori hramanov aravoty kanux dziatery dziov qaghaaq, hey-hey… Vov chtani, tagavori hramanov tuny, teghy e-he-hey…

Ev dzayny heranalov nvazec, vorovhetev gziry urish ktur bardzracav ev eresn urish taghi koghmy dardzrec։

Sharmagh bibin chlsec, te zangern inchpes lrecin ev ur koran nranc verjin tav elevejnery։ Dury dzhgoh vra drec ev dury chergec erkar u kerker, ayl dzhgoh vngstac shan nman։

— Chor, bayghush, henc es shatin er…

Erb Sharmagh bibin ekav teghy nstec, ev erexanery tati nerkayutyunic sirt aran, Simony harachelov, karces inqn iren, asac.

— Esor Minasi tghan er patmum… Asum ei sut klini, ar qez…

— Api, yani tagavorn edqan dzi inchi a havaqum, — Hory dardzav andranik aghjiky: ut tarekan Shoghery։

— Esim, – usery ver qashec hayry, kriv a, bala jan… Mard en jardum, dzier en kotorum։ Zhoghovurd tur… Tagavori hraman a։

— Phu, phu…

Anhayt er, te Eremy ayd bacakanchutyamb ir zarmanqn er artahaytum, te" paghecnum er taq apury։ Mayrr sksec nran kerakrel ev ahy srtum amusnun harcrec.

— Mer Colaky chaphumy kga, — bayc Simony, vor anakynkal mtqeri het er, chlsec nra harcy։

Colaky nranc dzin er, kaptavun mortov, vori vra, inchpes astghery, crvac ein spitak nshanner։ Erkar, aliqadzev poch uner Colaky։ Ev asum ein, te mi hin ev azniv ceghi sharavighn er ayd dzin, vor Simony gnel er erku tari araj, phoxareny talov irenc eshy, mi anmayr hort, mi karpet ev erku ber coren։

— Tun em, erexaneri ter em, aranc dziu hnar chka, — asel er na ev uraxutyan zhpitov arajin angam dzin qashel aghbyury։ Henc ayd orn el nran anvanel ein Colak, ayn dziu anunov, vor eghel er nranc tany: Simoni mankutyan tarinerin։

— Hakaraki pes hayvann el janov a, — asac Simony ev staphvelov xor mtqeric, dandaghutyamb haci phshurnery pheshic sphroci vra taphelov, — tarva es zhamanak dzin el edqan janov lini։ Halbat espes piti liner…

Asac u ver kacav, phaphaxi mortu mijic cghotnery mek-mek den gcelov, durs ekav gyughamej, draci harevanneric imanalu aveli stuyg teghekutyun։

Darbasi mot Simony mi pah kangnec, nayec dziun, vor arotic veradardzel ev axorzhakov xzhrum er sari tarm xoti xurdzy, erbemn mrutov qrqrum xurdzy ev phntrum susambari terev։ Simony txur nayec. Colaki voghork marminy ev mortu spitak bcery astghalusin meghm shoghshoghum ein։

Na mi angam el tesav, vor dzin nihar chi ev char vrdovanqov kanchec…

— Satkac, qich ker eli, traqvelu ches ho… Kanchec u xurdzy drec gomi ktran։ Dzin meghm vrnjac ev vizy meknec depi xurdzy։

— Hy, boyy kartch chi, nani… Chaphumy te chga, — dardzav na mory, vor havabni mutqy kalel u kangnel er nra koghqin:

— Esim, ay vordi…

— Rusi ghazaxy sra vra karogh e nsti… Che, chen tani, — husadrec iren Simony ev qaylec phoghocov։

Sharmagh bibin nayec vordu ororvogh marmnin, minchev na halvec mtnum ev kendanakan xandaghatanqov inch-or ban mrmnjac, vor chgites aghotq er, orhnutyun, te aghot huysi aknkalutyun։

2

Mutn er, erb Simony tun ekav։ Gomum kapac dzin lsec tiroj votnadzayny, noric vrnjac, Simony xghtchaharvec, na tchragy varec, xoti xurdzy grkec ev ners mtav gomy։ Colakn uraxutyunic vrnjac, mi qani qayl arec, phordzec kapy ktrel, bayc chkaroghacav։ Simony xurdzy msury drec ev erb dzin mruty koxec mejy, — dzerqov shoyec Colaki phaphuk mejqy։

Yndardzak gomi ankyunum nstel er parav kovy: Erku aycery, voronq bardzracel ein msuri vra, Simonin tesnelov cac tran ev miruqnern ororelov mot vazecin։ Sakayn Simony chmotecav voch kovin ev voch el aycerin։ Na mi pah kangnec, apa dziu votqeri tak taphvac xoty zhoghovec ev dury drec։

Erexanery qnel ein։ Sharmagh bibin, achqery kkocelov, dzhvarutyamb telum er hast aseghy, vorpeszi karkati vordu gulpanery։ Nranc tan vaghucva kargn er ayd։ Erb Simony qaghaq gnar, mayrn er hogum nra tchanaparhi patrastutyuny։

Xrtchiti hin dury tchrtchrac, paravy aseghy toghnelov: anhangist harcrec.

— Hastat a…

— Ba ho sut chi …

— Inch en asum։

— Asum en boyy hashiv chi, ete dzin aroghj e, ktanen…— ev dardzav mory.— nani, Colaki en mec toprakn ur a, hets darman em tanelu։

Sharmagh bibin ver kacav mec topraki miji burdy taphelu։

Qneluc araj Simony mi angam el gnac gomy։ Parav kovy ayd ansovor aycic zarmacac, minchev ver kenar u vorotchalov motenar gomi dran, Simony dziu hametn u chvannery sarqec, drec axori mot u durs ekav։

Dursy astghaluys gisher er։

Gyughum mek-mek hangchum ein kraknery ev krakneri het lrum ein dzaynery։ Nerqevy, getaphi margerum, kanchum er gisherahavy։ Arteric, dashteric ev hervi antaric hovy berum er zov sarnutyun ev hazaravor xoteri buyr, vori mej aveli sur zgacvum er susambari ev arden choracogh daghdzi kcu hoty։

Simony nstel er darbasi qarin ev qari nman hogsy canracel er nra srtin։ Haziv er cayry cayrin hascnum, erb havasar ashxatum ein inqn u Colaky։ Isk ayzhm… Ev Simonin tvac, te irenc tnic tanum en voch te mi dzi, ayl ir eghbory, ir vordun, aynpes, inchpes ancyal amar shat tneric taran nranc vordinerin u eghbayrnerin։

Sakayn hognutyuny haghtec, u ners mtav tun։

— Hakaraki pes aniravi mejqy kases hinayac lini, — noric hishec Simony։

3

Luysy der cher bacvel, erb Simony tchragy dzerqin mtav gomy, Colakin hametec u durs qashec։ Harevan bakerum tchragner ein sharvum, tchrnchum ein drnery, inch-or dzayner ein galis։

Simony lsec ir harevani: Saqu tghayi dzayny։ Na barkacac kanchum er harsi vra, te inchu dziu chvany luysov chi gtel։

Drany kangnel ein Sharmagh bibin, kiny ev nra pheshic brnac qnatatax Shoghery, vor ansel er mor xosqy ev lacov hagel shorery, vorpeszi tesni, te inchpes en tchanaparh gcum Colakin։

Txur zham er, erb Simony drnic hanec dzin։ Karces nersy na zardarel er mi dagagh, isk dursy spasum ein ayd canr vayrkyanin, vor aghi artasven։

Colaky gomic erb durs ekav, vrnjac ev akanjnery xlshec։ Sharmagh bibin dzerqy krcqin xphec ev aghioghorm asac.

— Jan, — u srbec arcunqy։

Shoghery mot vazec, erekva xoti phshranqic mi bur motecrec dziun։ Colaki taq rungneric mi jerm shunch shoyec aghjka sarac dzerqery։

Simonn amracnum er tchanaparhi pashary, kapum hardov li parky ev miazhamanak tnecinerin patvirum, vor cerekn aycery heru chqshen, vor ete arev lisi: hndzac xoti kituknery shrjen ev ete jri hertn irenc tan, lobu margern anpattchar jren։ Henc ayd xosqin Saqu tghan kanchec.

— Simon, ba chprcar…

— Eka, eka…

Ev Colaki sandzy qashec։ Tanecinery dandaghaqayl hetevecin minchev harevani dury, ases hugharkavor ein mi tankagin dagaghi, vorin ughi ein gcum mahvan anveradardz tchanaparhov։

Sharmagh bibin anyndhat lalis er, lac er linum ev Shoghery, lalis er nra mayry։ Phoghocin chhasac, mayry lsec Eremi dzayny.

— Api, api…

Dran shemqin kangnel er merk erexan u bardzr-bardzr hekekum er ev kanchum hory։ Bayc ush er։ Simony Saqu tghayi het arden ijnum er dzoraky, vorpeszi miana urish dziavorneri։

Mayry veradardzav, grkec tghayin u tun mtav։ Sharmagh bibin u Shoghery kangnecin aynqan, minchev dziavornery darivery bardzracan ev pahvecin bluri hetevy։

Arevy nor-nor shogherov voski er taphum bardzr sari katarin, erb verjin dziavory erevac dariveri glxin ev anhetacav, inchpes sev uru:

4

Dziavornery skzbum lur ein, vomanq aravoti zovic yndarmacel u karkamel ein։ Sakayn bolorn el irenc dzhvar mtqeri het ein, dziern ein hamematum irar, ushi-ushov ditum, vorpeszi voroshen, te vory noric kveradarna ays tchanaparhov, ev vori sandzn u sarqy shalakac tun kberi, vorpes merac mardu zgestner, voronc vra aynpes darnaghi voghb en ergum gyughi kanayq։

Gnum ein mek-mek, xumb-xumb։ Meky grpanic hac er hanel, myusn agahutyamb ccum er chibuxy, errordy kax er arel votqery, achqy dziu akanjnerin ev lusabaci ninjov ororvum er dziu het։

Bayc erb sari hetevic arevy bardzracav, karces jermacav txur u lur dziavorneri sirty։ Amenic araj xosec darbin Avagi tghan: shil Ivany, vor sary bardzranalis sahel ev hasel er minchev dziu gavaky։

Na yndhatec ir txur ergy ev miamit parzutyamb asac.

— Es astcu qor havatn anicem… Im achqs espes arec։ Im dzin vor qor liner, es es sari glxin inch unei։

Mi qanisy cicaghecin։ Saqu tghan mtqum barkacav nra vra.

— Andard heyvan…

— Hren Hibani dziun teseq, — sharunakec Ivany, urax, vor yndhatec canr lrutyuny, — kases ghazaxi dzi lini։ Hiban, pristavy qez ed dziov tesni, qez el hety ktani…

— Inch pakas kavaler a, — dzayn tvav meky։— en ory qaruti arvov enpes trav, vor mnacinq armacac։

— Mi teseq e… Tertern ira dzin zhamharin a tvel։ Ay, inch em asel halal axperutyan, — xosqy phoxec darbni tghan։

— A, qich yava-yava xosir, ey… — kanchec Shughunc Aqely, vor gyughum avel anunov haytni er vorpes «aghves xeghdogh», eritasard zhamanak dzerqov aghvesy xeghdelu hamar.— tertery hivand teghov karogh a dzi nsti։

— De asi mnacel a, vor mez hamar aghotq ani, eli, — kcu hegnec mi urishy։

Yndhanur xosakcutyunic baci, cayr aran ev masnaki zruycner։ Vomanq tchanaparhn annkat ancnelu hamar mi patmutyun sksecin, vomanq el xosum ein paterazmi ev nra arhavirqneri masin։

— Mer Andrin anckacac shabaty mi namak er ugharkel Varshavu koghmeric… Lav chi grum, asum e: es e mi amis e cmaki mej, gisher-cerek tophery traqum en: Minchev angam chol durs galn a erkyughali…

— Im horeghbayr Simonn el a grel։ Lazaretic a grum, hama teghy haytni che։ Mi tesak anun en asum… en ory tertery inchqan man ekav grqerum, chgtav։ Asum a edpes qaghaq Rusetu hoghumy chka։

— Nra inchn a vor…

— Voticn a kpel։ Grum a, vor canr chi, mi amsic piti durs ga։

— Aqel ami, du erkir tesac mard es, es krivn inchov kverjana, — dardzav nran darbni tghan։ Shatery cicaghecin, vorovhetev Shughunc Aqely ir voghj kyanqum irenc gyughic gavarakayin avanic ayn koghmy cher eghel։

Inqy: Aqely, dzhgoh sastec.

— Anham anhami tgha…

Qich heto xosq ynkav dzieri petakan gni masin։

— Tekuz anuny phogh, inch karnvi dranov…

— Erku ber gari…

— Ed el ches arni։

— De gone giny tayin։

— Tayin el, vorteghic es dzi arnum։ Mer gyughic vor esqan dzi en pahanjel, du tes amboghj gavaric qanisn en berelu…

— Ay tgha, es ho kargin zorq enq, — ev darbni tghan bardzr kanchec.

— Slusha՚y… Aphicer Aqel Shughuncov…

— A, heriq tnaz tas Aqel amun։

— Aqel amis neghanal chi… De, sharqov gnaceq, tesnem vov a et ynkel, — asac Ivany ev dzin tchanaparhic hanec։

— Tamam hashiv… Abrahami dzin chka: en a bagharum, Isaxanenc dzin: voty gely criv a tvel, mek el Kostand aghayi spitak dzin…

— Kostandy hima qnac, dzin el voski garin arajy… Ver kkena, yugh u meghr kuti, dzin ktambqi ev Katnaghbyur mez khasni։ Na ho qo havasary chi — asac Gilanc Muqin։

— Mi hashiv chi… es glxic henc nra dzin en tanelu, — asac Simony ev txur nayec Colakin, vor akanjnery xaghacnelov gnum er myus dzieri koghqov։

— Vonc che, — ararkec Ւvany, — qo Colaky arajin nomery khani, nrany che… Togh Sharmagh hoqirn inchqan ases lac lini, — dzayny txur meghmacrec Ivany։

Simony vrdovvec։

— Uremn Kostandi spitak dzin u Colaky mi havasari en… na spitak dziu arzheqy mi ber voski e tvel։ Es inch em tvel…

— Es e, sev u spitak entegh kjokvi, — asac darbni tghan ev xosakcutyany verj talu hamar sksec patmel, te ibrev germanaciq paytecrel en mi ahreli parisp ev covy kapel rusneri hazar-hazar zorqi vra…

5

Arevy bavakan bardzracel er, erb dziavornery hasan Katnaghbyur ev Gilanc Muqu arajarkov ijan hangstanalu։ Nranq dziern ardzakecin aghbyuric nerqev ynkac arotnerum, isk irenq teghavorvecin aghbyuri mot ev bac arin tchanaparhi pashary։

Ayd aghbyury, utelu pahanjy, guce ev ayn, vor tchanaparhin hognelu chaph xosel ein paterazmic, dzieri havaqic ev orva chariqneric, — ayd ameny aghbyuri mot nranc zruycy phoxec xaghagh ev sovorakan aroryayi hunov։

Karces hundzi zhamanakn er ev inchpes misht, cphum ein leran lanjeri bardzr xotery։ Ev inchpes amen tari, aha nranq dzierov ekel en sary։ Hima kzrngan gerandinery, lory ktrchi xoteri mijic ev lernayin kaqavy kkarda kanach saghmosy։

Darbni tghan hankarc nkatec, vor Shughunc Aqely shtapeluc mtnum trexnery tars e hagel։ Ev ayd burn zvartchutyun pattcharec myusnerin։

Nranc zvart cicaghy lrec, erb Gilanc Muqin, vor arden aleher ceruni er, bardzracrec oghu arajin tasy։

— Bari luys bacvi mez vra ev mez nman charqash mshakneri vra… Barov tesnenq mer zavakneri azatutyuny sri beranic։ Voghjutyun lini ev ardar liutyun։ Du mer srtovn anes, — ev aleher gluxy dardzrec depi jinj erkinqy, karces nra anhun xorqic, mi achq qaghcr nayum er ayd xeghtch mardkanc։

Simony lur er։ Na tiknel er qarin, trjum er hacy pagh jri mej ev dandagh krcum։ Erbemn nayum er aracogh dzierin, voronq gluxnery chein bardzracnum coghapat xotic։ Gyughi dzieri het aracum er ev Colaky։

Simony mert achqi takov hamematum er dziu bardzrutyuny myus dzieri het ev tesnum, vor Colaky nuynisk Gilanc Muqu dziuc el kartch e, mert hayacqy gcum er saralanji koghmy։ Ev dzhvarin mtqery xrnvum ein ugheghum u elqy cher tesnum։ Aha: noric drany kchoqi darn aghqatutyuny, vizy kcri urishin, vor ir xurdzery tun beren, vor xoty saric beren։ Colakin ktanen, ev hndzac artum xurdzery andzrevic ksevanan…

— Te Gilanc Muqu dzin havasarvi Colaki het… Te che: nranic kartchy chka…

— Simon, hren, — hankarc kanchec darbni tghan ev Simony cncvec։

Na gluxy et dardzrec։

Hervic xaghalov ev xaytalov vazum er spitak dzin, qamin phrphracnum er bashy ev dzin layn krcqov tcheghqum er lernayin odi sarn aliqnery։ Phoshi cher bardzranum getnic ev tvum er, te dziu aragavaz votnery chen dipchum getnin, ev paytery zrngum en odi mej։

Arevy demic er ev arevy voskevorel er dziu marmar tchakaty, arcatadzuyl aspandaknery ev poghpatya sandzy։ Dziavory dziu het miadzuyl er ev tvum er, te arevmutqi gorsh amperi patvandanic pokvel er marmarione mi hecyal ev arshavum er vorpes chqnagh tesilq։

Gyughacineri zruycy dadarec։ Bolory nayum ein nra koghmy։ Nuynisk dzieric mi qanisy bardzracrin irenc gluxnery ev haphshtakvac, anasnakan ahov nayecin spitak dziun։

Shughunc Aqeli beranum haci patary sarel, mnacel er:

— Ay dzi… Hazar manet gin uni։

— Tern el pakas phogh chuni։

— Ed dzin indz tan, kriv chgnacoghy mardu tgha chi— asac darbni tghan։

–– Nra vra amenaqichy general knsti…

— Vran nstoghn el general e։

Erb dziavornerin hasav, Kostand aghan sandzy dzgec ev haziv karoghacav pahel dziu gluxy։ Kapuyt qrtinqi phrphury nstel er dziu spitak morti vra։ Dzin karmir rungnery phnchacnum er, kangnac teghy votqern anhangist dophum։

— Durs gald mi shat ka, Kostand agha, — shoghoqort keghcutyamb harcrec Shughunc Aqely, vorin shshmecrel er ayd tesarany։

— Shatin chem nayel… Minchev duq dziery nsteq, es bazar khasnem։ Chem karoghanum gluxy pahem, dzerqers kotorec…

Darbni tghan kamac vra berec.

— Tur indz, es kpahem։

Kostandn uzec inch-or ban asi, sandzy mi qich tulacrec, spitak dzin nuyn vayrkyanin zgac ayd ev tiroj xosqy mnac kisat։

Gyughacinery tesan spitak dziu amehi vostyuny։ Mi akntartic dzin pahvec sari hetevy։

— Hreghen dzi sran kasen…

Qich heto gyughacinery qashecin irenc dziern u tchanaparh ynkan։

6

Erku lernashghtayi aranqum, negh hovti vra, vori mejteghov glorvum e lernayin kapuyt gety, ynkac e ayn phoqrik qaghaqy, depi ur ayd orery lernayin kacannerov ev dzhvar arahetnerov gnum ein mardkanc ev dzieri anyndmej sharqery։

Nranq ijnum ein bardzr lerneric, voronc gogerum, inchpes lernayin arcvi bnery, cvarel en qarakoph gyughery։ Nranq elnum ein mtin dzoreric, ur xavar xeghtchutyun kar։ Nranq galis ein bardzravandaki tapharakic, vori mejteghy adamandi nman jinj litchn er, eghegneri erizov, qarot aphin: hin gyughy, vori kisaver vanqy qaraphic colq er gcum jreri vra ev tvum er, te jreri tak suzvel e mi merac vanq, u spitak baghery gisherum en nra mrayl xorannerum։

Ev vov hayreni tchanaparhov hasnum er ayn canot ketin, vorteghic hankarc bacvum er getahovity, shoghshoghum ein qaghaqi tneri apakepat patshgambnery, titeghya kturnery, — vov hasnum er ayd ketin, ahov er nayum nerqev, inchpes arjary, vorin qshum en spandanoc ev aha tac rungnerov shnchum e tarm aryan hoty։

Vrnjum ein dziery: metaghadzayn ev erkaracor, inchpes txur ergy, karces verji hrazheshtn ein ugharkum lernayin kapuyt ltcherin, voronc jric xmel ein, taphastannerin, vortegh ancel er nranc mankutyuny ev amayi gomerin։ Meky tav er vrnjum, myusy: arcatahnchun, ev bardzranum er hetevi votqeri vra, inchpes gazazac cul, dzgum er sandzy ev cher uzum ijnel ayd anveradardz ughiov։

Erb dziavornery qaghaq hasan, hraparakum asegh gcelu tegh chkar։ Phoghocnery, arteri mijnaknery, nuynisk tneri bakery sevacel ein dzieri hazaravor xmberic։

Kayin hazar guyni dzier: vordz, eg, canrac ev cer, quraknerov ev der ancin, tambac u merk։ Nranc kapotel ein: vorin qaric, vorin caric kam getnin xrac sepic։ Kayin ev irar kapac dzieri xmber։ Meki araj xot er, myusiny hard, errordy neghvum er qaghcic, shogic ev ansovor mijavayric։ Qaghcac dziery pokotum ein phoghoci chor ev hazar smbaki trorac xoty։

Dziern irar het krvum ein. amen ankyunic vrnjoci dzayn er lsvum։ Mi tegh, dzieri bazmutyan mej, qurakn ir morn er korcrel ev barak vrnjocov kanchum er, vazvzum, mruty motecnum urish mayreri։ Shogic kataghac vordzadziery ktratum ein kapery ev amehi krqov halacum egerin, irar krcotum ev arnotum bash u azdrery։

Ayd zhxorin xarnvum er tereri kanchn u aghmuky, haray-hrocn u bghavocy։ Hay, turq irar ein xarnvel: Petakan hramany bolor gyugherum krknvel er pashtonakan kargadrutyan gorsh nmanutyamb ev mardkanc u dzieri ayd ahagin bazmutyunr qshel qaghaq։

Hraparaki mi ankyunum, taxtakneric shinac phoqrik bardzrutyan vra, dagaghi nman negh seghani shurjy nstel ein ishxanavornery։ Nrancic heru votqi vra er storadas pashtonyaneri: uryadnikneri, tanutereri ev gyughakan gragirneri xumby, irenc pashtonakan tarazov, shqanshannerov ev pghndzya canr medalnerov։ Aveli heru: hpatakneri bazmutyunn er, vor covi nman cphum er։ Ev bolori achqern ughghvac exn seghani shurj nstac chinovnikneri koghmy, vorovhetev nranq ein voroshum dziu ev dziatiroj baxty։

Gyughi tanutery kardum er dziatiroj azganuny, bazmutyan mijic meky, dziu sandzy brnac, araj er galis, inchpes krkesum: ymbishy։ Apa nra dziun motenum ein mi qani hogi, tntghum, atamnery nayum, tghti vra inch-or nshumner anum։ Mi vayrkyan xorhrdakceluc heto: seghani mot nstac pristavy dzerqov nshan er anum։

Aha ayd nshann er, vor haytni er dardznum amen inch։

Ete nshany bazmutyan koghmn er, uremn dzin anpetq er: Dziu tery skzbum erkyughov, apa uraxutyunic doghacogh votqerov qashum er dzin ev arag heranum։ Isk ete nshany taxtakneri mot kangnac rus zinvornerin er ughghac, apa nranq iskuyn motenum ein, nor sandz hagcnum dziu gluxy, hiny shprtum tiroj koghmy, dzin heracnum ein, handznum urish zinvorneri, voronq bazmutyan ev tiroj achqi araj miahavasar ktrum ein dziu pochy, bashy xuzum ev bashi mazeric kaxum taxtaki mi phoqrik ktor։

Dziatery phordzum er gnal ir dziu hetevic, sakayn bghavum ein nra vra ev inchpes partvac ymbish, na mnum er gluxy kax։ Bazmutyuny lur ditum er ayd tesarany։ Apa tanutery kanchum er nran ev shshmac mardy staphvum er, havaqum ayn, inch handznum ein: dziu sandzy, chvannery, hamety, — ev ayd irery shalakac ancnum er hraparakov depi bazmutyuny, dzerqum brnac tghti ktory, vori vra nshanakvac er dziu giny ev nra naxkin tirosh azganuny։

Gyughacinery erb qaghaq ijan, dziery kapecin hraparakic heru։ Gilanc Muqin ev Aqely araj ynkan amboxi mej gtnelu harevan gyugheri mardkanc։

Arajin handipac canotin, vor nrancic kanux er ekel, iskuyn harcrin.

— Hy shat en tanum…

— El mi aseq, zulum a…

Simony tesav ir vaghucva tchanach turqin ev nran mi koghm qashelov arandzin harcrec, te inchpisi dziern en azatvum, ardyoq kartchahasak dzin el en tanum։

— Dziud votqy piti kotrac lini kam xor verq unena, vor azatvi… Te che: boyy hashiv chi…

Simoni votnery tulacan։

Minchev ayd xosakcutyuny na der aghot mi huys uner, vor aynuamenayniv huys er։ Ayzhm ayd el cndec։ Na husahat motecav dziun։

— Colak, — ev dzin vrnjac ayd canot kanchic։ Karcec hima xot piti gcein nra arajy։ Simony hardov li parky koxec nra gluxy։

— Colak… Gnum es eli…

Qich heto Gilanc Muqin hognac veradardzav։ Nra aleher demqi vra darn anhusutyun kar։ Ev huzvac, hevacogh shnchov asac gyughacinerin.

— Hima Qaragluxn en kanchum, heto zilbireciq en gnalu, nrancic heto: menq…

Simony mi vayrkyan mtacec, topraky dziu glxic hanec u dzin qshec։

— Ed ur, Simon, — dzayn tvav Saqu tghan։

— Tanem gety… Katnaghbyuric jur chxmec։

Aydpes phaxchum en sarsaphic։ Aydpes phaxum e hoty, erb kaycakn ahreli vorotov xphum e motaka zhayrin։ Aydpes doghahar vazum e gazany, erb hrdehvum e antary։

Sarsaphahar phaxchum er Simony, molorvelov qaghaqi phoghocnerum, anverj mtrakelov dziun։ Karces nra hetevic ein ynkel hraparaki bolor zinvornery ev nranq, voronq nstel ein dagaghi nman negh seghani shurjy։

Aha hasav getaphi xul phoghocy։ Ayntegh el dzier kayin. Nra nman gyughi mardik, yuraqanchyurn ir dziu sandzic brnac ev struki hezutyamb ir hertin spasogh։ Nranq tesan phaxchogh dziavorin ev vomanq karcecin, te ahic sarsaphac dziavory phaxchum e depi hervi lernery, inchpes kphaxchi partvacy depi phrkutyan berdy։

Hognac dzin mtraki harvacic mi qich aragacnum er qaylery, apa noric gnum beran tak mecacac gyughakan dziu canr qaylerov։

Aha et mnac verjin tuny ev bacvec kartofili dashty։ Simony dandaghecrec dziu yntacqy ev shunch qashec։ Nran qaghaqi sahmanic durs aveli hesht tvac։ Ayn hervi lerneric, voronc lanjin irenc gyughn er, mi anapakan zov zarkec nra qrtnac demqin։

Simony crvec depi aj, gety tanogh negh tchanaparhov։ Dzin zgac geti sarnutyuny ev aranc mtraki aragacrec qaylery։

Getaki hunn ijneluc araj Simony erkyughov shurjy nayec ev tesav, vor amayutyun e։ Miayn nerqevy, urineri stverum, nnjum ein kovery։ U erb carav dzin gluxy kracrec jri vra, Simony cac trav, sandzn amur kapec dziu arajin votqic ev sksec hetevi votqery kapotel։

Colaky kusht xmeluc heto phordzec gluxy ver hanel, bayc chkaroghacav։ Ev mruty hnazand u munj noric kaxec geti kapuyt jreri vra։

Simonn ansovor aragutyamb dziu hamety hanec։ Arevi tak phaylphlec dziu voghork ev ger mejqy։ Apa nuyn aragutyamb kracav ev getnic vercrec mi chechaqar։ Erb arajin angam na chechaqary Colaki mejqin qsec, dzin hovutyun zgac, xaghacin nyardery ev hatcheli grgric mejqi mashky doghdoghac։

Apa hankarc dzin mejqin zgac cakckoc։ Dzin phordzec heranal, bayc chkaroghacav, vorovhetev votqern irar pind kapvac ein։ Noric phordzec gluxy ver hanel, dardzyal chkaroghacav։ Isk cavy hetzhete sastkanum er, vorovhetev Simony husahat kataghutyamb chechaqary qsum er nra mejqin։ Mi qani ropeic mashky plokvoc ev arnotec qary։

Colaky tnqum er, pochn uzhgin xphum ays u ayn koghm, gavakn aj u dzax dardznum, bayc vochinch cher ognum։ Simonn amboghj canrutyamb ynkel er dziu meqqi vra ev qary ha qsum er։ Arden nor bacvac verqic aryan katilnery durs ein caytum ev glorvum hevacogh kogheri vrayov։ Isk Simonn aveli arag er qerum, karces chechaqarn uzum er taghel Colaki aynqan ger u voghork mejqi mej։

Dzin aylevs chdimacav, shrjvec koghqi vra ev mejqy kisov chaph taghec geti mej։ Cavic ev ansovor vitchakic Colaky cncum er votqery, phrnchum rungnerov, vizn u gluxy qsum getaphin ev phordzum votqi kangnel։

Simonn arnot chechaqary mi koghm gcec, inchpes mardaspany dashuyny ev sarsaphov nkatec, vor geti jurn anverj karmrum e, erb aliqy zarkum e dziu mejqin։

— Chlini tamar traqec…

Colaki achqeri araj mtnel er։ Glxivayr darnum ein qarery, getaphy, ev tvum er, te getaphi phaphuk mamury kaxvel e erknqic։ Hatcheli er jri mej ev bnazdabar kendanin aveli xorn er taghvum lprcun tighmi ev jrayin xoteri mahitchum։ Isk vizn u gluxy cher bardzracnum kapuyt qareri bardzic։

Simonn arag ardzakec kapery, sandzy, inqy kisov chaph mtav jury ev goralov, agherselov, hrelov u qashelov mi kerp bardzracrec dziun։ Colaky doghum er։

Nra mejqi aj koghmy aphsei chaph verq er bacvel ev erevum er karmir, tegh-tegh phos ynkac, tchaqtchqac misy։ Aryuny sharunakum er katktel, bayc mi qani tegh arden lerdanum er։

Simony hancagorci haptcheputyamb aryan hetqery lvac dziu kogheric, ir dzerqeric, tighmi barak shertov cackec verqy, jraxoterov cackec, apa shtap hametec dzin ev durs ekav tchanaparhy։

Dzin haziv er qaylery phoxum։ Simonn inchqan el kanchum er, votqov phorin xphum, phaghaqshakan xosqer asum, dzin cher aragacnum qaylery։

Ev Simonn u Colaky nuyn phoghocnerov gnacin depi hraparaky։ Erkusn el glxikor ein։ Mardn ir dazhan xohi het er: ktanen ayzhm, te voch, dzin haziv tnqum er, pghtor achqeri araj glxivayr kaxvac mi chnashxarhik arot…

7

Isk hraparakn ayd zhamanak cphum er mi artasovor depqic: Phoghocnerum xrnvac bazmutyunic vomanq bardzracel ein pateri ev patuhanneri vra, vor aveli lav tesnein, te inch e katarvum mejteghy։ Vomanq bardzracel ein dzieri vra։ Votqi ein ev kentronum seghani shurjy bolorac mardik։

Mi kaptavun dzi: erkar, calecal bashov, bolorovin merk, kataghac vazum er hraparakov։ Na eramaki dzi er, snvel er lernerum, erbeq hecvor cher nstel mejqin, sandzy cher dipchel mrutin, smbaknery payt chein tesel: Ayd dzin ein uzum brnel zinvornery, voronq erkar parannery teverin phatatac shprtum ein gerutyan oghaky, henc vor dzin motenum er nranc։ Bayc dzin amehi vostyun er anum, trchum odzi nman galarvogh oghaki vrayov ev phaxusti elq phntrum։ Zinvorneri myus xmbery gazanayin vornocov ktrum ein nra tchanaparhy ev et phaxcnum depi nranq, voronq volorum ein nor oghak։

Gyughacinery shunch pahac, ansahman hetaqrqrutyamb ditum ein kaptavun nzhuygi gazazac vazqy: Nranq chein taqcnum irenc hrtchvanqy, erb dzin trchum er oghaki vrayov։ Nranc bolori taqun cankutyunn er, vor dzin tcheghqer zinvorneri shghtan ev hreghen hrashqi pes anerevutanar, trcher depi hayreni lernery ev aynteghic pghndzadzayn vrnjar hatucman ev ansahman azatutyan ergy։

Mardik mi pah moracel ein irenc dziery, voronc zinvornery kapel ein phshalari cankapati hetevy, — moracel ein, vor dzieri sandzern u chvannerr shalakac, votqov piti bardzranayin depi lur gyughery, voronc dashterum aylevs chein vrnjalu phshalarov anjatvac dziery։

Hankarc bazmutyuny harachec, lsvec xul gvvoc, inchpes hoghmi sharachn antarum։ Zinvornery vazecin phshalari koghmy։ Mi vayrkyan tcheghqvec bazmutyuny, inchpes covi sev aliqnery, erb erevum e mut andundy, apa noric klanec amen inch։

Kaptavun nzhuygy verjin husahat vostyunn er arel, phordzel er trchel phshalari vrayov ev ynkel er lari erkatya sur phsheri vra… Tcheghqvel er kurcqy, phory ev vshshum er aryuny lareri vra, mahvan hraparaki vra ev mernogh nzhuygi jinj achqerum yndmisht sarchum er hervi kapuyt lernashxarhy…

Zinvornery dziu sarac marminn ijecrin phshalaric։ Bzhishkn ardzanagrutyun kazmec ev veradardzav seghani shurjy, vorpeszi nuyn gorsh taghtkutyamb sharunaken gorcy։

Simony yurayinnerin nuyn teghy chgtav։ Nran asacin, vor arden irenc gyughacinerin kanchum en։ Ev bazmutyuny hrelov, dzin hetevic: hasav hraparaky, vori mi koghmy kangnel ein darbni tghan, Gilanc Muqin, Aqely ev myusnery։ Gragiry kardum er anunnery։

— Ay mard, ur korar, qich mnac qez shtraf anen։ Asacinq hres kga։

Amenic araj Shughunc Aleqin kanchecin։ Doghdoghalov na araj ancav, mi angam el et nayec hamagyughacinerin, karces nranc nerkayutyuny husadrum er nran։

Motecan ev znnecin nra dziun։ U mek el zinvornery vra tvin, dziu hametn ardzakecin ev shprtecin Aqeli koghmy։ Dzerqy verevic haytnec vtchiry։ Zinvornery qashecin dzin։ Aqely hraparakum mnac mi rope, nayec dziu hetevic ev anxos veradardzav, mejqin dziu hamety։

Darbni tghan sraxosec.

— Aphicer Aqel Shughuncov, — bayc voch voq chcicaghec։ Darbni tghayi zhpitn aylandak kckvec ev demqi vra sarec, vorpes darnutyan kniq։

Heto Rustamenc tchakaty nshan dzin taran։ Gnac ev terteri dzin։ zhamhary gluxr kax ekav։

— Hima es terhorn inch patasxan em talu…

Chorrord herty Kostandinn er։ Gyughacinery zarmacan, erb lsecin nra azganunr, vorovhetev Kostandy nranc mej chkar։ Darbni tghan nkatec, vor seghani shurjy nstoghneri mej inch-or phsphsoc ynkav։

Hraparaki myus koghmic erevac Kostandy: lghar, mejqy phos ynkac, moxraguyn mi dzi hetevic։ Tvac, te nuynisk chnayecin nra koghmy ev dzerqy verevic nshan tvec, vor Kostandn u dzin heranan hraparakic։

Ayd aynqan arag katarvec, vor gyughacineric shatery chhavatacin irenc achqerin, te ayd «xeghtch» gyughacin Kostand aghan e։ Nranq mnacel ein apshac։ Isk Kostandy keghc uraxutyamb et tarav dzin ev anhaytacav։

Darbni tghan Simoni akanjin shshnjac.

— Tesar, vor asum ei…

Bayc Simony chlsec։ Nra akanjin hasav ir azganuny ev Colaki sandzic brnac, mtav hraparaky։

Erb motecav, vercnel tvin dziu hamety ev mi aknocavor rus, vor anasnabuyzh er, qity ver qashelov kracav verqi vra։

— Chtaran, — ancav Simoni mtqov։ Bayc mardy barkacav ev maty taph tvec Simoni vra։ Na hayhoyum er։

Simony vaxic doghac, gunatvec ev nstec hameti vra: Zinvornery Colakin taran։ Simony tesav, te inchpes ir dziu erkar pochy sur mkratov ktrecin։ Ev iskuyn achqin aynpes erevac, ases Colaky mecacav ev dardzav ghazaxi dzi։

Gyughakan gragiry bghavec nra vra։ Na staphvec ev bery shalakin veradardzav yurayinneri mot։

8

Arevn arden teqvel er, erb gyughacinery tchanaparh ynkan tun։ Azatvel ein miayn ut dzi, voronc vra bardzel ein mnacac dzieri hametnery։ Gyughacineric vomanq irenq ein shalakel dzieri sandzern u chvannery։

Azatvac dziery, voroncic ereqy curot ein, meki mejqn er phos ynkac, erkusy qos ein, isk Habeganc dziu erku koghoskry chkar, — azatvac dziery haziv ein qaylum canr beran tak։

Simony gluxy kax gnum er myusneri het։ Darbni tghan el lur er, vorovhetev voch voq sirt chuner nran lselu։ Nranq anyndhat bardzranum ein lery, karces piti gnayin minchev mut erkinqy։ Mayramuti arevy aj koghmic nranc voskevorel er։ Negh arahetov gnum ein nranq irar hetevic, inchpes krunki eram ev tvum er, te berneri tak kqac sev stvernery havityan piti bardzranayin mut lery, minchev mi xavar andund hankarc klaner nranc։

Simony dziu chvanneric ev sandzic zgum er Colaki voghork marmni canot hoty։ Ev mi mitq, canr beric aveli dzhvar canrutyamb, nstel er nra glxum ev na xonarhel er gluxy։ Bayc phak achqerov el tesnum er arnot chechaqary։

— Henc im phisutyuny mnac, Colak… Hima hazar dziu mej anter xrxnjum es… Yarab tesnes aryuny camaqec։

Ev na bury layn bac arec, ayn bury, vorov brnel er qary։

Bri mej stacakani ktorn er, vran Colaki giny ev ir azganuny։

Arevi mayr mtnogh shoghery hrdehel ein ampery, nerkel arnot guynov։ Lerneri sev stvernery aveli var ein colacnum amperi karmiry։ Katnaghbyuri arotnerum ev saralanjum el voch mi kaqav cher kardum ev voch lor er tchkum։ Qnel ein qarery, xotery, anban havqery ev lerneri vra ijel er imastun mi ereko։

Katnaghbyuric nranq jur xmecin ev haci phshranqnery tataxecin sary jrum։ Mutn ynknum er ev tchanaparh der shat kar։

Simony nayec nerqev… Ay, aystegh aracum er Colaky, nra atamneri aranqum erevi der mnum e ays dashteri xoty։ Isk inqy parkel er ays qari tak ev mi luys tcharagayt xostanum er zvart veradardz։

U et nayec Simony։ Ayntegh, nerqevy, xavar er, xavari mej qaghaqy ev qaghaqi phshalarya vandakum aghioghorm vrnjum er ir huysy, ir Colaky։

Hankarc Katnaghbyuric nerqev, qareri vra, zrngacin canr paytery։ Gyughacinery tchanaparhic durs ekan ev mi koghm qashecin bernac dziery։

Hecvory Kostand aghan er, spitak dziu vra… Miayn Shughunc Aqely kisaberan yndunec nra voghjuyny։ Myusnery qari nman lur ein։ Darbni tghan atamnery seghmelov zayracav.

— Tesar, Simon, sevn u spitaky…

Spitak dzin mi vayrkyan colac mtnogh arevi shogherum ev chqacav depi narnjaguyn ampery։ Karces marmarione mi ardzan arshavum er depi patvandany, vor ir anhas bardzunqic ah u sarsaph maghi ramik gyughacineri vra։

9

Kesgisher er, erb tun hasan։

Dran mot kangnel er Sharmagh bibin, tchragy dzerqin։ Simony ners mtav, toprakn u sandzy gcec mi ankyun։ Ankoghnic ver trav Shoghery։

— Api, ba Colaky։

Aghjka miamit harcin, vorpes patasxan, dursy, lernayin gyughi sary xavarum, vrnjac anmayr mi qurak։ Karces bazmativ manr zangakner ergecin anezrakan txrutyun։

Sharmagh bibin sarsurov vra drec dury ev hin dury mi angam el ergec erkar u kerker, arevelyan taxcot mi erg։

Paravy lalis er…

Heto qani ereko ijav ev zanger zarkecin, bayc minchev mah, iriknapahin na voch dury bacec ev voch el zangeri ghoghanjy vorpes anandznakan orhnutyun ners mtav nranc sev xrtchity…

1928-1930

Sev celeri sermnacany

1

Es harcnum em Avagin. — Mnum e ayn varaguyry… — Mnum e։ — Isk mayry… — Mayry der havatum e։ Heto bardzranum e mi ayl varaguyr ev erevum en arevi shogherov voghoghvac Araqsi tapharaky, araphnya deghnac eghegnery, voronq haziv ororvum en geti zovic։

Avagi het hasnum enq hndzac arteri sahmanin ev nstum miaynak chinaru tak։ Ynkers srbum e qrtnac tchakaty ev arevic ayrvac alqery dardznum mut sagharti koghmy։ Tchyugheri vra nstel en ger saryakner ev dashtayin gorsh tchntchghukner։ Nranq anhangstanum en ev tvum e, te harcnum en irar, te inch mardik enq, hracan chka mer dzerqin, kam qar chenq arni։ Apa handartvum en, vorovhetev cer saryaky handimanum e nranc anteghi huzmunqi hamar։ Aynuamenayniv trchunnery bardzranum en verevi tchyugheri vra։ Nranq korchum en terevneri aranqum ev chi dadarum trchnayin anhangist zruycy։

Shogic ev hognacutyunic canranum en im kopery ev erb phakum em achqers, lsum em hazaravor gerandineri xshshoc, nuynisk haskeri vayr ynknely։ Heto sastkanum e ayd xshshocy, zov e linum ev lsum em bazmativ nizakneri irar zarkvely։ Aghmkum en eghegnery… Erevi geti hunov lerneric ijnum e sary hosanqy։

Apa meknvum em Avagi koghqin ev aghmkogh eghegneri aranqic nayum Araratin։ Erevum en leran mug kapuyt stvernery, vran dzyuni nman spitak amp։ Erb ororvum e eghegy, ororvum e ev leran kapuyt stvery, haziv nshmareli doghum e gagati spitak dzyuny, vor curt colq e talis shikacac odum։

U liatoq shnchum em zovy, vor ijnum e leran bardzr gagatic, ampi nman spitak dzyuneric ev ayn kapuyt, indz hamar havityan anhasaneli amperic…

Getni kavn arevic tchaqel e։ Xor tcheghqeric bardzranum e xandzvac hoghi buyr։ Mi sard hyusel e vostayny tcheghqi vra, cghnoti cayrr motecnum em vostaynin ev hoghi mtin xorqic durs e vazum qaghcac gazany: brdot mi sard ev amehi aragutyamb ptuyt e anum voskeguyn teleri vra, anhamber phntrelov vorsy։

Cghnotneri aranqum mi sev bzez glorum e aghbi gundy։ Aha na, aghbaker skarabeyy, ayn bzezy, vorin egiptaciq anvanum ein srbazan, vorovhetev havatum ein, te na glorum e erkragundy, inchpes ays klor aghby։ Mi rope na sevin e talis cghnotneri mej, apa aghbagundi het glorvum hoghi tcheghqy։

Es matneqov trorum em kavy, amenahin nyuty, vor ka ays tapharakum։ Qani votqer, qani smbakner ev anivner ancel en ays kavi vrayov, inchqan e cecel dzyuny, ev hoghmy, ev arevy, ev andzrevy։

Anmrunch, havityan hamr kav…

Aha hervum erevum en aygineri gorsh parispnery ev tneri patery: karucvac nuyn hin kavic։ Arevy xandzel e, qamin ev andzrevy pokel en parispneri katarnery, mi tegh phos arel, mi urish tegh toghel sracayr։

Nstel en kave hin patern ays yndardzak dashtum, inchpes choqac ughter։ Nrancic meky ccel e vizy, myusi miayn sapatn e erevum, errordy choqel e arajin votqeri vra, karces hima piti ijecni ev hetin votqery։

Gna minchev hin Babelon, elamneri ashxarhy, minchev Aghi litchy ev Mijagetqi xandzvac dashtery, amen tegh ktesnes ays bibliakan kavy, mahardzani pes mi chinar ev srbazan bzezner։

Isk ays dashtum inchqan arag en mahanum parispnery, erkate anivnery trorum en brdot sarderin ev argavand kavy urtchanum e nor sermerov։

— Ver kac, Avag, zovn ynkav…


Nran anvanum ein Set, ev vorovhetev hayry vaghuc er merel, kochum ein mor: Eranuhu anunov: Erani tgha Set ev kam: Erani Set։

Kartch er hasaky, te bardzr, tav er dzayny, te barak, ev giter na sring nvazel, sirel er na mi aghjka ev henc ayd chinaru tak mez nman hangstacel er na, erb veradarnum er Araqsi apheri arteric, — ayd bolorn indz chavandec im ynker Avagy, kam guce ev patmec, sakayn im hishoghutyan mej zhamanaky xunacrec ayd patmutyan paycar guynery։ Ev hima, erb grum em nra masin, vorin chem tesel, es im ynkeroj patmacic hishum em ayn, vor Erani Sety gyughi amenalav sermnacann er։

Ays koghmerum Araqsy garnany elnum e ir apheric, varar jrery tighm en phrum layn tapharaki vra ev araphnya eghegnutnery darnum en kanach kghziner։ Sermnacany canum e sermy, erb et en gnum jrery, ev getnin nstum e tac tighmy։ Na hanum e votqery, minchev cnknery ver qashum ev phaytya koty paranocic kax gnum e oror ev havasar qaylerov։ Gnum e ev aj dzerqov liaburn vercnum canr hatiknery, vor mi vayrkyan shoghum en arevi tak, inchpes tchntchghukneri eramy, ev canrutyamb ynknum hoghi mej։

Aha aydpisi sermnacan er Sety, hoghi mshak։ Uner mi mayr, mi hin tnak, erku bardi, vori katarin amen tari canot aragily norogum er buyny ev parav Erani hamar berum garnan xndutyun, inchpes myus aragilnery: gyughi mnacac tneri hamar։

Erb aragily tghmut hogherum aylevs gort cher brnum, uremn et ein gnacel Araqsi jrery ev zhamanakn er, vor Sety kaxer koty, serm caner, isk mayry elner phorelu baki margery, voronc kesy phchacnum ein harevani havery, isk soxi margum parkum er ir: Erani katun։

…Ays amenaparz patmutyunn e, amenic haskanalin։ Gyughy dashnakneri tikunqum, gyughum gaghtni patrastutyunner apstambutyan, erb haravic arshaver karmir hecelazory։ Ahi gisherner, brnutyun, vax, koghoput։ Gisherner, erb depi dirqern ein qshum sovahar mi bazmutyun, erb dirqeric et ein phaxchum nranq, voronq uzum ein qrtinq taphel hoghi vra, artery jrel ev unenal xaghaghutyun irenc xeghtch xrtchitnerum։

Erb gyughum haravic lsecin tndanoti arajin voroty, ev nahanjogh tshnamin et dardzrec dzieri gluxy, tshnamu tikunqum paytec apstambutyuny, vorpes ardzaganq ayn arajin voroti, vor xrtchitnerin avetec azatutyun dashnakcakan gerutyunic։

Arev er, eli aragilner kayin ev yughot phaylov arevi tak shoghum er argavand tighmy։ Hankarc gndakneri taraph teghac ev eghegnutneri koghmy, vortegh spitak dziavorneri dem amracel ein mi xumb apstamb gyughaciner։

Sety choqec ayn chinaru hetevy, ev vorotac nra hracany։ Arshavogh dziavorneri vaxecac eramy shagh ekav, apa noric gund kazmecin ev tac hogheri vrayov dziery qshecin depi miaynak cary, vor sev stvery netel er amayi dashtum։

Erekoyan karmir hecelazory gyughy mtav։

Miayn myus aravot, erb ekan ev canot tndanotnery, dashti barak arahetov, eghegnya patgaraki vra ynkernery tun berin spanvac sermnacani marminy։ Nra srunqnery merk ein, mi koghqi vra choracac tighm er ev xarnvac aryun։ Erevum er miayn sarac achqy, vor nayum er ansharzh, inchpes gorsh ampy: anhuni xorqic…

Na arnaqam soghacel er tac hogheri vrayov depi eghegnery, depi jury, kosht matnerov changrel er getiny, cexotel er matnery ev anzgayutyan mej cexot matnerov seghmel er tratvac usy։ Heto eresnivayr taghvel er sary hoghum: vorpes voskehat serm։

Es nayum ei mi cacr drnaki, vori hetevy voch dzayn kar, voch sharzhum։ Arevmutin aynqan bardzr ein erevum baki erku bardinery։

— Eran horaquyry voch tghayi diaky tesav, voch taghumy։ Erb nran haytnum en, vor aha berum en, na tchchov durs e vazum, bayc minchev shemqy chi hasnum… Chors or mnum e ushataph։ Asum ein, vor kmerni…

2

Lernayin gyugherum ays shenqy knmanver hin maragi։ Kturin kliner klor ancq, ev taphak mghannerov bardzr kalic hardi taq sheghjery aliq-aliq kmghanein ners։ Heto ancqy kphakein chor caxov ev mi antirakan shun kdzmerer hardi vra, marti verjin shuny kcnkner vec aporini lakot, vor hghiacel er curt ashnany, cankapati tak։

Aydpes kliner lernayin gyugherum։

Ays shenqy eghel e hartavayri gyughi ekeghecin։ Hanel en varaguyry, srberi patkernery։ Darbiny tarel e mkrtutyan qare avazany, ev ayzhm karmrac xophery netum e avazani pghtor jri mej։ Mnacel en qare ereq astitchannery, vorov ijnum en getnaphor akumby, erku pghndzya ashtaraknery, voroncic kaxum en navti: lamper, mnacel e eghegnya ktury ev jaheri nman kaxvac eghegnery, vor tchotchvum en, erb bacvum e dury։ Akumbi eghegnya kturi tak aprum en hin aghavninery ev erb dursy buq e linum, nranq cvarum en mxic mglac nisherum, ayntegh, ur pahum ein arcatya anotnery։

Nor nkarner en zardarum spitak patery ev hin kamarneri tak hnchum en nor xosqer։ Ayd getnahark shenqum aghmkum en eritasard serndi zvartadzayn zruycnery։

Dran glxin, qari vra, arajin tarin qandakecin mi murtch ev mi mangagh, nerqevy: anpatchuytch grerov grecin «Kecce» ։ Ayd anzard qandakic ayzhm colum e arajin havatacoghneri srbazan parzutyuny, ayn ankrkneli hmayqy, vor uni skzbnakan oreri anvarzh votchy, erb nor mardy hin tandzr xavaric trchum e depi nor arshaluys, ev arajin hetqern e droshmum qareri vra, tghteri vra ev paycar xndutyamb sksum e ir nor ejy:

Arajin droshnery darnum en srbutyun, herosnern anmahanum en ev galis en norog gusanner: nranc ev ayn herosakan oreri mecarman ergerov։

Ev aha noyemberyan tonerin eghegnya kturov ayd akumbum eghav mi sovorakan depq։

Varel ein bolor tchragnery ev kamarneri tak der mut er։ Nuynisk tvum er, te tchragneri luysic aveli er tandzranum xavary։ Lusavor er bemy, ev bemi luysy haziv er hasnum arajin sharqerin, vortegh phaytya cacr nstaranneri vra irar ein seghmvel kanux ekac handisakannery։

Drnakn andadar bacvum er, noyemberyan qamin ners er phchum, ororvum ein eghegnery ev tchragneri luysy doghum er։ Mardik, voronq ners ein mtnum ayd drnakov, ijnum ein qare ereq astitchannerov, nranq korchum ein muti mej, erevum ein cxaxoti kraknery, inchpes gisherayin lusavor bzezner։ Heto arajanum ein depi luysy։

Aghjiknery zardarum ein bemy։ Inch karogh e linel dashterum, noyemberyan orerin… Deghnavun phshaterev tupher, der kanach masrenu tchyugher ev dashtayin arcangezner, voronq caghkum en crteri het ev miaynak vayelum ashnan arevy։ Aghjiknery deghnavun phshaterev tpheric, masrenu kanach tchyugheric ev ashnan dashti caghikneric hyusel ein manyakner u psakner, bambaki bacvac kngughnery hagcrel ein psaknerin ev ayd ameny nkarneri karmir erizneri het hyusac: kaxel pateric։

Ankyunum droshnern ein, voronq hskum ein kangnac mi parz, arden karmiry mashvac droshaki, vori vra nuyn anpatchuytch murtchn er u mangaghy, inchpes qandakel ein dran tchakatin։ Ayd apstambutyan arajin droshakn er, vor parzec gyughy, erb haravic vorotac azatutyan arajin tndanoty։

Dury bac ein anum, ners er mtnum noyemberyan qamin, ororvum ein eghegnery, nvazum ev apa brnkvum er tchragneri luysy ev cphum ein droshaknery։ Inchpes hin zinvor, vor xandzvel e ahegh marterum, apstambutyan xunacac droshaky karces meghm shshunjov avandum er voskezoc norerin ayn paycar oreri dazhan parzutyuny, erb iren bardzracrin hoghi mshaknery, vorpes phrkutyan pharos ev apstambutyan nshan, inqy phoghphoghac xrtchitneri vra, lsec gndakneri metaghadzayn aghmuky, tesav arajin zoheri aryunot marminnery, ev erb pghndze phoghery hnchecin taghman nvagy, xonarhvec nranc gerezmanneri vra։

Bemi mardkanc hetaqrqrutyan ararkan ayn nor varaguyrn er, vor qaghaqic nver ein berel erku eritasard banvor։ Nranq verevic amracrel ein varaguyry, mnum er, vor dzgein parany ev varaguyry calvecal ijner։ Sakayn ayd handisavor ropen toghel ein verjy, erb khavaqvein bolory ev irenq: qaghaqic ekac eritasardnery, xosq karnein voghjuyni ev kasein irenc ayd, inchpes ev myus nverneri masin։

Drnaky noric bacvec, meky lucki varec qare astitchannery lusavorelu ev mi amboghj xumb irar hetevic ners mtan։ Lsvum er canr koshikneri dophyun. apa nranq durs ekan mtnic ev handisakannery nranc mej tesan mi ancanot mardu, vor hasarak shinel er hagel ev dzmerayin glxark։ Na xarxaphelov er galis, vorovhetev nersi taqic golorshi er nstel aknoci hast apakinerin։

Myusneri het ayd mardy bardzracav bemy ev nranq, voronq zrucum ein kamarneri tak, araj ekan u xit nstecin, aynpes vor verji sharqery haziv ein nshmarvum։ Na srbec aknocy ev hetaqrqrutyamb nayec shurjy։ Aghavninery lusavor bemic ev aydqan mardkanc aghmukic anhangist tprtacin kturi tak, mi qanisy tchaxrecin luyseri ev mardkanc vra, apa koran muti mej։

Mardy zhptac aghavnineri tprtoci vra, te jermutyun zgac ev hstak dzaynov sksec ir parz zruycy։

Lsel eq duq ayn artun xosqy, vor hosum e, inchpes imastun zruycy, erb arajin vayrkyanic xosoghn iren e beverum bolori ushadrutyuny, erb chka inqy: xosoghy, isk nra tchshmarit mtqery murtchi nman harvacum en ev baxum xor drner, erb xosqi mej ka anxortakeli tchshmartutyun, vor hartum e ir tchanaparhy urishneri srtum ev ugheghneri mej, erbemn phaylum bardzr mtqerov ev erbemn zarmacnum ireri u mardkanc tchshgrit tchanachoghutyamb։

Na xosum er aynpes, karces patmum er miayn mekin, ayn srtagin mtermutyamb, vor uni patmoghy lsoghi handep։ Na patmum er ayn charqash oreri masin, vor andardz ancel en, xabebayutyan, suti, shahagorcman, hogevor aylaserman, ceci ev brnutyunneri ayn zhamanakneri, erb sov kar ev sur, ev bant, ev keghequm։ Erb patmum er ayd zhamanakneric, shatery verhishum ein patkerner, voronq anjnjeli droshm ein drel nranc hishoghutyan mej։ Vov qaghc er hishum, vov vordun: vor anveradardz gnac paterazm, vov hishum er ir darn aprusty, erb baxum er unevor dury ev um mejqi vra xarazani hetqery cavum ein, vorpes hin verq։

Heto na dardzav apstambutyan orerin, ibrev: miak elq, ibrev hoyakap trichq depi azatutyuny, vorpes miak tchanaparh, vor mardun hanec lusavor aphy։ Na hishatakec steghcagorc ashxatanqy, erb anapatnery hagenum ein jric ev uraxanum e mardn ir vorogac dashterov, erb cux e bardzranum gorcaranneri cxneluyzneric, ev herosy dzhvar ashxatanqov halum u kophum e ir kamqy, vorpes amrakur poghpat։

Na anspaseli verjacrec… Bolorovin hangist, aranc dzayny bardzracnelu։ Mi vayrkyan lur mnacin, heto bardzracav capheri aghmuky։ Karces hazar-hazar aghavniner tprtacin u taphov tchaxrecin։

Hnchec ergy, eghav nvag, apa nor voghjuynner, dardzyal zvart erg, durs ekav ayn eritasard banvory ev xosec haxurn avyunov։ Na tvec nvernery ev ayd vayrkyanin canrutyamb ijav nor varaguyry, vor berel ein nranq gyughakan akumbi hamar։

Zarmanqi aliqy gnac minchev verjin sharqery։

Varaguyri vra amboghj hasakov nkarvac er mi vitxari sermnacan, phayte koty paranocic kax, minchev srunqnery bac votqerov։ Luysi tak shoghum ein ayn voskeguyn hatiknery, vor aj dzerqov na shagh er talis argavand celeri vra։

— Erani Setn e…

— Isky Sety…

— Achqery, achqery…

— Es mer hoghern en… Ay en ghamishnery, en mer lery…

Giter ayd anhayt nkarichy Erani Setin ev ays gyughy, nranc hoghery, dzhvar e asel։ Guce nra hamardzak erevakayutyuny azat tchaxrel ev erknel er ayd patkery, vorpes amenic harmary gyughakan bemi hamar։

Arajin tpavorutyuny mnac anjnjeli։

Tetev cphum er varaguyry, sermnacany calvum er ev nerqevic aynpes er tvum, karces qaylum e sermnacany, ev geti zovic ororvum e eghegnuty։ Isk xorqum: kapuyt mshushi mej, haziv nshmareli erevum e zuyg Araraty, inchpes noyemberyan parz gishernerin erevum e gyughi kturneric։

Erku kin, voronc azgakan er parav Erany ev nra nahatak vordin, jerm havatov yndunecin amboghj karciqy, vor iroq, varaguyri vra Erani Setn e։ Nrancic meky ver kacav ev phoqrik dzerqy motecrec sermnacani bobik votqerin։ Karces ir dzerqi jermutyunn uzum er haghordel ankendan patkerin, ibr jinj siro nshan։ Myusy ev mi urish kin meghm harachecin u lac eghan merac sermnacani hamar։

Ayd gisher arcunqy srbagorcec mi voski araspel։

Qani noyember ancav…

U der mnum e ayn hoghashen akumby, eghegnya kturov, ev cphum e varaguyry, ev boc achqerov mi sermnacan sev hogheri vra aratutyamb shagh e talis voski hatiknery։

Galis e arden xul mi parav, eghegnya avely dzerqin։ Srbum e hataky, zayranum e aghavnineri vra, erb nranq nstum en pghndzya ashtarakneri vra, vor drvac en varaguyri erku koghmy։ Na avlum e akumbi baky, apa noric ners e mtnum ev maqur dzerqov srbum varaguyri phoshin։

Erb voch voq chi linum nersy, parav Erany handart zrucum e vordu patkeri het։

Heto mayry hamburum e vordu ankendan votqery։

Phoghoci ankyunum indz handislum e im ynker Avagy: Es harcnum em nran.

— Mnum e ayn varaguyry…

— Mnum e։

— Isk mayry…

— Mayry der havatum e…

— Lav e, vor voch voq chi phshrel ayd araspely։

Heto Avagn indz patmum e norutyunner gyughic ev gyughi mardkancic։

Phoghocov ancnum en mardkanc zorasyuner, tndum e nvagaxumby, ev es lsum em pghndze phogheri haghtakan ergy։

Heto im achqi araj harnum e mi haghtandam sermnacan, vor mer sev celeri vra canum e voskehat sermer:


Mirhav


Ashun er, paycar ashan…

Ody maqur er, arbunqi pes jinj։ Kaptavun sarern aynqan mot, aynqan parz ein erevum, vor hervic kareli er hamarel nranc maqur lanjeri bolor dzorak nery, karmrin tvogh masrenu tphery։

Ashun er, terevataphov, arevi nvagh jermutyamb, darnashunch qamiov, vor careri tchghneric pokum er deghnac terevnery, xmberov qshum, tanum heru dzorery։ Nuynisk qaraphi hastabun kaghnin xonarhvum er qamu araj։ Amayi dzorerum, deghnakarmir antari ev hndzac arteri vra ijel er mi paycar txrutyun։ Jinj odi sarnutyan mej zgacvum er arajin dzyuni shunchy։

Aygum eritasard keraseninery mrsum ein, qamuc xshshum։ Simindri erkar terevnery treri nman qsvum ein irar, poghpati dzayn hanum։ Karces dziavorner ein arshavum irar dem ev simindri terevy, vorpes bekvac suser, ynknum er qamu araj։

Arevi tak zhptum er verjin arevacaghiky ev ororum deghin gluxy։

Dilan dayin nstel er hndzani pati tak, ynkuzenu chor kotchghin։ Na sovorutyun uner ush ashnany verjin angam aygin mtnelu, dur u cankapat amracnelu ev hndzany phakelu, vorpeszi dzmran curt gishernerin gayl u gazan chpatsparven nersy։

Choracac vosteri ev coghunneri mi kap zhoghovel er, drel moty։ Ev hognutyunic hangstanum er, achqy heru sarerin։ Nstel er u mitq er anum akanjy simindri terevneri xshshocin։

Ashnan arevy jermacnum er nran, dzori xaghaghutyuny durekan er։ Carerin phatatvac vazern ororvum ein qamuc, Dilan dayu mitqn el taruber er linum, inchpes qamineri berann ynkac chor terev։ Qamuc hndzani drnaky meghm tchrnchum er, ev mashvac dury doghdoj ergum er mi hin erg։

Ete arevy chxonarhver depi mayramut, na aranc hognutyan erkar kmnar ayd dirqov ev cher hagena mrgery qaghac ev arden deghnogh careri sosaphic։ Shutov kijni dzmer, ev vov giti, bacvogh garnany noric piti inqy bana aygu dury, te mi urish dzerq։

Ashnan xaghagh orin nran hatcheli er ev simindri terevneri xshshocy, ev vazeri orory, ev hndzani drnaki ergy։ Aydpes mi angam el, shat tariner araj, tchrnchac aygu dury։ Eli arev or er։ Hndzani stverum, urenu koghovneri mej, sev xaghoghy shoghshoghum er։

Nersy: qare tashti mej, Dilan dayin, minchev cnknery bac votnerov, tchmlum er xaghoghy ev arnaguyn shiran qare tashtic corum er kave karasy։

Hndzany shog er։ Tchmlum er xaghoghy, inqn iren dndnum kaytar mi erg ev qrtinqi katilnery glorvum ein, ynknum shirayi mej։ Eritasard er ayn zhamanak, eraknerum aryuny erum er ibrev tund gini։

Dran dzaynin Dilany gluxy durs hanec։ Aygum voch voq chkar։ U hankarc, erb simindri margerum erevac glxi var kapuyt mandily, inqy pahvec ghran hetevy։

Karces havq er taqnvel antari mtin xorshum։ Apa vizy erkarec, inchpes kaqavy deghnac arterum xshshyun lseluc, ev mi jahel kin durs ekav simindri xit artic։

Durs ekav, tchotchec barak marminy, vorpes egheg ev kaqavi manr qaylerov surac depi hndzany։

Sonan er, zar mandilov noraharsy, luys atamnerov ayn aghjiky, vor aynpes zrngan cicaghum er, erb arvaki mej kaxum er spitak srunqnery, isk dracu tghan: Dilany, jur er cncghum nra voghkuyzi pes gangur mazerin։

Harsy phaphuk qaylerov, inchpes aycyamy dzyuni vra: motecav hndzanin։ Dran mot zrngacin sonayi shale shapiki arcat surmanery ev ners mtav, inchpes miamit havqy vandaki bac drnov։

Hankarc tesav nran, cncvec, vostyun arec depi et, bayc mi krakvac dzerq phakec hndzani drnaky։

— Baghy mard kga, Dilan, — doghalov xndrec na։

U chimacav ginucn er, te hndzann er taq, Dilan dayin chimacav։ Sonayi akanjin shshnjac.

— Kac, anxightch…

Shshnjac u pindpind phatatvec nran։ Aynqan durekan er nra shuyy ver charac, lajvard halavi hoty, aynqan taq er hndzany։

Sonan odzi pes kerumer arec, phordzec azatvel nra bazukneri oghakic, karotov xndrec, xostacav։ Vorpes egheg tchotchvec nra dalar marminy ev mejqy xonarhec… Animast maqarumic hognac, harsy srtabux nran yncayec ir marminy, vorpes anarat zoh։ Ev na agah hamburec harsi karmir lar shrtunqy, anhagurd hiacav voskedeghdzan hyuserov, vor cphum ev xshshum ein luseghen lanji vra։

Heto tevy jardvac havqi pes Sonan amachkot durs trav hndzanic, mi angam el shororac aygu shaghot xoteri vra ev nersy toghec lajvard shapiki buyry։

Isk zrngan surmanery kaytar kotchakneri nman caph ein zarkum։

Nranq mankutyan ynkerner ein ev nranc sery cnvel er nuynqan annkat, inchpes mi gisherum bacvum e mug manishaky։ Aruneri aphin, ayginerum, dashteric xurdz krelis, amarva lusnyak gishernerin xoti dezi mot, amen tegh ayd sery cicernaki pes tchrvoghum er, minchev hasunacan nranq, ev mi or el mecatun harevani shemqov ners mtav Sonan, harsi qoghy eresin, arcunqic karmrac achqery paycar, vorpes lernayin covak։

Harsaniqic chors amis heto, patahmamb handipel ein irar aygineri tchanaparhin։ Dilany nran kangnecrel, harcrel er haly, Sonan taxicov totvel er usy ev arag heracel։

Handipumy borboqel er nran, bayc arajva nman motik linelu cankutyuny, ibrev xor erknqum nazov tchaxrogh trchun, erbeq cher ijnum nra shemqin։

U hankarc ayd havqy tarec nra usin…

Inchu ekav aygin, ardyoq Sonan mankutyan arvaki jrern er karotel, te patahmamb motecav hndzani drnakin mtacelov, vor nersn el amayi e, inchpes aygum։ Dilan dayin minchev verjy chimacav ayd։

Mi qani angam motecav, kamecav nra het xosel, bayc Sonan xuys tvec։

— Togh, Dilan, gna qez hamar…

Ev el irar chtesan։


Dilan dayin miayn gishery tun gnac։ Amboghj ory tapharel er dzorum, eghel er harevani aygu shrjakayqum, aghbyurn er gnacel, phoghoci ankyunum kangnel er, bayc voch mi tegh Sonayin cher tesel։

Lusnyak gisher er, erkinqn anamp։ Phchum er gisherva hovy։ Dilan dayin parkec dezi glxin, nor harac xoteri vra u quny chtarav։

Hazaravor choracac caghikner burum ein xoti xurdzeri mijic ev lusnyak gisherov nran aynpes er tvum, ases ayd nuyn dezi vra parkel e Sonan ev xurdzeri mej toghel lajvardi buyry։

Lusabacin halvecin astghery, gisherva lazury gunatvec։ Erb caghiknern artnacan gisherva nirhic, ev coghy shoghshoghun katilner sharec narnjaguyn qareri vra, arevi arajin shogheri het, gyughi dimac, deghnac arterum, zartnec kaqavy.

— Kax-kgha, shaxkgha…

Lsvum er kaqavi tav ergy։ Aveli verev, antari xorqic, kanchum er mirhavy։

Dilan dayin ver kacav, usy gcec kaycqarov hracany ev eresy dardzrec depi saralanji antary, vorteghic kanchum er mirhavy։

Sirt chuner ijnelu aygin, tesnelu hndzany։

Qaylum er Dilan dayin shaghot xoteri mijov, hndzac artern er kox talis, voskeguyn cghnotnery, ev gluxy kax bardzranum depi antary araheti kermannerov ev tpheri mijov։

Aha tchamphi ezrin: masrenu parav tuphy, nra mot taphak qary, vori vra hovivnern ayzhm el agh en canum vochxari hamar… Xurdz ein krum miasin: inqy, Sonan։ Arevy xandzel er aghjka eresy, voskedeghdzan hyuseri cayry։ Deghin cghnoti phshranqner kayin mazeri aranqum։

Kalic dziery qashum ein, hasnum ayd qarin, ev dziery kangnecnum։ Inqy bardzracnum er Sonayin dziu vra, heto ir dzin nstum ev gnum artery xurdzi։

Mi angam el Sonan xndrec, vor miasin nsten։ U mi dzin hetqic qashecin։ Arjevy Sonan er nstel, hetevum inqy: Mi dzerqov sandzn er pahum, myusov grkel er nra barak marminy։ Aghjka camery qsvum ein nra eresin։

Isk myus aravoty, erb ayd qarin hasan, ev inqn arajarkec noric miasin mi dziu nsten, Sonan haytnec, vor mayry handimanel e iren ev xstiv patvirel arandzin nstelu։

— Inchu։

— Amot e, — asac aghjiky ardar zhpitov։

Dilan dayin motecav mi dezi, dzerqy koxec xurdzeri mej ev taqutyun zgac։ Kecacel ein xurdzery, gisherva xonavutyunic haskery tmkel ein։

Erb canot artin hasav, henvec kaycqarov hracanin, mitq arec։ Sonan aystegh mi amar qaghhan er anum, kranum er corenneri vra, matnery phush ein mtnum։ Sonan hndzvori hamar hac er berum, qrtnum er arevi tak ev qrtinqic shapiky phakchum er lanjin։

Liner, aynpes liner, vor inqy hndzvor liner, nranc arty hndzer, Sonan hac berer iren, shapiky qrtner ev qrtnac nster koghqin։

Et nayec Dilan dayin, ekac tchanaparhin nayec։ Mard chkar, ashnan merk dashtern ein։ U miayn masrenu karmir tphern ein, ev phaylun masurnery deghnac terevneri aranqum։

Hankarc mi tphi hetevy lsvec kaqavi dzayny.

— Kaxkgha, shaxkgha…

Dilan dayin zguysh qaylerov, kuzekuz motecav tpherin։ Hndzac artum kaqavnery havaqum ein ynkac hatiknery, ktcaharum taphvac haskery։ Meky cher, shat ein։ Catkotum ein, ororum ger marminnery։ Gar nan erku tchuter mi haski hamar krvum ein ktuc ktuci։

Dilan dayin choqec, nshan brnec։ Mi ger kaqav spitak vizy dzgec, sksec chors koghmy nayel։ Myusnery lrecin, tap arin cghnotneri mej։

Qamin xshxshacrec tphery, inchpes Sonan: simindri erkar coghunnery… U xshshocy kaqavnerin hasav te che, iskuyn phrralov mi qani hanguyc arin odum, ijan arev arac arteri vra։

Tchanaparhy sharunakec։ Qani gnum tphern aveli ein shatanum, arteri mej erevum ein hatukent kaghniner: crvac, kracac, kaycakic xarnvac։ Ases pahapanner ein kangnel antari ev arteri sahmanum։

Arahety barakum er։ Verjin artern er kox talis, Antaric hovy phchec nra demqin, rungnern agahoren ccecin antari xonav u zov ody:

Antary canot er nran, giter, te vortegh e sirum buyn dnel u kanchel mirhavy, mtin antarneri voskephetur trchuny։

Antari mej mamrot zhayrer kayin, arjabner, qamuc ynkac daravor kaghniner, voronc vra sunkery shar ein ynkel։ Careri kisachor tchghnery mamrotel ein ev kisaxavari mej karces hetin votqeri vra brdot arjer ein kangnac։

Zhayrerin chhasac: dimacic lsvec hracani paytyun։

Aghmukic drngac antary, deghin terevneric coghi xoshor katilnery metaghi canrutyamb ynkan xazali vra։ Mtnka xorshum tprtac gisherahavy։

Vov piti liner։ Kaycqarov hracani dzayn cher։ Isk gyughum urish berdan chkar։

— Tesnes vov e vors anum, — mtacec na։

Terevnery xshshacin։ Dilan dayin tap arav, pahvec qari hetevy։ Mirhavn er, hangist qujuj anelov phoxum er arnaguyn totiknery ev ktucov qrqrum lorenu phaphuk terevnery։

Dilan dayin taqstocic gluxy hanec nshani, hracani phoghy erkarec qari vra։ Bayc hankarc trav mirhavy, hetqic mi urishy, apa errordy, chorrordy…

Zguysh e mirhavy, dzhvar e nran xphel։ Erbemn aynqan mot e galis, aha uzum es krakel, bayc mi tetev xshshocic, nuynisk vorsordi xor shncharutyunic, bacum e tevery, trchum e gndakic arag, cghrtum, ptuytner anum tandzr sagharti vra ev andzayn ijnum mi urish tegh։ Zguysh e mirhavy, qujuj anelis dzgum e vizy, aj u dzax kranum ev apa noric erkarum vizy, chors koghmy nayum։

Dilan dayin taqstocic durs ekav, tchanaparhy sharunakec։ Arden antari xorqn er. tegh-tegh carern ananc patnesh ein kazmel։ Terevnery haryuravor tariner taphvel ein irar vra, areveres chein tesel u chein phtel։ Careri bnery taghvel ein terevneri kuyti mej ev tchyughery txsamor teveri nman phrel stverum kapuyt sunkeri vra։

Dilan dayin kox er talis choracac terevnery, taghvum, inchpes hardi sheghji mej, saytaqum ev tchghneric brnelov tchanaparhy sharunakum։

Hasav aghbyury, kracav kusht jur xmec։ Qich heto ijav lorenineri dzory։

Nerqev, qareri vra, aynqan shat mirhav kar… Arevy taqacrel er mamrot qarery, voskephetur mirhavy, teverin sev puter, trchum er qaric qar, kanchum, ktcaharum harevanin, egi shurjy ptuytner anum։

Nshan brnec։ Erb qary kayc tvav ev kaycic brnkvec varody, hracani phoghic boc u mux elav, dzorery vorotacin ahavor ardzaganqov, dzoric tran mirhavery: tevery layn, phaphuk bmbulov, tevery phrac ashnan arevi voske shogheri tak։

Siayn meky tprtac, mamrot qaric vayr ynkav tphutneri mej։

Dilan dayin vra vazec ev vazelis nkatec, vor mi spitak shun, lezun hanac, catkec tphutneri koghmy։ Vorskan shan shunchn u Dilan dayu dzerqery miasin dzgvecin depi arnot mirhavy։

Nra matnery dipan deghin bmbulnerin, bayc viravor mirhavy hankarc tevin tvec, trav ver։ Erku phetur ororvelov vayr ynkan, ashnan deghin terevneri nman։

Dilan dayin aphsosanqov nayum er arnot mirhavi hetevic, erb hankarc, shat motik, lsvec votnadzayn։ Et sayec, achqery zarmanqic laynacan ev hracany bnazdmamb dzerqic vayr sahec cari hetevy։

Antarapahn er, achqery: kas-karmir acux… Motecav, bghavec, ev minchev ushqi kgar, nra mtraky ody tcheghqelov chaphec Dilan dayu usy, minchev tiakneri voskory, mrmury cakec, inchpes eghinji harvacy bac mseri vra։

Antarapahy harvacum er nran ev zayranum, vor Dilan dayin phaxcrel er nra zarkac mirhavy։

Antarapahi vorskan shuny mek nayum er tirojy, mek: Dilan dayun, mrrum er, pochy getnov talis, mek berany bac: huzmunqic horanjum, mek el anhangist hototum tphery, vortegh qich araj tprtum er arnot mirhavy։

Anaknkal handipumy nran shshmecrec… nranq arden heracel ein, erb Dilan dayin ushqi ekav, nayec nranc hetevic, mtaberec shan karmir eraxy…

Dilan dayin nstec qari vra։ Cavic nra demqy kckvum er։ Mejqy karces shikacac shamphurnerov xandzel ein, achqi taky harvacic taqacel er։ Erkar mitq arec Dilan dayin, achqy mirhavi erku pheturnerin։ Mi anhun darnutyun ev kskic averec nra chqnagh ory։

… Arevy xaghum er mayramuti amperi het։ Antarum lrutyun er։ Mirhavy trel er heru… Mamrot qari vra erku phetur er ynkac, deghnaguyn-sev puterov, isk tphi chor tchyugherin: aryan katilner։

Dilan dayin dzorov ijav nerqev։

Erbemn eraz er tvum mirhavy, bayc mtraki teghery mrmnjum ein, achqi tak cav er zgum, votqery doghum ein։

Seghmel er hracani taq phoghy, inchpes mirhavi marminy, vorin miayn mi vayrkyan shoshaphec ev matneri cayrov zgac, vor bmbuly phaphuk e։ Mirhavi marminy: taq bmbul, inchpes Sonayi marminy: lajvard shapiki mej։

Tun chgnac։ Qarqarot arahetov ijav aygin։ Tchrnchac hndzani drnaky, ners mtav, meknvec qare hataki vra։

Erb aravotyan arevi shoghqy hndzani drnaki tcheghqov phaylec nersum, Dilan dayin zartnec, trorec achqery ev achqi tak cav zgac։ Urucqy cher ancel։

Ayd ory na qare tashtum aveli zayracac er tchmlum sev xaghoghy ev cher zgum, te inchpes qrtinqr glorvum e tchakatic, katum pghtor ginu mej…

Ashun er, paycar ashun…

Hndzani araj nstel er Dilan dayin, gluxy xonarhel krcqin u mitq er anum arevi tak: ancac-gnacac oreri masin։

Ayd ashnan hajord amary Sonan merav erexayi vra ev lac lacin nra mayry, amusiny, barekamnery։ Urish aghjik gnac nra teghy, Dilan dayin el kin arav, bayc hishoghutyan mej havityan anjinj mnac Sonan, hndzany, lajvard shapiky, arcate surmanery։

Dimaci blraki lanjin gerezmanatunn e։ Sonayi gerezmanaqari vra mamur ka, grery vaghuc lcvel en hoghov, qary teqvel e mi koghqi vra ev taghvel hoghi mej։

Sonayin lajvard shapikov taghecin։ Arden vaghuc phtel e lajvardn el, voske mamuri nman marminn el…

Qani ashun er ancel ayn oric, hamarq chuni։ Giti, vor inqy zaramel e arden, qaylelis henvum e phaytin, achqy chi tarberum ashnan antari guynery, akanjy sur che manrik votnadzayn lselu։

Hndzani araj xoxojalov hosum er arvaky, gisher-cerek jurn aghmkum er, jri anvaxtchan ev anqnneli zruycn anum mamurnerin, qarerin…

Dilan dayin arvaki koghmy nayec, zhptac։ Nra hishoghutyan xavar andndum bockltac ayn ory, inchpes miaynak astghy mtin erknqum։ Ayn ory, erb Sonan srunqnery kaxel er arvaki vra ev cicaghum er…

Apa mitqy sahec, arahetov ancav depi antary։ Mirhav kar antarum, trav arnakolol, erku phetur toghec phaphuk mamurneri vra։ Mirhavi pes er Sonan, achqery xaghoghi sev hatikner, — tariner araj, mi arevot ashnan, erb ir jlut votnery pghndzaqari canrutyamb tchmlum ein xaghoghy, ev anapak ginin shit ar shit corum er matneri aranqov…

Mirhavi pes trav Sonan, hetqic toghec txrutyun ev darnataxic husher։

…Dilan dayin ver kacav, et qashec hndzani dury, erkate phakn amracrec, minchev myus garun։ Apa kracav, dzhvarutyamb shalakec choracac vosteri ev coghunneri kapy, ev hognac votqery cerunu hushik qaylerov phoxec depi aygu dury։

Aygum el voch voq chmnac։

Miayn irikva hovic xshshum ein simindri koshtacac coghunnery, choracac terevnern anhangist xmbvum ein ays u ayn ankyunum, tprtum husahat ev anmrunch parkum sev gubi mej։

1926—1932


Mtnadzor


Mtnadzor tanogh miak arahetn arajin dzyuni het phakvum e, minchev garun voch mi mard votq chi dnum antarnerum։ Sakayn Mtnadzorum ayzhm el tavut antarner kan, ur voch voq chi eghel: Carern ynknum en, phtum, ynkac careri tegh norn e clum, arjery par en xaghum, sulum en chobani pes, vornum en gaylery, dunchy lusnyakin meknac, varaznery zhaniqov phorum en sev hoghy, ashunqva phtac kaghinner zhoghvum։

Mi uruyn ashxarh e Mtnadzory, qich e asel kusakan u vayri: Tvum e, te ayd moracvac mi ankyun e ayn oreric, erb der mardy chkar, ev braco dinozavry nuynqan azat er zgum iren, inchpes arjy mer orerum։ Guce aydpes e eghel ashxarhn ayn zhamanak, erb qaracuxi hska shertern en goyacel ev sherteri vra pahel vaghuc anhetacac buyseri u soghunneri hetqer։

Hima el Mtnadzorum mug kanach mashkov xlezner kan, mardu eres chtesac, marduc erkyugh chunecogh։ Parkum en qareri vra, arevi tak, zhamerov karogh eq nayel, te inchpes e zarkum phori mashky, tuyl eraki pes, karogh eq brnel nranc։ Xleznery Mtnadzorum marduc chen phaxchum։

Bardzr en Mtnadzori sarery, dranic e, vor amran erkar orerin el arevy mi qani zham e luys talis Mtnadzori antarnerin։ Ev erb heravor hartavayrum arevy nor e teqvum depi arevmutq, Mtnadzorum stvernery tandzranum en, sagharti tak antaphanc xavar e linum, arjery vorsi en durs galis, varaznern ijnum en jur xmelu, ir vorji araj zil vornum e gayly, vornocy hazarberan ardzaganqov zrngum e Mtnadzorum։

Gisher e darnum, ev gisherva het vorsi en elnum Mtnadzori bniknery։ Arjy tandz e utum, irar tatov en talis, tavalglor en linum chor terevneri vra, daran mtnum, henc vor zgum en vayri xozeri motenaly։ Arjy gite varazi zhaniqi taphy, naxahardzak chi linum։ Ete tkar mi xoz et mna myusneric, arjy tati mi harvacov tcheghqum e phaphuk vizy, mi erku patar laphum, leshy cackum chor caxov u terevnerov, qar dnum vran, phntphntalov heranum, minchev leshy hoti։

Ete hankarc varaznery lsen et mnacac xozi tchichy… Sracayr treri pes shoghshoghum en zhaniqnery, anshnorhq sharzhumnerov arjin mnum e bardzranal kaghnu vra։ Kataghi dzieri pes varaznery vrnjum en, zhaniqnerov akosum kaghnu tak, zarkum cari bnin։ Mtnadzori ceruni antarapahy mi garunqi tesel e varazi kmaxqy zhaniqy minchev armaty xrvac cari bnum, cari tchyughi aranqum arji satkac qototin։

Vayri varazi pes er antarapah Paniny։ Mi hresh er na, antarapeti tarazov, kokardov glxarky glxin։ Antarum hankarc kerevar, phaytahati koghqin kkangner, knayer, te inchpes na arag kacnahar e anum cary։ Mek el, taqstocic durs kgar, kmrnchar aynpes, vor arjern el ein qnic zartnum ev vorjerum mrrum։ Leghapatar phaytahatin mnum er kam phaxchel, kam odzi pes crmratel Panini mtraki harvacneri tak։

Paniny vorsord er։ Vec shun uner, meky myusic kataghi։ Shneri het vorsi er gnum Mtnadzori xorqery։ Dzmran lusnyak gishernerin, erb vaxic voch voq cher motenum Mtnadzorin, Panini shnern antari bacatum arji het ein kox kenum, kam halacum ein xrtnac paxrayin։

Paniny vazum er shneri hetevic, hrtchvanqic tchchum։ Gisherva vorsy nra hamar harazat tarerq er:

Aravoty bacvum er, dzyuni vra aryan shiter ein erevum, aystegh-ayntegh xarnixurn hetqer, xeghdvac gayli diak, kotratac tchghner։ Mi phchaki mot nstum er Paniny, minchev shnery vorsi misn uten։

Na spanac ev voch mi kendanu dzerq cher talis ev shnerin kshtacneluc heto veradarnum er tun։ Ete tchanaparhin tesner mekin goghacac phayty shalakin, Panini shnery piti hardzakvein nra vra, halacein, minchev qaph-qrtinqi mej korac, aryunlva mardy karoghanar mi tegh patsparan gtnel։

Ayspes er Paniny։ Nra sarsaphy herunerum er taracvac, nra masin berneberan patmutyunner ein anum։ Voch voq chgiter voch nra azgutyuny, voch havatn u cagumy։ Asum ein, vor naxkin spa e, mard er spanel, nstel er bantum, heto antar gnacel։ Hyusisi antarneric mekum na ir knojn er spanel vorsi mi gisher, aveli tchisht: shnerin hramayel er gzgzel knojy։

Aydpes ein patmum antarapah Panini masin։

Gyughum Avin lav vorsordi hambav uner։ Tan aprusti mi masy na Mtnadzori xorqeric er hogum։ Bacutnerum mirhav er vorsum, arteri mot kaqav u lor, takard er larum aghvesi hamar, erbemn el Mtnadzori xorqern er gnum, zhamerov nstum qari qamakin, minchev varaznery jri gayin։

Avin nshany tchisht er brnum, berdani gndaky varazi tcharpot koghqin mec verq er bacum։ Varazy tavalglor er linum, cavic zhaniqnerov hoghy phorum, armatner pokum, heto xrrocov getin ynknum։

Ev ete Paninic erkyugh cher anum, kam teghyak er linum, vor antarapahy Mtnadzorum chi, chor caxeric el mi shalak er anum, cacuk mi tegh pahum: gisherov tun tanelu hamar։

Ayd orn el na vorsi er gnacel։ Tarm hetqer kayin dzyuni vra։ Avin mi hetqov gnac ev henc vor blraki gluxy bardzracav, tesav erku aghves։ Minchev krakeln aghvesnery phaxan։ Ayd Avu hamar vat nshan er, vorsr hajogh chpiti liner։ Mi qich el man ekav, paxrayi hetq tesav, phntrec u chgtav։ Ev vorovhetev ayd ory Paniny antar chpiti gar (na lsel er, vor antarapahy hivand e), Avin geradas hamarec mi shalak cax tanel tun։

Iriknadem er arden, erb Avin shalaki caxy drec qarin, nstec mi kotchghi: mi qich shunch arnelu։

Vorsi mi shun erevac, hototec Avun, ancav։ Avu shunchy phorn ynkav։ Erevac erkrord shuny, errordy, shneri hetevic el Paniny։ Ases getni takic busav։

Meki demqy qatan er, myusiny karmir tchakndegh։ Paniny tqotec, vorpes Mtnadzori arj։ Ev erb bardzracrec knuty, Avin el mejqy crec, gluxy dzerneri mej arav։ Avun tvac, te Panini dzerqy qaracav, knuty sarec dzmran iriknapahi curt odum։ Paniny knuty et qashec, ev erb Avin gluxy bardzracrec, nran tvac, te Mtnadzorum mi satana e qrqjum։

Erkyntranqy tarorinak tvac Avun։ Kam qsan rubli tuganq antaric phayt goghanalu hamar, kam el Mtnadzori mi arj spanel։ Ev erb Paniny mi angam el krknec ir arajarky, shrtunqnery et tarav u xul cicaghec։ Avin teghic ver trav, caxy toghec ev ekac tchamphov et gnac depi Mtnadzor։ Antari ev voch mi arj Panini tuganqi giny chuner։

Avin nayec berdani patronnerin, chuxayi pheshery havaqec gotu tak, phaphaxy pind koxec glxin։ Na dzyuni vrayov nuynqan tetev er qaylum, inchqan arjy chor terevneri vra։

Mi angam et nayec Avin ancac tchamphin. voch Paniny erevac, voch el shnery։ Lusnyaky mec dzyunagndi chaph luys er talis, artacolum er lusni luysy dzyuni byureghneri m ej։ Avin parz tesnum er cari bnery, ekac tchamphan, ynkac hastabun gerannery։

Ijav dzory, lsec, te inchpes saruyci tak xoxojum e jury։ Jri dzayny nran hishecrec erman katsan, tuny, varac ojaxy։ Tany erevi spasum en arden։

Hetevic tchyughi kotrvelu dzayn lsec։ Tvac, te dzyun i canrocic mi tchyugh jardvec։ Ver bardzranalis Avin zgac, vor meky hetevum e iren։ Et nayec, mi mardaboy arj er kangnel mi qich heru, tchyughn usin, chobani mahaki pes։

Avin berdany meknec, ev erb arjy tqotelov den gcec usi phayty, chorqotani dardzav, berdany vorotac, krakoci dzaynin dzorern ardzaganq tvin, cari tchyugheric dzyun taphvec։ Arjy vornac։ Berdani cxi mijic Avin tesav, te inchpes arjy mi vostyun arec, tatery berdani phoghin meknec։

Mtnadzorum sksvec anhavasar mi kriv mardu ev gazani mej։ Arjy tatovn er talis, ashxatum getnov tal mardun։ Avin mi dzerqov pashtpanvum er nra harvacneric, myusov phordzum berdani phoghy arji eraxi mej koxel, krakel mi angam el։

Cars er linum arjy hetevi votneri vra, dzyun shagh talis, ynknum, bardzranum։ Hankarc arjy berdani phoghy berann arav, sksec krcotel։ Avu dzerqy sahec berdani vrayov, maty bnazdabar seghmec ker erkatin, berdany mi angam el vorotac։ Arjy vornac arajvanic el pind, mejqi vra ynkav, glorvec, vorpes ktrac geran։ Saruycin vor hasav, kangnec votqi, phordzec ver bardzranal։

Avin errord angam krakec, berdani gndaky xrvec dzyuni mej, vzzac, inchpes shikacac xophy darbnoci jraqarum։ Errord krakocy nra berdani verjin tchichn er: Avin minchev verjn el chimacav, te inchu chorrord phamphushty berdany ners charav։

Arjy vornocov mi vostyun el arec, Avin shat mot zgac viravor gazani taq shunchy, crvec, ev erb arjy taghvec dzyuni mej, Avin et vazec, dzyuni mej ynknelov, ver bardzranalov։ Arjy hetevum er nran։ Avin vazum er, trchum geranneri vrayov, cari tchghnery tchangrum ein demqy sur magilneri pes, saytaqum er, noric bardzranum։ Nran aynpes er tvum, te Mtnadzori bolor gazannern en vazum ir hetevic։

Cari mi tchyughy phshery xrec phaphaxi mortun, phaphaxn ynkav։ Henc ayd vayrkyanin na mi canr harvac zgac mejqin, brdot mi tat tchankery xrec cocraki mortu mej։ Lsvec mi krakoc, bayc Avin vochinch chzgac։

Paniny satanayi pes qrqjum er, votqn arji diaki vra:

Avin hima el voghj e։

Zarhuranqov kareli e nayel nran, erb phoghoci ancudardz anoghneric pahvac, mi ankyunum qashvac, sra–nra hamar trex e gorcum։

Avu hagin chuxa er, trexner, sovorakan marmin, aroghj dzerqer, voronq shat varzh kashin en cakotum, kashvi teleric hanguycner anum։ Ev sovorakan marmni vra glxi tegh mardkayin gang, amboghjovin klpvac, aranc mazi, aranc mortu։

Arjy tati mi harvacov cocraki phaphuk msi mej e xrel sur tchankery ev viravor arji amboghj zayruytov iran qashel gangi mortin, mortu het el glxi mazery, unqery, achqern u qity։

Avin shrtunqner chuni։ Voskorneri bac tcheghqic erevum en atamnery, bac e qti xorochy, ev erb Avin hamri pes xosum e, shunchy qti xorochovn el e durs galis։ Achqeri xorochnerum choracac msi ktorner kan, cari vra kisachor, mashky calcal eghac cirani pes։

Nra gangi vra voghj en mnacel miayn akanjnery։ Nayum es ev ches karoghanum voroshel cer e Avin, te der eritasard, vorteghic e galis nra dzayny, guce mard che, ayl xrtvilak, guce chuxayi tak kmaxq e ev voch mis u marmin։

Sakayn nra dzerqerin mis ka ev mashk, matnery varzh sharzhumner en anum, ev erb Mtnadzori anunn en talis, erevum e, vor atamnern aveli e durs gcum, kokordic yndhat dzayner e hanum։

U chgites: zayranum e, te zhptum hin vorsordy…

1926


Kyores


1

Qaghaqn uner erku anun: Goris ev Kyores։ Errord anuny: Koris, — talis er miayn mi mard: deghavatchar Qyalla Catury, vory qaghaqum hrchakvac er vorpes philisopha ev hin grqeri sirahar։ Guce ayd grqeric er na hanel qaghaqi Koris anuny, vor izur tchgnum er taracel։ Nran hamamit er miayn zhamhar Parseghy, vory ev miak unkndirn er Qyalla Caturi dzeragir xorhrdacutyunneri: tchshmarit havati, amusnalucutyan ev «Eric tarri phoxakerpman masin» ։

Qaghaqn uner erku anun ev ayd erku anvan mej, inchpes ynkuyzi erku ktchepi mej, parphakvum er mi qaghaq erku imastov, mi bnakavayr erku tarber zhoghovrdov, voronq unein irenc arandzin sovorut yunnery, arandzin shahery ev minchev angam nranc anunnery tarber ein ev patahum er, vor ayd erku azgery irar lezu chein haskanum։ Mi koghmy «otarakannern» ein, kam inchpes kyoreseciq ein asum: gharibakannern ein, — myus koghmy bun Kyoresn er ev nra mijnaberdy: Sheny, ev nra nshanavor paragluxnery: Ghatrini Aghalon, vor bernac eshy getnic bardzracnum er, Paran-Paran Avanesy, vori dzayny hasnum er minchev Drngani dzory, Gyurji Obin, vori lezvic vaxenum er minchev angam qaghaqaglux Mattevos beyy։

Ghatrini Aghalon, Paran-Paran Avanesy, Gyurji Obin ev shat urish kyoreseciner, linelov bun Kyoresi paragluxnery, zhamanakakic chen eghel։ Ayd mi dinastia er hoghagorcneri, brutneri, nerkararneri, darbinneri ev tavaracneri, ceghayin dinastia, vor i dep glxavorum er bun Kyoresi ev nra mijnaberd Sheni krivy Goris qaghaqi ev nra «otarakanneri» dem։ Ghatrini Aghaloyi zhamanak Gorisy der qaghaqaglux chuner ev qaghaqy der cher taracvel minchev Mec kamurjy։ Ghatrini Aghalon derevs karogh er Gorisi vatcharakanneric ereqin xurdzi tokov shalakel ev sparnal nranc taphel dzory, ete vatcharakannery Tavrizi ktavy chcaxen yughi het barabar։ Nra zhamanaky hesht er. inqy: Shenn uner ir ktavagorcnery, ir derdzaknery, ir ijevanatnery, vortegh gisherum ein urish erkrneric qaravanner։ Verjapes Ghatrini Aghaloyi zhamanak vatcharakanneri mec masy der «gharibakan» cher, ayl kyoreseci er, aysinqn varucanq uner ev minchev angam aprum er Shenum, arevturn anelov Gorisi shukayum։

Ayl er Gyurji Obin ev nra zhamanaky… Goris qaghaqn uner ereq harkani bant, aynqan yndardzak, vor karogh er Sheni kesy mejn arnel, uner urish kalanatun: subahanoc, miaynak kalanavorneri hamar, — ayntegh er nstum gavarapety, ayntegh er dziavor pahakneri zoramasy ev Penzayi 686-rd druzhinan։ Gyurji Obin gzgzvac shorerov, inchpes hetin murackan, harbac durs er galis Sheni mijnaberdic ev cacanelov zgesti cvennery, qaghaqi hraparakum hayhoyum er qaghaq himnoghin, nra glxavorin, Kyoresy kuyr danakov mortoghnerin… Ayn zhamanak irenc maghazaneric durs ein galis Gorisi arevtrakannery: Ephrat Eremy, Malakrovni Nikolayy, Badirin Chanta-Rex Galusty, eghbayr Baghirovnery ev zvart cicaghum ein, inchpes ete hraparakum kapik par acein։ Bayc erb Gyurji Obin sksum er xagh aselov tesnel Gorisi anvani qaghaqacinerin, — ayn zhamanak nra shurjn ein havaqvum hactuxnery, xmor huncoghnery, koshkakari ashakerty, vorin varpety jri er ugharkel, mshaknery, voronq ankyunnerum spasum ein, te nranc vov hacaphor ashxatanq kta ev minchev angam qaghaqaglux Matvey Matveyichy, nuyn inqy: Mattevos beyy cher karogh ktrel Gyurji Obu ayd lezun։

Kar Goris ev kar Kyores։ Erku tarber zhoghovurd ein ev tarber ein nranc lezun, sovorutyunnery, anunnery ev mshtaborboq kraki nman nranc mijev varvum er hin krivy։ Te inch azgi mardik ein ev inch lezvov ein xosum nranq, aynqan el hesht chi patmel։ Shenum asum ein, vor goriseciq xosum en shan lezvov.

— Xoja-Baghiri tornery mer Boghari nman en hachum… Nranq inch mardik en։ Mer kcotoghi tchakaty nranc tchakatic ardar e, — aydpes er asum Ata apery, erb Goris qaghaqic veradarnum er։

— Kyoresi lezun shenavari e… Aphsos chi mer blagharodni lezun, — aydpes er asum tikin Olinkan: Matvey Matveyichi kiny, Anika tyotyayin, erb nranq nstum ein frap xaghalu։

— Hay Grisha, Misha, Masho, chem imanum el inch shasho… Aphsos chi mer Mangasary, mer Manuchary, mer Sonan… Hers vor harsin kanchum er Manishak, Manishak, tasy manishak er bacvum, — aydpes ein xosum amenamolerand kyoreseciq, voronq caghrum ein Gorisi otarakanneri vomanc shlyapan, anvanelov klibo ev cghaman, vomanc kananc: anvanelov shinovi tiknik, vomanc moruqn ein caghrum, anvanelov kuturuz ev ayl aynpisi xosqerov, vor grqi mej yndunvac chen: Kyoreseciq caghrum ein qaghaqacinerin, horinelov makanunner: Pristavi Tazi, Tephrac Erem, Ambari katu Soghomon: avag eghbayry Avagimovneri, voronq vatcharum ein alyur ev brindz։

Ete mi aydpisi hin kyoresecu harcneir, te inch azgic es, na kaser tohmi anuny: Avetanc, Shalunc, Bakunc ev vov giti inchpisi azganunner, — vorovhetev nranc lezvov azg nshanakum er tohm, gerdastan, tun, vori bolor andamnern irar het kapvac en aryan kapov։ Isk ete nran bacatreir, vor azgutyunn es harcnum, ayl voch te tohmy, na kpatasxaner.

— Kyoreseci em… Zangezuri mard em, — karces «Zangezuri mard» ayd nuynpisi azg e, inchpisin rusy, angliacin, turqy։

— Ata aper, ba du hay ches։

— A qez matagh, de es inch imanam inch em, e… Toghnum en glxis mej hush mna, vor imanam, te es inch em… Espes vor gna chem imana, te es Atan em, te en aghbanocum hachoghy…

— Verjy, Ata aper, ba du hay ches…

— De hay em mi takov mi glxov։ Vor avazanum mkrtvac em, uremn hay qristonya em eli։ Ho anhavat nasrani chem… Hima vor hay em, inch em arel։ Gluxs ho meghrot chem arel։ Voch u phuch lini xoja-Baghiri tory, erku ber coren tara…— Bayc yndhatenq Ata apor zruycy, vorovhetev bnik kyoreseci linelov, na xosum e cor talov ev canr-canr, karces barery dzulelov taphum e ev der erkar kpatmi, te inchpes xoja-Baghiri tory nran xabec ev erku ber coreni dimac tvec mi vochinch ban: mi qani arshin chit, paravi hamar halavacu, erku grvanqa shaqar, mi qich brnoti, ayn el kesy hogh։ Yndhatenq Ata apory ev harcnenq, te xoja-Baghiri tornern inch azgic en։

— Shan azgic en xojaBaghiri tchtery… nranq en azgicn en, vor xightch asacd chuni։ Nranq nasrani en, nranq moltani en, nranq mard plokogh azgic en…

— Ata aper, nranq el hay en, teghaciner en, hay vatcharakanner en Goris qaghaqic, minchev angam karogh e, vor xoja-Baghiry qo Ohan papi xacheghbayry eghac lini։

— Vor nranq hay linen, es hayutyunic durs kgam, — Ata apery sksum e zayranal, — hayy es em, Ghurdanc Ison e, vor camaq hacin astvac e kanchum, — chka։ Hayy var kani, car ktnki, shalakov phayt kberi, qerc kqandi, hayy xeghtch u krak rahat e es dzorerum barachogh։ Xoja-Baghiri zharangnern inch hay en, kam Avagimovnern inch hay en, asenq nranc papi anuny hay e։ Isk ete asum es, vor xoja-Baghirn im Ohan papi xacheghbayrn eghac lini, urishn el asi, chhavatas։ Im Ohan papi xacheghbayry eghel e Bakunc Vishapy, vor mi nstelum yot hac kuter… Ay, te vov e eghel im Ohan papi xacheghbayry… Isk xoja-Baghiry urish azgic er ev karogh e, vor zilani eghac lini։

Kyoresn uner ir surbery: Kanach ekegheci, surb Martiros («im eress nra voti tak» — kaser Ana zizin, erb surbi anun tar), Ezan Surb, Tchgnavor ev ayl ayspisi uxtategher hin ev hnavand, inchpes ayn ynkuzeninery, vor vov gite, qani haryur tari aghmkum ein Maturi dzorum։ Vochinch ekeghecakan chkar ayd uxtavayrerum voch gir, voch xach։ Qaraphor ayrer ein bardzr qerceri lanjin ev kam xul dzorum xoxojogh mi aghbyur ev mi qarakuyt։ Miayn Kanach ekeghecin uner zhayri mej varac sandughqner, vor ibrev te yoty tari phorel er mi menakyac, teev Sayu Sadin, Kyoresi nshanavor qerc qandoghn asum er.

— Chors phut korek tveq, te yot shabatum edqan chqandem, im hor tghan chem:

Kyoresn uner aydpisi uxtategher, mrotac paterov, hoghe sev tchragnerov, ojaxi qarerov, vorr erbemn taqanum er mataghneri krakic ev erb cuxy bardzranar, mi ceruni nayum er, te qamin vor koghmn e qshum cuxy։ Ayd miamit cerunin havatum er, te cuxy ur gnar, ayn koghmi artern ayd tari shat berq ktayin…

Ev patahum er, vor cuxy gnum er depi Clangi taxty, vortegh xoja-Baghiri qsan oravar artern ein: Cerunin barkanum er.

— Es piti im vochxary qez matagh anem, vor du hacy xoja-Baghiri vordinerin tas։

Ev asum en, vor mi angam, erb mataghi cuxy phartam qulanerov gnacel e qaghaqi vra ev minchev angam phrvel e qaghaqi shukayi vra, Zdin Habud anunov mi bnik kyoreseci surb Martirosi maturi arajic kisaeph katsan grkac tarel e Ezan Surbi dzory, aselov.

— Ezan Surb, ete du el surb Martirosi nman lirb es, mataghy kacem shneri araj…

Erbemn paltonavory, aysinqn Goris qaghaqaciq: Ephrat Eremy, Anika tyotyan, tikin Olinkan, Kizikov Isaky handerdz yntanyoq, Sahak Sergeyichy: tagavorakan usumnarani tesuchy, Avagimov eghbayrnery, Tchagharin Mughrovy: arcatya medalnerov, Kartchik Kever beyi aghjiknery, navtavatchar Gyorgin, Lalazaranc tunn irenc nshanavor aghjiknerov, voroncic meky Herselyan amenachqnaghn er qaghaqum ev kochvum er «Tevy kotrac hreshtak», vorovhetev Herselyan qaylum er dzax usy mi qich bardzr, erbemn ayd ahagin bazmutyuny liqy zambyughnerov uxt er gnum surb Martiros, gnum er zugvac, zardarvac, guynzguyn hovanocnerov, voroncic amenagegheciky: erknaguyn metaqse, — hov er anum oriord Herselyayin ev eritasard chinovnikneri u gorcakatarneri mi xumb, vor hetevum er Lalazaranc aghjiknerin ev manavand tevy kotrac hreshtakin, — hianum er Herselyayi xshxshan shorerov, barak marmnov ev nra erknaguyn hovanocov։

Erb paltonavorn uxt er gnum, Sheny dzhgohum er, karces ekoghnern ayladavan ein։ Goriseciq el ein matagh anum, minchev angam Lalazaranc Herselyan, bardzracnelov zgesti pheshery, cnkachoq mtnum Er Kanach ekeghecin ev ayd zhamanak eritasard chinovnikneric meky phrum er mi tert, vor avazy chcacki nra marmar cunky։ Nranq el ein mom varum, voch ayn deghin momy, vory tchraguic taphum er sapon ephogh Savady, ayl spitak ev zar nshanov momer։

Patahum er, vor oriord Herselyan ev kam Sahak Sergeyichi dustry: Susannan, hamburum ein maturi qary ev minchev angam xachaknqum ein։

— Hoghs glxid, — nranc hetevic asum er mi kyoreseci parav, — tesnes bulvarum qanisin es pachpchel։ El surby qez hinch ani…

Ev durs ein galis ekeghecuc, goriseciq ynkuzenineri tak mataghy mortum ein, isk nranq, voronq kyoreseci ein, qashvum ein ver irenc zurna nagharayov, hin parerov ev hars u aghjik careric kaxelov parannery, tchotchvum ein xor andundi vra, phrphracnelov zgestnery։ Qaghaqacinery nayum ein nranc ev oriord Herselyan student Rubenin ruseren asum er…

— Erani nranc…

Erbemn Kyoresn u Gorisy yndharvum ein henc uxtavayrerum։ Ev nuynisk qahananery chein karoghanum hashtecnel nranc։ Caghrov, cicaghov kyoreseciq qshum ein bulki utoghnerin։ Ayd zhamanak mi harbac brut mtnum er Kanach ekeghecu qarandzavy ev ayspes er gorgorum.

— Apa du surb es… en vor navt caxogh Gevorgy qo patin mom kpcrec, inchi nra matnery chbrnecir chkpcrecir qo patin։ Apa chem asel qez, vor qsan maneti dimac erku ezs tarav, indz sovac toghec։ Inch e, nra momy voski zarov er, ha… E, Kanach ekegheci, du el es ghalbacel, — ev harbac brutn sksum er hangcnel qaghaqacineri momery, getnovn er zarkum momery ev sharunakum er naxatel surbin, — ay, asum em, dra verjy vor chtas, durd kpatem… Du surb es, te yoty dran hachogh shun…

Aydpes amen inchov tarber ein Gorisn u Kyoresy ev manavand Sheny: Kyoresi mijnaberdy։ Tarber ein nranc lezun, sovorutyunnery, tarber azg ein ev nuynisk nranc havatn urish er։ Nranq koghq-koghqi aprum ein ev nranc mijev krivn anpakas er, hin krivy, inchpes hin er dzory ev dzori gety։

2

Inchpes dzory ev dzori gety…

Bayc nuynisk dzori gety qandum er Kyoresi koghmy, vorovhetev Gorisy phrvel er bardzradir tapharaki vra mianman tnerov, voronq bazhanvum ein havasar qarakusineri ev amboghj qaghaqy nman er zinvorakan tchambari։ Ayntegh amen inch aynpes er, inchpes qaghaqi spitak bantum։ Phoghocnern ughigh mijancqner ein: havasar laynutyamb, tnery mianman kamerner mec u phoqr, erku–ereq kam chors patuhanov, voronq patac ein erkate xit vandakov, inchpes banti patuhannery։ Phoghocnerum maytery nuyn chaphi ein: nuyn qarov salac։ Tneri araj mianman carer ein: ureni, bal, ynkuzeni ev erbemn deghin akacia։ Yuraqanchyur tun zbaghecnum er chors haryur qarakusi sazhen, vori ankyunum, phoghoci vra, tunn er, mi kam erku mianman hark, — isk mnacacy: partezn er nuyn carerov, inch vor phoghocum: ureni, bal, ynkuzeni, xndzor ev erbemn deghin akacia։

Gorisn uner mi tagavorakan usumnaran: rusac shkol, ev mi hayoc dproc։ Uner mi bant, mi rusac zham, mi hayoc ekegheci, mi biliardanoc, vori patuhannerr phak ein, vorovhetev antirakan katunery sirum ein otevanel ayd apahov nerqnaharkum, — mi hyuranoc ereq senyakic, mi baghnis, vori dury zhangotel er ibr te nersi golorshuc, bayc dran araji xotery vkayum ein, vor ayl er pattchary. guce tchshmarit ein nranq, voronq ibr te baghnisi avazanneri mej tesel ein kanach gorter։ Qaghaqn uner mi zhamagorc: Sahat-saz Aandron, vory naev voskerich er ev sirum er taraqyama qochvorneri dashuynnery։ Kar mi kanditer, vor srtchatan hetevi masy dardzrel er ginetun, vorovhetev Gorisi bnakichnery surtchy hamarum ein tikin Olinkayi xmichq, isk tikin Olinkan miayn kiraki orerin er surtch xmum։ Qaghaqn uner limonadi mi gorcaran, vor himnel ein Shor aghbyuri koghqin։ Ereq taruc heto tery gorcarany caxel er urishin ev gnacel Baqu, patrasti hagusteghen vatcharelu։ Qaghaqum patmum ein, vor na ir het phaphuk phogh er tarel ev ibr te heranaluc araj na hamburel er Shor aghbyuri qary ev asel er. «Shen mnas, Shor aghbyur, im harstutyuny du tvir» … Qaghaqn uner miayn mi gorcaran ev ayn el limonadi gorcaran: aranc cxneluyzi, ev erjanik ayd qaghaqum urish voch mi cxneluyz cher mrotum phiruze erkinqy։

Bayc voch ayd gorcarany, voch hyuranocy ev voch nuynisk «Sasun» tparany, vortegh tpum ein harsnyac hraverner, gavarayin varchutyan blankner ev zanazan publikacianer turqi, qochi ev zinvorakochutyan masin, — voch ayd ameny ev nuynisk tikin Olinkayi Hay kananc Miutyuny qaghaq chein kazmum, Gorisy chein, vori mijuky, ayspes asac parunakutyunn ein vatcharakannery ev chinovniknery, dyuqandarnery ev mecamecery, inchpes kaser Ata apery։ Nranq ein bun otarakannery, voronc dem krvum er iskakan Kyoresy ev nra mijnaberdy: hin Sheny։

Inchqan el dzori gety qander bun Kyoresi koghmy ev Gorisy bardzradir linelov zerc mnar, — aynuamenayniv gety cher qandum kyoresecinerin, ayl «paltonavor otarakannery», voronq hetzhete durs ein mghum Sheny ir hin hogheric ev jrovi xotharqneric, phakum ein tchanaparhnery ev aylevs voch Ghatrini Aghalo kar, voch Paran-Paran Avanes, vor dimadrer nranc, ayl mnacel er mi xeghtch Gyurji Obi: shorery gzgzvac, aghqat, arqa: oravardz mshakneri, jrkirneri, ayrineri ev vorberi, voronq der mnum ein Kyoresi mijnaberdum, ibrev pasharvac zorq, vor sparel e hacy ev verjin katil jury ev derevs mi qani zinvorner sharunakum en krakel, irenc aghaghaknerov xlacnelov berdi mej mernoghneri kanchery։

Gorisy haghtel er։ U teev hin krivy sharunakum er, bayc ayd pasharvacneri husahat dimadrutyun er ev voch te havasarneri paterazm։ Patahum er, vor Kyoresi tghanery getum loghanalu zhamanak yndharvum ein «bulki utoghneri» het, minchev angam nranc cecum ein, qarerov qshum ein depi qaghaqt, — bayc ayd mankakan xagh er։ Inchpes arden xagh er ev ayn, erb Kyoresi harbac uxtavornery caghrov ev ahagin gorum-gochyunov Kanach ekeghecu uxtic qshum ein Kizakov Isakin handerdz yntanyoq, navtavatchar Georgun, Ephrat Kremin, Avagimov eghbayrnerin, ev minchev angam qshum ein Tchaghar Muzrovin, vori kurcqy zardarvac er medalnerov։

Kyoresy mernum er, inchpes mernum er Xuruphi dzori verjin kaghnin… Amen tari mi tchyugh choranum er, andzrevnery merkacnum ein antari hoghy ev hoghi xorqic hetzhete ccvum ein tdzev zhayrer: sapatavor ev ahreli։

Tesnelov verjin kaghnin, voch voq cher asi, vor erbemn Shhari Taxty, vortegh qaghaqn er, ev naev Taxti harevan dzorery patac en eghel xit antarov, voric mnacel e miayn mi kaghni Xuruphi dzorum։ Aydpes el voch voq cher asi, te erbemn Kyoresy, nra mijnaberdy: Sheny ir tagherov eghel e aghmkot phetak ev ayntegh, ur miaynak xoxojum e Ghatrini aghbyury, mi ahagin gyugh kar qarandzavneri mej, qerceri glxin… Vor Sal kamurjy, voric mnacel e miayn mi kamar, eghel e zhoghovurdneri kamurj, qaravanneri kamurj ev anhamar bazmutyunner en ancel ayd kamurjov, inchpes heto ancnum ein tagavorakan tchanaparhov։

Hetzhete amayanum er Kyoresy։ Andundn er suzvum hoghagorcneri azgy։ Vov mernum er, aranc bardzracnelu ayn qary, vor ynknum er hin tan patic, vov caxum er verjin horty partqi dimac ev kam geri er grvum mi vatcharakani, kam gluxy pheshi tak gnum er otarutyun: Baqu ev Andrkaspyan mi erkir, minchev Qerqi, minchev Buxar ev aveli heruner er gnum qarandzavum cnvac kyoresecin։ Aydpes «otarakannery» bniknerin mghum ein otar erkrner ev izur er Gyurji Orin sparnum, te mi or nranq gerutyunic et kgan ev bulvari careric mek-mek kkaxen «paltonavornerin» ։

Ayd sparnaliqy vatcharakannerin miayn zvartchutyun er pattcharum ev erbemn Bandirin Chanta-Rex Galusty: tchoti maghazayi ter, — mi shish oghi er xostanum Gyurji Obun, ete na xanuti araj kangner ev erger «Gorisi govqy», — mi erg, vor kapel er Niazanc Andrin ev vorov caghrum ein Gorisi vatcharakannerin ev chinovniknerin: vori agahutyuny, vori partq uranaly, vori kasharakerutyuny ev vori yntanekan keghty…

Hatukent kyoreseciner ein mnacel, voronq havatum ein, te Gorisi verjn el kga. bayc te inch verj kliner ayd, — nranq chgitein։ Miayn Ata apery, mi hargevor ceruni, ibrev tesilq nkaragrum er ayn zhamanaky, erb bazari teghn inqy kam mi urish kyoreseci var kani, pristav Vasili tneric ver noric xotharqner kdarnan ev Kanach aghbyury, vori aky xckel en Spitak banti tak, — noric khorda։ Aydpes er asum Ata apery: cor talov ev ergelov, inchpes ergelov xosum ein hin kyoreseciq։ Bayc vov piti bacer Kanach aghbyuri aky ev inchpes piti bacein, — Ata apery cher asum, ayl miayn patmum er ayn oreri masin, erb inqy hotagh tgha er ev eznery pahum er ayntegh, ur hima Spitak bantn er… Patmum er Sal kamurji ev korac tchanaparhneri masin ev patahum er, vor nran lselov meky moranum er aroryayi hogsy։

Ւsk Kyoresn aynuamenayniv mernum er։ Mi koghmic getn er qandum getaphi parteznery, erbemn phlvum ein qercery: cackelov lanjeri phoqrik artery, hoghy hoghagorci dzerqic gnum er ev ayd anxusapheli er, inchpes mahy, inchpes arevi mayramuty… Bayc nran amenic aveli mashum er Gorisy: vatcharakanneri ev mecamecneri qaghaqy, vori mot Kyoresy: inchpes mi bur dzyun xaruyki mot։

Mi angam Kyoresum eghav mi depq, voric heto nuynisk Gyurji Obin aylevs cherevac qaghaqi hraparakum, ev aynpisi ah patec Kyoresin, inchpes: ete hankarc payter Lasti xuty։

Xachi anunov mi mard bun Kyoresic, — vorin anvanum ein Cmaki Xachi, vorovhetev tarin bolor na shrjum er antarnerum ev vayri dzorerum ev aynqan er menak shrjel, vor asum ein, te Cmaki Xachin xosel chgite, ayl mrnchum e gazani nman, — Cmaki Xachin aghvesi, kzaqisi ev lisemni mortineri mi shalak tanum e Mirumovneri maghazan։ Shat vagh zhamanak Cmaki Xachin nrancic partq er arel tasnmek manet։ Ev ayd zhamanakic tarin erku angam, garnany ev xor ashunqin, Cmaki Xachin erku shalak morti er berum։

— «Nra vizy kmashi, bayc Mirumovneri drac lucy chi mashi», — aphsosum ein kyoreseciq, voroncic yuraqanchyurn uner ir lucy ev ir mashvogh vizy:

Cmaki Xachin mtacum er, vor ays angam kazatvi partqic, vorovhetev mortineri mej kayin erku aghvesi arcataphayl morti, vor hazvagyut e։ Mirumovneri maghazayum nran asum en, vor partqic derevs mnum e qarasunchors manet ev ereq abasi։

— Ereq abasin el qo glxin matagh, — ev Mirumov Kyuqin, vorin anvanum ein Kuyr gayl, hamrichy dnum e teghy։

Asum en Cmaki Xachin goracel e, inchpes: ete vran krak taphein։ Ev phaxel e aranc et nayelu…

Ereq or phntrel en nran։ Phntrel en vorsord ynkernery, phntrel en eznaracnery, minchev angam tanutererin en haytnum, erb mi or mi hortarac lur e berum, te Lachin qerci tak erevum e mi diak։ Gnum ev qerci glxic tchanachum en Cmaki Xachu diaky։ Dzorn aynqan xorn e ev anarik, vor hnar chi linum ijnel: voch paranov ev voch ayl kerp։ Ev verevic hogh en taphum diaki vra։

Ayd orerin jraghacpany patmel e, vor inqy gisherov Lachin qerci koghmic lsel e mi amehi goroc.

— Qandves du, Goris, — lsel e jraghacpany։

Ayd depqic heto Gyurji Obin aylevs cherevac qaghaqi hraparakum ev aynpisi ah patec Kyoresin, inchpes: ete hankarc payter Lasti xuty։

3

Goris qaghaqi mijuky, ayspes asac parunakutyuny, kazmum ein vatcharakannery ev petakan pashtonyanery: dyuqandarnery ev mecamecnery, — inchpes nranc anvanum er Ata apery։ Ayd mi amboghj banak er, vor ir qarashen zoranocnery karucel er getahovtum ev Shhari taxtic rmbakocum er minchev xul gyughery: antarneri xorqum, bardzr lerneri lanjin ev aynpisi xor dzorerum, vori bnakichnern irenc gyughi tchanaparhi masin ayspes ein asum.

— Mer sheni tchanaparhy kargin tchanaparh e… minchev angam bernac eshn el kancni։

Gorisy kentron er: varchakan, razmakan ev tntesakan kentron mi laynacaval gavari, vor amenayndardzakn er Andrkovkasum ev taracvum er Sevana ltchi haravayin lerneric minchev Araqs։ Lernashghtanerov ev xor dzorerov ktrtvac ayd ashxarhum aprum ein aylacegh ev ayladavan zhoghovurdner: nstakyac ev vachkatun, xashnarac ev hoghagorc ev aynpisi zhoghovurd, vor voch hoghagorc er ev voch xashnarac, ayl antarabnak er ev voch voq nranc masin stuyg ban chgiter ev nuynisk asum ein, vor nranq arandzin azg en: ayrum en, ev erkrpagum en bardzr careri ev ibr te mut cmaknerum nranq shrjum en aranc zgesti։

Ayd yndardzak gavary: Zangezury lernashghtanerov ev xor dzorerov bazhanvac er bazmativ mahalneri։ Irenq: mahalnery bazhanvum ein iraric anjat manr gyughaxmberi ev hatchax kareli er lsel ayspisi xosq.

— Minchev sari sery mer erkirn e, en eresy Aghavnu erkirn e։— Nuyn gyughacinery irenc gyughin «hayreniq» kam «erkir» ein asum, harevan gyughin: «otar erkir» kam «gharib tegh» ։

Shhari taxti bnakichnery gravel ein ayd amen «erkirnery», — inchpes mi irakan petutyun zenqi uzhov gravum e iskakan erkrner։ Mahalnery ev gyughery: minchev verjin bnakavayry, vor nuynisk gyugh cher hashvum, ayl dzmeranoc, — ayd amboghj erkrnern irar mej bazhanel ein Gorisi vatcharakannery ev chinovnik mecamecnery։ Bazhanel ein krvov ev uzheghin bazhin er ynkel amenic harust mahaly։ Ayspes: Mirumovnery hnuc anti tirum ein Minqendi bolor gyugherin, — ayn lernayin mahalnery, voronq ayzhm kazmum en Qyurdistani hyusisayin masy։ Bayanduric minchev Shotanan sephakan zharangutyunn er Baghirovneri arevtrakan tan։ Sisiani mi masy: Vorotan getic dzax, — tirum ein Frangulovnery։ Dzorery: Avagimovneri miahecan tagavorutyunn er, Kyoresy ev qaghaqamerdz chors gyugh bazhanvac ein arevtrakan erku tneri mijev։ Yuraqanchyur arevtrakan tun ir mahali gyugherum uner manr u mec xanutner ev ahagin tvov manr vatcharakanner, voronq xanut chunein, ayl dzieri vra, erbemn sephakan mejqi vra ayd xanutneri apranqy bardzracnum ein minchev leran cerpy, ete ayntegh cxum er mi ojax։

Nranq voch miayn vatcharum ein shiley, mahudvari, Irani dadaq, phondza, shal, shaqar, nal u mex, saghsi, navt, saghri qosh ev ayl ayspisi apranqner vor qaravannerov stanum ein Tavrizic, Shushuc (rusakan manufakturan: Proxorovi, Kratnikovi, Vitovi, Cindeli ev urish firmaneri mecaqanak pahestnery Andrkovkasi haravi ev Hyusisayin Irani hamar kentronacvac ein Shushi shahastan qaghaqum), — stanum ein Baqvic ev minchev angam Trapizonic ein stanum, — nranq voch miayn vatcharum ein, ayl yuraqanchyur arevtrakan tun ir mahalum menashnorh iravunqov gnum er burd, coren, anasun, yugh, panir, havaqum er gorger: tirmahi, ean, xorasan, mardashenq, patnoc, — karpetner: daraxlu, shghta-shghta ev aranc zardi, — nranq havaqum ein pghndze amanner: kuzh, kula, jam, martar, sini, badia, katsa, — inch vor dzerq ynkner ev halelov: ibrev karmir pghindz, ughteri nuyn qaravanov ugharkum ein Tavriz, Xorasan ev Ezdan shahar։

Ayd arevtrakan tnery naev yuratesak banker ein: Nranc dzerqum er dramy, nranq vashx ein arnum manetin eresun, qarasun ev aveli։ Mirumov Kyuqin, vorin anvanum ein Kuyr gayl, ir vordinerin sirum er asel papic lsac xosqy.

— Vorteghic laci dzayn lses, ners mtir, kam mard e merel, kam sovac en, kam tan tiroj dzerqy negh teghn e։ Tur, partq tur, charmexir, enpes mexir, vor hur havityan drand klanchi։

Ev mexum ein, shghtayum ein canr shghtanerov ev voronq sarerum azat vrnjacel ein, — nranq darnam ein beran dzi։ Hetzhete urchum ein sanadi davtarnery ev ghabzi myujrinery, ayn phoqrik snduknery, voronc mej hazar murhak ev hazar anun kar։

Patmum en, vor Frangulov Badal apery mi angam nstac, bac u xuph er anum aj bury։

— Aper, ed inch es anum, — harcnum e vordin։

— Ay vordi, nayum em bris ev pharq em talis astycun, te es ahagin mahaly, vonc em pahum bris mej…

Jamba Catury: hrchakavor vashxarun, erb bac er anum myujrin, murhakneri darsy zspanaki nman ver er trchum։

— Karda, — asum er vordun։ Ev vordin arnum er arajin murhaky.

— Ver arim ev part em qarasunvec manet… Eyvaz Xdyr oghli…

— Ed chi— yndhatum er hayry։

— Ver arim… Hisunmin manet… Gichunc Taniel…

— Ed chi…

— Ver arim… Mehti Ghuli Imamverdi։

— Tivy qani e, — harcnum er Jamba Catury։

— Hulisi 25-y։

— Esor 16-y chi։

— 15-n e։

— Ed meky hani… asum en Mehti Ghuli Imamverdin erku lav matak uni, — ev ayd murhaky hanum ein։

— Karda, — ev sharunakvum er yntercumn, inchpes mialar zhamergutyun։

Kayin aynpisi arevtrakanner, voronq irenc mahalum miahecan ter ein, baris lriv imastov։ Nranq dat ein anum, eghbayry eghboric bazhanum ein, xarnvum ein amusnutyan gorceri, kalanavorum ein, cecum ev aryan gin ein voroshum, — mi xosqov mahalum xan u sultan ein։ Nranc dzerqi tak ein gyughakan gragirnery, tanuterery ev minchev angam pristavy lsum er nranc, — vorovhetev nranq bolory kerakrvum ein xojayi harust seghanic։

Arevtrakanneri chaph, guce ev aveli, Gorisn uner beyer ev pashtonyaner։ Kayin ereq Nerses bey: Hast Nerses bey, Xurda kam Kartchik Nerses bey ev Pristavi Nerses bey։ Kayin Kever bey: Tchaghar, aysinqn kaputachya ev Balasan Kever bey։ Kayin erku Zilfughar bey: hay ev turq, voronc mijev kar miayn mi tarberutyun, tarin erku angam hay Zilfughar beyi anunn orhnum er ter Zaven qahanan (Ter zi bazumy: inchpes nran anvanum ein), isk turq Zilfughar beyi tunn orhnum er molla Musin։ Urish ev voch mi tarberutyun chkar erku Zilfughar beyeri mijev։ Verjapes kayin beyer, voronq mi hat ein, inchpes Gorisum mi hat er tikin Olinkan, Phoshti Antony, Ephrat Eremy, navtavatchar Gyorgin ev urishnery… Kar mi Asatur bey, vor asunas cher xaghum, ayl sirum er vordz ayci mis, kar Pavli bey: vor «Mshak» terti anxaphan bazhanordn er. kar Vagharshak bey: zar gcogh, kar Xanlar bey: shun pahogh, kar… ev ayl inchpisi beyer chkayin eraneli Goris qaghaqum։

Ayd beyeric vomanq sharavighn ein aznvakan hin tohmeri ev unein kalvacqner, voronc hasuytov ankarot aprum ein։ Aydpisin er, orinak, Pavli bey Orbelyany, «Mshak» terti havatarim bazhanordy, vor arandznacac aprum er ir tany, inchpes ishxany dghyakum, hagnvum er hin tarazov ev asum ein, te ibr gavarapety nran chi sirum, vorovhetev Pavli beyy ir azgum vetchi er brnvel rus qahanayi het ev hastatel er, te hayoc kronn aveli hin ev aveli tchshmarit e։ Aydpisin er naev Hambardzum beyy, vor erbemn gyugh er gnum: taqacrac tan utelu ir azgi tany։ Ayd zhamanak nra shurjn ein havaqvum azgakan ceruninery ev mundiry hanelov Hambardzum beyy nnjum er bardzeri vra, isk ceruninery sharunakum ein patmel vaghi zhamanakneric:

Kayin aydpisi beyer: hin tohmeric, bayc beyeri mec masy keghc aznvakanner ein, voronc hayrery 1851 tvi bekakan handznazhoghovin (bekskaya komissiya) nerkayacrel ein inch-or tghter irenc cagman masin Tatevi vanqic, xani zhamanakneric, ev nuynisk gndapet Sarokini dziapan Xudin hajoghacrel er beyi kochum stanal ev veradardzel er ibrev Xudabaxshi bey։ Beyeri mi masn aydpes er dzerq berel kochumy, isk myusnery naxkin tanutereri, gragirneri ev harust hoghatereri vordiner ein, voronq petakan carayutyan mtnelov, kochvel ein bey, mi sovorutyun, vor mnacel er parskakan tirapetutyan zhamanakic։

Arevtrakanneri nman beyery evs unein irenc azdecutyan mahalnery ev gyughery։ Vomanq ayd azdecutyunn unein i cne, vorovhetev ayd gyugheri jrarbi hoghery nranc hayrakan sephakanutyunn ein։ Vomanq ayd azdecutyuny dzerq ein berel «qrtinqov» ev mi angam dzerq beracn arden anqakteli er։

Beyeri buyly boreri nman vxtum er gavarayin varchutyan divanum (davtarxana), zinvorakan ev hashtarar atyannerum (sudaran), harkayin teschutyan mej, — vxtum ein: aghmkelov sapogneri pghndze xtannerov, vomanq trerov, vomanq tchrracnelov sapognery։ Yndardzak senyaknerum gorcavar, seghanapet ev qartughar beyeri xmbery minchev tchash hnchecnum ein irenc dzaynery: tav, erb Hamza bey Mahmudbekovy patmum er mi «anarak» anekdot, xrpot, erb Hast Nerses beyy verjacnum er raporti pattcheny ev mejqy henelov atorin, asum er. «Daas… erek lav zhamanak anckacrinq… i ne skuchala dusha moya…»: Isk mi heru senyakic lsvum er aghvesahach: arag-arag ev sur dzaynov, inchpes hachum e tnayin shniky katvi vra, vor nayum e pati glxic ev beghy chi sharzhum։ Ev bolorn el tchanachum ein avag gragir Nazar beyi dzayny ev aranc tesnelu gitein, vor na barkacel e shinakani vra…

Gorisy kentronn er Zangezuri yndardzak gavari, vortegh aprum ein aylacegh ev ayladavan bazmativ zhoghovurdner։ Bayc ayd kentronn uner ir kentrony, ayspes asac qaghaqi mijuky ev ayd Gorisi shukan er։

Gorisi shukan…

Vor cayric sksel ev vor tchanaparhov mtnel shuka, vorovhetev yot tchanaparh er mtnum shukan: yot mianman ev layn phoghocner, voroncov mtnum ev durs ein gnum ahagin qaravanner, berner, malakani furgonner, Xacheni sayler ev mardik hazar, tasy hazar mard, — manavand amary, erb Salyanic, Mughanic, Lenqoranic hazar-hazar qochvor bardzranum er Zangezuri amarayin arotnery, — ev amboghj amary nranq arnum ev caxum ein Gorisi shukayum։

Vor tchanaparhov mtnel shuka ev vor cayric sksel… mtnel leran tchanaparhov, vorteghov berum ein panri ev yughi berner, burd, hazaravor dzier, vochxarner, — ev ayd amenn aynpisi aghmukov, vor minchev angam shnern irar ein xarnvum ev henc qaghaqayin inqnavarutyan araj bardzr gorocov temir-miskyanlu mi choban zhxori mej kanchum er ir shany: «Alabash hey, Alabash, Alabash…», kanchum er aynqan bardzr, vor qaghaqaglux Mattevos beyy durs er galis qaghaqayin dumayi patshgamby, vorpeszi hancavorin patzhi, bayc hancavor cher gtnum ayl gtnum er anasunneri heghegh, vor sareric traqvac mtnum er qaghaq։

Ardyoq sksel haravic, vorteghic shuka ein berum dzmeruki ev sexi sarer, Barkushati brindz, Ordubati chir, tuz ev urish inch mrger chein berum, ughteri mejqin, zryng-ha-zryng: zangerov, bozhozhnerov ev phnjerov zardarvac ughteri mejqin։ Bayc arajin qaravannern arden vayr en drel bernery, ughtery nstel en ev phakel en tchanaparhy։ Ughtery trngum en ev mi ughtapan kerglux mahakov xphum e nstac ughtin, kataghac xphum e ev ughty ker u mer volorum e vizy ev hervic aynpes e erevum, te mi vitxari odz galarvum e berneri aranqum… Arden ayntegh e qaghaqayin vostikan garadabuldi Muxany: vorin hramayvac e karg pahel hraparaki ayd masum ev bac pahel tchanaparhy։ Bayc Muxany tesel e Ordubati chri ev tuzi bernery, lcnum e grpannery ev nuynisk glxarki mej e lcnum։

Vor tchanaparhov mtnel ayd harust shukan…

Lav e shuka mtnenq voch lerneric ijnogh tchanaparhov, voch haravi ev voch tagavorakan tchanaparhov, vorov Shushi qaghaqic berum ein shaqar, manufaktura ev erkateghen։ Menq shuka mtnenq Kyoresi tchanaparhov, — ayn hin tchanaparhov, vorov Goris ein mtnum dzoreri mej korac gyughic: caquteciq, mezarcinery, norueciq, dzorkecinery ev urishnery։

Hetic ayn koghmy tchanaparhy bardzranum e jraghacneri koghqov։ Aystegh derevs hin Kyoresi hetqern en… Aha kanach ynkuzenu tak nnjum e alrot jraghacpany։ Caric kapac erku esh glux-glxi kangnel en, karces xor mtqi en ev aynqan en xorasuzvac, vor chen zgum tchantcheri xaytocy։ Aystegh derevs hin Kyoresn e… tchanaparhin ynkac e mi kotrac nal, aystegh, ayntegh taphvac en xurdzeric vayr ynkac hasker։ Shenic mi aghqat kin jraghaci araj phrel e verjin park coreny, ayn coreny, vorin jraghacpann anvanum e havi kut…

Arden et mnac verjin jraghacy: ayn imastun jraghacpanov, vor hazar heqiat giter։ Na ir kyanqn anc er kacrel ayd dzorum ev dzori jraghacum։ Gishery minchev luys jraghacy banum er, isk jraghacpany ete cher nnjum, — jraghaci drany nstac kam ojaxi mot: patmum er ir heqiatneric meky, patmum er hayeren ev turqeren, — vorovhetev nra jraghacn aghun ein berum ev hayery, ev turqery։ Na hnaguyn kyoreseci er ev nra aselov Ghatrini Aghaloyi mahic heto Kyoresum aprely haram er։ Nra karciqov arhasarak mard-olany qani gnum heranum er, aysinqn phoqranum ev vayrenanum er… Mard: arajva mardn er, voskory hast ev zoregh։ Mard er Ghatrini Aghalon, mard er Cul Ohany, vori dzaynic Drngani dzorum gazannery taqnvum ein։ Ev na patmum er Culaqari ev Cul Ohani masin, vor ev menq kpatmenq, lsac linelov jraghacpanic, — vorovhetev: ayd verjin jraghacic minchev qaghaq urish nshanavor ban chka ev erkrord: mi angam lsac linelov ayd patmutyuny, chi kareli chverhishel, — erb depq e linum ancnel Kyoresi verjin jraghaci koghqov։

Vagh zhamanak Shenum: hin Kyoresum aprel e mi mard, anunn Ohan։ Ayn zhamanak Shenn ayzhmva dzorerum cher, ayl aveli hyusis, ayntegh, ur dzori mej erevum e mi kotrac vanq, vori tchakataqarin derevs kardacvum e. «tiւ RZhD… Es Meliq Egan karu[ci]…» ։ Ayd dzori gyughum aprel e Ohany, vor kochvel e Cul, nax vor nra dzaynic Drngani dzorum gazannery taqnvum ein ev apa nuynisk ereckiny nranic hangist chuner։ Ev mi pataragi erecin haytnum en, vor Cul Ohany qshel e verin taghi koghmy։ Qahanan shurjarn usin, inchpes pataragum er, trchum e depi tun ev dzerqn arnelov bahi koty: vazum e։ Nra hetevic vazum en veri taghi mardik, voronc kananc nuynpes charcharel er Cul Ohany։ Qahanayi tnic nranc dem e durs galis Cul Ohany, grki mej ereckiny, vori kisamerk mejqy depi qahanan er։ Ayd tesnelov, erecy bacakanchum e. «Cul Ohani bahi kotn imic zoregh e, zhoghovurd, ev qani aydpes lini, ashxarhum shat mardu kin im knoj nman knsti…» ։ Erecy shurjary getnin e gcum, heranum e gyughic։ Aylevs nran chen tesnum։ Isk Cul Ohann aprum e shat tariner ev ayd tarinerum, erb dghrdar nra dzayny, kanayq anhangstanum ein: nuynisk irenc amusinneri grkum։

Nran miayn cerutyuny haghtec։ Bayc nuynisk or cerutyan, erb achqery parz chein tesnum ev qaylelu uzh chuner, Cul Ohany cher moranum kananc։ Irenc tan araj na ccel er mi qar, aghbyuri tchisht demy։ Erb kanayq aghbyurn ein galis kam aghbyuri jrum lvanum ein coren, burd, Cul Ohany parav gayli nman qarandzavic durs er galis ev qari glxic nayum er aghbyuri kananc, voronq bardzracnum ein kuzhy ev ororvelov gnum, votqery merk mtnum ein jury ev tevery qashac coren ein lvanum։ Asum en qari glxic Cul Ohany tesnelov aghbyuri kananc, hishum er nranc mayrerin ev vomanc anuny shshnjum er*։

Aha et mnac ev verjin jraghacy, nra het ev ayn ameny, inch mnacel e Ghatrini Aghaloyi ev aveli vagh zhamanakneric։ Aysteghic sksvum e qaghaqy։ Arajiny henc qaraphi glxin, navti pahestn e։ Chors-hing gyughaci erexaner, shshery materic kaxac kangnel en։ Nranq mi qani angam hamrel en irenc sev phoghy, stugel en xcany kartofilic kam masuri phaytic, — Bayc dardzyal spasum en, — vorovhetev navtavatchar Gyorgin nardi e xaghum Balasan Kever beyi het.

— Se-bir Sibirstan, Gyorgi Minaich… Zar, du– bara, qarery tuph ara…

Isk navtavatchary miayn krknum e.

— Zar, qez tesnem, zar, — ev zarery «dushesh» chen berum։ Erexanern spasum en ev der kspasen aynqan, minchev xaghic kshtana Balasan Kever beyy ev kam ereva mi hatchaxord, vor navt e gnelu bedonov…

——————————–


  • Ghatrini dzoric hyusis, errord dzorum, vortegh mnum en anhayt gyughi qarayrery ev kotrac vanqy, der mnum e Cul Ohani cic qary, vorin anvanum en Culaqar։ Mi zhamanak chber kanayq uxt ein gnum ev inchpes vomanq vkayel en, Culaqary der zoravor er, inchpes inqy: araspelakan Cul Ohany։

Navti pahestic minchev Nazar beyi tuny hin shukan e, shukayi ayn masy, vor vagh zhamanak miak shukan er, bayc arden dardzel er iskakan shukayi arhamarhvac cayry, vortegh arevtur anely havasar er kotr ynknelun։ Hin shukayum mec masamb bnik kyoreseciner ein, voronc Goris qaghaqi iskakan shukan qshum er depi Sheny ev vagh te ush nranq petq e kam otarutyun gnayin, kam et veradarnayin hayreni tuny dzoreri mej։ Nerkararner, hamet karoghner, saghri chmushki varpetner, hnakarkatner, darbinner, voronq zodum ein xophy, bayc aniv chein kapum, vorovhetev shinakannery: caquteciq, mezarcinery, norueciq ev dzorkecinery sayl chunein, — phaphax karoghner, voronq phaphax ein karum voch te buxarayi, ayl garan hasarak mortuc («motal phaphax»), ezan, eshi dziu ev joru paytarner, voronq gitein dziu mashvac naly harmarecnel eshi manr votqin, — erku varsavir: Dallaq ***in ev Qtevan Asrin, voronq mangaghi nman acelinerov trashum ein shinakannerin, tzruk ein pahum ev ashnany kali zhamanak ibrev murackanner shrjum ein tnetun, havaqelov amboghj tarva vardzy, — ev ayl ayspisi varpetner zardarum ein hin shukan։ Miak tchotavatchary Mangasar dayin er… Nra xanuti nman erkrordy chkar amboghj Gorisum ev karces Mangasar dayin xanutn aydpes pahel er, vorpeszi cuyc ta, te inchpes ein tchoti xanutnery Agha Mammad xani zhamanak։ Kamarakap taghbandi hataky cackvac er gorgerov։ Gunagegh ktornery darsvac ein irar vra: minchev arastaghy։ Inqy: Mangasar dayin, nstum er gorgi vra: mi cunky ccac… Galis er mi mushtari, nstum er nra koghqin, ev nranq zrucum ein։ Apa mushtarin harcnum er ghanavuz arxalughacui giny։ Mangasar dayin cher shtapum.

— Ktam e, ktam tanes… Verjin tophn e, tar hagi։ Mangasar dayin vor merni, el prcav ghanavuzy, trav tirmahin, — ev zruycy sharunakum ein։

Ayd hin shukayum kayin ev mi qani xanutner, voronq cucanak unein, inchpes iskakan shukayi xanutnery, bayc nersy daraknery datark ein, ete chhashvenq tchragi yotanoc apakinery ev cghotneri mej, ghazani sapon, mi erku kap paran ev ayd ameny tandzr phoshu mej, vor nshan er, te ayd apranqnerin vaghuc dzerq chein tvel: Bayc xanutnery cucanak unein. nrancic meki vra ruseren grvac er: Manrunqi xanut tey shaqar Akob Apincev» ev inqy: Aphunc Aku–amin aravot kanux xanuty bac er anum, inchpes myusnery, bari luys er talis harevannerin ev ancnum daxli gluxy, inchpes myus xanutpannery։

Aphunc Aku-amin vaghuc er moracel ghazani saponi ev tchragi yotanoc apakineri arqi giny։ Na aprum er ayn namaknerov ev canrocnerov, vor otarutyan teghic hayreniq ein ugharkum dzorkecinery։ Yuraqanchyur phosti Aku-amin ir dracun xndrum er «achqy xanuti vra pahel», inchpes araj, erb Aku-amin gnum er xoja-Baghiri maghazayum mazanda imanalu… Aku-amin gnum er phosty ev stanum namakneri ev dramakan canucagreri mi kap, apa veradarnum er xanuty ev achqi er anckacnum hascenery.— «Goris qaghaq manrunqi xanut Akob Apincevin» ruseren ev taky: crari vra, hayeren: «Aku-dayi namaks shut hasacnes mer gyughy im hayr Araqel Gichuncin» («Erevi xeghtchi akanjov dipel e Araqeli mernely», — asum er Aku-amin, vercnelov mi urish crar) ։ «Namaks hasni i dzern Vardazari Terakuphin i gyughn Dzorek» («Erek henc Vardazarn estegh er…») ։ «Shat barevs khishem qez Aku-ami» ev urish vochinch, — Bayc Aku-amin dzeragric tchanachum er, vor groghy vorbevayri Heriqnazi phoqr tghan e։

Akuamin stanum er namaknery, dramy, canrocnery։ Zorkecinerr galis ein ev arnum irenc namaknery, dramy ev canrocnery։ Aku-amin giter, te vor dzorkecin e graget։ Ev namakneri mec masy henc aydtegh el kardum er Aku-amin mialar dzaynov ev miayn, erb dzhbaxt lur er, na camaq hazum er ev aknoci vrayic nayelov namakatiroj gunataph eresin, kardum er. «or imanas aper mer Andriasi aj kury mnac charxi tak ev na lazaretum parkac e» …

— Es lav e, vor lazaretum parkac e, — yndhatum er Aku-amin, — uremn phordzanqn ancel e, vor lazaretum parkac e, — sharunakum er yntercel. «Shat barev mec qeraknoj, Avanin ev erexanerin ev shat barevs nmanapes Avetisin, Voskanin ev Asar bibun asa Kaqav aghbyury der mits e naev bari kamecoghac…» ։

— Jan vordi, — asum er namakatery, anhayt e nra hamar, vor tghan derevs karotum e gyughi Kaqav aghbyury, te nra: vor «mer Andriasi aj kury mnac charxi tak» …

Aphunc Aku-amin stanum er dzorkecineri namaknery, harevany: cakutecineri, nra harevany Badam Baxshin, stanum er noruecineri namaknery… Ayd xanutnerum namaknery kardum ein, uraxanum ein, ete lury bari er, dzhbaxtutyan depqum mxitarum ein ev bolor depqerum namakneri patasxann inqy Aku-amin grum er dzorkecineri hamar, harevany: cakutecineri ev Badam Baxshin: noruecineri hamar։

Inch vardz ein stanum nranq, — haytni cher։ Miayn haytni er, vor Aku-amin, nra harevany ev Badam Baxshin erbemn tasy-tasnhing or, nuynisk mi amis zhamanakov inch-or gumarner shahov talis ein myus manravatcharnerin ev nranq tchisht zhamanakin veradardznum ein myus dzerac phox arac gumary։ Erbemn el, erb gyughic Baqu kam Andrkaspyan erkir ugharkum ein mi canroc, mejy choratan, dzavar, phoxindz, brde gulpa, — ugharkoghy mi tashkinak dzavar kam mi tasnyak dzu berum e Aku-amun, aselov.

— Es el qo bazhiny, Aku-ami… Quyrd xndrec erexayi hascen lav gres…

Ayspes er ayn hin shukan: navti ambarneric minchev Nazar beyi tuny, vor arden dardzel er Gorisi iskakan shukayi arhamarhvac cayry, vortegh der burum er hin Kyoresy ev Sheny: nra mernogh mijnaberdy…

5

Ayl er iskakan shukan: Gorisi sirty։

Nazar beyi tnic minchev davtarxanan, aynteghic ughigh gcov minchev Mattevos beyi tuny, apa minchev druzhinayi zoranocy ev hayoc ekeghecin, — mi kataryal qaghaq er, phoqr Moskva, inchpes asel er qaghaqagluxy mi xnjuyqi, — Aysrkovkasi Haydelbergy, — yst bzhishk Tigran Petoichi («bzhishk Tikush»), — vory nuynpes qaghaqi zardn er, inchpes «Sasun» tparany, limonadi gorcarany, inchpes Spitak banty ev rusac ekeghecin։

Aydpes ein qaghaqi hrchakavor vatcharatnery, inchpes, orinak: Kizirini magaziny («Nadezhda»), fransiakan apranqneri magaziny, «Druzhba» ynkerutyuny, Avagimovneri vatcharatuny ev Pasazhy: noraguyn shukan, aknegheni ev goharegheni xanutnerov։ Irar hetevic dzgvum ein haryuravor xanutner miayn rusakan manufakturayi, apa galis ein manruqi xanutner, aynpes tchox zardarvac, vor minchev angam xanuti drneric kaxvac ein zhanyakner, metaqse tel, guynzguyn erizner ev ulunqner aynqan arat, vor xanuti dury cher erevum։ Shat xanutneri araj, henc hraparakum darsvac ein apranqi hakery, vorovhetev xanutnery liqn ein ev liqn ein pahestnery… Shukayi bazmutyuny xrnvum er harust xanutneri araj, molorvum ein ancqeri labirinti mej, gnum ein hakeri kamarneri takov ev hankarc dem ein arnum aveli shqegh xanuti։

Mi xanuti araj rusakan alyuri burger en: aynqan bardzr, vor xanutic erevum e miayn gavarapeti divani verin harky։ Burgeri shurjy xrnvac mardik mrjyuni mecutyan ev mrjyuni pes krum en alyury, vor teev mi qich kcvac e, bayc Ambari katu Soghomony, Avagimovneri avag eghbayry, erdvum e, vor furgonnery jurn en ynkel ev alyury mi qich xonavacel e, «te che alyurn iskakan Kuban e ev sa merni, ete vnasov chem caxum» … Ambari katun asum e «sa merni» ev dzerqy xphum e msot aytin։ Na erdvum e, yst sovorutyan, inchpes bolor vatcharakannery, teev karogh cherdvel, vorovhetev gite, vor Sisiani, Tatevi ev Gorisi mahalnerum artery xandzvel en ev hac chka։ Ambari katun ayd shat lav gite, inchpes ev lav gite, vor yuraqanchyur phuti mej uni eresun kopek maqur shah։ Nra gorcakatarnery kshrum en, vatcharum en, isk inqy daxli glxin aravotic minchev ereko matnery xaghacnum e phoghi mej։

— Qez taghem, xnami, ete mi qor kopek ogut unem es gorcum… im oguts ay en arajin tesak alyuri mej e, vor chen arnum, — xosq e asum mi mardu, vorn uzum e xnami Soghomonin arandzin tesnel ev alyury aparik xndrel։ Ambari katun vaghuc e nkatel ayd, bayc ushacnum e arandzin xosely ev xosum e nranc het, voronq dmakov en։ Na ev dram e yndunum, ev hashvum e, ev xosum e hatchaxordi het։

— Ches erevum, dayoghli… vec abasi, vec abasi erku manet, vec abasi, es el mi vec abasi։ Knunqn el menak kerar… vec abasi… Ay barov, hazar bari— … ev Ambari katun dzerqy meknum e zeyvec Isajanin, — vor sa el e ekel uremn Ghaphani mahalum el hac chka, — ev gorcakatarin kargadrum e, — taburet tur Isajanin… Vonc es, qef, hal, , . Vec abasi, vec abasi…

Isajany der antarber nayum e daxli araj havaqvac mardkanc, voronq vtcharum en vov erku phuti, vov ereq, vov nuynisk mi phuti gin։

— Du es pahum es hacapakas zhoghovrdin… Orhnyal lines, Soghomon…— Ambari katun zhptum e։

— Karogh em chpahem, Isajan… Shan charcharanq em qashel, minchi Armaviric alyury berel em… Talis en vor։ Chen talis, asum en chka։ Entegh el pind sov e։ Bayc inch arac, vorin xndrelov, vorin tesnelov, mi kerp hascrel em estegh, te inch e barekamners kusht mnan։ En kanach merony vka, vor vnasov em caxum…

Avag gorcakatary qti tak zhptum e։ Miayn na gite, vor Avagimovnery alyury Kubanic chen berel, ayl Shushi qaghaqic ev jri gnov gnel en kayazori hambarakic, vory zorqi hamar stacel e nor alyur… Miayn gorcakatary gite ev qti tak zhptum e։

Manufakturayi xanutneric elnum e lastiki, satini ev gunavor chiteri buyr։ Nersum hataky, dimaci paty ev erkar zastoykan patac en hast gorgerov։ Dranic e, vor ayd xanutnerum dzaynery xlanum en ev nuynisk lernci mardik shshnjum en, inchpes merelatany։ Gorgeri vra phaphuk aghmukov phrum en ktorneri hakery, apa mi tophi cayric brnelov caghkavor shaly cal-cal nstum e ev guynery cphum en։ Lsvum e mkrati zngoc. «Shnorhavor lini, barov mashes…» ev urish ankyunic e lsvum xul aghmuky, chit ktori caghiknery marmand phaylum en ev noric e cphum guyneri covy։

Nersy kisamut e։ Arevi luysy minchev xorqy chi hasnum, xorqum kapuyt colqov varvum e mi tchrag, voric aveli xorunk e tvum tchoti maghazan։ Ayntegh inch-or drnak bacvum u phakvum e։ Dzaynern ijnum en getni tak, dzaynery korchum en ev apa noric bardzranum en xorqic։ Maghazaneri tak xorunk pahestner en, vortegh gisher-cerek mut e։ Inch gandzer kan ayntegh… Aha heru ankyunic, vortegh kapuyt colqov varvum e tchragy, depi durn e galis gorcakatary, usin ktorneri haker։ Hatchaxordnerin aynpes e tvum, te getni tak maghazayi chaph tasy maghaza ka: xorunk, shat xorunk, vortegh gar-atlasnery mtnum luys en talis, inchpes vosku sheghjer։ Zryng-zryng voskin ev arcaty ev pghindzy katktum en dramarkghi mej, tghtadramy xshxshum e, inchpes caghkavor chity։

— Drei chors chareq… iskakan Cindeli: arjanshan։ Sranic lav vermaki eres klini։ Uzum es buta-maxmur tam, — ev bac e anum tavishy: kanach-oskeguyn, nshadzev puterov։ Mi ayl gorcakatar dzerqin xaghacnum e parskakan tashkinakneri phunjy։ Inchpes en xshxshum, inch naxsh, inch buyr։ Mi hatchaxord, vor harsaniq uni, gnel e inch vor tany patvirel en ev derevs nayum e daraknerin: chi moracel vochinch, ir parav mor hamar ardyoq chgni ayn sev shaly, te mayry hin shaly minchev mah haziv mashi…

Gorcakatari achqic vripum e nra tarakusanqy։ Ev aha phaphuk qaylerov motenum e inqy, maghazayi tery, anvani xoja-Makichy: Na brdi naxshun gulpanerov e, inchpes tany, qaylum e: ases man e galis ir partezum։

— Anxightch, esqan apranq vor caxel es, inchu mi vard tashkinak ches nvirel, — gorcakatarin handimanum e xojan։ Hatchaxordnery et en qashvum։ Xoja–Makichy gorcakatari dzerqic xlum e tashkinakneri phunjy։

— Es el im xalaty… Urax zhami lini, — ev na, vor harsaniqi hamar amen inch gnel er, yndunum e nvery, xoja-Makichin ev nra dzeroti mardkanc hravirum e harsaniqi, — parav mor hamar gnum e sev shaly, naev urish apranq, xoja-Makichi nisiayi davtarum ir anvan dimac toghnelov mi tetev partq:

— Hazar angam asel em, mi toghneq mushtarin datark dzerqov xanutic gna—, xoja-Makichn inqn e ancnum zastoykayi hetevy, isk mushtarin, vor arden motecel er drany, et e veradarnum։

— Arqi gnic el pakas tur, miayn datark dzerqov mi toghni gna… Mez hamar e amot։ Giny qani es arel…

— Gyazy vec shayi, — vaxecac patasxanum e gorcakatary:

— Ba sra giny vec shayi e, vor asel es, — xoja-Makichy zayranum e, vor gorcakatary gyazn ut shahanoc mahudavari rebenaky arajarkel e vec shayi։

— Sxalmunq e, kpatahi, Makich-aper, — ayn koghmic mijnordum e avag gorcakatary։

Isk na, vor ayd gnic dzhgoh gnum er urish xanut, arden tntghum er ktory։

— Sa xalis mahudvari e, qo imacac tandzify chi։ De vor beranic durs e trel vec shayi, togh vec shayi lini։ Ed el qo baxty։ Es khamarem, te jebics phogh em korcrel. qani gyaz ktrem։

— Ktri iny gyaz…

Xoja-Makichy gyazy shulalum e ktori mej, cal-cal taphvum e karmir halavacun։ Apa xojan veradarnum e maghazayi xorqy, vortegh marmand colq e talis kapuyt tchragy։

Isk inch e katarvum arhestavorneri xanutneri araj ev xanutneri mej… Karces lerneric mi amboghj zorabanak e ijel bobik, merk ev aranc glxarki ev mi orum harkavor e ayd banaky hagcnel։

Aha taphvel en derdzakneri xanutneri vra։ Qsan-eresun karac arxalugh e durs hanel Darzi Hanesy… «Pah-pah-pah… Eghar xani tgha», — kanchum e derdzaky, arxalughy hagcnelov mi lerncu։ Isk na zmaylvac kangnel e ev shoghum en nra aroghj atamnery։— «Isky qez vra e karac…» ։ Lerncin tevery chi sharzhum u teev teveri tak seghmum e, bayc arxalughn aylevs useric chi hanum, ayl uzum e aydpes, ibrev xani vordi ereval hayreni lernerum։

Mi urish tegh Chaqmachi Veskany nstecrel e mi turq sarvori ev erku hogov nra votqin en qashum sapogy. «Hy…», — ev erkusov tnqum en, tnqalov qashum en։ «Mtav ha, mtav… Matnerd mejy xaghacru, xaghacru…» — ev noric en qashum, zorov hagcnum en ev aha sarvory zarmacac nayum e, te ur koran votnery։

«Mi qich man gas kbacvi», — qrtinqy srbelov asum e Chaqmachi Veskany, mi urishin nstecnelov։

— Veskan qirva, ay Veskan qirva, — ners e mtnum mi vitxari hoviv, hetevic shuny.— koshik kkares…

— Karem, karem… Matnerd mejy xaghacru, xaghacru— ev Chaqmachi Veskany qashum e uterord zuygy.— karem, karem…

— Hama mi qich tchyrtchyr kdnes taky։

Tchrtchran koshikn arandznapes hargi er sarvorneri mot։ Nranq sirum ein, erb koshiky dzayn er hanum ev hovivy, vor shunn hetevic mtel e xanut, ayd e xndrum։

— Ed mi qich dzhvar e։

— Inchi e dzhvar, chaqmachi qirva։

— Dra hamar harkavor e qsan dzu, mi grvanqa yugh…— ev Hovivy berum e qsan dzu ev mi grvanqa yugh։

— Hima klini։

— Hima vor klini… Ereq oric koshiknerd patrast en։ Enpes tchrtchr dnem mejy, vor minchi Gharabagh dzayny lsvi, — ev hovivy, votqi chaphy toghac, gnum e։ Isk Chaqmachi Veskany ashakertneric mekin patvirum e «mi lav dzvacegh qsan dzvic» ։ Hovvi berac dzvery ev yughn utum en, apa koshkakar varpety danakov ktratum e mi barak kashi, tataxum keghtot navti mej ev shprtum ashakertin.

— Es kdnes en hayvani koshiki tak։ Enpes tchyrtchra vor…

Mayr hraparakum urish arevtur e։ Sareric ev gyugheric qshac berel en hazaravor vochxar, kov, dzi, ez։ Chodarnery gorci en։ Nranq motenum en vochxari hotin, dzerqov trorum en vochxari mejqy ev koghqy, mi akntartum hashvum en hoty ev harcnum en, «Hisun vochxarin inch tam» … Mijnordnery, voronc dzerqov en arnum ev vatcharum anasunnery, iskuyn motenum en։

— Astvac bari ta, — ev irar en miacnum chodari ev vochxaratiroj dzerqy։

— Hatin chors manet, vory havanem։

— Hatin hing manet։

— Lav gin e, es im astvac։ Aravotyan Haji-Baghiry caxec chors manetov։

— Chors manet mi abasi։

— Astvac bari ta, — ev mijnordy hamarya zorov irar e miacnum nranc dzerqery ev bghavum e.

— Chors manet erku abasov hisuny jokir: Kanch, aghmuk, shneri klanchoc։ Hovvakan shnery, voronq vochxari het saric ijel en, anhangist en, erb otar mardik qshum en vochxary ev tery nranc chi kanchum: «Chambar qus, Alabash hasi», — ayl barkanum e shneri vra ev nuynisk nranc vra mahak e bardzracnum։ Shnery lrum en ev gluxy kax mitq en anum, te inch katarvec, vor tery irenc vra mahak bardzracrec, ayninch urishnery vochxary qshecin։

Mi ayl ankyunum dziery vrnjum en ev nranc het zil ev arcatahnchyun vrnjum en quraknery… Shog e, carav en, nranc tchnshum e bazmutyan aghmuky, anhangist en ayn xort dzerqeric, vor aha qani angam bac arin dziu berany, — te nranq karotel en lernayin arotnery, vortegh phrphrum e xoty ev voch sandz kar, voch aysqan mard։

Hraparakum klanchum e mi shun, kov e barachum, mardik bardzragoch aghaghakum en hayeren, turqeren, zhxory hetzhete sastkanum e, zhxory hasnum e minchev Meghraqerc ev zhxorin xarnvum e zinvorakan phoghy, vor hnchum e zoranoci koghmic… Erbemn hankarc lrum en, inchpes tchntchghukneri eramy, erb getni eresov ancnum e angghi stvery։ Dziavor vostikanneri gluxn ancac, hraparaky tcheghqelov slanum e gavarayin pahakaxmbi pet Avtandil Xurshud beyy… Avazaknery saric naxir en qshel, mard en spanel, hardzakvel en phosti vra, te urish depq e eghel, — der voch voq chgite ev zhoghovurdy tchanaparh e talis. «Xurshud beyy Barkushat gnac», — asum en irar ev bolory haskanum en, vor ayn koghmerum «ban ka» …

Erbemn shukayi hraparakov ancnum er Penzayi 686-rd druzhinayi jokaty: tmbuki sur ktktocov, baheri u zenqeri zrngocov… Arjevic gnum er eritasard span, vor ditmamb crel er tchanaparhy, vorovhetev dzandzrali er ancnel Goris qaghaqi xul phoghocnerov։

Jokaty veradarnum er zinvorakan varzhutyunic, kam erevum er bantarkyalneri xumby gorsh xalatnerov, votnerin shghta (nranc tanum ein hogh phorelu) kam slanum er Avtandil Xurshud beyy: hetevic dziavornery, — hraparakum aghmuky dadarum er, inchpes tchntchghukneri cvcvocy, erb getni eresov ancnum e angghi aharku stvery։

Ayd zhxoric: mardkanc ev anasunneri kancheric azat er Pasazhy։ Ayntegh azniv lrutyun er։ Ayntegh amen inch aznvacegh er ev arajin probi։ Aknegheni ev goharegheni xanutneri koghqin kayin xmichqi ev nparegheni mec xanutner, vortegh chein vatcharum voch teghakan gini ev voch teghakan dzuk, ayl vatcharum ein fransiakan likyorner, Havanayi sigar, Hrenosi gini ev ayspisi kolonial apranqner, voronc gnordnery beyern ein ev chinovnik mecamecery, naev rus qahanan, vori masin zhamhar Parseghy lur er taracel, te na ephac xxunj e utum։

Erbemn mi lernci kam qochvor mi turq molorvac mtnum er ayd xanutneric meknumeky, orinak Kur dy bezh a, vor Pasazhi harust xanutneric er.— «Bashlygh unis, qirva», — ev hovivy shshmac nayum er shoghshoghun daraknerin։— «Ay entegh ka…» — Kur dy bezhayic cuyc ein talis zhamagorc Sandroyi xanuty.— «Entegh lav bashlygh ka, lav camon ka, eshi phalan el ka» ։

Pasazhi vatcharakannery buxara phaphax chein cackum, inchpes bun shukayi arevtrakannery, voronc zhoghovurdy vaghemi sovorutyamb anvanum er xoja։ Pasamum mahud chuxa chein hagnum, ayl kostyum ev cackum ein shlyapa, isk Ephrat Eremy xanut er mtnum spitak dzernocnerov ev aynpes anteri hagnvac, vor Lyudmila Lvovnan, gavarayin notari kiny, amusnun handimanum er, orinak berelov Ephrat Eremin։ Pasazhum amen inch azniv er ev aznvacegh. ayntegh ruseren ein xosum ev nuynisk hayoc konsistoriayi qartughary, vor ruseren chgiter, Pasazhi koghqov ancnelis xosum er ayd lezvov։

Erbemn xojaneric mekn aycelum er Pasazhi xanuty, vori tery nra vordin er, nor vatcharakany, hin vatcharakani voske tchyughy։ Xojan nstum er venski atori vra, vor nran matucum er vordin.— «Aper, likyor bac anem…» ։ Apery lur nayum er daraknerin: anhayt, ancanot irerin։

— Ay tgha, en zizi-bizi banern inch en, — ev xojan mahaky meknum er depi Zhorzh Bormani shokoladnery։

— Aper, shokolad en… es el Dezi kanfet e, es el Dvarzhoghlu halva e Adesic, — ev vordin arcate pataraqaghov meknum er mi ktor Dvarzhoghlu halva։

— Halvan inch e, nra tvac ogutn inch lini, — apery veradardznum er halvayi ktory.— ghanavuz ktor liner, Irani zadaq liner ha… Kanphet caxelov mard ches darna, ay vordi…

Bayc ayd xosqin ners ein mtnum Lyudmila Lvovnan ev bzhishk Tigran Petoichi kiny: Sara Kasparovnan, naev mi phoqrik shnik: kapuyt zhapavenov։ Apery zarmacac nayum er shnikin։

— Pharqd shat, astvac… sa el kasi, vor shun e ev shan azgic e…

Shnikn sksum er hototel konfeti tghtery: vazvzelov xanutum, apa hachum er mi tghayi vra, vor drsic patuhanov vov giti inchu nayum er xanutin։

— Pushok, nesmey, pushok… Erem Nikitich, xaviary hianali er…

Xojan zarmacac nayum er tikinnerin, nranq burum ein inchpes xanuty ev nrancic yuraqanchyury mi voskezar konfet er։— «Erem Nikitich…» ev xojan inqn iren mi qani angam krknum er. «Uremn xoja-Makichy, Mugumin Mkrtichy darav Nikit… Qez pharq astvac…» ։ Ev atori vra xojan nnjum er, u nran ororum ein kananc ev yur vordu kchkchan dzaynery։

Aydpes er Pasazhy, Gorisi bun shukayi voske zardy։

Bayc ev aynpes na bun shukayi tchyughn er, inchpes hin shukan nerkararneri, hamet karoghneri ev paytarneri getnahark xanutnerov hin shukan armatn er, arden zaramyal armaty, vor aynuamenayniv kapvac er buni het։ Ev ayspisov navti pahestneric minchev Mattevos beyi tuny, aynteghic druzhinayi zoranocy ev hayoc ekeghecin: mi amboghjutyun er, mi amboghjakan shuka, vor kentronn er Goris qaghaqi ev kentronn er Zangezur yndardzak gavari: Sevana ltchic harav, minchev Araqs։

6

Bacvum e aravoty։

Dzoreri mtnum haziv e nshmarvum Sheny։ Barak cuxy xarnvel e gisherva mshushin ev chen erevum voch qaraphor tnery, voch Kyoresi hin ekeghecin, ayl miayn nshmarvum en zhayreri katarnery mshushi mej։ Isk qaghaqum arev e… Tneri titeghya kturnery colclum en, goyacnelov katnaguyn luysi cov, vori mej, inchpes deghin yughagund, loghum e rusac ekeghecu voske gmbety։

Hetzhete zartnum e Gorisy։

Msavatcharnern arajinn en bacum xanutnery։ Ahagin kereric glxivayr kaxvac en ezner ev vochxarner, voronq der erek mayum ein։ Arevn ynknum e nranc karmir mserin ev ahagin dmaknery, inchpes pghndze vahanner, arevi colqy netum en der qnac tneri vra։ Xanuti hatakin ynkac en ezneri gluxner: vitxari eghjyurnerov։ Meki shnchaphoghic katktum e aryuny։ Mi vochxari glux: sarac achqerov zarmacac nayum e arevin։ Ezan ktchghaki mej der kanach e xndzoraxoti terevy։

Aha galis en arajin gnordnery, voronq mis chen arnum, ayl phorotiq, aghiqner, votqer ev glux։ Shukayi pahak Ketany xsiri mej phatatum e mi glux ev ut votq: Msavatchar Petrusy nranic dram chi vercnum, ayl miayn Ketanin patvirum e cerekov irenc aygin jrel: Galis e xarchevni pahogh Tevatorosy, vori tchasharanum erku kopeki «kes porci» ***bash en utum Amir Astany, saldat Eranosy, Tcholun Kevin, Qyataran, qarahunjeci Tchaghar Petin ev ays kargi mardik, voronq gisherum ein kisaverak qarandzavnerum, xoti dezeri mej, bulvari cankapati tak։ Galis e Tevatorosy ev yur tchasharani hamar shalakac tanum e tcharpi ktorner, aghiq ev ezan glux։

Msavatcharneri xanutneri araj glxahak shrjum en shnery, voronq der gishern en zgacel tarm msi hot ev anhangist xlrtacel en msi xanutneri shurjy։ Shnery gluxy kax man en galis, karces nranq inch-or lurj bani en, inchpes Spitak banti pahapannery, voronq gisher-cerek parispneri vra gnum galis en։ Shneric voch meky chi handgnum motenal msi xanutnerin։ Shnery hin en, inchpes Gorisum hin e «davtarxanan» ։ Nranq sephakan kogheri vra phordzel en, vor ete motenan msavatcharneri xanutnerin, ghasab Petrusy karogh e nranc glxov zarkel tasy grvanqanoc kshraqary, qity mec Ivany kshprti mec danaky, isk Danga-Burun Asrin ir erkar votqov shann aynpes kxphi, vor shuny ereq angam odi mej kpttvi ev aylevs erbeq chi pttvi։ Shnern ayd lav giten ev dra hamar heru en shrjum ev kam chen shrjum, ayl sovic lizum en irenc votqy kam klaphelov berany: tchantch en vorsum, ayn urac tchantchery, vor minchev angam davtarxanayic aravotnery havaqvum en msi xanutneri vra… Miayn erku shun hervic-heru, inchpes hugharkavor, hetevum en xarchevni Tevatorosin, vor tanum e ezan mortac gluxy։

Arevy hetzhete bardzranum e ev arden erevum en arajin mis arnoghnery։— Petrus ami, mi lav kololakacu ktri, — asum e baxkal Ayazy։ Aha ekav Phoshti Antony, voric heto mek-mek erevum en manr astitchanavornery։ Shukayum xanutnern irar hetevic bacvum en։ Aravoti jinj odum lsvum en metaghi sur ev andurekan dzayner։ Aystegh mi dur calecin ev kpcrin patin, ayntegh aghmukov et qashecin erkate kapy (ev bolory giten, vor xanutn aghmukov bacoghy melochni Baxshin e), mi ayl tegh zngac cucanaki titeghy, verjapes aha Pasazhi xanutneri drnern el bacvecin, bayc voch koghqi, ayl depi ver, vorovhetev nranq hnarov en shinac ev hnarov el zngum en։

Arden mis, hac ev kanachi e arel rus qahanayi aghaxiny: qoc Marusyan, vori ev rus qahanayi masin anarak lurer e taracum tiracu Parseghy: Ter zi bazumi havatarim ognakany, molerand havatacyal ev xist rusatyac։ Arden mis, hac ev kanachi en arel Marusyan, strazhnik Vasili kiny, Pachisti Avanesy, konsistoriayi ghalamdany, Vagharshak beyi caran, faytonchi Ibishy, Chaqmachi Veskany kes vochxar e tarel, vorovhetev erekoyan nshandreq ka։ Aha hayoc usumnarani varzhapet parun Arshaky evs erku grvanqa mis arav ev voskoric brnac tun e tanum: hetevic mi parav shun, vory tchanachum e msavatchar Petrusi bolor hatchaxordnerin, voronc mej amenabarin parun Arshakn e։

Hayoc usumnarani varzhapet Arshakn el mis arav ev hankarc msavatchari xanuti araj canr-canr qaylerov erevac inqy: Nerses beyy, voch ayn Nerses beyy, vor kochvum e Xurda kam Kartchik Nerses bey ev carayum e dataranum ev voch el ayn Pristavi kochvac Nerses beyy, ayl Hast Nerses beyy: gavarayin varchutyan syuny։

— Petrusy, — kanchum e Nerses beyy ev kes rope aylevs vochinch chi asum։

Ev kariq chkar, vor aser։ Nra phoxaren asum ein nra urac ev aryunov lcvac achqery, hast shrtunqy, vor karces chorrord kzakn er, dzyunaphayl bryuky ev nuynpes dzyunaphayl tyuzhurkan: xnamqov ardukac ev kotchkac minchev verjin kotchaky։ Handart cphum er nra marminy, inchpes ahagin zhayry, vor ccvel e covi mej ev shoghshoghum e arevic։ Nerses beyy vochinch cher asum ev cher nkatum ayn manr chinovniknerin, voronq nra koghqic ahov en ancnum։ Garadabuldi Muxany, na, vor grpannery sirum er lcnel Ordubati chirov, ardzanacel e ev aydpes mi shabat ardzanacac kmna, ete Nerses beyy hramayi։ Bayc Nerres beyy voch manr chinovniknerin e nkatum, voch tesnum e Muxani ardzany, ayl xor hazum e: xrralov ev shat xor, — Nerses beyy der hazum e «harusti hazov», isk msavatchar Petrusy bardzracrel e spitak qatany, vori hetevum, myus gnordneri achqic heru, kaxvac ein erku vochxar voskeguyn dmaknerov։

— Dolmacu ugharki, — ev Nerses beyy eresy shrjum e depi davtarxanayi shenqy: shukayi dimac։ Nerses beyy gnac ev gavarayin varchutyan araj xrnvac zhoghovurdy patkaranqov der nor e nran tchanaparh tvel, ayninch dolmacun arden nra tann e ev garadabuldi Muxany qrtinqy srbelov xanumi: tikin Varseniki, araj govum e misy։

Msavatchar Petrusy Hast Nerses beyic evs dram cher arnum, inchpes shukayi pahak Ketanic, vor vochxari mi glxi ev ut votqi dimac cereky piti jrer Petrusi aygin։ Isk dolmayi, kololaki, ***bashi, yaxnii msacui dimac Hast Nerses beyy tarva skzbin, erb bolor arevtrakannery patent ein arnum, harkayin teschin i miji ayloc asum er.

— Inch arevtrakan e ayd Petrusy vor… xeghtch aghqati mekn e, sireli Nikifor Vasilich, ev duq inqnerd eq imanum…

Aha erevac inqy: qaghaqi hayry, qaghaqaglux Mattevos beyy, nra hetevic kisahamr–kisaxul Kirin, vor qaghaqayin aygu pahakn e, qaghaqayin inqnavarutyan (duma) caran ev miazhamanak tikin Olinkayi spasavory canrutyunner teghaphoxelu, gorgery lvalu, Shor aghbyuric kzherov jur berelu shabat orery, erb tikin Olinkan ibrev ereq lvacararuhu kargadrich, sksum er lvacqy… Ayn inch er katarvum qez het, im hayreni qaghaq։ Ayd orerin cher kareli ancnel voch miayn nranc tan arajov, ayl nuynisk harevan phoghocov cher kareli ancnel… Anhamar bardzeric milion bmbul trchum er qaghaqi ev tneri vra, inchpes urenu sermery mayisin։ Bmbuly trchelov hasnum er minchev datarani shenqy ev nstum er xeghtch gragri unqeri vra։ Ev amboghj qaghaqy giter, vor nranc tany lvacq ka։ Isk erb bmbuli ampery ancnum ein: baky, cankapaty, nuynisk phoghoci patery spitakum ein phrac lvacqic։

Minchder menq zbaghvecinq tikin Olinkayi lvacqov, arden shuka mtav qaghaqagluxy ev nra anbazhan tiknapah Kirin։ Mattevos beyy motenalov msavatcharneri xanutin, miayn verahasu e nranc maqrutyan։ Na geradasum e mrgavatcharneri xanutnery, voronc terery, nra andznakan tuyltvutyamb, gravel en naev hraparaki ev mayti masy: dzmeruki ev sexi dezerov ev xaghoghi koghovnerov։ Xanuti tchakatic minchev hraparaky, vortegh dzmeruknern en, — phrvac e hast ktav, mrgern arevic pashtpanelu hamar։ Ayd anushahot burgeri ev mrgavatchari xanutneri mijev ynknum e mi negh ancq, aynqan negh, vor erku mard koghq-koghqi dzhvar en ancnum։ Bayc henc ayd negh ancqn el qaghaqaglxi sirac vayrn e amboghj qaghaqum։

Mattevos beyy, nra hetevic Kirin shtapum ein voch te msavatcharneri mot, ayl anmahutyan ayd draxty։ Aranc zmaylanqi chi kareli nkaragrel ayn tesarany, erb Bizho Akyaly, nshanavor mrgavatchary, Mattevos beyi qtin er motecnum deghin kanach sexy, vori vra der mnum er coghi mi qani katil։ Ev Mattevos beyy, vor aleher er, erexayi nman hianum er, Bizho Akyali dzerqic sexn arnum ev hototum er։ Apa ayd sexy xanutpann arandznacnum u berum er dzmeruk, inch dzmeruk: Isk Mattevos beyn arden mtel e harevan xanuty, vorovhetev nra achqin en ynkel mug manishakaguyn salornery։ Ev na manramasn harcnum e, te um aygucn e, ardyoq sary maranum kdimana minchev noyemberi 4-y (tikin Olinkayi cnndyan ory), kareli e muraba ephel ayd saloric, ayd fenomenal shloric, inchpes asum er Mattevos beyy։

Orva ayn zhamn er, vorin zhoghovurdy kochum er datavori teyi vaxt, aysinqn zhamy 11-y anc er ev datavornery der nor ein gnum dataran, vori araj xrnvac spasum er hazar mard։ Datavori teyi vaxtn er, bayc Mattevos beyy der cher hasel mrgavatchari verjin xanutin։ Hakaraki nman ayd xanutnery shat ein, bolory mi sharqi ein ev karces ditmamb havaqvel ein, henc dumayi shenqi tak, qaghaqaglxi tchanaparhi vra։ Qaghaqum: dumayi mi qani andamner, voronq progresist ein, bambasum ein Mattevos beyi ayd pakas koghmy ev patrastvum ein nor yntrutyunnerin nran sev qve tal։ Bayc ayd miayn bambasanq er, isk Gorisum um chein bambasum, minchev angam navtavatchar Georgun ein bambasum, te ibrev navti pahesty na karucel e jraghacneri arvi mot, vorpeszi… Zarmanali qaghaq er Gorisy։

7

Aravotic lsvogh arandzin dzaynery: mi anhangist shan hachoc, qaghaq mtnogh naxiri barachy, qaravanneri ghoghanjy, Nerses beyi hazy, xanutneri bacvogh drneri aghmuky, verjapes ayn dzaynery, vor hetzhete bardzranum en darbnocneric ev titeghagorcneri arhestanocneric, — ayd ameny, derevs anaxorzh aghmuk en, nman ayn aghmukin, vor ardzakum e nvagaxumby varaguyric araj։ Bayc aha dirizhyory bardzracnum e dzoghiky ev nvagaxumby nerdashnak hnchecnum e bard simfonian։

Aydpes el zhamy 11-ic anc, erb qaghaqagluxn storagrum er arajin tughty, qaghaqi ankarg dzaynern irar harmarelov sksum ein nerdashnak hnchel, goyacnelov mi qaghcralur nvag։ Patahum er, vor mi dzayn durs er trchum ayd aghmukic, inchpes keghc hnchyuny nvagaxmbum։ Patahum er, vor mi hoviv sareric ijnogh mardkanc ev anasunneri hegheghi mej korcnum er ir shany ev henc phoghocum kanchum er. «Alabash, hey, Alabash…» ։ Ayd dzaynin iskuyn patshgamb er durs galis qaghaqagluxy, vorpeszi xlacni ayd annerdashnak dzayny ev minchev angam zayranum er, inchpes zgayun dirizhyory, bayc nuyn mardkayin zhxorn inchpes heghegh xlacnum er ayd anpateh ev anharir kanchy։ Ev nuynisk ete ayd zhamanak bolorovin motik mi aqlor shogic kataghac kancher, ete erku charatchtchi gimnazistner, ancnelov dallaq ***u varsaviranoci koghqov, kanchein «dallaq ***i, gluxd xozi» ev inqy: hin shukayi patveli varsavirn ynkner nranc hetevic ev bardzradzayn aser. «Ay, es dzer xratoghi…», — mievnuyn e, vochinch aylevs cher xangari ayn ritmy, vorov yntanum er qaghaqi aghmuky։

Na shuka er mtel yot tchanaparhov, na hosum er davtarxanayi, qaghaqayin inqnavarutyan, datarani, vostikanakan varchutyan, harkayin teschi, petakan gandzarani ev subahanoci: naxnakan kalanatan yot darbasneric, voronq bacvum ein shukayi vra։ Inchpes barak aru, ayd aghmuky galis er tchoti maghazaneri xorunk xorqeric, vortegh lerncineri xroxt dzaynery xlanum ein… Ev inchqan arevy bardzranar, aynqan zoreghanum er nvagy ev arevi teqvelu het, erb depi lernern ein veradarnum gyughacinery ev qochvornery, — ayd simfonian motenum er ir vaxtchanin։

Ayd pahin qaghaqi amenahetaqrqir ankyunnery voch manufakturayi xanutnern ein, voch petakan himnarknery ev voch el nuynisk Pasazhy։ Dataranum datavornern arandznacel ein xorhrdakcutyan ev mi amboghj zham nranq chein karoghanum qreakan datavarutyan Kotchgh Orinaci mej gtnel ayn hodvacy, vorov kareli e harevani gomshi pochy trov ktrogh hancagorcin patmel ev arden erdvyal havatarmatar Feoktist Ivanichn arajarkum er gorcn ugharkel nor qnnutyan, vorovhetev shat mut ein hancagorcutyan hangamanqnery… Gavarayin inqnavarutyan mej ayn zhamn er, erb Hamza bey Mahmudbekovy tav dzaynov «anarak» anekdot er patmum, isk Nazar beyy aghvesahach er talis… Aydpisi zham er qaghaqayin inqnavarutyan mej ev hayoc vitchakayin konsistoriayum, aydpisi xaghagh zham er, vorovhetev Ter zi bazumy vaghuc er knqel cnndyan erku vkayakannery։

Nuynisk phoghocnery xaghagh ein։ Cari shvaqum kareli er handipel mi qani gyughacineri, voronq kam sex ein utum, kam phrel ein gnac apranqy ev noric nor hashvum ein anyndhat krknelov, «Ho chxabec mez en shan vordin…» ։ Bayc hetaqrqir chen sex utogh gyughacinery ev kam nranq, voronq irar eresi nayelov dzhvaranum en gtnel, te gyazy 27 kopekov mahudavarin inchqan kani, ete irenq gnel en 5 gyaz ev mi chareq։

Qaghaqum ayd pahin amenahetaqrqir tesarany xohanocnerumn er ev voch te senyaknerum, vortegh nuynisk Herselyan: «Tevy kotrac hreshtaky» shrjum er tnayin zgestov ev chuner ayn hmayqy, vor uner, erb hagnum er xshxshan shorery ev pahum er erknaguyn metaqs hovanocy։

Amenahetaqrqiry xohanocnerum er…

Ners mtnenq Hast Nerses beyi tan darbasov։ Arden darbasi mot zgacvum e ayn buyry, vorov ansxal kareli e voroshel, te inch vitchakumn e dolman։ Ardyoq ayn, erb phak kokoni nman haziv er erevum mi ktor vardaguyn mis, erb hetzhete phqvelov ir mej e klanum shogin ev chor mrgeri hyuty ev xaghoghi terevneri aranqnerum brndzi hatiknery xaghum en… Katsan phrphrum e, shogin erbemn bardzracnum e kapharichy puf anelov ev kapharichy zngalov nstum e։ Katsayi ayd shncharutyuny hishecnum e Nerses beyi hetkesorya quny, erb hast shrtunqnery urcnelov qni mej na puf er anum, ardzakelov hotavet shunch։

Mec katsayi koghqin shar en ynkel bazmativ jamer, badyanner, kotavorner, pghndze pnakner, voronc parunakutyuny ev ket npataky nuyn dolman e։ Meki mej taqanum e serkevili ev nran jur, vor piti era miayn mi angam, apa caghkavor kotamani mej aghaxiny piti ijecni marany, sarecnelu։ Na piti ereva ayn ropein, erb mec aphsei mej xohanocic durs kga dolman ev Nerses beyy nra golorshin khangcni nran ev serkevili saraph jrov։ Nra koghqin taqanum e hili ev darchini lucuyty, aveli heru choranum e ayn karmir hacy, vor Nerses beyy matnerov piti phshri dolmayi jrali hyuti mej։ Xohanocum ayl pnakneri mej kanachi e: qaghcr sox, kindz, kotem, arandzin darsvac en spitak boghki pahunaknery, — voch ayn boghki, vor hasnum e mi amsum, ayl ayn, vor mi tarum haziv e hasnum, bayc ereq tari hamy pahum e։

Xohanocum Nerses beyi kiny dzerqi aghacov surtch e manrum ev gangatvum e, vor fransiakan apranqneri magazinic aylevs harkavor che surtch arnel, ayl harkavor e arnel Ephrat Eremic, vori surtchy Lyudmila Lvovnan shat e havanel։ Na gangatvum e, bayc akanjy katsayi koghmn e. yuraqanchyur qltoc, kapharichi yuraqanchyur zrngoc nra hamar nshanner en dolmayi dzevavorman։ Tantikiny dzerqi phoqrik sherephov chaph e talis ayd bard sharzhmany։ Inchpes navavar na varum e tchashi navy minchev verjin navahangisty, minchev…

Bayc aydpes er baxty Gorisi shat araqini ev anvani tikinneri, nranc ayd er vitchakvac: bmbuli bardzery phqvac pahel, ankoghiny phaphuk, tchashn anteri ev arat, tuny harust, — imanal surtch ephel ev hyurerin zbaghecnel minchev surtchy ev apa loto kam tught xaghal:

Ayd er nranc vitchaky ev nrancic shatery nuynisk amusnu pashtony chgitein, ayl miayn gitein, vor na davtarxanayi meceric e ev nranic bardzr miayn erku bey ka: aysinchy ev ayninchy, isk mnacac bolor beyery nranic qash en, nranc kanayq: irenic qash en, nranc erexanern inch en, vor xaghan ir erexaneri het։ Nranq karogh en unenal gilanari muraba, isk irenq serkevili, nranc servizn arcatic e, irency arcat voskejrac, — mi xosqov, mi astitchan piti bardzr linein ayn beyeric, voroncic astitchanov bardzr er tan tery։

Aydpes ein ayd kanayq: bazmativ erexaneri mayr, xohanoci tnoren, hyurynkaluhi ev derevs inchqan partakanutyunner unein nranq… Aha dimac–dimac patuhanic xosum en erku aydpisi tantiruhi.

— Varsenik, ed inchu dzer luysery amboghj gisher varvum ein… Hyurerd ush gnacin, ha…

— Inch ush, shati tasnerkusin chareq er pakas, vor gnacin… Sghji, taq er, taq… Sirts uzum er tchaqi։

— E, taq asum es prcnum… gishery achqers chem phakel։ Du der lav es։ Uzum em gnam Shushi, asum en profesor Bahaturovy ekel e… Zhenskiy hivandutyunic na lav e…

— Baxtavor es… Es el kgayi, ete erexan chliner…

Patuhannery phakum en, ev erku sireli harevanuhinery irar hascei shshnjum en.

— Hoghem gluxd, te qo mardy qez Shushi kugharki… Du erexan mahana brni։

— Ed deghnac kerparanqid Bahaturovn er pakas…

Ev miayn kareli e zarmanal, te vorqan xeloq ein ayd kanayq ev inch erandi ter ein, vor aydqan zbaghmunqic heto derevs zhamanak ein gtnum ktrelu phoghocy, vorpeszi phordzein harevani murabayi hamy, ayn murabayi, vor ephelu kerpy qaghaqneric berel e Varvara Minaevnan, tikin Varinkan, Vari-bajin, inchpes nran kanchum er lvacararuhi Minan։ Nranq zhamanak ein gtnum verjin modayi pelerinayi dzevn yndorinakelu, nuynisk mtnum ein kanaci derdzak Macaki tuny, ibrev te patahmamb, bayc npatak unenalov tesnel ayn koftan, vor patvirel e tikin Olinkan ev vori masin aynqan shat ein xosum Lalazarenc tany։ Ev inchi masin karciq chein haytnum ev inch karciqner chein haytnum nranq…

— Student Rubeny shat ksxalvi, ete Herselyayin arni։ Nra mejn aroghj chi…

— Ambrumovi tghan chi barishum xort mor het։ Asum en ter Zaveny gnacel e hashtecni…

— Sahak Sergeyichi mec aghjiky lkstvac e… Erek gisher nran bulvarum tesel en rus oficeri het…

— E, zhamanaks phoxvel e, zargacel en, lusavorvel en… Meznic cnvacn el mez chi havanum…

— Teghn e, Sahak Sergeyichi knojy teghn e… Asum ein aghjkad heru mi ugharki, klkstvi, te togh usumy tegh ta, bzhishk piti darna։ De hima togh bzhishk darna… Kdarna, inchpes che։

Aydpisi karciqner haytnum er naev tikin Varseniky, voch miayn patuhanic zrucelov harevanuhu het kam ayd npatakov hyur gnalov mi tun, vortegh irar ein phoxanakum lurery, lur ein phox arnum, inchpes phox ein arnum mi aman navt, vorovhetev cerekov moracel ein gnel, — arzhamanakov arnum ein lury, inchpes mi angami hamar harevanic vercnum ein phlav qamelu pghndze maghy։ Tikin Varsenikn ayd banov zbaghvum er nuynisk xohanocum, dolmayi dzevavorman amenapatasxanatu ropein, erb kraki hzoracumy kam mi avelord hamtes karogh er phchacnel amen inch, inchpes ete navavary: achqy depi covayin tchayery, navy hankarc zarker storjrya qari…

Bayc tikin Varseniki dzirqn el henc ayn er, vor na karogh er fransiakan apranqneri magazini surtchy vatabanel ev nuyn zhamin krakic hanel mi phayt, vori jermutyunic nran ev serkevili jury ksevanar։ Tikin Varsenikn ir aghaxinin patmum er.

— Asum en ereq or araj Shenum mi kin gnacel e banjari, hasel e minchev Maturi dzory… Qani mits e, ginu pharchy dir arvi mej, mi qani el dambul qaghi en cayri caric, — isk inqy bac e anum katsayi kapharichy ev golorshuc, buyric, aveli tchisht, eracogh jric haskanum e, te inch e katarvum katsayi xorqum։

— Galis e, papan galis e, hetn el mi mard ka, — tchchalov ners e vazum tikin Varseniki phoqrik aghjiky, vorin mayry pahak er drel phoghoci ankyunum։

— Galis e, papan galis e, hetn el Nazar dyadyan e, — tchchalov ners e vazum tikin Varseniki phoqr tghan, vor aveli hervum er dirq pahel։

— Galis en, — tchchum en erexanery, inchpes navastinery kkanchen:

— Camaqy erevac, camaqy…

Aystegh tikin Varseniki dzirqy hasnum e katarelutyan, minchev tantiknutyan arvesti bardzunqnery։

— Katsan mi koghm dir, — ev hyuri hamar avelacnum e tchisht aynpisi gavat, inchpisin drel e amusnu hamar։

— Boghky jric hani, — ev shtapum e hing ropeum zgesty phoxel, hardarel iren, phoqr tghayi gotin shtkel, aghjkany hishecnel, vor Nazar dyadyayin harkavor e barevel ev ayd tagnapi mej moranum e but mati mury, vor knkati erekoyan, erb sharunaki patmel ayn knoj masin, vor ereq or araj gnacel er Maturi dzory…

Nerses beyi ev nra hyuri: Nazar beyi ners mtneluc heto tchashn iskuyn chi sksvum, teev Nerses beyy derevs raport greluc er qaghc zgacel, aveli tchisht nra qtovn er ynkel dolmayi hoty, inchpes tikin Olinkayi bardzeric mi bmbul hasel er minchev dataran ev nstel xeghtch gragri unqin։ Nerses beyy qaghcac er, bayc kayin anxusapheli ceser, inchpes boghky anxusapheli er dolmayic։ Ayd ceseric vehaguyny katarvum er aygum, erb Nerses beyn ir sephakan dzerqov, varungi tpheri mej phntrum er erku-ereq phoqr varung, caghiky der pochin, phoqrik phsherov, inchpes erexayi aghvamazy, ayn nurb varungy, vor berani mej halvum e ev vorin Nerses beyy mecarum e tasnyak phaghaqshakan barerov pikuli a, kululia, pici-mici Baghdasar, Klapidon Ivanich, bibuli ev ayl ayspisi barerov, voroncic mi qanisy yur zhamanak ughghvac ein tikin Varsenikin։ Bayc aha na gtav ayn varungnery, voronc, Nerses beyi aselov, astvac Qarahunji oghu het miazhamanak ashxarh e ugharkel, vorpeszi mardkayin hogin chdzandzrana…

Ev tchashy sksvum er…

Sksvum er ayn tchashy, voric heto tikin Varseniki aghaxiny kanchum er lvacararuhi Minayin ev erkusov miasin arvi jrum moxrov lvanum ein pnaknery, katsanery, mec u phoqr aphsenery… Ev minchev arevy mayr mtner, nranq lvanum ein։ Isk nersy, hov senyakum, divanneri mej ynkghmvac qnel ein Nerses beyy ev Nazar beyy, — tikin Varseniky gnacel er imana, te ardyoq chen ayrvel tikin Varinkayi gatanery, mec tghan papayic cacuk ynkuzenu tak cxum er, phoqry phetum er titeri tevery, mec aghjiky patuhanic vov giti inchu nayum er durs, isk phoqrn sparnum er papayin asel, vor Zhorzhiky cxel e ev mamayin asel, vor mec quyry dardzyal patuhanic cher heranum։

Phoghocum lrutyun er։ Lsvum er miayn amanneri zngzngocy ev Nerses beyi mialar pufery, karces derevs katsayi mej dolman erum er։

8

Amboghj qaghaqum beyery qnel en hetkesorya qnov ev qani nranq qnac en, — harkavor e ptuyt anel qaghaqi phoghocnerum, vorovhetev shnern el qnac en։ Isk Goris qaghaqi shnery katvi dzager chein, inchpes Lyudmila Lvovnayi shniky, vori masin xoja Makichy mi angam asel er.

— Pharqd shat, astvac… Sa el, kasi, vor shun e ev shan azgic e։

Gorisum haytni shner kayin, inchpes orinak: Simon beyi Tobushy, voric amboghj taghy doghum er ev nuynisk murackannery sirt chein anum nranc baky mtnel։ Nranq shner chein, ayl shghtayac aryucner ev vagrer, inchpes Xanlar beyi Jindar shuny, vor tiroj hetevic gnum er gyughery hav havaqelu, aysinqn achqin ynkac havy kul er talis ev mnum er anpatizh, karces tagavorakan xarj havaqogh er։ Hapa pristav Aghaloyi Zangi-Zrangin, nranc phoghocov anc u dardzy dadarum er, erb lur er taracvum, vor pristav Aghalon eli meghq e ekel shnerin ev nranc ardzakel e։ Verjapes phast e, vor 1913 tvi dektemberi 4-in Gorisi qaghaqayin duman qnnutyan arav shneri harcy, vorovhetev Simon beyi Tobushy kcel e Phoshti Antoni qity partakanutyan katarman, aysinqn namakatarutyan zhamin։ Ayd artiv dumayum mec kriv cagec progresistneri ev hetadimakanneri mijev ev miayn arhestavorutyan deputat Chaqmachi Veskany, vor voch arajadimakan er ev voch hetadimakan, ayl padvalakan er (na aydpes er asel Bari ajoghumi ginu nkughum), — ev miayn Chaqmachi Veskani arajarkov duman voroshec deghamah anel qaghaqi antirakan shnerin (paron Arshaki aselov ayd el uner ir bun armaty, shneric meky cerekov goghacel er dursy takari mej trjoc drac padoshy) ։

Aydpisi anvani shner kayin Gorisum, voronq vordoc vordi aprelov mievnuyn tany, varzhvel ein irenc tereri bnavorutyany, isk mi qanisn aynqan ein eres arel, vor irenc varqn u bnavorutyuny nmanecnum ein tererin։ Orinak, Nazar beyi shuny, erb gyughacin phaphaxov mtner nranc baky, aghvesahach er talis: arag-arag ev sur dzaynov ev dzayny ktrum er, erb gyughacin phaphaxy hanum er։ Ter zi bazumi Chambary vornum er, erb lsum er rusac ekeghecu zangeri dzayny։ Zilfughar beyy (hay) mi shun uner, vor erbeq cher hachi, ete nuynisk kesgisherin gyughacinery taphvein nranc baky։ Bayc ete nranq gayin aranc vochxari, aranc panri ev yughi, shuny qich er mnum shghtan ktrer, karces na er kasharq havaqum։

Gorisum aynpisi shner kayin, voronq laphum ein dolmayi mnacordy ev tiroj nman hetkesorya qnov qnum ein ev nuynisk qni mej puf ein anum, inchpes Nerses beyi shuny։ Shnery zartnum ein, erb hncher tiroj dzayny։ Aynuhetev nranq artun pahak ein minchev lusabac։ Tery karogh er kanach seghani shurjy nstel minchev verjin rublin, karogh er biliard xaghal, karogh er harbac tun gal, — amen inch apahov karogh er anel, qani shuny kar… Mi xosqov, ete datakan hin gorcerum dzez patahi handipel ayspisi artahaytutyan: «na indz hamar shun cher, ayl berd er», — imaceq, vor aydpes asoghy goriseci er։

Qani shnery qnac en, harkavor e ptuyt anel qaghaqi phoghocnerum ev mi qani tun mtnel։ Bayc harkavor chi mtnel Hast Nerses beyi harevan tuny, vortegh aprum e Xurda kam Kartchik Nerses beyy, vorovhetev aystegh el amen inch nuynn e: annshan tarberutyamb։ Kartchik Nerses beyy dolma chi kerel, ayl kololak, na mejqi vra chi qnac, ayl koghqi ev nra shan erku achqery kapuyt en. isk Hast Nerses beyi shan mi achqy erknaguyn e, myusy: kapuyt։ Mnacacy nuynn e, nuyn aygin, nuyn chors erexan, voric mec aghjiky patuhani araj spasum e, te erb kancni harevani gimnazist tghan, — ayn bakic el mi aghjik tesnum e Zhorzhiki cxaxoti cuxy։

Harkavor chi ners mtnel ays tuny naev ayn pattcharov, vor erku harevanner irar tshnami en ev darn e patmel nranc tshnamutyuny, vorovhetev karogh en karcel, te erku Nerses beyery chnchin mardik ein, ete nranc erkaramya gzhtutyan arity eghel ein nranc shnery, aveli tchisht: Hast Nerses beyi shuny, vor mi gisher kapy ktrel ev trel er harevani aygin ev ayntegh harevani shan het shnutyun er arel ev ayd voch te aygu mut xorqum, ayl nor margeri mej, ayntegh, vor Kartchik Nerses beyi kiny canel er Erusaghemi lobi, rehan, kindz ev glxavorn e: kataghac varung, ayn varungy, vori sermery Qutaisic ugharkel er harkayin teschutyan avag revizor ishxan Aylaxiarin, erb pashtonakan gorcov ekel er Goris ev yot or hyur er eghel Kartchik Nerses beyin։ Ishxany derevs Gorisumn er, erb amboghj qaghaqy xosum er Qutaisi kataghac varungi masin, vory beranum chi halvum, inchpes Hast Nerses beyi sirac pici-mici Baghdasary, ayl hasnelu mot paytum e ahagin aghmukov, inchpes nkaragrel er ishxany, — paytum e inchpes rumby ev amboghj qaghaqn anhamber spasum er ayn orvan, erb inchpes rumb piti payter arajin kataghac varungy, vori sermic Kartchik Nerses beyi kiny hing hatik el cher tvel ir harevanuhun ev minchev angam Lalazaranc tany ayd artiv asel er.

— Ancyal tari kofen kraki vra mi gcelu cikoria uzeci, te: es el hyur unem, indz heriq chi… Hapa es ed kmoranam…

Bayc gzhtutyan aritn ayd cher, ayl shneri moloutyuny, vori yntacqum kataghac varungi cilery armataxil trorvel ein։ Kartchik Nerses beyi kinn ayd hamarel er naxandzic traqvac harevanuhu gorcy ev yot or erku harevan partezneric lsvum ein mert handartvogh ev mert borboqvogh krvi aghmuk, anecq ev anvayel xosqer… Yot or, yot gisher erku tuny nman ein erku berdi, vorteghic lsvum ein rmbakocutyan dzayner։ Hast Nerses beyy niharec, vorovhetev nra kinn ayd orerin voch dolma er ephum, voch kololak, ayl ephum er aynpisi xarnaphntor kerakur, vor kvayeler xarchevni pahogh Tevatorosin։ Nerses beyy miayn sovic xeghtchacav ev xeghtchanalov handznaru eghav, vor Kartchik Nerses beyy mi vochinch mard e, gnchu e ev nuynisk asac, vor harkayin tesuch Nikifor Vasilichy nranic shat e angoh…

Isk harevan berdum rmbakocutyany dadarec miayn ayn zhamanak, erb Kartchik Nerses beyy xostovanec, te ancyal tari ishxan Aylaxiarin gisherva kesin gnac partez ev vorovhetev shat ushacav, inqy evs gnac partez ev jracaki mot, aysinqn ayntegh, ur arun pati mijov mtnum e harevani partezy, — aydtegh inqy tesav ishxanin ev tikin Varseniky nmanapes irenc partezumn er… Kartchik Nerses beyn urish vochinch chxostovanec ir knojy, vorovhetev nax ayd nkateluc heto na anmijapes tun er veradardzel ev apa na chkamecav anarak patmutyunov varakel ir knojy։ Na miayn ayd xostovanec, vorovhetev kinn iskuyn demqy dzerqerov cackec, inchpes amotxac kin, vor ayd dzevov pashtpanum e ir kusakan lsoghutyuny։

Dranic heto erku berderi mijev sksvec xramatayin xul kriv ev erb tikin Varseniky mi aghjik cnec, tvac te nra koghmy haghtec ev huys kar, vor knunqi artiv karogh er verjanal nranc krivy, bayc erku shabat heto Kartchik Nerses beyi kiny evs mi aghjik unecav ev nranq aydpes el chhashtvecin։

I pativ erku Nerses beyeri petq e asel, vor andznatur linelov irenc kananc, nranq aynqan heru chgnacin ev irar voch mi anvayel xosq chasacin։ Nranq nuynisk irar het xosum ein, erb harkayin teschutyan teghekagiry: Kartchik Nerses beyy raportov ugharkum er ir harevanin։ Minchev angam chinovnikneri klubum, erb bakara ein xaghacel, Hast Nerses beyy harevanin shast azniv ev qaghaqavari asel er.

— Tughty dzern e, havaqeceq…

Aha ayd chnchin tshnamutyan pattcharov harkavor chi mtnel Kartchik Nerses beyi tuny։ Naev karogh enq xangarel Lusikin, Kartchik Nerses beyi mec aghjkan, vory ogtvelov hetkesorya xaghaghutyunic, Zhorzhiki namaki patasxann aha tanum e depi paty: jracaki glxin։ Isk Zhorzhikn ynkuzenu tak anhamber cxum e ev spasum e azdanshanin։

Kartchik Nerses beyi tnic verev dardzyal beyi tun e: Xurshud beyi tunn e։ Aydpes er Goris qaghaqum, erbemn mi sharqi ynknum ein qsan– qsanhing beyi tner, inchpes tchoti maghazanery։ Erbemn ayd sharqy yndhatvum er vatcharakanneri tnerov ev naev mi aynpisi tnov, vori tery voch bey er, voch vatcharakan, ayl orinak: Aphunc Aku amin er, dzorkecineri namakarun։

Chorrord tuny, vor erku mianman tchakat uner, vorovhetev nayum e erku mianman phoghocneri, — nshanavor er ev tan terov ev tnkecov, inchpes Gorisum anvanum ein urishi tany vardzov aproghin։ Ayd tan nerqnaharkum, tchisht aynpisi zerzambayum, vortegh tikin Varseniky dzmerva hamar pahum er kartofil, ttu kaghamb, sox, dzmran boghk, naev aynpisi irer, vor amar-dzmer ayd kisamut nerqnaharkum ein: hnadzev tamq, kotrac takar, titeghi ktorner, vor mnacel en tan kturic, parskakan lagan ev ayln, — tchisht aydpisi zerzambayum aprum er Hayastanci Avetisi yntaniqy։

Inchpes er na ynkel aydtegh ev vor gavaric er, — haytni cher* miayn ete nra masin harcnogh er linum, patasxanum ein, vor Avetisy phaxstakan e Haystuni koghmeric ev nra xosac lezun ayn koghmi lezun e։ Aydqan ein patasxanum, vorovhetev Gorisum xeghtch mardkanc masin erkar chein xosum։

Hayastanci Avetisy Mushic er, te Vanic, te Alashkertic er, vov giter, vorovhetev Gorisum miayn parun Arshaky ev Sasun graxanuti mardik gitein Mushy ev Vany ev Alashkerty, isk mnacacneri hamar ayd ameny yoty saric ayn koghmi mi mut erkir er, mi anhayt Hayystun, vorteghic erbemn galis ein magh caxogh gnchuner, laraxagher, voronq xaghic araj xachaknqum ein hanun Msho Sultan surb Karapeti, galis ein otaroti tesqov mardik, voronq voch rus ein, voch zilani qyurd, voch klayek anogh lezgi, voch xoyeci kllan ein, ayl Hayystunci ein։

Inqy: Hayastanci Avetisy, vochinch cher patmum։ Nranic ayd masin chein harcnum։ Nran miayn asum ein.

— Avetis, mi sazhen qar e petq… Hinch es asum, — isk Avetisy vochinch cher asum, ayl tasy or ir eshov getic mi sazhen qar er krum։

— Avetis, antarapahin es asel em phayti hamar… Qani eghanaknery lav en… — ev asoghn urish vochinch cher asum, vorovhetev giter, vor Xurshud beyi phayty kreluc heto Avetisy piti kri nra phayty, eshi ev yur sephakan mejqov tagavorakan antaric piti kri nra phayty։

Isk motik harevannery miayn ayn gitein, vor Avetisi aprac zerzamban liqn e gesh, sev ev pepenot aghjiknerov, voronq erbemn arevi tak nstum ein ev vov nranc tesner: mitq er anum, te Hayystuncin inchpes piti teghac ani aydqan aghjikneri ev nranc vov karni։

Bayc arnum ein։ Erku tarin mi angam Avetisy tun galov, hety berum er koshkakari mi ashakerti, vor mankuc qel er, mi kagh eritasardi, vor bruti arhestanocum kav er shaghaxum, — verjapes mi naxrapani, vory lselov uner ir sephakan kovy ev nuynisk Xurophi dzorum uner sephakan aygetegh։ Miayn mi angam koshkakari qel ashkerty, bruti mshaky ev naxrapann achqi takov nayum ein Avetisi mardu gnacogh aghjkan ev mi shabat heto nerqnaharkum harsaniq er… Veri harkic mi gisherov talis ein mec karpety, mi qani aphse, pghindzy, harevannery vov mi qich yugh, vov brindz, vov mi hnamash zgest, vor ete harsnacuin phoqr er, Avetisi kiny pahum er nranic krtser aghjka hamar։

Caxqi mec masy hogum er tikin Olinkan, Hay Kananc Miutyan erkaramya naxagahuhin։ Ete qrqrenq ayd Miutyan zhapavinyal hashvematyany, grancvac kgtnenq hetevyaly, «Hayastanci Avetisi dster knunqin hing rubli dramov» ev kam «Hayastanci Avetisi dster amusnutyan tasy rubli» ։ Anardaraci kliner kaskacel ayd grancumneri tchshtutyan, — nax vor bolori dimac ka Avetisi ahreli buti droshmy ev apa der minchev ayzhm el vomanq gorisecineric hishum en, te erb Hayatanci Avetisin aghjik er cnvum, harevannern asum ein.

— Avetisn eli mi hnganoc ashxatec…

Ev verjapes Kyoresic minchev Noru, aynteghic Dzorek ev Caqut ayzhm inchqan gesh, sev ev pepenot aghjik u kin ka, amenqy servel en Hayastanci Avetisic։

Kareli e naev ayl vkayutyun berel, ayd gyugherum, inchpes ev Kyoresum, ka hayastancu harsaniq artahaytutyuny, vor nshanakum e anaghmuk harsaniq aranc keronneri, aranc makarneri, aysinqn hravirvac harsanqavorneri, voronq unein irenc nshany varac momy ev unein makarapety, vori npatakn er xmel ev xmecnel makarnerin, jardel ev phshrel gavatnery, erb hark liner, parel tal amenaamotxac aghjiknerin, harsaniqy dzgdzgel, ete harsanqatany ginin sparelu vra er, isk aghjka hayry zhlat, krvecnel erku tohmi ev hashtecnel hin tshnaminerin, — mi xosqov makarnery hrosaxumb ein, vor tirum ein harsanqatany ev tnecinerin aynqan, minchev ginu zorutyunic partvein։ Ev erb patahum er, vor ginin qich er, makarapety kanchum er.

— Menq ho hayystuncu harsaniq chenq anum…

Ev ginin galis er vov gite vorteghic ev inchpes, aghjka hor barekamnern ein ognum, te henc inqy: makarapety ugharkum er mi nshan, vorov Shor aghbyuric el kareli er gini hanel, — bayc ginin galis er, ev harsaniqy sharunakvum er borboqvel։

Aydpes er ayn tuny nerqnaharkum, vori tery teev Gorisi bnakich cher hashvvum ev voch el kyoreseci er, ayl miayn Hayastanci, — sakayn 1897 tvic aprum er mievnuyn zerzambayum։ U tepet Avetisy mi eshov qsan tan qar er krel, bayc inqy voch tun uner, voch tnategh, ayl uner yot aghjik, misht yoty, vorovhetev mekin mardu taluc heto, der tarin chbolorac, cnvum er nra nman mi aghjik ev nuynisk patahum er, vor harsnamayry aghjka harsaniqin parum er erku hogov։

— Heriq e, meghq es, aghji, — asum ein harevanuhinery Avetisi knojy, erb Avetisy noric mi hinganoc er ashxatum, isk kinn sksum er anicel amusnun։ Kinn aynpes darn er dzhgohum ev aynpes er nkaragrum amusnu zorutyuny, vor harevanuhinery: tikin Varseniky, Xurshud beyi kiny, Anika tyotyan, erb lsum ein qar krogh Avetisi votnadzayny, bardzranum ein patshgamby loto xaghalu։

Hayastancu bnakac zerzambayi glxin aprum er inqy tantery: Pavli bey Orbelyany։ Amen koghmic nshanavor ayd beyy voch miayn «Mshaki» anxaphan yntercoghn er ev cher carayum petakan himnarkum, ayl arandznacac aprum er tany, inchpes ishxany dghyakum, — Pavli beyy voch miayn haytni er rus qahanayi het unecac yndharumov, aylev uner ir andznakan npataky։ Inchpes Hast Nerses beyy, na miayn raport cher grum, cher utum ev cher qnum ev qneluc heto bakara cher xaghum, ayl uteluc ev qneluc heto Pavli beyn arandznanum er aygu xorqy ev ayntegh mtacum er… Syunyac naxararutyan hin ev galiq zhamanakneri masin։

Gorisi beyeri mej na miakn er, vor patrasti cxaxot cher cxum, ayl Ephrat Eremi xanutic gnum er datark glanakner, voronc Pavli beyn ir dzerqov lcnum er meghrajrov trjac cxaxot։ Ayd glanakneri tuphi mej linum er mi anaknkal: tghti titer, gunavor droshak ev ayln… ev aha amboghj phoghoci erexanery havaqvum ein Pavli beyi baky, erb nranq lsum ein, te Pavli beyy bac e anum nor tuph։ Ev ayd orerin vay er Hayastanci Avetisi aghjiknerin, vorovhetev minchev angam vec tarekan tghan kcecer harsnacu aghjkan, ete nranq chmtnein nerqnaharky։ Isk Pavli beyy spasum er aynqan, minchev baky lcver tgha erexanerov ev tuphy bac er anum։ Tuphi miji gunavor droshaky kam tghti titery Pavli beyy patshgambic gcum er nerqev, erexanern irar vra ein taphvum, isk tan tery zvartchanum er։ Amen koghmic nshanavor Pavli beyy ete erexaneri mej nkatum er 12—14 tarekan tghaneri, nranc mek-mek kanchum er patshgamb nranc akanjy tetev volorelov, patvirum er.

— Akanjd kktrem, ete lsem, vor urish azgic es aghjik arel… Hay aghjik karnes, imacar…

Isk tghanery: akanjnerr qorelov ijnum ein ev mitq ein anum, te inch piti anen Hayystunci Avetisi gesh, sev ev pepenot aghjiky։

9

Ayn phoghocy, vortegh mec masamb beyeri tnern ein ev nrancic meki: Pavli beyi tan nerqnaharknerum aprum er Hayastancu yntaniqy, — ayd phoghocy kochvum er Manuchar beyi phoghoc։ Vorqan el qaghaqy phoqr er ev chuner voch mi cxneluyz ev gorcarani shchak chuner, ayl uner harust shuka, zorq, bant, ekegheci ev nerkayacucchakan vayrer, aysinqn petakan himnarkner, — aynuamenayniv qaghaqy qaghaq er, uner qaghaqaglux, qaghaqayin duma, phoghocnern anunner unein hastatvac qaghaqayin dumayi ev norin gerazancutyan: general-nahangapeti koghmic։ Ayspes: mi phoghocy kochvum er Manuchar beyi phoghoc, myusy: tagavorakan, errordy: nahangapet Kovalyovi anvan, chorrordn ayn arajin gavarapeti, vory razmachqachaphov nkarahanel e getahovity, apa qanonov bazhanel havasar vandakneri, yuraqanchyury chors haryur qarakusi sazhen։ Bayc teev general-nahandapety hastatel er ev phoghocneri anunnery phakcrac ein paterin, tnery hamarakalac ein (ev derevs progresistnery dzhgoh ein qaghaqaglux Mattevos beyi pakas koghmic) — aynuamenayniv zhoghovurdy, aysinqn Kyoresy: Sheny ir bolor tagherov ev harevan gyughery voch phoghoci anun ein talis ev voch tan hamar, nranq asum ein kalinpa ev bolory patkeracnum ein hin kalery qaraphneri glxin, vor dardzel er qaghaqi zbosavayry, aveli tchisht ayn vayry, vortegh gimnazistnery mejqi vra parkum ein ev kam nvagum ein kitar, dzandzruytic tqelov depi dzory, depi dzori hin maragnery։

Kyoreseciq, ete cuyc ein talis meki tan teghy, asum ein: Simon beyi tan gluxy ev bolory gitein, vor xosqy ayn Simon beyi tan masin e, vori shan ahic minchev angam murackannery mutq chunein։ Miraqin tumby, — ev nuynisk nranq, voronq erbeq chein tesel ayd erbemni blury, gtnum ein qaghaqi ayn masy, vortegh Avagimovneri tnern ein, rusac dprocy ev phosty։ Gomeshi phoser: shukayi nor masn er։ Pasazhy: minchev qaghaqayin dumayi shenqy։ Ayd teghn aydpes ein kochel shat hnum, ayn zhamanak, erb ayntegh aghbyurner kayin, voronc jrerum nstum ein Kyoresi gomeshnery։ Ayzhm voch gomeshner kayin, voch nranc aghbyurnery, bayc hin anuny mnacel er ev der hnchum er ayd anuny, inchpes Pasazhi himqeri tak xoxojalov gnum ein aghbyurnery…

Ayn phoghocum, vor kochvum er Hin tchanaparh, aprum ein arhestavorner, mec masamb bnik kyoreseci։ Nranq yntrel ein ayd getaphy guce nra hamar, vor hegheghman vtangi pattcharov ayd phoghoci tnateghern azhan en eghel, — guce ev ayn pattcharov, vor getic ayn koghm nranc hayrakan bostannern ein: baklayi, kartofili ev ddumi anspar berqov, vor aynuamenayniv garnanamutin sparvum er, vorovhetev arhestavorneri mej aynpisi utoghner kayin, inchpes orinak, Chaqmachi Veskany, hyusn Asany ev tambagorc Tevin, voronq ete ereqov miasin makar gnayin, harsanqatiroj shuny sovac kmnar։

Ayd phoghocum aprum ein hyusner, qartashner, koshkakarner, titeghagorc, nerkarar, naev mi qani beyer, voronq myus beyeri shrjanic durs ein, inchpes orinak: errord Nerses beyy, vor kochvum er Pristavi Nerses bey, vorovhetev mi zhamanak na eghel er pristavi gragiry։

Bayc ayzhm mnacel er miayn anuny ev voch voq nran bani tegh cher dnum: voch irenq: beyery, voch kiny ev voch harevannery։ Mi rubluc aveli nran kasharq chein talis, aveli hatchax talis ein mi arcat abasi ev erbemn vochinch chein talis, ayl miayn asum ein.

— Nerses bey, es angam kneres…

Hin tchanaparhi tnery mi harkani ein: aranc bacarutyan։ Teev ayntegh el tnateghery gnel ein havasar mecutyan: yuraqanchyury chors haryur qarakusi sazhen, bayc vorovhetev eghbayrnern irar mej bazhanel ein miasin gnac tnateghy, usti tneri tivn aveli er։ Ev erb cayr er arnum erexaneri mahlakrivy: krivy tarber phoghocneri erexaneri mijev, dzmery: dzyunagnderov, ashnan dem: arevacaghki gluxnerov, egiptacoreni koterov, netagheghov, erbemn qarerov ev nuynisk shnerov: erb yuraqanchyurn ir shan shghtan tevin phatatac gnum er krvi, — Hin tchanaparhi tghanery misht haghtum ein ev patahum er, vor haghtoghnery hakarakordin qshum ein minchev shuka ev mankakan mi net dipchum er garadabuldi Muxanin, kam ddumi klepy trchum er qaghaqayin dumayi patshgamby։

Nranq krvum ein «rusneri» dem, aysinqn beyeri ev vatcharakanneri tghaneri dem, voronq sovorum ein tagavorakan dprocnerum: Gorisum ev ayl qaghaqnerum, isk Hin tchanaparhi tghanery: Kyoresi hayoc usumnaranum։ Verjinners chunein voch hamazgest ev voch el dproci nshan: glxarki ev gotu vra։ Hayoc dproci erexanery trexnerov ein, tarva mec masy glxabac։ Dprocic heto nranq ashxatum ein tany ev banjaranocum, ognum ein cnoghnerin: arhestanocnerum, ev patahum er, vor dprocic veradarnalov, nerkarar Nesu tghan hagnum er hor mec koshiknery ev nerki duylery dzerqin hor het gnum er ashxatanqi։

Ev petq er linum, vor tun galuc Manuchar beyi phoghocum «rusnery» ktrum ein Nesu tghayi arajy… Ayn koghmic meky lur er berum ev aha Hin tchanaparhic trchum ein nra ynkernery shnerov, qarerov, netagheghov, mahaknerov ev nuynisk mecery dzhvar ein dadarecnum nranc qare karkuty։

Amary krvi vayry getn er, Hin tchanaparhi takov ancnogh gety։ «Rusnery», aysinqn gimnazistnery, voronq amarayin ardzakurdin tun ein ekel, — xmberov galis ein loghanalu, vorqan el shat linein nranq ev nuynisk irenc het berein mecahasak mekin, aynuamenayniv ayd el nranc cher phrkum krvic, erb nranq mtnum ein Hin tchanaparhi tghaneri karucac logharannery։

— Mer jreric durs ekeq, — geti myus aphic bghavum er ayd tghaneric meky, erb vatcharakanneri ev beyeri tghanern arden hanvum ein, avazi vra sharelov irenc phaylun gotinery, spitak glxarknery, voronc pghndze nshannern arevic phaylphlum ein։

— Kori, rad il, — bghavum er mi gndlik gimnazist: dzyunatuyr marmnov, inchpes dzyunatuyr er nra spitakegheny, vor tazhaneli ashxatanqov lvacel er lvacararuhi Minan։

— Asum em durs ekeq mer gyolic, — zayracac bghavum er Hin tchanaparhi tghan, vor aravot kanux tnic phaxel er, vorovhetev getaphi azat parteznery nran kanchel ein keras utelu, phrcnelu mi qani patitch bakla, mi banjaranocic goghanalu kartofil ev getaqarakuyteri hetevy xorovelu bakla ev kartofil, vor nra tchashn er ev yntriqy։

— Cheq gnum, — ev zayruytic nra demqy karmrum er, inchpes ete tghan eresin qser goghacac baly։ Apa arajin qarn ayn koghmic vzzalov ynknum er geti mej, loghacoghneric mek-erkusy, voronq srtov ein, durs ein trchum ev nran qshum ein depi partezneri xorqy։ Ev haghtanakov veradarnum ein…

Bayc nranq der nor ein mtel jury, erb partezneric Hin tchanaparhi tghaneri xumby, vor minch ayd, vov giti, vor partezn er aspatakum, — nranc xumby, inchpes vayrenineri cegh, shrtunqnery bali hyutic karmrac, bobik ev cncotineri mej, isk vomanq aranc cncotineri, ayl mi shapikov, — ev arevic sevacac marminnerov ayd sevamortnern, inchpes vayrenineri cegh, durs ein trchum partezneric, moshi tpheric, trmphalov vayr ein ynknum careric ev vazum ein depi gety: vov dzerqin arevacaghki kot, vov banjaranocic pokum er mi dzogh, vori vra phatatvel er lobin, vov ktrum er urenu tchyughy, vov vazum ev gogy lcnum er manr qarerov ev nranq trnum ein: pateri vrayov, shambutneri mijov, bobik votqerov koxelov ev avaz, ev xot, ev phush։ «Urra» … hnchum er nrancic meki dzayny ev sevamortnery slanum ein։ Spitaknern ahabekvac irenc gcum ein myus aphy, vomanq shorern arac phaxchum ein heru, vomanq qareri het dirq mtac phordzum ein ynddimanal hegheghin, vor galis er aghmuk aghaghakov…

Nranc bazhanum er gety, bayc hatchax Hin tchanaparhi tghanery getin chein nayum, ev shor chein hanum, ayl shorov irenc gcum ein jury ev loghum ein jri mej bardzr brnac urenu tchyughy ev arevacaghki coghuny, vorov myus aphin nranq piti cecein։

Erbemn krivy borboqvum er, ancnum ein dzeonamarti kam xlum ein nrancic meki gotin, myusi glxarky kam geri ein vercnum mi spitak gimnazisti, vor vaxic tars er hagel shapiky ev chgiter ur e koshiki meky։ Spitaky lalis er, kanchum er mama… Isk Hin Tchanaparhi tghanery xosum ein, te inchov cecen nra bac msery: eghinji tphov, te egiptacorenov։ Sakayn patahum er, vor nrancic meky meghqanum er, te hishum er ir mory, vor ayd gimnazisti hor tan lvacararuhin er kam nranc vaghemi hactuxn er։ Ev na eresy shrjelov asum er.

— Togheq korchi gna… ev nranq toghnum ein, vor gerin arcunqy srbelov shorery hagni։

Nrancic vomanq zarmacac nayum ein nra spitak shapikin: ezerqy karmir kar, nayum ein maqur koshiknerin, gulpanerin ev naxandzum ein։ Nranc mej tghaner kayin, voronq miayn mi shapik unein, qatane hast shapik, vor hagnum ein miayn dzmery։ Ev ayd phoqrik vayreninern aynpes ein nayum, inchpes naxamardy knayer Ter zi bazum avag qahanayin։

«Rusnery» heranum ein, sparnalov hervic, erbemn apahov hervic qar ein shprtum ev ayn zhamanak Hin Tchanaparhi tghanery nranc qshum ein minchev tagavorakan phoghocy, minchev Manuchar beyi phoghocy ev veradarnum ein getaph, vortegh nranq tagavor ein։

Hin tchanaparhy teev xul phoghoc er, bayc nshanavor er ir alam esir tghanerov։ Nranc hayrery: arhestavorner, apa xarchevni Tevatorosy, vori tchasharanum erku kopekov «kes porci» ***bash ein utum Amir Astany, saldat Eranosy, Tcholun Kevin, Qyataran, naev Bazarnik Xachin, vor sephakan tun uner Hin Tchanaparhi vra, — ayd mardik kazmum ein mi arandzin xav, mi qaracac shert, vor galis er Hin Kyoresic, inchpes Hin tchanaparhy Kyoresi Hin tchanaparhn er depi Mijnahand, depi Spitak qarery: ayn xotharqnern u artery, vor vagh zhamanak eghel ein Kyoresi hoghagorcneri kalvacqy։

Ayd phoghocy tanum er depi Sheny hin shukayi hraparakov, ayntegh, ur nerkarari karasnern ein, Mangasar dayu hnadzev xanuty, hamet karoghner ev darbinner ev vortegh Aphunc Aku-amin ashxarhi chors cayric stanum er dzorkecineri txur namaknery…

Hin tchanaparhov er ancnum Sheni naxiry, erb taracvac naxiry qshel er Sand aghbyuri dzory։ Kyoresecineric nranq, voronc kalery jraghacneri mot ein, ayd phoghocov ein xurdz krum, vorovhetev qaghaqi myus phoghocnerum argelvac er ertevekutyuny xot ev xurdz kroghneri, naxri ev naxrapani։ Hin tchanaparhy Kyoresn er Goris qaghaqi mej, Kyoresn er erkaracor lezvov, dzhvar anunnerov ev xrtin barbarov, ir geri erexanerov, voronq Sheni tghaneri het miacac krvum ein bulki utoghneri dem, sharunakelov hin krivy, vor galis er Ghatrini Adaloyi araspelakan zhamanakneric։

Ayd hin phoghocnerum ein ayn mi qani tnery, voronc masin dzhvar e asel, te inchpes ein aprum, bayc xosq piti asel, vorovhetev nranq yst amenayni hetaqrqir mardik ein, nranq hin kyoreseciner ein ev irenc gorcerov anun ein hanel, inchpes Zilfughar beyy: kasharakerutyamb, Pavli beyr: «Mshak» kardalov, Qyalla Catury: dzeragir sharadrutyunnerov, limonadi gorcarani tery: Shor aghbyuri jrov ev ayln։

Hin tchanaparhi ayd bnakichnery vo ch arhestavor ein, voch vatcharakan ev vo ch bey։ Nranq erbeq match chein brnel ev voch el gitein irenc papekan kali teghy։ Nranq miayn lav gitein Bari Ajoghumi ginetuny, vori araj mec ynkuzenin nranc hamar misht stver uner, inchpes Bari Ajalumy: gini։ Nranq lav gitein gety ev getaphi parteznery, Kyoresi bolor dzorery: heru ev ahavor, gitein antary, vor inchpes mut tchanaparh sksvum er qaghaqi koghqic ev anyndmej gnum er mi or, erku or, tasn or gnum er ev ancnum er Araqsy: rus-parskakan sahmany ev aynteghic el vov gite ur er gnum antarn ir gaghtni tchanaparhnerov։

Nranq gini xmoghner ein, nranq anvani makarapet ein, glxavorn ayn hrosaxmbi, vory erb harsaniqi ginin pakasum er, bghavum er: «menq ho Hayystuncu harsaniq chenq anum…» ։

Nranc snndatu mayry getn er ev antary։ Garnanamutin, erb gety pghtor galis er, hony minchev aphery li ev patahum er, vor apheric durs galov gety hegheghum er ezerqy, qandum er tuyl kamurjnery, armatahan pokum er carery ev xorqum qarer glorum aynpisi dghrdocov, vor tvum er te phlvum en lernery, — ayd aharku zhamin, erb hin tchanaparhi bnakichnern ah u doghov ein lsum geti voroty, — nranq agh u haci eghbayrnery jri mej vorsum ein ayn dzuky, vor haravic bardzranum er depi lernayin aghbyurnery։

Garnanamutin Salyanic, Gharabaghi taphastanneric, minchev angam shog Lenqoranic hazar-hazar mard, vochxar, ught, dzi qochov ev qaravannerov bardzranum ein Zangezuri lernayin arotnery։ Ayd ahagin bazmutyunn ancnum er Dolun Karii, Xandzat Xudu ev agh u haci myus eghbayrneri karucac phayte hasarak kamurjov: Nranq kamurji vardz ein havaqum, burd, vochxar, dram ev ayd ameny gnum er ginu ev zvartchutyan։

Nranq phordzvac dziavarner ein ev patahum er, vor Hast Nerses beyy kam mi urish bey Barkushati xaneric ynca er stanum aynpisi hreghen nzhuyg, vorin beyy vaxenum er motenal։ Ev aha kanchum ein Hin tchanaparhi varzh dziavornerin, bazmutyuny havaqvum er hraparakum ev Dolun Karin, mahn achqi araj, xeghtchacnum er kataghi nzhuygin։ Verjapes nranq vorsordner ein xul cmaknerum ev dzorerum, vortegh vochxari moracvac aghaqari vra gisherov ijnum ein paxranery։

Dzmery gety sarchum Er, dzukn ijnum Er harav, vorsy taqnvum er vov gite inch vorjerum ev pakasum er nranc ginedramy։ Ayn zhamanak lurer ein pttvum, te Dzorekic korel e mi erinj, korel e xoja-Baghirenc kovy, gisherov mard e mtel Ter zi bazumi meghvanocy ev dzmern inchpisi lurer chein taracum Goris qaghaqum։ Ev naev shshnjum ein, te Xuruphi dzorum gtel en korac erinji gluxy, kovi hetqery gnacel en minchev getaph ev ibr te Ter zi bazumi meghvanocic mi arkgh meghu taphel en jury ev jri aphin toghel en datark arkghy։ Ev vov shshnjum er, avelacnum er naev Dolun Karii, Xandzat Xudu ev myus eghbayrneri anuny ev lrum er։

Tchisht e ayd, te char bambasanq er, — dzhvar e usel, .. Bayc stuyg e, vor amar-dzmer, amen ereko Hin tchanaparhov harbac tun ein veradarnum eghbayrneric erkusy, ereqy, erbemn mi amboghj xumb։ Nranq qaylum ein, chuxaneri pheshy krcqov patac minchev usy, gdaknery cur, dandagh ororvum ein, vorotalov ergum ev hankarc phoghoci mejteghy kangnelov anhayt e inchu hayhoyum ein, inchpes mi zhamanak Gyurji Obin hraparakum hayhoyum er։

Erb vorotum ein nranc dzaynery, — Nerses beyy, — ayn, vor kochvum er Pristavi Nerses bey, — na el taqnvum er darbasi ankyunum kam shtapum er tun mtnel։ Nranq beyerin chein sirum, naev chein sirum, erb irenc phoghocum handipum ein mi vatcharakani, vorin mi mut qami berel er ayd xul phoghocy։

— Togh korchi gna…— asum er ynkern ynkerojy, isk vatcharakann aragacnum er qaylery, inchpes spitak gimnazisty, vor ahic kanchum er mory…

10

Menq sksecinq hin jraghacneric, voronq geti aj aphin, ynkuzenineri tak ev vortegh ceruni jraghacpany, erb cher nnjum, patmum er Cul Ohani zhamanakneric, erb corenn ibr te honi korizneri chaph er ev chkar ayn havi kuty, vor shalakov jaghac er berel mi aghqat kin։ Apa ancanq navti pahesti motov, vorteghic sksvum er qaghaqy ev nkaragrecinq hin shukan: Gorisi shukayi arhamarhvac cayry, vortegh arevtur anely havasar er kotr ynknelun։

Ayntegh kayin nerkararner, voronq nerkum ein karasi kapuyt ev tux mrur ev toroni karmir ev apa nerkac ktavnery zol-zol phrum ein qaraphneri vra ev guyneri xaghov zvartacnum ein hin shukan։ Ayntegh kayin kanaci chmushk karogh varpetner, voronq karmir qosh ein karum noraharsi hamar, kanach mijahasak knoj ev nran klepi guyn: ayn parav ayaneri hamar, voronq guce hagnum ein verjin zuygy։ Ayd shukayum er ayn ghanavuzy ev tirmahin, vor amboghj qaghaqum aylevs chkar, miayn Mangasar dayin uner։

Ayntegh ein hin gharbinnery, voronq aniv kapel chgitein, bayc xophy doghum ein inchpes poghpate tur ev aynpisi shghtaner ein krum, vor yot zuyg ez qarasun or canr gutany qashum ein qar hogherum— ev shghtan cher ktrvum։ Ayd shukayum ein dallaq ***in ev nuynpes dallaq Asrin, voronc erbemn kanchum ein hivandic aryun arnelu, naev kanchum ein zardarelu noraphesayi mazery։

Shat hin manravatcharner kayin ayd hin shukayum: yntir camoni, meghramomi, maxat aseghneri, voskre kotchakneri, cilavor konfeti ev qtaxoti aynpisi manravatcharner, voronq mi camelu camony phoxum ein erku dzvi, kes grvanqa meghramomy: mi caghkavor gulpayi het։ Nranq gitein, vor dzorkeci Agi dayin qashum e gharabrnoti, isk norueci Badi dayin: kapovi brnoti։

Aystegh naev kayin erbemni manravatcharner Aphunc Akol-amin ev Badam Baxshin ev nra harevany, voronq voch lampi apaki ein caxum ev voch kazani sapon, ayl namaky heru brnac kardum ein xangarvac dzaynov, karces tchrrum er xanuti zhangot dury.

«Ev kharcnem dzer vorpesutyuny, naev indz bari hishoghac…» ։

Aydpes er Kyoresi hin shukan: xeghtch ev xarxul u teev ayntegh shaqari grvanqan mi kopek tank er bun shukayic, aynuamenayniv Caqut, Noru, Mezar ev Dzorek gyugherum, inchpes ev Shenum: Kyoresi mernogh mijnaberdum, gyughaciner kayin, voronc aselov nor shukayi shaqary erexaneri beranum shut e halvum ev nranc atamneri tak kapuyt kayc chi talis, inchpes hin shukayi shaqary։ Isk dzorkeci Adi dayin asum er.

— Kyoresi ghara brnoti vor chliner, hima Adi dayi chkar…

Ayd gyugherovn er aprum Kyoresi hin shukan։ Nran pahum er Sheny, vor amenic motikn er։ Patahum er, vor erekoyan Shenic mi erexa vazelov bardzranum er hin shukan։

— Vardan dayi, nanin asac mi shert shaqar ta:

— Du um tghan es։

— Camaq Avani tghan em։

— Hivand uneq։

— Che, Vardan dayi, tuny mard e galu…

— Chlini mec qrojd uzogh ka։

— Esim… — ev erexan nihar usern irar er anum, ev nra txur achqeri mej Vardan dayin tesnum er ir harci patasxany։

— Nanud asa: te dzu ka, dzu ugharki, .. Uzogh ka: Ha, en saponi partqn el togh ugharki։

— Eguc nanin gnalu e Simon beyi tany xmor hunci…

Aydpes er arutur anum hin shukan, vori manravatcharnery erb dzandzranum ein, berann ein gcum camoni mi ktor kam sksum ein luysi dem pahel dzvery, voronc anaratutyuny nranq stugel ein qsan angam… Ev kam vercnum ein ezan pochic tchantchaqshin ev tchantcheri het bardzranum er phoshu ampy։ Erbemn Badam Baxshin qoshery qstacnelov motenum er paytarin, vory cari stverum nnjum er,

— Heriq qnes, harevan…

— E … – ev paytary tchmltkalov horanjum er, horanjum er kotrtelov mejqi ev bazukneri mkannery ev cher verjanum nra horanjyuny, inchpes ardzaganqy, vor galis e bardzr saric: naxrapani kanchic ev der yot dzorum yot angam piti drnga։

— Taqy zorum e, ha…

— Mi badya nor qaghac tut liner, inch kutei…

Motenum er errord harevany: asiakan derdzak Darzi Vanery, vor shale shalvari aghvesiqi vra neghvel er qaghcr ninjic ev jrakalac achqerov aylevs cher jokum aseghy։

— Vaner, asum em mi badya tut liner…

Isk Vanery der nnjum er։ Ev hankarc qnic zartnelov, Darzi Vanern asum er.

— Ay te mi badya nor qaghac tut er eghel…

Bayc patahum er naev, vor Badam Baxshin, Darzi Vanery ev ayn paytary vtchrum ev gnum ein Meghraqerci tak tut utelu ev heto, mi qani amar, nranq patmum ein, te inchpes mi angam ereqov gnacin Meghraqerci ayginery։

Menq sksecinq getaphi jraghacneric ev Kyoresi hin shukayi mijov mtanq iskakan shukan, vor Gorisi tagn er, naev tesanq ayd tagi gohary: Pasazhy: goharegheni ev aknegheni xanutnerov, Ephrat Eremi kolonial magazinnerov: Kur dy bezha, Druzhba, Nadezhda ev nuynisk Sasun anunov, vor myus anunneri mej otaroti er, inchpes Hayastanci Avetisy beyeri ev vatcharakanneri phoghocum։ Vorqan mer uzhn er, ashxatecinq tchshmarit nkaragrel Avagimovneri avag eghbayr Soghomonin, vorin menq chenq anvanel Ambari katu, ayl gorc enq acel zhoghovrdakan anuny, — Ambari katu Soghomoni canr zbaghmunqy ev ankashar mtahogutyuny: sovac gyughacinerin apahovel alyurov ev ayn vatcharel arqi gnic pakas, inchpes erdvum er na, dzerqy xphelov meronajrac eresin։ Vochinch chenq avelacrel xoja-Makichi bnacin barutyan vra ev noric vkayum enq, vor nra sahmanac hastatun kanonn er hatchaxordin datarkadzern et chveradardznel, vorovhetev ayd nra hamar anpatvutyun er, inchpes ete hyury nra seghanic ver kenar aranc mi ktor hac ktrelu։ Isk inch veraberum e noraharsin nvirac vard tashkinakin, ayd karogh e hastatel henc, orinak, norueci Simon Narinyany («Narini tor Simin»), vorn i tritur ereq arshin patanqi ktavi, ereq tari heto xoja-Makichin nvirel er ir miak kovy, naev asel er.

— Astvac togh glxid xrov chani im kovy, xoja Makich…

Nuyn ardaramtutyamb nkaragrecinq Ephrat Eremi arevtrakan kshiry Goris qaghaqum, nra xosakcutyuny Lyudmila Lvovnayi het, hor: xoja-Makichi nerkayutyamb։ Asum enq arevtrakan kshiry, vorovhetev Ephrat Eremy qaghaqum ayl kshir evs uner, aveli tchisht: kshirner uner։ Na paragluxn er eritasard vatcharakanneri, qaghaqayin dumayi deputatn er ev progresistnery, voronq dzhgoh ein qaghaqaglux Mattevos beyic ev sparnum ein nor yntrutyunnerin nran sev qve tal, irar mej gaghtni xosum ein, vor nor qaghaqaglux piti lini Ephrat Eremy: Lyudmila Lvovnayi barekamy ev gavarapeti het bakara xaghacoghy։

Nra xanuty havaqateghi ev kentron er qaghaqi bardzr mtavorakanutyan: bzhishk Tikran Petoichi, antarapet Aram Arkadichi, tagavorakan dproci tesuch Sahak Sergeyichi ev hashtarar mijnord Mudakini, vory liberal er, hianali giter latineren ev ibr te votanavorner er grum… Ayd bntir hasarakutyan zhamadravayrn er Ephrat Eremi xanuty։ Isk inch veraberum e Lyudmila Lvovnayin, na aydtegh misht galis er ir shniki het, tikin Sara Kasparovnayi ynkerakcutyamb ev sut e, te ibr Ephrat Eremy ayginerum shoshaphel e Lyudmila Lvovnayi pativy։

Gavarayin pahakaxmbi pet Avtandil Xurshud beyi ev Penzayi 686-rd druzhinayi eritasard spayi masin harevanci aknarkecinq, inchpes harevanci hishecinq ayn hovvin, vor hraparaki zhxori mej kanchum er ir korac shany: anhangstacnelov qaghaqaglux Mattevos beyin։ Ayd ayn pattcharov, vor nranq: Avtandil Xurshud beyy, eritasard span ev shun voronogh hovivy patahakan ein shukayum, inchpes getni eresov ancnogh angghi stvery։ Ayd sakayn chi nshanakum, te Avtandil Xurshud beyy annshmareli andznavorutyun er Zangezurum… Na aynqan aharku er, erb, orinak, antaric gutani phayt ktrac gyughacinerin kanchum er harcaqnnutyan։ Na car shat er sirum ev minchev angam aphsosum er dalar tchyugherin, usti ev gyughacinerin cecum er ezan jileric hyusac mtrakov…

Gorisum aravotn el aydpes er bacvum: msagorcneri xanutneri het miazhamanak։ Arevn ynknum er deghin dmakneri vra ev arajiny motenum er shukayin pahak Ketany, apa myusnery mievnuyn kargov u cesov, inchpes nuyn cesov tchashum er Hast Nerses beyy։ Guce miayn kiraki orern ayd kargy xangarver, vorovhetev erbemn kiraki orery mis ein arnum nerkarar Nesin, lvacararuhi Minan ev patahum er, vor Hayastanci Avetisn el mi grvanqa mis er arnum։ Ayd zhamanak xojaneric mekn asum er.

— Shen qaghaq es, Goris, vor minchev angam gharib Haystuncin el e mis arnum…

Garadabuldi Muxani dzerqov misn ugharkecinq Hast Nerses beyi tuny voch ayn ditumov, vor cuyc tayinq, te inchqan sert barekamutyun kar Nerses beyi: gavarayin varchutyan divanapeti: Zangezuri kes–gavarapeti, ev mi xeghtch pashtonyayi mijev, vory teev vostikan er ev tur uner narnje coperov, bayc linelov bun kyoreseci, erbemn trex er hagnum ev gnum er xothndzi։ Mer ditumy cher cuyc tal eraneli hamerashxutyuny sandughqi erku cayreri, vorovhetev ayd npatakov karogh einq asel, vor Nerses beyy, hetkesorya qnic araj, erb ardzakum er tuzhurkayi kohaknery, harcnum er knojy.

— Varsen, Muxanin ban-man tvir…

— Tvi, Nerses bey, mi hin shalvar uneir, tvi…

Misy Muxani dzerqov ugharkelov: mer bun npatakn er xohanoci xorqic luys ashxarh hanel tikin Varsenikin, vory teev Hast Nerses beyi kinn er ev uner chors erexa, bayc mievnuyn zhamanak Gorisi Hay Kananc Miutyan phoxnaxagahuhin er ev shnorhiv nra erandun janqeri, Zangezuri gavarapety mucel er tasy rubli: hogut vorberi ev ayrineri… Patahum er, vor tikin Varseniky tchashic heto shtapum er imanal, te ardyoq chen ayrvel tikin Varinkayi gatanery, bayc miazhamanak nuyn tikin Varinkayic na teghekanum er Miutyan arka gumari masin, vorovhetev tikin Varinkan Kananc Miutyan gandzapahuhin er ev dramy pahum er ir sephakan dramneri het, hnadzev snduki mej, vori banalin voske shghtayov kaxvac er tikin Varinkayi krcqic, isk nra kurcqy: amenaapahov vayrn er Goris qaghaqum։

Nerkayacnelov Pavli bey Orbelyanin, npatak uneinq crelu ayn karciqy, te Gorisi beyery miayn utum ev qnum ein, vorpeszi erekoyan bakara xaghan, mi qich bambasen, apa kusht uten ev qnen xor qnov։ Ayd karciqy karogh er stver gcel Orbelyanneri tohmi verjin sharavighi: Pavli beyi, anvan ev moracutyan tal ayn, inch nra patmakan arzhaniqn er, Pavli beyy «Mshak» er yntercum ev voch «Elizavetpoli nahangayin teghekatu» ruseren lragiry. phoghoci tghanerin na qarozum er hay aghjik arnel, ev verjapes na er Hayastancu yntaniqin otevanel, vorovhetev ayn amehi zhamanak, erb Zangezurn rusanum er, Pavli bey Orbelyann or u gisher mtacum er hayoc tagavorutyan, aveli tchisht: Syunyac naxararutyan verakangnman masin։

Nra mahic heto mnacac grutyunnery ev manavand andznakan oragrery vkayum en, vor erb Hast Nerses beyy phoxnahangapetin raportov zekucum er, te Cicernavanqi uxtagnacutyan ory anhayt avazaknery hardzakvel en uxtavorneri mataghacu anasunneri vra ev erku koghmic hracanadzgutyun e eghel, — nuyn ayd depqi masin Pavli bey Orbelyany, guce henc nuyn ory, ayspes e grel.

«Aryunarbu ev gazanabaro avazakner, azgov turq ev ghara-mamad ceghic zinvac hardzakvecan uxtavorac vra ev qajn Avan Ghurdanc i geghjen Mxitara sparapeti, Toros Telunc nuyn geghjen, Abetnak Tatevaci ev ereveli Zohrab, makanvanyal Zinjil-Ghran: Aghvanic geghj, miahamur arshavelov darbadagh arin avazaknerac, et xlelov geri varyal vochxarn ev uxtn katarecin Syunyac Sahak ishxani gerezmani vera։ Naev ays imanali e, vor Haji-Samlui gavaramasi pristavn Voskresenski, azgov rus, hovanavor e verogryal ghara-mamad avazakabaro ceghin ev inqn e mec kasharu ev hayatyac։ Urish phaster nmanapes khishatakenq zhamanakin» ։

Aydpes er grel Pavli beyn ayd sovorakan depqi masin, isk shat beyeri na aynpes er paxarakel, vor nra gracy, inchpes Gorisum ein asum, gazet gcelu baner en։

«Meliq-Hyuseinyanc Xanchal beyi papn eghac e maturic mom goghacogh ev Muhammedi kronn yndunelov ekac e hayreniq mec aniravutyamb։ Rusac tirapetutyan oroq na krkin havataphox e linum, bayc zhoghovurdn nran misht anvanum e Haji-Hyusein… Xurshud beyi hayr Ata beyy yur kochumn dzerq e berac yur knoj janqerovn, vorn eghac e gegheckadem ev tetevabaro…» ։

Pavli beyi oragric haytni e anum ev ayn, vor na masamb canot er hin Syuniqi patmutyan։ Vararakni karucumy na manramasn e grel, yst erevuytin nyuter qaghelov tohmakan inch-or dzeragreric։ Pavli beyy hetaqrqir bacatrutyunner e talis Zangezuri haravum aprogh ayrumneri masin, nranc hamarelov vaghemi arevordineri mnacordner։ Tatevi sharzhakan syuni masin na mi meknutyun uni, vor verjanum e ayspes.

«Philippe Ter Syunyac, du vor qo surn xrecir hayreni hoghn ev qare syun dardzav qo surn, ayzhm minchi erb piti tchotches ayn ev erb piti hasni ayn orn, erb Syunyac azatanin noric tire Goghtan erkrin, Ernjakin, Vayoc dzorin, Kapanin ev Habandin minchev Phaytakaran…» ։

11

Bayc menq verjin angam dardzyal darnanq Goris qaghaqi erkser hasarakutyan։

Arajin harcy, vor inchpes asum en caranum e mer araj: ayn e, te inch mardik ein Gorisi bnakichnery ev ayd voch ayn imastov, te inchpes er nranc artaqiny, — vorovhetev ashxarhi bolor ankyunnerum el kan hast u nihar mardik, mardik, voronq hognum en qneluc ev voronq irenc kyanqum mi angam kusht qnelu karot en։

Gorisum el kayin tesaket unecogh tikinner, inchpes orinak, tikin Olinkan ev tikin Varinkan, voric arajiny geradasum er maghashar ttun, isk erkrordy: chor ttun։ Ev nuynisk nranq karogh ein vitchabanel ev minchev angam karogh ein irar canr xosq asel։

Sakayn mez voch ayd e hetaqrqrum ev voch el ayn, vor Hast Nerses beyy mi qani gavat xmeluc heto erbemn yur knojn anvanum er bibuli ev pikulia, — anvanum er nuynisk hyuri nerkayutyamb, voric sharagunum er tikin Varseniki eresy։ Sez hetaqrqrum e Goris qaghaqi bnakichneri hogevor shahery ev te hanun inchi nrancic shaterr puf anelov mrotum ein ayn phiruze erkinqy, vor qaghaqi vra kaxvum er arcat ev voski astgherov ev vorin mi angam anargel er nuyn Hast Nerses beyy, Tchaghar Mughrovi medalnerov zardarvac kurcqy nmanecnelov Gorisi erknqin։

Inch hogevor shaher unein Gorisi bnakichnery ev inch azgi mardik ein ev inch lezvov ein xosum… Voch mi hogevor shah chunein Gorisi bnakichnery, yntercogh, ev nuynisk qaghaqi avag qahana Ter zi bazum ter Zaveny, lusavorchakan havati gavazany erku Zilfughar beyeri tnery korhner, ete turq Jilfughar beyy nran ajahambuyr tar։ Isk inch veraberum e beyeri hogevor shaherin, apa nranq hogi chunein, vor hogevor shah unenayin։ Miayn Pavli beyn er, Orbelyanneri verjin sharavighy, vor arandznutyan mej aknkalum er Syunyac naxararutyan veradardzy։ Isk Hast Nerses beyy ev myus beyery gitein, vor ashxarhum ka pet ev storadryal ev aranqum harkavor e tught xaghal, utel ev dzandzranal, dzandzruytic horanjel, horanjelov bambasel, aghjiknerin teghac anel, tghanerin dardznel aveli bardzr pashtonya, aysinqn dardzyal teghac anel nahangayin departamentnerum։

Nuynn ein naev xojanery ev miayn nranc vordinery, voronq progresist ein ev Pasazhum xanut unein, — patahum er, vor Ephrat Eremi xanutum zrucum ein Petakan dumayi orinagceri masin ev hashtarar mijnord Sudakiny: sarsapheli liberal, inchpes anvanum er Lyudmila Lvovnan, — karciq er haytnum, te Markov 2-rdi tcharic heto zemstvoyi iravunqnery ksahmanaphakven, ayninch Tikran Petoichy, vor voch progresist e ev voch el liberal, ayl ankax mtacogh er, hakarak karciqi er։

Patahum er, vor Ephrat Eremi xanutum cayr er arnum aydpisi vetch hamapetakan xndirneri ev voch, orinak, maghashari ev chor ttui shurjy, bayc ayd vetchn el verjanum er horanjyunov ev ete nuynisk horanjyunov chverjanar, ayl verjanar mi shish xeresov, vor Ephrat Eremy bac er anum i nshan hashtutyan, — dardzyal hogevor shahic cher ayd vetchy, ayl ayn ahreli dzandzruytic, vor qaghcr corum er amboghj Gorisum։

Nuynisk ete asenq, te tarin mi angam Hast Nerses beyn unenum er hogevor shah, erb, orinak, paron Arshaky nran matucum er mi patvavor toms, vori vra geghecik grchagrov nuyn paron Arshaky grel er, «Mecapativ paron Nerses bey, Gorisi hayoc cxakan dproci sirogh-siroghuhineri xumby xndrum e Dzez Dzer nerkayutyamb patvel taterakan handesy hogut…» — erb Nerses beyy hetkesorya qnic heto yndunum er patvavor tomsy, harcnum er, te urish um en hravirel, hamematum er ir atory ev kargy myus beyeri atorneri u kargeri het ev apa mi arcat rubli er talis, — tarin mi angam hogevor stveri nman erevum er ev ayd kareli er manramasn patmel, vorovhetev ayd patahum er tarin mi angam, — bayc dardzyal chi kareli asel, te inch azgi er Nerses bey Jumshudovy ev inch lezvov er xosum ev arhasarak inch lezvov ein xosum Gorisi beyery, voronc tnery tarin erku angam orhnum er qaghaqi avag qahanan ev tnecinery: mecic minchev phoqr kranum ev hamburum ein hay lusavorchakan xachy։

Ayd amenadzhvarn e asel, te inch azgi er Zilfughar beyy, vor varzh xosum er turqeren ev ruseren, isk hayeren temakan hajordin asum er atchurd, hay dproci ashakertin: mont, hay gyughacun: esh hayvan, hay usucchin: varzhapet, Gorisi Hay Kananc Miutyany: Tikin Olinkayi klub, hayeren tertin: varzhapeti gazet, vori tan dahlitchi patery zardarvac ein Ejmiacni, Loris-Meliqovi, Madatovi ev ayl generalneri nkarnerov, voroncic mekin: Fligel-adyutant Bezhanbegovin zarmanali nman er Zilfughar beyy. nuyn negh tchakaty, honqery: voznu phsheri nman cic, qity bardzr, bayc voch msot, ayl chor ev kashin pirk, aynpes vor, erb Zilfughar beyn asum er: «im hors papy Xacheni Meliq-Tyunann er», — dzayny qti mej dmbdmbum er, inchpes karasi mej։

Isk Asatur beyy voch mi lezvov cher xosum, ayl ardzakum er hnchyunner ev dzayner byrr… vor nshanakum er, te na tchashic dzhgoh e, vorovhetev Asatur beyy voch asunas er xaghum ev voch nardi, ayl sirum er vordz ayci mis, da~as, vor nshan er havanutyan, naev vkayum er ashxarhi unaynutyuny, vorovhetev ayd aselov Asatur beyy harachum er։ Qarasun tari na eghel er gavarayin arxivarius ev vomanq dranov ein bacatrum nra lezu chimanaly, vorovhetev qarasun tari na merac tghteri het er xosel, aysinqn asel er byrr, erb gtel er, vor zhamanakin notary sxal er vaveracrel hoghi vkayagiry, asel er da~as, erb dzerqn er ynkel qsanhing tari araj gavarapeti raporty Goris geti vra kamurj kapelu anhrazheshtutyan masin ev verjapes hy~mm er asel, vor nshanakum er, te kaskacum e hashtarar mijnordi hashvetvutyan: aghetyalnerin hatkacrac npasti masin։

Aydpisi lezvov er xosum Asatur beyy ev vomanq ayd bacatrum ein gavarayin arxivi mijavayrov, bayc Asatur beyi knoj aselov na henc skzbic aydpes er։ Ayd karciqy tchshmartutyan mot e, vorovhetev erb vra hasav Asatur beyi vaxtchany, aysinqn erb urish mardik nran kanchecin harcaqnnutyan, Asatur beyy voch mi bar chkaroghacav artasanel ev miayn asac hol-hol, abi-hol։ Aynqan asac, vor nran azat toghecin ev na yot or el ir tnecinerin asac ayd mut hnchyunnery ev merav, ir hetevic havityan anmekneli toghnelov chors hnchyuny: hol-hol, abi-hol։

Avag gragir Nazar beyy voch mi lezvov cher xosum, ayl aghvesahach er talis։ Balasan Kever beyn asum er: «Se-bir-Sibirysta~n… Zar, du bara, qarery tuph ara…» ։ Ev miayn Pavli bey Orbelyann er xosum ev grum groc lezvov, voric mi nmush artagrecinq։ Bayc ayd lezun merac lezu er: inchpes Ter zi bazumi lezun, erb na tagi shurjari canrutyunic qrtnac sksum er ir qarozy.

— Zhoghovurd havatacyal, vorpes ter mer Hisus Qristos asacyal e oghtn voch ancani asghi cakovn, nmanapes ev…

Isk inch veraberum e vatcharakannerin, apa nranc eritasard serundy, vor progresist er, xosum er chal hayeren, aysinqn rusaxarn hayeren, inchpes, orinak, Ephrat Eremy, vor ayspes er xosum, erb i nshan hashtutyan bac er anum xeresi shishy.

— Pa moemu druzhba luchshe ghalmaghal… Tikran Petoich, hamari te mi vochinch dabazumneri er ed Markov vtaroyi asacy… Xmenq, gaspada…

Menq arden tesanq, te inch lezvov er xosum Avagimovneri avag eghbayry: Ambari katu Soghomony, yuraqanchyur xosqic heto na asum er: vec abasi, vec abasi, — ev inchpes patmum ein, aravotyan, erb bacum er xanuty, na harevanin asum er.

— Bari luys… vec abasi, vec abasi։

Isk Qyalla–Catury: deghagorc ev philisopha, xosum er mi hazvagyut lezvov ev miayn na er aydpes xosum։

- Baronayq, Zankazoru kavari Koris qaghaqn lusavoryal e…

Isk xojanery: xoja-Makichy, Mirumov Kyuqin, Frangulov Badal apery, minchev angam Jamba Catury, vor xoja cher, ayl vashxaru er, nranq bolory xosum ein turqa ev parskaxarn mi lezvov, vor progresist vatcharakanneri lezvic tarbervum er aynqan, vorqan Irani ev Moskovi ktavy, mekn asum er sanad, myusy: veksel, meky dramy tumanov er hashvum, myusy: rublinerov, hayry ktavy chaphum er gyazov, vorin asum er xan arshin, isk vordin rusakan ktavy chaphum er rusakan arshinov։ Aynqan er zanazan nranc lezun, voronc Ata apern anvanum er shan lezu։

Urish er Kyoresi lezun, vorov xosum ein Hin tchanaparhi bnakichnery, hin shukayi arhestavornery ev xosum ein kamurjic ayn koghmy: Sheni bolor tagherum, Caqut, Noru ev Dzorek gyugherum, — ayn lezun, vorin tikin Olinkan anvanum er shenavari lezu, storadaselov irenc qaghaqavari ev blagharodni lezvin։

Inch chqnagh lezu er kyoresereny. Chuteir ev chxmeir, ayl miayn ayd lezvov xoseir kam lseir, te inchpes qaghcr ev nurb hnchyunnerov xosum er lvacararuhi Minan, inchpes er cor talis, ases voch te xosum, ayl tchaxaraki araj barak erg er asum ev barery nstum ein, inchpes phaphuk malachner։ Hapa Dolun Karin… Kranum er sarn aghbyuri vra, kusht xmum ev jury begheric kat-ktelov asum er xuvay… ev aynpes er asum, ayd barn aynpes er zrngum, vor ete aghbyury norahars liner, amotic qoghy kqasher eresin… Isk Ata apery, erb barkanar, aynpes mi ymbo kaser, vor Meghbaqercy kdrngar։

Gorisi voch mi phoghocum lezun aynqan vtchit cher, inchpes Hin tchanaparhi vra։ Ayd lezu cher, ayl karot, txrutyun, zayruyt. aydpes Ghatrini dzorum ergum er kaqavy ev mtnum karkachum er Curt aghbyury։

— Tieyeri hacery mrsel en, — kaser Ata apery, chuxayi pheshic pokelov phushy, vor kpel er arti mej, bayc aynpes kaser, karces xndrum er mi karpet, vor cacki artery։

— Hora~ e, hora~, — ev eli urish vochinch cher asi Ata apery, bayc ayd mi bary kaser dandagh, canr ev arqayavayel, kaser inchpes handeri patriarqy, ev vov kyoreseci er, na haskanum er, te ur koran vaghemi parart hoghery ev sharmagh alyury։

«Irani turanum chkar qez barabar,

Darn es darel, hey Jandezur…»

Ata apery kartasaner erku togh «Gorisi govqic», bayc aynpes kaser, vor ibrev ijnum er xor dzorery ev bardzranum er bardzr lernery, ev lernayin qamu nman lezun ptuytq e anum depi erkinq։

Aydqan geghecik ev hnchegh er Kyoresi lezun։ Na mi chqnagh gorg er: naxsherov ev vard caghiknerov mi hin gorg, inchpes Minayi aghjik zhamanak gorcac gorgy, vor phrvac er Hast Nerses beyi dahlitchum։ Inchqan hnanum ev mashvum er, aynqan shqeghanum ein gorgi guynery ev patahum er, vor Minan, erb ayd hin gorgy tanum er gety ev lvanum er, Minan lac er linum ev nra het lac er linum Kyoresi lezun…


Cirani phoghy


Es tertum em ughegrutyunneri im tetry ev nra ejeri aranqum gtnum em susambari erku terev chor u gorsh, inchpes hangac moxir։ Kranum em tghti vra, rungners laynanum en susambari hotic u doghalov tertum em tetry… Heto patic vercnum em cami nman pirk mtraky։ Es shoshaphum em mtraky, ev Colaky xeloq achqerov nayum e indz, nayum e ev handimanum։ Inchu eir mtrakum։ Mtraky darnum e sev odz, vor zarkum er dziu voghork marmnin։

Es noric em tertum im tetry, ev srtis vra ijnum e andorr։ Colaky kaytar vrnjum e, xaghacnum akanjnery։ Anyndhat bardzranum enq, ancnum arapar u qaraph։ Qrtnac dzin mruty koxum e jreri spitak phrphuri mej ev sandzeri erkatneri mijov ccum sarcaham jury։ Inchqan ver enq bardzranum, aynqan mot e arevy, ev arevy xandzum e demq, zgest, dzerq, — aynqan sarn en jrery, ody jinj, ev lseli e caghikneri mej molorvac meghvi handart bzzocy։

Colaky vrnjum e ev aragacnum qaylery։ Tchanaparhy laynanum e։ Aha mi art: qare patov։ Nosr haskery svsvum en leran hovic։ Gyughy mot e, dzin phrracnum e rungnery ev xaytalov krcum sandzy։

Tchanaparhic verev, bluri lanjin, meky jrum e mug kanach arvuyty։ Es lsum em, te inchpes arvi avazi mej zrngum e nra canr bahy։ Isk erb bardzracnum e bahy, arevy lusavorum e bahy ev tvum e, te jrvori usin brnkvac jah e։

— Sa e Dzyanberdi tchanaparhy…

Jrvory bacakanchum e voch «ha», voch «ho» ։ Harcs krknum em։ Mardy bahy xrum e arvi avazi mej ev galis e depi indz։ Inchqan motenum e jrvory, aynqan aveli bardzrahasak e erevum։ Es nayum em nra bac krcqin, tvum e, te nra dzayny piti xroxt tnda։ Jrvory layn u canr dzerqy meknum e indz, asum e «mer achqun» u dzerqy tanum depi tchakaty։

Amenevin el xroxt chi nra dzayny, ayl barak u qaghcr։ Ceruni e. spitak en voch miayn beghery ev unqery, aylev krcqi mazery, vor hishecnum en xtchtchvac macarut։

Harcs krknum em։

— Ha, — asum e, — myr gughn i… Ida dar le shrjvi…— u grpanic hanum e cxaxoti qisen։ Arajarkum em glanak։ Na zhptum e, karces uzum e asel, vor barak glanaky nurb e nra hamar, sakayn vercnum e ev dnum akanji hetevy։ Apa volorum e mati chaph hast «cgaran» ։

— Yonjan qonn e։

Na kusht ccum e cxaxoty, kurcqn urchum e, chor kashvi nman tchrrum en toqery։ Rungneric ev beranic cxi qulanery bac toghnelov, glxov e anum։

— Varkayutyan naxakah berec heru։ Anush bus e։ Ina kut (coren) le mer e, — glxov nshan e anum qarot saralanji koghmy, vortegh kanachin en talis coreni manr artery։ Es dzhvaranum em voroshel nra arty, bayc gitem, vor hervic tchanachum e nuynisk ir arti karmir putery։

— Myr baxt kapac enq gdal jri… Myr hogher le crvuk։ Eh, haci tegh arun shat keranq։ Hima vor serm talinq, serm verunq, eli gohutyun։

Nra usic kaxvac e hardi topraky։ Tarva ays zhamanak nran inchi e petq hardy ev inchu e topraky usic kax։

Na indz patasxanum e, vor inqy gyughi jrbazhann e ev gishernery aruneri jrern inqn e bashxum manr ev crvac hoghaktorneri vra։

— Isk hardy։

Hardy jrachaphn e։ Jrbazhany voskeguyn Hardy shagh e talis aruneri jreri vra ev voroshum hosanqi aragutyuny, jri cavaly։

— Muro… Mu… roo, — verevic lsvum e mi zil dzayn, — jur xlsav։

— Tgha lao…

Cerunin arav bahy u vazec verev, erevi jri bandy։

Heto es ev Colaky shrjecinq «dary», ijanq dzoraky, noric bardzracanq, ev saraharti vra erevac lernayin gyughy aranc careri, aranc aygineri, oghakvac kanach margagetinnerov ev bac arunerov, voronc jrery arevamutin vararum en, kesgisherin aghmkum xor dzorerum, isk erb arevy zartnum e, lrum en: leran saruycneric ijnogh ayd arunery։

Spitak ezan het mtanq baghy։ Ezy gnac depi miak dury, vori tchakatin phakcrac er aghb, aghbi vra: dzveri nerkac ktchepneric xach։ Ezy miak drnic ners mtav, ev menq: nra hetevic։ Gnacinq mut mijancqov, apa mi dur bacvec depi dzax, mtni mej korav spitak ezy, nra hetevic: im hognac dzin, vor lerneri maqur odic heto anaxorzhutyamb er shnchum gomi kcu hoty։

Heto mijancqi aj koghmy nuyn hangov ergec mi ayl dur ev boceri luysov, muxi mej erevac voske camiknerov mi aghjik, Aznon, dustry im vaghemi canoti, vori tany gisherelu einq es ev im dzin։

Azno, Azniv… Erb hima tertum em im ughegrutyunneri tetry, vori ejeri aranqum gtnum em choracac caghikner ev susambari terevner, es erkar, erkar nayum em dashtayin titerniki tevin, vori voskephoshin phaylum e, inchpes ayn ory, erb margagetni vra titery ccum er jraxoti caghiknery։ Titerniki tevi vra es kardum em: «Azno» … Ev mtacum em, vor Aznon hima dproc e gnum ev kturneri vra jinj dzaynov aylevs chi ergum,

Qanc lusin ampi takov,

Du jur kertas juxt dorakov։

Ev aylevs chi patasxani aynpes, inchpes ayn ory, erb miasin nstel einq irenc bardzr kturin, ev leran miamit aghjiky patasxanum er im harcerin.

— Azno, kino tesel es։

— Haba ori chym tese, shur my zarker e pat, kcuce dzi, aghjik, oriord, kartofel։

— Karmir banak lsel es։

— Karmir banak shur e, qcer en droshaki vra։

— Azno, astvac ka։

— Haba։ Astvac kanach tchntchghuk e։

— Hapa erkinqy։

— Erkinqy zinjilov kapuk e ezan kotoshin։

— Azno, vor mecanas inch es darnalu։

— Keghnim oriord։

Azno, Azniv…

Boc er bardzranum xor tonric, gvvum er ody sndui xoghovakneri mej ev tvum er, te gvvum er getiny boceri uzhic, mxi sev qulaneric, vor hreghen syuni het galarvelov: dzgvum er minchev lernayin erknqi sarn astghery։

Im vaghemi canoty kraki mot patmum er jri ev jrbazhanutyan, qarot hogheri ev handeri masin։

— Inch egher e chegher e, gacer e։ Eghanq gomshu kotosh, kpanq zirar։ Sev ton ekav, arun aru elav։ Myr phoghpat azatinq Motkana erkren, myr Talvoriki hugheren։ Ax u phax, gisher-cerek chphlax, sovac, rut։ Lenini luys mez azatutyun tvec։ Menak myr sahman negh e, shnorhiv sahmani neghutyan, zhoghovurd kneghvi։ Myr hogheri sahman ghyr qar e։ Zhoghovurdi neghutyun qaric e։ Myr hogin le karavarutyan, myr jan le…

Na huys uner, vor Dzyanberdi qar u qaraph kanachov kpaten, leran gagatin, saruycneri tak kkarucen jrambarner ev lernayin ltchakner, ev aylevs gishernery dzorerov anptugh chen hosi saruycneri jrery։

Na patmum er, vor gyughi erku tayfanery: «barak» ev «hast» tayfan hetzhete hashtvum en, arajanum e nor serund, vorn iren chi hamarum vo ch Motkana erkric ev voch Talvorikic, ayl Dzyanberdic։ Ev vor inqy ev iren hasakakic mardik der hishum en irenc dzorery ev durany, vortegh xoty bardzranum er minchev kovi kurcy, aynpes, vor kovery hort ein berum xoteri mijin, ev kovi hetqov gtnum ein hortin xoteri mej nstac։

— Erek amp er, esor parz arev…

Im canoty patmec aynpisi baner lerneri mardkanc masin, vor ayzhm el, erb tertum em im tetry, sirts lcvum e kskicov ev darnutyamb։ Nra serundy tesel e ev hur, ev paterazm, ev jard, ev gaght։ Erb nranc qshum ein harav, xphum ein ev haravic ev hyusisic։ Hrdehvum er mi antar, ev nranq eghnikneri xmberi nman, ayrvogh careri mijic, eghjyurnerov bacum ein irenc tchanaparhy։ Nranc qshel en arevmutq, apa dzieri gluxy dardzrel en hyusis ev bnakutyun hastatel ays bardzr leran vra։

Im canotr patmum er, vor Dzyanberdum es ktesnem shat xacher: dran tchakatin, ezneri eghjyuric kax, kave karasneri vra, tonri shrtunqnerin, nuynisk ayn xrtvilakneri krcqin, voronc ccum en arterum: tchntchghuknerri dem։ Vor Dzyanberdum aprum e munj Sevdon, vory hagnum e mazeghen koshik: «xaruk», inchpes Motkana erkrum, vorn «ir bernin nal e zarkel» ev chi xosum nranc het, voronq Motkanic chen։

Dzyanberdum miayn mi mard ka, vori araj xonarhvum e hamar Sevdon։ Ayd mardy Hazron e, inchpes anvanec im canoty: leran gyugheri amenalav mardy։

Bayc mer zruycy xangarvec, vorovhetev lsvec vochxarneri mayuni aghmuky։ Aznon teghic trav, durs ekan ev myusnery, nranc het: es։

Lerneric gyughi vra ijnum ein ayceri u vochxarneri hotery։ Inch ashxuyzh aghmuk er, inchpisi zvartutyun, kancher, shan kaghkandz, pghndze kovkitneri zrngoc, barach, mayun ev hovivneri sulocner։ Karces avar ein berum gyugh, ev kin, aghjik, erexa u tghamard phoghocneric depi bakern ein qshum ayc, vochxar, hort։

Im canoti bardzr kturic es nayum ei Dzyanberdin, Araratyan dashtin, vortegh kanachnerov shrjapatvac gyughery hetzhete suzvum ein erekoyan muti mej, ev aveli paycaranum ein qaghaqneri kraknery։

Erb hishum em ayd erekon, qaghaqneri kraknery ev dashti vra ijnogh gishery, Dzyanberdi nerqevi kturi vra tesnum em mi mardu, tikunqy depi indz, depi leran gagaty, eresy dashti koghmy, ev lsum em leran gyugheri amenalav mardu nvagy։

Nra hayreniqy eghel e qarot Sasuny, ayd xul erkri amenaxul ankyuny, vortegh dzorery darnum en kirtcher ev lerneri gagatnery: aparazhner։ Taq kirtcherum, lernayin vtakneri apherin, kanachum er vayri xaghoghy, ev nra vorty maglcum er pghndzaguyn zhayreri vra։ Atchum er ev vayri hony, erbemn tuzy։ Isk bardzrerum, vortegh qaraphneri vra crvac ein nranc aghqat hyughaknery, canum ein korek ev vaghahas coren։ Erb hasnum er koreky, dzoreric bardzranum ein gazannery։ Mardik arteri ezrin xaruyk ein varum, vorpeszi arjery chtroren koreky։

Nra mankutyuny xaghacel e ayd qaraphneri vra։ Inchpes favn, ayd patanin phogh e nvazel qarandzavneri stverum, ev nra parz ergerin ardzaganqel en dzorery։ Erbemn karkutn e jardel nran, erbemn qarern en qercel demqy, curty ev arevy xandzel en nra kurcqy, inchpes leran lanjy։ Na krvel e gazanneri het ev nranc het, voronq hracanneri krakocneri aghmukov qshum ein naxiry, vochxary, arevangum kin u erexa։

Tvum er, te minchev mah kapri ayd zhayreri vra, inchpes ir papery, kcani korek, ashnany kijni dzorery, khavaqi mirg ev cax, dzmery klsi hin zruycner: Dzenov Ohani, Msra Meliqi ev Tlor Manuki masin։

Bayc paytec paterazmy, eghav zorazhoghov, brnutyunner, hrdehecin dashti gyughery, hrdehadzignery dzorerov bardzracan minchev lerneri gagatnery, minchev nranc xeghtch xrtchitnery, hracanner vorotacin, ev shoghacin srer, amperi phoxaren qaraphneri vra nstec ayrvogh gyugheri muxy։ Bocy hasav deghnac arterin, kraky laphec ev serm, ev sermnacan։

Hazron arav ir knojn u aghjkan ev cerperov, qarayci arahetnerov ancav leric ler, qarandzavic qarandzav, kerav yndeghen, ev alutch, ev masur, — apa hognac, ahy achqeri mej, gnac haravi koghmy, gnac mert ibrev qurd hoviv, mert ibrev qaghcac gayl ev hasav ancanot mi ashxarh, vortegh voch lerner kayin, voch lernayin luys aghbyurner։ Shog hartavayr er, pghtor, deghin geterov, voronc jreri mej chein erevum ayn kapuyt arvaknery, vor ijnum ein irenc lerneri saruycneric։

Na hanec cirani phoghy, ayn karmravun sringy, vori vra nvagel er kapuyt lerneri ergery, ev nra matnery xaghacin cirani phoghi vra։ Hazron shogic xandzvac shrtunqnerov grkec phoghi berany, inchpes lernayin gyugherum jur en xmum kave dorakneric։ Jri nman glglum er nra nvagy, lerneri ergy shog hartavayrum։

Lac lacec kiny, phoqrik aghjiky qnec mor cnkneri vra, lacec ev Hazron, heto tetevutyun ijav srti vra, inchpes kapuyt ampy nstum er Maruta bardzr sarin։ Apa srbec arcunqy, usn arav aghjkan, araj: knojy ev et nayec։ Phoshi er nstel hervi lerneri vra, ev chein erevum irenc bardzr lernery։

Hazron asav knojy.

— Esor duman e mer leran vra, vaghy noric arev kcagi։

Brnecin mi tchanaparh, molorvecin hazar tchanaparhnerum, heto, erb arden spitak mazer kayin nra glxin, Hazroyi qochy elav ays bardzr lery։

Handartvum er gyughi erekoyan aghmuky։

Leran spitak saruycnery luys ein talis։ Margagetinnery cxum ein daghdzi buyr։ Barak lusiny doghdoghum er, ev nra luysi tak ezneri shoghiqy ororvum er arcatya oghakneri nman։ Dadrac eznery nnjum ein ev lusni tak nranq nman ein marmare ardzanneri։

Nerqevi kturi vra havaqvel en gyughi hognac mshaknery։ Erekoyan muti mej nranq aveli haghtamarmin en, inchpes ger eznery։

Es bardzranum em ktury։

Aystegh chors phoqrik aghjikner kan ev mi tgha։ Mi bardzrahasak mard zbaghvum e nranc het։ Aghjiknery hardzakvum en phoqrik tghayi vra, isk tghan hrum e nranc, apa irar en xarnvum u glorvum kturi vra։ Bardzrahasak mardy qrqjum e, myusneri xosakcutyuny dadarum e ev lernecu boc achqerov nranq nayum en erexaneri krvin։ Cavic tchchum e mi aghjik ev vazum kturi vra nstacneric meki, yst erevuytin hor girky: Hayry cicaghum e.

— Haba aghjik, griv tphonq e։

Bardzrahasak mardy bazhanum e myusnerin, grkum e tghayin, vor koryuni nman krvum er hasakakic ereq aghjikneri het։

— Baben ghurban, heriq, — asum e mardy։ Isk tghan nra grki mej tprtum e, karces hima piti trni shivar aghjikneri vra։

Meky aghjiknerin patvirum e tun gnal, ev nranq phayte sandughqov ijnum en cac։

Tirum e lrutyun։ Miayn bardzrahasak mardy zvart qrqijov hangstacnum e tghayin.

— Baben ghurban, che aghjik le meghq e…

— Minchev eni chzarker, es le chzarki, — boghoqum e tghan։

— Hazro, — kanchum e nstac stverneric meky, — chales։

Uremn ays bardzrahasak mardn e Hazron, vori masin patmel er indz im vaghemi canoty։

— Xnamin, xnamin…

— Yar xushta…

Tghan arag ijnum e nra grkic ev vazum nerqev։ Hazron motenum e indz ev meknum dzerqy։

— Bari tesanq։

Na uni layn tchakat, vor lusni tak pghndzaguyn e erevum, tchermak mazer ev ker arcvaqit: Nra achqery phaylum en eritasardakan avyunov։

— Kxaghaq, — nayum e myusnerin։

Es erbeq, erbeq chem morana ayd lusnyak gishery bardzr leran mi gyughum, Hazroyi tan ktury, nra nvagy ev hskaneri hin pary։

Tghan tnic berec sringy, ayn cirani phoghy, vor qich aveli erkar er mer hovivneri sovorakan sringic։ Na kangnec kturi cayrin, phoghi berany dardzrec depi gyughi koghmy, ev hetzhete, inchpes lusabacy lernerum, zartnec «Yar xushtan» ։ Na sksec dandagh ev meghm, heto dzaynery zoracan, aragacav chaphy։ Heto vayreni kanchov ver trav jrbazhany, kangnec kturi mejtegh, nran hetevec erkrordy, errordy ev shutov nranc erku sharqy, inchpes erku vitxari aparazh, zarnvecin irar: dzerqerov, cnknerov ev krcqov։ Nvagn aveli tndec, doghum ein kturi gerannery, karces irar vra arshavum ein banakner։ Nranc dzerqeri harvacy poghpati dzayn er hanum, ev kaycer ein trchum nranc borboqvac achqeric։

Harevan kturneri vrayic, tneri bakeric kanayq ev aghjiknery ditum ein lernakanneri pary: Erb mi sharqy myusin et er mghum dzerqeri harvacov, karcr krcqeri zarkov, nahanjoghnery arshavum ein nor taphov, vorpeszi vrizharu linen amoti ev partutyan hamar։

Hazron nvagum er ir cirani phoghy, nvagum er nor zvartutyamb ayn ergy, vor ibrev eritasard favn nvagel er ir hayreni qarandzavnerum, ayntegh, ur ampery hyughakneric cacr en loghum ev erb zarkum e kaycaki laxty, mi vayrkyan brnkvum en dzorery։

Nranq gnacin։

Kturi vra mnacinq Hazron ev es։ Tun gnac ev ayn phoqrik tghan, nra tory։ Lusni tak es ditum ei nra karmravun phoghy։ Na canr er ev karces dzulvac er canr metaghic։ Es brnum ei ayd phoghy gisherayin zovi dimac, ev phoghy meghm qamuc metaghi dzayn er hanum։

Ւsk Hazron patmum er, vor ir kyanqum amenacanr harvacy eghel E knoj mahy։ Aghjikn amusnacel e dashti gyughum։ Papi mot hatchax e linum ayn phoqrik tghan, nra arajin tory։

Astgheri ev lusni tak phrvel er Araratyan dashty։ Masisneri dzyunot gagatneri spitak colqy luys er gcum minchev erknqi xorqy։ Hervum, ughteri qaravani nman dzgvel ein Haykakan pari lernery։

— Ktesnes en gugh, krakneri dzax koghm։

Hovvakan krakneri dzax koghmy, dashti vra, erevum er mi sev ket։

— Honi zim nshanacn a taghuk։

Erbemn na ijnum e leran gyughic, vercnum e chor cax ev knoj gerezmani glxaverevy krak varum։ Na nstum e aynqan, minchev hangchum e kraky, heto txur, txur nvagum e cirani phoghy ev ayn ergery, vor nvagum er irenc heru erkrum, vortegh inqy hoviv er, kiny: gyughakan aghjik։ Heto tetev hogov gnum e aghjka tuny, lsum e nra tan aghmuky, xaghum e torneri het ev menak tchanaparh ynknum depi lery, depi leran gyughi ir parz xrtchity։

— Hazro, du lav eir aprum qo gyughum։

— Mer qaraphneri vra։— Ev lrum e։

— Hey vax jahelutyun, trar… Ev noric vercnum e phoghy։

Nvagum e, ays angam voch te lernakanneri korovi ergy, voric borboqvum e aryuny, ayl hovvakan parz mi erg։ Ka ev taxic ayd ergi mej, karces meky molorvel e xor dzorerum, ev txur hekekum e, ka ev jinj uraxutyun, erb lerneri vra cagum e arevy, elnum e cuxy, mshaky gnum e ashxatanqi, verjapes kan ev karoti hnchyunner: veradardzi ev verjin huysi։

— Haz m ertam tesutyan myr qarerin, myr dzorerin, myr Maruta bandzr sarin։ Arnim zim cirani phogh, zhoghvim marderu, nstim anush xoteru vren, hanc garner mardik nsten zim chors bolor, ergem enonc xaghaghutyan zim erger, mardik halal-zulal axprtoc pes grken zirar, cheghni voch ter, voch mshak, voch tur, voch brnutyun։ Phchem zim cirani phogh, elman cux bardzrana erdikneren, xmem myr lus aghbyrneren, zim qrtinq kata myr qareru vren, myr Maruta bardzr sari amp togh liza zim sivtak voskorner…

— Hazro, isk um ktas qo cirani phoghy։

— Zim phogh kitam im qajarciv tornikin։

Phoghocum xaghaghutyun e։

Qnel en hognac mardik, ev phoghoci lapterneri luysi tak ororvum en qaghaqi tnery, nranc sev patuhannery։ Lerneric zov e ijnum qaghaqi vra, ev gisherayin zovy berum e susambari buyry, lerneri hstak ody ev maqur jreri dzayny։

Es gocum em ughevorutyan im tetry, nra mej susambari erku terev: gorsh u chor, inchpes hangac moxir։ Lerneri vra vrnjum e im dzin: inchpes sandzardzak uraxutyuny, inchpes spitak jrvezhy, vor ijnum e bardzreric, taphov ktrum dashty, xarnvum mi pghtor geti ev urish jreri het gnum depi anezr covy։

Dzyanberd… Dzyanberd…

Du darnum es anparteli amroc, qo bardzr lernery zartnel en, ev qo lanjerin hnchum en haghtutyan ergery։

Mi vitxari cirani phogh, aranc hin ahi ev nor xndutyamb hnchecnum e mer ardar ergery։

1931



Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
Niderlandakan Oragir Grakan ej
18:40, 18.08.2021
6105 | 0
02:40, 11.05.2020
6717 | 0
01:54, 29.11.2019
12242 | 0
05:28, 08.01.2018
12278 | 0
03:29, 22.12.2017
12981 | 0
01:01, 08.12.2017
29883 | 0
16:32, 06.12.2017
11445 | 0
16:11, 06.12.2017
16120 | 0
02:42, 05.09.2017
17338 | 0
23:45, 27.08.2017
21572 | 0
depi ver