ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+5 °C, +5 °C ... +16 °C Vaghy:+20 °C
Aksel Bakunc/Kensagrutyun, patmvacqner
15:58, 24.05.2015
24841 | 0
  • Kensagrutyun
  • Xonarh aghjiky
  • Lar-Margar
  • Eghbayrutyan ynkuzeninery
  • Bruti tghan
  • Alpiakan manushak

Hay xorhrdayin ardzakagir, grakanaget, kinoscenarist, targmanich Aksel Bakuncn aprec steghcagorcakan kartchatev kyanq: 1923-1937tt., vori yntacqum hascrec grel u hraparakel patmvacqneri chors zhoghovacu: «Mtnadzor», «Sev celeri sermnacany», «Spitak dzin», «Eghbayrutyan ynkuzeninery», inchpes naev arandzin maser «Karmraqar» ev «Xachatur Abovyan» anavart veperic: Nra patmvacqnerum ev aknarknerum patkervac en ir hayreni ezerqn u nra mardik: Bakunci ardzaki lezun geghecik e, banasteghcakan u gunegh: inchpes haykakan gorgeri nurb zardanaxshern u hay tchartarapetutyan qandakazard xoyaknery:
Aksel Bakuncy (Aleqsandr Stephani Tevosyan) cnvel e 1899t. hunisi 13-in Gorisum: tohmik gyughacu yntaniqum: Cnndavayri cxakan dprocn avarteluc heto, «orpes huyzh goveli ashakert», hamagyughacineri mijnordutyamb yndunvel e Ejmiacni Gevorgyan tchemaran, vortegh ev katarel e grakan arajin phordzery:

Tchemarany zhamanakavor phakvelu pattcharov 1915-1916tt. Bakuncy hayreni Zangezuri heravor gyugheric mekum: Lorum, mek tari ashxatum e vorpes usucich: Hetagayum grvac «Xonarh aghjiky» patmvacqy cnvel e ayd oreri tpavorutyunneric:

1917t.: tchemarani dasaranakan bazhinn avarteluc heto, hay zhoghovrdi glxin kutakvac sev ampery tasnutamya patanun stipecin toghnel xaghagh ashxatanqn u darnal haykakan kamavorakan banaki zinvor: Erzrumi tchakatum: Eritasard Charenci nman Bakuncn el aprec canr voghbergutyun: bzktvac kaputachya hayreniqi, nra mec korustneri hamar: 1920t. mayisi 26-in Sardarapatum hay zhoghovurdy vtchrakan tchakatamarti elav turqakan banaki dem, vory ev voroshec nra hetaga goyutyan ev ankax petakanutyan tchakatagiry:

Ayd nororya Avarayri masnakicn u qajari zinvorn er naev apaga mec groghy: Aksel Bakuncy:

1927t., erb Bakuncn avartel er Xarkovi gyughatntesakan institutn u ibrev gyughatntes ashxatum er hayreni lernashxarhum, luys tesav nra «Mtnadzor» zhoghovacun: Ayd zhoghovacuum Bakuncy patkerec hay gyughashxarhi irakan kyanqy, gyughashxarh, vori zavakn er ev vortegh aprum er inqy: groghy: Mtnadzorum mi koghmic na tesnum e kusakan bnutyan ankrkneli gegheckutyun, mardkayin hogu anbic maqrutyun, myus koghmic: darnutyun u cav, xavar u tgitutyun:

Mtnadzory mec ashxarhic ktrvac «mi uruyn ashxarh» e: Mtnadzori mardik aynqan heru en mec ashxarhic, vor luysi voch mi shogh chen stanum nranic: Birt uzhn u kamayakanutyunn en tagavorum ayntegh, orenq kochvacy zenq e tiroghneri dzerqum:

Bakuncn aprum e ir herosneri tchakatagrov, voronc mej, aynuamenayniv, inch-or lusavor shogh ka. ayd dazhan mijavayrum nranq steghcum en irenc kaxardakan heqiatn u aprum en ayd heqiati guynerov:

Bakuncy sirum ev haskanum er bnutyan lezun: Nra grete bolor steghcagorcutyunnerum kan gunegh u kendani bnapatkerner, voronq unen qnarakan shunch u huzakanutyun:

Ir hayreni erkrin, nra mardkanc, bnutyany, hogh u jrin ansahmanoren nvirvac mardn u qaghaqacin, mec groghn u arvestagety dardzav stalinyan brnapetutyan zohy: Na gndakaharvec Cicernakaberdi bardzunqum 1937t. amarayin mi or: vagh arshaluysin...

Xonarh aghjiky


Garnanayin aravoty xostanum er paycar ev arevot or։ Kusht kerac mer dziery arag qaylerov bardzranum ein qarot arahety ev amen qaylaphoxin phnchum։ Qrtinqic xonavacel er dzieri mug-kapuyt vizy։

Arahetn odzaptuyt volorvum er։ Inchqan heranum einq gyughic, aynqan aveli xtanum er antary, handipum einq hastabun careri, voronc tchyughern irar ein xarnvel ev kaxvel araheti vra։ Hatchax einq kranum tambic, grkum dziu vizy, vorpeszi kax ynkac tchyughery chqercein mer demqy ev phsherev chcakckein։

Lur einq։ Es mtraki cayrov zarkum ei careri terevnerin, pokum terevnery kam taphaharum cari kax ynkac tchyughery, ev gisherva coghy andzrevi nman taphvum er dziu vra, indz vra։

Ynkers kamac sulum er mi erg ev dziu qayleri hamemat tambi vra ororvum։

— Ays kacanov tasnerku tari araj gnaci Dzoragyugh, — asac ynkers։ Tvum er, te inqn iren er xosum։

Nayeci nran։ Zhptum er. karces mitn er ynkel mi erjanik depq, vorin akanates en eghel arahety ev hin antary։

Es harcri, te vor qamin er nran shprtel heru dzorerum ynkac ayn gyughy։

— Henc ayd ory bantic nor ei durs ekel։ Tasnyot-tasnut tarekan eritasard ei։ Aynqan erand unei ashxatelu ev aynpisi korov… Ete mnacac liner ayd eritasardutyuny։

Arahety verjacav ev antari xorqum xarnvec aveli layn u phaphuk tchanaparhi, vor galis er geteri hovitneric։ Dziery kang aran, xor chnshecin ev apa sharunakecin qaylery։

— Gites, erbemn mardu hishoghutyan mej mi demq aynpes e mexvum, vor tasnyak tariner heto el hishum es nuynqan paycar, ases erek es tesel։ Mard moranum e anuny, teghn u tarin, te erb e tesel ayd gluxy, achqery, karces minchev mah-gerezman anshncheli piti mna ayd arajin tpavorutyuny։

Na indz chtoghec, vor harcnei ayd depqi ev nra anjnjeli tpavorutyan masin, vor ayd ropein luys er talis nra hishoghutyan mej, inchpes arevi voske shoghy: careri mtnum։

— Shat parz hishum em ayn orery, erb vorosheci Dzoragyugh gnal։ Harkavor er qaghaqic heranal, miarzhamanak chereval ayntegh։ Ev sirov ynduneci barekamis arajarky: usucich linel ayd heru gyughum։ Erku mitq indz vogevorum er։ Nax: vor voch mi achq chi hetevi, hetqers chi phntri, ev erkrord: gyughum piti ashxatei։

Erb vor dprocneri tesuchn indz patmec Dzoragyughi masin, te teghn anarik e, ody lav, koghqin mtin antarner kan, vortegh arat e vorsy, es iskuyn hamadzayneci։ Karcem nuyn orn el tchanaparh ynka։

…Dzmran skizbn er, dzyuny nor er ekel։ Gishery hasanq henc ays arahetin ev bazhanvecinq antari glxavor tchanaparhic։ Lusnyaki tak dzyuny shaphagh er talis, ases spitak marmar er, vori mej artacolum ein careri sev bnery։ Dzoragyughi dziapany araheti glxic maty meknec nerqevi dzory.

— Hren e, mer gyughy:

Dzyuni spitakutyan vra verevic es nshmareci phoqrik sev keter։ Gyughi tnern ein, xoteri ev atari dezery։ Mi tan patuhanic tchragi spitak luys er erevum, karces ayd mtin stverneri mej molorvel er mi manrik astgh։ Mi qich ijanq lanjov, ev lseli eghav shan zrngan hachocy, vor antarum ardzaganq er talis, inchpes kacni zarkery։

— En mer Boghari dzaynn e, — asac dziapany։ Dzin el karces haskacav, vor gyughy mot e, vor Bogharn e hachum, ev qaylern aragacrec։

Isk indz tvum er, te gnum em shat heru erkir, vori masin heqiati pes patmum er ashxarhagrutyan dasatun։ Manuknery hatchax cnorum en heravor erkrneri masin, ur karmramort mardik en aprum, careri vra: guynzguyn pheturnerov trchunner։ Ev erb nranq tnic heranum en, nranc tvum e, te shat mot e cnorqi ayd ashxarhy։

Es el aydpes ei mtacum, teev arden patani ei։ Erevi antarn er aydpes tramadrum, dzmerayin gisherva vehutyuny, qarazhayreri andzev kerparanqy ev ayn anorosh dzaynery, vor galis ein dzoreric u antaric։ Guce ev hognacutyunn er mshushel im gitakcutyuny։ Chem hishum, miayn gitem, vor arajin angam Dzoragyugh galy dardzav im kyanqi lav gisherneric meky։

Dziapann indz tarav irenc tuny։ Inchpes anush mrapheci tonri mot, qursu vra։ Bavakan ush achqs kisabac ari u nayeci erdikin։ Dzmran gisheric mi qich der kar։ Es noric phatatveci vermaki mej, votqers kaxeci taq moxri vra, ev qni u erazi sahmanum ororvec anirakan ashxarhy։

Amacheci, erb achqers bac ari։ Vaghuc zartnel ein myusnery ev spasum ein indz, vorpeszi toniry varen։

Durs eka, bakic tesa gyughy, gisherva mer tchanaparhy։ Havabni mot Boghary hachec indz vra։ Nra hachocn aylevs ahavor ardzaganq chuner, ev voch el kaxvac zhayrern ein tdzev։ Dzyuni vra, kturneri karasneri vra shoghum er dzmerva narnjaguyn arevy: erdikneric cux er bardzranum։

Indz nuyn orn el teghavorecin mi tan mej, vortegh ev piti aprei։ Tan tery: Ohan apery, naxapetakan barqov mard er։ Hima mer gyugherum nra nman mardik aylevs chkan։ Dzmery nstum er buxaru mot, chor phayty darsum koghqin։ Phaytery mek-mek gcum er kraki mej ev patmutyunner anum shahi zhamanakic, ancac, gnacac oreric, vorsic ev antaric։ Isk ete voch voq cher lsum nran, menakutyunic te dzandzruytic, buxaru araj bac er anum sharakani girqy:

Tany chors hogi einq։ Es, Ohan apery, nra parav kiny ev tasy tarekan Ashoty, vor havatarim ynkers er, erb gnum einq dproc, vorovhetev shnery der indz varzh chein, hachum ein kturneric ev hetevi votqerov dzyun maghum indz vra։

Dprocy gyughi cayrin er, blraki vra։ Hin gerezmanatuny dproci bakn er։ Mi yndardzak senyak er, phayte hasarak nstaranneri erku sharq, dimaci patic grataxtaky։ Ansvagh paterin urish voch mi zard chkar։ Patuhannerin apaku tegh xmorov phakcrel ein yughac tught։

Miak zhamacuycn indz mot er։ Mi or el blraky bardzranalis, votqs saytaqec, ynka saruyci vra, grpanis mej zhamacuycy phshrvec ev minchev tarva verjy mnaci aranc zhamacuyci։ Arev orerin stverov einq zham voroshum, txpac zhamanak: erb hogneinq։

Erku shabat heto qarasuni chaph im ashakertnerin anunov ei kanchum, shateri tuny gitei, vomanc cnoghnerin tchanachum ei։ Zhir erexaner ein, boc achqerov, ev aynqan arag yntelacanq irar։

Orapahi zangin es ijnum ei tan sandughqov, blraki glxin chhasac tesnum ei dproci araj xmbvac erexanerin։ Xmbov el ners einq mtnum։

Daseric heto es hamarya misht tann ei։ Ohan apery gnum er gomy: tavarin apur talu։ Ashoty maragic qtocov darman er krum, paravy varum er ojaxy kam lvanum yntriqi dzavary։ Ohan apor chor caxery darsum ei buxarikum, parkum kraki araj ev nayum, te inchpes en moxranum phayti ktornery, inchpes kraki lezvaknery kaycery trcnum ein erdikov։

Mutn ynkneluc galis ein Ashotn u Ohan apery, trexnery hanum ev nstum kraki mot։ Ev minchev paravy dzavari tchashy epher, Ohan apery sksum er mi hin patmutyun, vori verjy lselu hamar es ev Ashoty erbemn xangarum einq nra quny։

— Ha, vortegh mnaci, — artnanum er ev, minchev menq hishecneinq, gangatvum er.

— Paravel em, quns shut e tanum։— Ev sharunakum er kisat patmutyuny։

Es ushadir lsum ei ynkerojs, ev tepet carery dardzyal tchyughery kaxel ein tchanaparhi vra, bayc aylevs mtrakov chei pokum nranc terevnery։ Arevy bavakan bardzracel er, coghi katilnery golorshiacel ein։

— Dzoragyughum mi vorsord ka, vizy cur Anton en asum։ Hima el mnum e, tepet bavakan cer e։ Nra achqery lav chen tesnum, dra hamar el vorsi chi gnum։

Nra masin Ohan apery shat er patmum։ Antony mi angam antarum arji het e kox kacel, arjy jardel e nra hracany, kracel e, vor gerany vercni Antonin xphelu, bayc na spanel e arjin։ Ohan amin patmum er, te inchpes e na bnum aghvesin brnel։

— Iren vor tesnes kzarmanas։ Lghar, boyy kartch, vizn el cur։ Kases, vor bamphes glxin, taphin kphakchi, – asum er Ohan apery nra masin։

Es mtqums drel ei nra het vorsi gnal, teev minch ayd vors qich ei arel։ Paravy xostacav xndrel harevani kaycqarov hracany։

Henc hajord kiraki, aravot kanux, erb erdikneric der nor er bardzranum cuxy, es ev Antony brnecinq antari tchanaparhy։ Ayd ory es chors angam krakeci: Krakocic cari tchghneric dzyun taphvec, bayc im varoghy chxandzec voch mi aghvesi morti։

Antony sirt er talis, te arajin angam ayd el shat e։ Bayc es tesnum ei nra caghkatar demqi xoramank zhpity։ Inqy mi cer aghves spanec ev erku moshahav։ Cer aghvesn aynqan charcharec mez։

Antony krakec, muxi mej es tesa, te inchpes aghvesy glorvec։ Vra vazecinq, aghvesn atamnery krtchtacrec, pochy koxec hetevi votqeri aranqy ev phaxav։ Dzyuni vra mnacin nra hetqery ev aryan shiter։ Mi qani tegh uzhaspar ynkel er, aryunn aveli shat er hosel, ev dzyuni vra taphvel ein mortu mazery։

Aghvesin phntrelu zhamanak Antony mi moshahav el spanec։ Miasin vazecinq depi ayn koghmy ev phosi mej tesanq cer aghvesin, vor kckvel, kuch er ekel ev dunchy motecrel er verqin։ Nra kax ynkac lezun arnot er։ Erevum er, vor lizel er verqi aryuny։ Antonn aghvesin usovy gcec, es moshahavery vercri, ev menq veradardzanq։

Gyughin chhasac, antari bacatum, chor tchyugheri kotratelu dzayn lseci։ Indz tvac, te paxran eghjyurnerov cari tchyughery den e hrum, vorpeszi chor terevner hani dzyuni takic։ Et nayeci։

Ut-tasy tarekan mi tgha cax er darsum dzyuni vra meknac paranin։ Mi qich heru kangnel er mi aghjik: parani chaph barak tchyughy dzerqin։ Nranq mez aveli vagh ein tesel ev kangnac nayum ein։

Aha ayd demqn e, vor mexvel e hishoghutyans mej, teev ayn oric ancel e tasnerku tari ev ayn el inch tariner։

Ynkers lrec, es nra demqin tesa eranutyan nuyn zhpity, inchpes arajin angam, erb menq der bardzranum einq arahetov։ Ases achqi araj, dzyunot antarum, tesnum er aghjkan, dzerqin chor caxy։

— Tesa u kangneci, — dandagh sharunakec na, — ev tepet Antonn asac, te um aghjikn e, asac, vor caxi en ekel, bayc es nran chei lsum։ Hishum em, vor mi angam el, erb bacatn ancanq ev ijnum einq gyughi kaleri vra, et nayeci։ Chgitem aghjiky zhptac, te che, bayc indz aydpes tvac։ Gluxy xonarhec u phshrec dzerqi barak tchyughy։

Mer tan patshgambic es tesa aghjkan: caxy shalakin։ Mer hetqerov nranq ijan kaleri vra։ Moxraguyn shorer uner, glxin: tany gorcac brde shal։ Es patshgambic nayum ei ayn koghmy, isk Ohan apery indz harcnum er moshahavi masin, Ashoty nranc pheturnern er pokum, es kcktur patasxan ei talis ev achqi takov hetevum, te vor tuny piti mtni caxov aghjiky։

Vorqan mec eghav im uraxutyuny, erb myus orn imaca, vor nra phoqr quyry sovorum e dprocum։

Henc ayd oric el glxin karmir shor kapac aghjiky, vor minch ayd im qarasun ashakertneric mekn er, boloric jokvec ev im achqum dardzav ayn kety, vori shurjy ptrtvum er im nerqin ashxarhy։

Uzum ei imanal aghjka anuny։ Es horineci mi das, erb ashakertnery patmum ein irenc yntaniqi andamneri masin։ Ev vorovhetev nranq erku quyr ein, dzhvar cher imanal, vor antarum tesac aghjka anuny Xonarh er։ Myus ashakertnern el mat bardzracrin, irenc tan masin patmelu ev zarmacan, erb es grataxtaki vra greci gumarman nor varzhutyun։

Xonarh, Xonarh… nayum ei grataxtaki tverin, achqeris araj brde shalov aghjka gluxy, votqery dzyuni mej ev dzyuni tchermakutyan vra: odzi pes sev parany։

Ayd demqy mert suzvum er andundy, vory sovorakan er darnum, hishum ei, vor antarum mi cer aghves enq spanel, erku moshahav։ Mek el demqy motenum er, kangnum er achqis araj, ev es tchgnum ei imanalu: zhptac aghjiky, erb et nayeci, te miayn indz tvac։

Antoni het mi angam el vorsi gnaci։ Bacutin erb hasanq, es moteca ayn geranin, vori mot kangnel er aghjiky։ Vorsordn im hetevic kanchec, te tchanaparhn aj e crvum։ Gerani mot dzyuny cackel er aghjka hetqery։ Vochinch cher erevum։ Miayn cari tak ynkac er mi chor shyugh։ Kraca vercri։

Veradardzin ekanq gyughi curumur phoghocnerov, vorpeszi ancnenq nranc tan arajov։ Ayd taghi shnerr hachocov indz vra vazecin։ Bayc ev aynpes kisabac drnic nran tesa bakum: grkin mi xurdz xot։ Indz tesav demqn iskuyn myus koghmy dardzrec, tun mtav։ Es nkateci, te inchpes karmrec nra demqy։

Ayd orn aynqan urax ei։ Ohan apern el nkatec im uraxutyuny ev cicaghelov asac, te vizy cur Antoni het antarum erevi mi oyin enq sarqel։ Yntriqic heto buxaru mot na nnjec, es arag terteci nra sharakani girqy, brde tely urish terti aranqum dri, vorpeszi aravotyan Ohan apery zarmana, te erb kisec sharakani hast girqy, karda u kaskacov nayi mek indz, mek: Ashotin։

Dzmerva yntacqum Xonarhin erku angam tesa։ Mi amis hivand er ev aroghjacav barekendani toneric araj։ Es shat angam ei nra masin harcnum nra qrojic։ Ev amen angam tarber patrvakov, hervic heru, shat angam ibrev te patahabar, mej berelov urish xosq։

Dzhvar er misht patrvak gtnely։ Hishum em, ereq or teghekutyun chunei, qashvum ei harcnel։ Hankarc phoqrik aghjiky gnar ev tann aser… Chorrord ory sovorakanic shut eka dproc։ Quyry der cher ekel։ Kangnel ei mutqi dran mot։ Ashakertnery vararani koghqin taqanum ein։ Achqs blrakin er։ Hankarc erevac quyry, indz tesav ev karcec, te handimanelu em ushanalu hamar։ Aghghjiky qaylery aragacrec ev indz erb hasav: shnchaktur asac.

— Xonarhn arden ver e kacel…

Heto es imaca, vor na der chors or parkel e։ Aghjiky sut er asel։

Barekendani mi or Xonarhin tesa։ Mer dimaci ktran aghjiknery xaghum ein, irar dzyunov talis ev erger asum։ Shateri dzerqin xndzor kar։ Nranq nor shorerov ein: karmir, kapuyt, kanach։ Nranc mej er Xonarhy, nra hagin erkar zolerov karmir chit er։ Dzerqery pahel er gognoci tak, kangnel kturi cayrin ev nayum er aveli phoqrahasak aghjiknerin, voronq zvart cicaghov irar hrmshtkum ein ev vazvzum kturneri vra։

Patshgambic es nran gunat tesa ev mi qich nihar։ Nor shoreri mej na erevac aveli bardzrahasak, mejqy barak։ Kapuyt gognoci telery mejqin hanguyc er arel։ Patahmamb nayec patshgambi koghmy, tesav indz, heracav kturic ev xarnvec aghjikneri xmbin։

Noric tesa Xonarhi spitak demqy, nra manrik achqery։ Karmir shorerov ayd aghjiky indz tvac vorpes mi bardzrahasak erexa: glxin nuyn brde shaly, inch vor araj։ Tun mta, nran chxangarelu hamar, vorovhetev myus aghjiknery qchphchacin, phoqrahasakneric mi qanisy, voronq dprocum sovorum ein, gognocov irenc demqy cackecin ev pahvecin indzanic։

Antarn arden verjacel ev sksel er lernayin phartam margagetiny, vori hatuktor tphery apacuyc ein, te zhamanakin margagetni sevahogherum atchel e kaghnin։

Kanachneri mijov hosum er getaky, vori akunqnery antari mtin dzoreri aghbyurnern ein։ Dra hamar el getaki eresin, kanach xoteri het, loghum ein ev chor terevner։

Dziery hognel ein։ Lernayin kanachy gravich er ev mez, ev hognac dzieri hamar։

— Ijnenq, dziery togh hangstanan, — asac ynkers։ Dziery lezvov durs hrecin sandzi erkatnery ev agahutyamb pokecin xoty։ Menq parkecinq getaki aphin, xoti vra։

— Ohan apery grqer shat uner, hin grqer։ Mi kiraki patshgambum nstac kardum ei nra hin grqeric meky, karcem Hustinyanos tagavori masin։ Dzyuny der cher halvel, bayc arevi jermutyunn arden zgacnum er, vor garuny heru che։ Aydpisi orerin katun el heranum er tonri taq qaric ev achqery phakac phrvum arevi tak։

Meky bardzranum er sandughqov։ Gluxs ver haneci։ Girqy dzerqis ghoghac։ Koghqis kangnel er Xonarhy ev matnerov xaghum er gognoci ezri het։ Erbeq na indz aydqan mot cher kangnel։ Dranic er, vor grqi tarery shaghvecin ev girqy ghoghac։

— Hayrs xndrum e tchashin gas mer tuny։

Inqs el chimaca, te inchu pattchar brneci girqr, aseci, vor chem karogh gal։ Xonarhy dzerqi arag sharzhumov girqs calec, ev es der ushqi chekac, bakic krknec hor xndirr։

Chgnaci, bayc girqn el bac chari։ Aneliqs chgitei։ Phordzeci tetraknern ughghel, chkaroghaca։ Ohan apery ekav ev minchev irikun miasin einq։ Ayd ory es nra het gomy gnaci koverin xot u darman talu։

Chgitem amen tari Dzoragyughum garunn aynqan sirun e, inchpes ayn tarin։ Qarern el ein shnchum garnan buyry։ Antari hazaravor lorenineri hoty gisher-cerek gyughi vran er։ Erb daseric heto parkum ei antarum, lorenineri tak, gluxs pttvum er։

Dzoraknerum hima el kan ayginer։ Garnany urel ev hasel ein xndzorenu boghbojnery։ Harkavor er mi shabat taq eghanak, vorpeszi bacvein xndzorenu caghikneri karmir tertery ev dzoraknery burein։ Hervic caghkac dzareri spitak tchyughery erevum ein dzyunov cackvac, ases garuny dzyun er taphel careri vra, gunavor ev hotavet phatilnerov dzyun։

Gyughi phoghocneric arevy golorshiacnum er aghbajury, kovery jri gnalis shlanum ein arevi luysic, mnchum ein arjarnery, hototum, desuden vazum ev votqerov phorum tac getiny։ Ev inch dzhkamutyamb ein nranq ners mtnum gomi cacr drnakneric։

Garnan arev orery hishecnum ein indz, vor shutov mayis e։ Dprocn ardzakeluc heto nuyn tchanaparhov piti veradarnam ev el erbeq, erbeq chpiti tesnem Dzoragyughy։

Nranc tuny chgnalu hamar phoshmanel ei։ Mi or el phoghocum mayry handimanec, vor hravery chem yndunel։ Es uzum ei, vor mek el kancher, tekuz mi tetev aknark aner։

Ayn zhamanak sovorutyun kar tareverjin dprocum kazmakerpelu handes։ Es el ei patrastvum, ev ashakertnery sovorum ein erg u votanavor։ Heto mecahasak ashakertnery taxtakner berin, tneric havaqecin gorg u karpet ev sarqecin bem։ Ashakertnerin patvirel ei, vor shat mardu kanchen։ Ev amen angam achqs nra qroj koghmn er։

Kirakin ekav։ Guce ev voch mi tari ayd orn aynqan bazmutyun cher havaqvel gyughi dprocum։ Bac patuhannerov garuny aygineric berum er careri buyry, dproci kturi tak saryaknery bnic buyn ein trnum ashxuyzh tchrvoghyunov։ Nranq el ein zugvel ev aynpes phaylum ein saryakneri sev pheturnery։

Bazmutyan mej es miayn mi glux ei tesnum, ays angam aranc shali, mazery kisac ev xnamqov sanrac։ Ev inch barak ein nra shrtunqnery։

Yndmijumic heto handesi erkrord masy piti sksver mi banasteghcutyamb, vor artasanelu er nra quyry։ Karpety sharzhvec, bemi hetevum erevac Xonarhy, ir glxi sanrov kokec qroj mazery։

Mankan zil dzaynov ev hamardzak, phoqrik aghjiky inch-or ban er asum։ Bazmutyuny lur lsum er։ Chei lsum es։ Koghqis Xonarhn er։ nra achqerum uraxutyan zhpit kar։ Achqery phaylum ein saryaki pheturneri nman sev։ Dzerqy brneci։

— Xonarhs… — dzayns doghac։


— Togh, — asac u dzerqy meknec qrojy, vor avartel er artasanutyuny ev vori demqy ansovor hatchuyqic karmir er։ Dahlitchum caphaharum ein, vomanq zanazan dzaynerov, nuynisk dzernaphayti sharzhumov irenc gohunakutyunn ein haytnum։

Qich heto handesy verjacav։ Indz tvac, te handesy txur ancav ev pghtorvec garnan ory։ Akanjis tak nra xosqn er: togh։ Dzerqis ei nayum ev uzum ei stugel: brnel em ardyoq nra dzerqy։ Inchu aydqan jerm ein nra matnery։

Handesic heto Xonarhin mi qani angam tesa։ Patahmamb imaca nranc aygu tchanaparhy։ Daseric heto gnum ei dzoraky, parkum Ohan apor aygu kapuyt qarin, voric verev cankapati koghqov na piti veradarnar irenc ayguc։ Voch mi xosq chei karogh nran asel, tekuz mi qani angam tesa cankapati hetev։ Hayry gnum er arjevic: chor caxi kapy mejqin, aghjiky nra hetevic, jramann u haci shory tevi tak։ Hets girq ei arnum, bayc chei tertum voch mi ej, vorovhetev amen votnadzayni nayum ei tchanaparhin։

Mi angam miayn cankapati hetevic indz nayec ev zhptac։ Tvac, te haci shory ditmamb ver gcec, vor krana ev mi qich aveli kangni։ Guce aydpes cher, guce, iroq, shory sahec ynkav։ Hima el parz tesnum em nra demqy cankapati phsheri aranqic։ Nuyn achqern ein, inchpes barekendani ory kturi vra։ Nra achqeri mej mankakan artahaytutyun kar, teev tasnhing tarekan er, ev amur kotchkac zgesti tak erevum er hasun kurcqy։

Ynkers lrec։ Dzerqov trorec tchakatn u achqery, ases uzum er heracni ayn demqy, vor hin tarineric zhptum er aydqan paycar։

Garnan jinj erknqi vrayov sahum er mi spitak amp, ases arar ashxarhin hpartutyamb cuyc er talis, vor anhas bardzunqum loghanum e arevi shogheri mej։

Ekav ev verjin ory։ Dprocn arden ardzakel ei, ashakertnerin bazhanel ei hin tetraknery, veradarnalu patrastutyun ei tesnum։ Ohan apery aravoty sharakan cher kardum։ Vagh lusabacin na gnum er aygi, kam varucanqi hogsi hetevic er։

Hrazheshty dzhvar er։ Tann yntelacel ein indz, es darel ei mterim mard ev Ohan apor, ev Ashoti, ev parav nani hamar։ Bakum dziapany bardzum er irers, nanin payusaki mej darsum er gata ev tchanaparhi pashary։

Xonarhin mi qani or chei tesel։ Indz tvum er, te es nran el chem tesnelu։ Ev miangam el tesnelu pahanjy indz stipec arag-arag ancnel gyughi phoghocnerov, mi vayrkyan kang arnel nranc tan araj ev bac drnov nayel bakin։

Xonarhin bakum chtesa։ Phoghocum mard chkar, bolorn ashxatanqi ein, arterum sksvel er qaghhany, ays u ayn saralanjic lsvum er horoveli dzayny։ Mi tegh ashunqva mug-kanach artern ein, mi tegh garnan sev cely։

Ohan apery mi qani xratner kardac։ Erb na kracav u tchakats hamburec, es nra bari achqerum arcunqner tesa։ Nanin dziapanin patvirum er indz lav tanel ev zguysh mnal, vor payusaky chynkni, mievnuyn zhamanak gognocov srbum er taphvogh arcunqy։

Ancanq phoqrik dzoraky, aghbyury ev urenu hast novy, ur dzmery kovery jur ein xmum։ Aha ev Ohan apor aygu drnaky։ Arag bardzraca dzorakov, drnaky bac ari, moteca aygu kapuyt qarin, cankapati hetevy mard chkar։ Aygum xaghaghutyun er, caghkataph ein carery ev boghbojneri phoxaren nshmarvum ein kanach u manrik ptughnery։

Dproci mot erexanery xmbvel ein։ Nranq indz tesan ev ijan blrakov։ Vorpisi miamit parzutyamb nranq indz bari tchanaparh asecin։ Mi qanisy caghikner ein berel։ Henc vor meky indz meknec caghiky, myusnern el nra orinakin hetevecin։

Aghjikneric vomanq lac eghan։ Nranq ev zhptum ein, ev zhpiti het srbum ein arcunqy, vor corum er aghbyuri pes։ Lac er linum ev Xonarhi quyry։

Meky te: «Usucich, mez lmoranas» ։ Lav hishum em Tchutikin, vory misht dproc er galis hor mec phaphaxy glxin ev erkar, hnamash trexnerov։ Vorb er Tchutiky, lrik-mnjik mi erexa, vorin bolory sirum ein։ Xmbi mej Tchutikn el er։ Myusneri pes na motecav dzerq talu, trexi cayrern irar dipan, qich mnac ynkner։ Tchutiky phatatvec cnkneris։ Mec phaphaxi takic tesa nra xeloq achqery։ Ev aynqan xeghtchutyun kar Tchutiki achqerum։

Dziapani kanchy indz hishecrec, vor zhamanakn e hrazhesht talu։ Manuknery mi angam el dzerq tvin։ Kraca ev hambureci Tchutiki tchakaty, inchpes Ohan apery: im tchakaty։ Im achqerum arcunq erevac, arcunqi mijic mi angam el tesa aygu drnaky, dproci nerkac titeghnery։ Heto carery amen inch cackecin։

Qaylum ei dziapani hetevic։ Minchev zarivayri skizby tchanaparhn ancnum er phoqrik tapharakov։ Kanach arterum qaghhan ein anum։ Mi qich verev, saralanjin, eznery dandagh qashum ein arory, ev hangstacac hoghy shrjum akosi mej։ Arterum kanachi mej erevum ein karmir-kapuyt caghikner։ Bacvum er puty։

Spitak qari mot, gogadzev ynkac erkaradardz arterum qaghhan anogh kananc mej tesa Xonarhin։ Mer hayacqnern irar handipecin, ev es nra achqerum zhpit chtesa։ Inch er asum. nra hamar dzhvar er, vor es heranum em Dzoragyughic, che vor indz vochinch cher asel ayd xonarh aghjiky։ Hagin nuyn gorsh zgestn er, inchpes arajin angam antarum։ Arti mej kangnel er, dzerqin qaghhani biry, karmir put ev molaxoti mi kap։

Vochinch chasaci, heraca։ Arahetov bardzranalis misht et ei nayum։ Kracac kanayq kanachin ynkac trchunneri ein nman։ Ev ayd eramic meky, gorsh shorerov mi aghjik, aveli hatchax er bardzranum, dzerqy dnum tchakatin, vor arevi shoghery chxangaren tesnelu antari mej halvogh arahety ev miaynak ancvorin։ Dzori glxin kangneci, ev erb aghjiky mi angam el bardzracav, nayec im koghmy, dzerqov ari։ Xonarhn iskuyn kracav arti vra։ Es aragacri qaylers dziapanin hasnelu։

Erb ynkers lrec, indz tvac, te getaky nuyn hangov e patmum, xosum e nuyn kerp, inchpes na, vor mejqin ynkac phak achqery erknqin, angir asum er mi canot patmutyun, grvac Ohan apor hin grqerum։

Ver kaca, tulacri dziu tambi kapery։ Dziery hagecel ein kanachic ev mez nman meknvel ein garnan arevi tak։

Heto, tasnerku tari… Ev inch tariner։ Kriv, qaghc, erkrner u qaghaqner, hazaravor demqer, tarber ceghic, ancqer: meky qaghcr, myusy darn hishoghutyan het kapvac… Ev nranc mej Xonarhi demqy, cankapati phsheri aranqic erku manrik achqer, vorpes sev dzitaptugh, ev barak, karmir shrtunqner։

Hankarc ynkers koghqi dardzav, vizy dzgec im koghmy։ Nra achqern aveli mecacan։

— Gites, es Xonarhin tesa։

— Erb։

— Erek։ Verin gyughum։ Du qnel eir, dproci bakum havaqvel ein gyughacinery։ Xosum ein hoghi masin, gangatvum ein, vor hoghy arajva berqy chi talis։ Ays tarva zhantaxtic ein xosum։ Shat kover en satkel, vomanq cel anelu ez chunen։ Heto indz motecav mi kin, cncotineri mej, votqery bobik, votqeri kashin tchaqtchqac։ Knoj phesheric kaxvel ein ereq kisamerk erexa։ Nranq mert indz ein nayum, mert mory։

Kinn arcunqn achqerin chors phut coren er xndrum, minchev hundzy։

— Heto mi tchar klini, — asac։

Amusinn ancyal tari er merel: Zhantaxtic satkel er nranc miak kovy։ Isk tann urish ashxatogh chkar:

Es tchanacheci Xonarhin… Achqern eli arajvann ein, bayc aranc phayli։ Es tchanacheci Xonarhin։ Bayc chgitem na indz tchanachec, te voch։

…Anxos nstecinq dziery ev ancanq getaky։ Arevn arden depi mayramut er kaxvel:

Lar-Margar


1

Nra hamar amenic mec hatchuyqy aygin u artery jreln er։ Erb bobik, arevic xandzvac votqerov qaylum er arvi ezerqov, bahov tchumery arvic den gcum, vor jri hosanqy sahun lini, — Lar-Margarin aynpes er tvum, te jri papak artern u carav ayginery tap arac, iren en spasum։ Arvov jury kapelis na jri het el gnum er, minchev jury aygun hasner։ Arevic choracac hoghy, tegh-tegh tchaqtchqac, agahutyamb ccum er jury, tcheghqeric odi pghpjakner ein durs galis, dzayn hanum, ases hoghy hazar prosh uner ev anhag carav։ Jury careri tak kapeluc heto Lar-Margary parkum er cari shvaqi tak, erkar bahy koghqin, achqery kisaxuph anum, nnjum, minchev jury hasner։ Heto ver er kenum, jurn urish arvov anum, eli jri het gnum։ Amran shogin, erb arevn aynqan mot e, jermutyuny shat, erb shnery shogic tan stverum parkum en, lezun hanac tnchin talis, — arvi ezerqin misht el kareli e tesnel Lar-Margarin, votqery minchev cnknery bac, glxin mi spitak shor, bahn usin։ — Lar-Margary laglagi pes jreric dzerq chi qashum, — asum en gyughaciq: Ev tchisht vor, Lar-Margary mi qich nman e aragilin, votqery barak u erkar, ases votqi vra erku cunk ka։ Layn arvi vrayic shatery chein karoghanum ancnel, isk Lar-Margary mi mec qayl er anum ev arvi myus aphin kangnum։ Arevic xandzvac demqi vra sracayr qity erkar ktuci er hamemat, ete spitakac beghery chlinein։ Gyughi jrvorn e։ Gisher-cerek aruneri vra e linum, hskum arunerin, jury bazhanum, aruneri maqrutyan nayum։ — Lar-Margar, arts xandzvec, jur hascru, — gangatvum ein erbemn։ — Kecir dha, krak cheghav, srad urbat e, — asum e Lar-Margary։ Lar-Margary teghaci che։ Pghtor hegheghi berann ynkac tasheghi pes Lar-Margary shat apheri er zarkvel, verjy aliqy laphu e tvel ev Lar-Margarin ir toran het gcel ayd gyughy։ Ancyal garunqin er ayd։ Gyughy nran jrvor e vardzel։ — Gharib mard e, azg u barekam chuni, jury ardar bazhin kani։ Erb arajin angam arvov jur er kapel, votqery minchev cnknery ver qashac, bahy usin ancel arvov, gyughum mi hanaqchi asel er. — Teseq ha, gaghtakan bidzen lari laglag lini kases։ Gyughy norekin aveli anun er drel Lar-Margar։ Qchern ein phordzum jrvorin xabel, hertic durs jur goghanal։ Vay te imanar Lar-Margary, ktontorar, kkancher, bahy getnov ktar։ — Card ptugh chi tar, yavris, goghutyan mi varzhecur։ Lar-Margari hamozumn er ayd։ Ev erb barkanar, ayd xosqy kaser, isk ete xosqin kaskacogh er linum, avelacnum er. — Es hasaks qasher, nor piti sut xosim… Ayd aselis Lar-Margary hankarc xeghtchanum, dzayny ererum er։ Toghnum er xosakcin, bahn arnum ev arvi het gnum, tekuz gnaln el mitq chunenar։ Heru cher gnum։ Nstum er arvi mot, nayum jri handart hosanqin, chor cghotnerin, voronq galis ein heruneric ev jri het gnum։ Nayum er arvi ezerqin busac kanachin, ev mtqery noric handartvum ein։

2

Lusnyak gishernerin, erb gyughy qnac er bezarac mraphov, hovy sarnutyun er berum cerekva shogic xandzvac dashterin, lusnyak gishernerin, erb bardu vra ir bni mej hangstanum e aragily, vor lusabacin lar-lar tevery phrac ijni tchahtchuti vra, — Lar-Margary minchev lusabac ashxatum er։ Jrtuqi ayd gishernerin lusiny shoghq er gcum arvi mej, jrvori poghpat bahi vra, arcat phaylov pspghum ein serkevlenu terevnery, hovic haskery qsvum ein irar, xshxshum։ Amayi arteri mijov ancnum er Lar–Margary, jur talis carav haskerin։ Lusabacin artatery arty jrac piti tesni, piti zhpta ev krana, matnerov trori tac hoghy, tesni xorn e **** jury, Lar-Margary jury varar chi kapel։

Lusabacin halvum ein astghery dzyuni gnderi pes, sharagunum er arevelqy, arevi arajin shoghery xaghum ein amperi het, ases mi antes dzerq byur shogherov ampi spitak qulaneri vra hazaravor naxsher er nkarum, vor mi qich heto avri nuyn shogherov, mi urishy nkari, minchev arevy cagi։ Arevi arajin shogheri het golorshi er bardzranum terevneri vrayic, caghikneri gunavor terteric, arteric u aygineric gisherva xonavutyunn er golorshianum։ Glxahak caghiknery bardzracnum ein irenc gluxy, nayum arevin, vor kesorin, erb arevy tezhana, noric xonarhen։ Lar-Margary gisherva jrtuqic bezarac parkum er bardineri tak, votn u dzery phrum, layn u hangist։ Bardineri mot herva choracac geranner kayin, phchakov geranner։ Ev erb Lar-Margary parkum e geranneri mot, bardineri tak, aynpes e tvum, te inqn el phchakov mi geran e, choracac bardi։ Linum ein orer, erb Lar-Margary jury talis er herti hamadzayn, inqy cher jrum։ — Qefsyz em, — kaser ev kpatvirer, vor hertov jren minchev inqy gar։ Arvi aphniver qaylum er, minchev motaka dzoraky, ur ciraniner kayin։ Parkum er ciranu tak kam qnum zhayri shvaqum, kam el mejqi vra darnum, votqery dzgum, hska mkrati pes։ Karces meky xachel er ciranu tak։ Cari tchghneri aranqic ver er nayum Lar-Margary erkni kapuytin։ Mi tchermak amp, taphancik u andzev, handart loghum er lazuri mej։ Lar-Margarin tvum er, te erkinqy mi hska tasht e, mejy li leghakac jur ev ampy: lvacqi moracvac ktor tashti jri mej։ Lar-Margary nayum er ampi ktorin, inchqan handart er loghum, dzevy phoxum, mert prunky dzgum, mert et qashum։ Ete bardzranar ampi vra, Lar-Margary heru sareri hetev pahvac irenc gyughy ktesner, kturnery eghegov cackac, gyughi mot bardinery, ir ciranuty, tan drnaky, vori mot karasi ktor kar, mejy jur: haveri hamar։ Amen aravot kanux Lar-Margari kiny havabni drnaky bac er anum, havery kghkghalov vazum ein nra hetevic minchev karasi ktory, ur paravy haverin kut er talis։ Mi havq trchum er, odi volortum ptuytner anum։ Ev erb Lar-Margary nayum er cirani tchghneri aranqic, nra ceracac achqerin aynpes er tvum, te havqr lazol bi vra miaynak sahogh ampi ktori het e xaghum։ … Ktavaty kapuyt caghiknern er bacel, cirann arden deghnel er։ Var er anum, arory phaphuk hoghum amran celi akosner er crum։ Erb mi angam el dardzav, achqn ynkav arahetin։ Masrenu mot paravy kangnel, dzerqov er anum։ — Geghy xrovtuq ka, mard, — kanchum er paravy։ Eznern ardzakec, arory hoghi mej xrac toghec։ Varic bezarac eznery erekoyan tan irerov bardzac sayln ein qashum depi ancanot herunery։ Teghahanutyan orern ein։ Sayly tchrnchum er or u gisher, phoshi kar tchanaparhin, shivar demqer։ Gyughery xarnvel ein irar, tchanaparhin nor xmber ein mianum qaravanin, norekneric harcnum ein et mnacac harazatneri masin, harcnum ein gnaliq tchanaparhi masin։ Ev voch voq hastat vochinch cher asum, mardik kaskacic aveli ein shvarum։ — Mard, tonrin qary moraca vra dnel, — asac paravy sayli vrayic։ Lar-Margary vordu masin er mtacum amen angam, erb saylin nayelis tesnum er knojy: torany grkac։ — Amur nste, naye, Torosiky chmrse… Torosiky mert qnum er tati grkum, mert zartnum, zarmacac harcnum, — Pape, dha kertanq… Ho, as inch erken gacinq, pape… Ev erb papic patasxan cher stanum, Torosikr xrovkan er darnum, shrtunqy kaxum, nayum sayli vrayic glxivayr kaxac haverin։ Sayly tchrnchac shabatner, phoshin tchamphi vra anpakas er gisherc-erek։ Urish jrer ein, urish erkrner։ Margary inchqan el xmum er, caravy cher hagenum։ Erb shunch aran mi amayi avazutum, voch sayl kar, voch zuyg eznery։ Phoqrik kapocner ein mnacel, Torosiki eresn arevn ayrel, mashkahan er arel։ Paravi mazeri vra tchamphi phoshin nstel er, mazery deghnel, aghot guyn ein stacel։ Margary tesav, vor aghety knoj demqin nor akosner e crel։ … Lar-Margary erb «qefsyz em» kaser ev ciranuti tak parkac: cerekva shogin cirani tchghneri aranqov knayer erknqi kapuytin, ampi spitak qulayin, vor tchermak lati pes mek suzvum er, mek el prunknery hanum, trchunnerin, voronq bardzrum ptuytner ein anum ev haziv erevum sev keti chaph, — Lar-Margary mtaberum er haravi avazutnery, sharveshar vranner, vranneri vra gunavor later, vor taragirnery berel ein heravor gyugheric։ Avazuti mej hatukent carer kayin, vor Margari achqin mec avelner ein tvum: xrvac avazi mej։ — Qar pila chka, mard, as ur berin mez, — gangatvum er Margari kiny, vor amen irikun ir tan banalinerin nayelis aphsosum er haverin, tany toghac irery։ — Gitenayi ne, hets karnei, — asum er։ Mi angam Margary phordzec vordu masin xosel, bayc paravy phghdzkac, heckltocy kokordy seghmec, gognoci cayrov achqery srbec ev pind, shat pind grkec Torosikin։ Margarn el xosq chasec vordu masin։ Dzmern ancav, bayc ev voch voq chnkatec garnan galy։ Avazutneri vra kosht, phshot buyser kanachecin, heto choracan։ Nranc het el ancav haravi kartchatev garuny, avazutnery noric lerkacan, kecacan hravar arevi tak։

Mardahavaq arin, vranneri ashxatogh dzerqerr ha necin nor shinvogh tchamphi vra banelu։ Margarn el gnac։ Ashxatum ein ornibun, heruneric qar ein krum, hogh ein berum։ Hazaravor bah u brich amen or phorum ein, tchanaparhy sarqum։ Myusneri het Margarn el er ashxatum։ Canotner kayin, shinakanner։ Xitch ein patrastum, ev erb arevy pahvum er sheghjakuyteri hetev, carery erkar stverner ein dzgum, veradarnum ein vrannery, vor arevacagin noric gnan։ Mi irikun el paravn iren vat zgac, gangatvec srti cakocic։ Margary elav vrani araj qar phntrelu, taqacnelu, paravi krcqin dnelu։ Irenc gyughum aydpes ein anum։ Phntrec, dzernunayn ners mtav։ — Qar pila chka, mard, as ur ekanq, — tnqac paravy։ El chxosec։ Ete ayd zhamanak aygineric mi mard dzayn er talis, te: — Lar-Margar, jurr barakec… Lar-Margary hankarc ver er trnum teghic, bahn arnum ev depi jri bandy gnum։ Ev voch voq chgiter, vor Lar–Margary arvi bandy sarqelis mtqov urish tegh er, gyughic hazaravor verster harav։ Margarn eli xitch er jardum, paravn achqi arajin։ Inch lav kliner, ete tchamphi qareric gisherov goghanar, paravi gerezmani vra dner, Avazuty kbacver, shnagaylery kqrqrein paravin։ Qar piti dnel, canr qar: avazi sheghjakuyti vra։ Ir kyanqum Margary erku angam e cec kerel. mek erb tgha er, shan pochic caxavel er kapel, mek el paravi gerezmanin qar dneluc heto։ Eli arevi tak xitch er kotrum, erb erku hogi motecan iren։ — Ays ceruky, — harcrec meky, ev erb myusy glxov nshan arec, zinvorakany krunky mexac sapozy krcqin zarkec, krcqi taxtaky zngac parap karasi pes։ Qtic aryun ekav, ev erb erkrord angam sapogov xphecin, xitchy tchghec Margari but maty։ Bahov arun maqrelis, hima el, erb Margari achqin e ynknum but mati spin, matnern aveli pind en seghmum bahi koty, bayc zayruytn ancnum e, erb mitn e berum sheghjakuyti vra drac qary։ — Kmna der, qamin chmashec, chgoghacan։— Shat ktar Lar-Margary, te harcin patasxan tvogh liner: Erb vrannery havaqecin, ev vranneri tak cvarac zhoghovurdy urish erkrneri tchamphan brnec, Margarn el shalakec mnacac kapocnery, Torosiki dzerqy brnec։ Margari shalakin: knoj aghluxi mej cirani korizner kayin։ Gyughi ciranutum mi cirani kar, ptughy mec u hamegh։ Paravn ayd cirani koriznern er havaqel, pahel, vor gal tari tnki tan araj։ Cirani koriznern el paravi het tchrnchan sayli vra shabatner ein lusacrel minchev heravor avazutnery։ Erb vrannery havaqecin ev heracan, Margary erku mitq uner: Torosikin pahel ev cirani koriznery pah tal mi apahov hoghum։ 3 Tariner ancan։ Mi tegh chgtav Margary, vor shunch arner: Hegheghi berann ynkac mrjyuni pes ver u var er anum, maglcum mi cghoti vra, bayc hegheghy cghotn el er qshum, mrjyunin el։ Margarn ashxatum er, zrkum iren ev berani patary pahum Torosiki hamar, vor papi tevi tak mecanum er։ Mi or el Torosiky shogenavi taxtakamaci vra elav։ Papn el er, urish harevanner el, voronq Kavalayi moterqn ein aprum vranneri tak, patmum ancac-gnacac araspel-oreric, cerekov ashxatum agaraknerum, navahangstum, qaghaqum։ Margarn urax er, eritasardacel er։ Ev erb Torosiky harcrec, te: — Pape, navy mez ur piti tani։ Margary nayec toran kaytar achqerin, achqeri mej tesav anhet korac vordu patkery ev zspelov iren asac. — Mer erkir, yavris… Ayd erkri hamar Margary Torosikic ev cirani korizneric baci urish vochinch chuner ynca tanelu։ Navy ororalov aliqnern er tcheghqum ir sur qtov, aliqnery heranum ein mi pah, heto motenum, zarkum navin, phshrvum kohakneri։ Margary taxtakamacic nayec covezri lernashghtayin, vori sracayr gagatnerin ampy nazov er nstel, nayec ev ir hin tan banalinery kamacuk hanec grpanic, trorec bri mej, netec covy։ Phoqrik oghakner elan netac teghic, oghaknery laynacan, halvecin, mi mec aliq ekav, ceckec banalu ynkac teghy։ Banalinern arden slvel, ynkel ein andund։ Lar-Margary voch voqi chasec, te inchu arcunqner erevacin achqerin, erb arajin angam gnacqi patuhanic Ararati dzyunot gagaty tesav։ Ayd erkrum piti clein cirani koriznery։ …Ev ete meky hertic durs jur er goghanum, zayranum er Lar-Margary, xratum. — Card ptugh chi ta, yavris… Ete ir xosqin kaskacogh er linum, ev Lar-Margarn asum er, te: — Es hasaks qasher, nor piti sut xosim, — iharke, gyughum shat qchern ein imanum, te inch darnutyamb e Lar-Margary ayd hasaky qashel։ Isk ete mekin mi lavutyun er uzum anel, Lar–Margary zhptalov asum er. — Kecir, ciranners boyovanan, qez mek hat piti tam։ Naye, intor hamegh en։ Asteghvanqy hich chka iminis pes cirani։ Lar-Margari phoqrik, jrakalac achqerum phaylatakum er mi mec hrtchvanq, manavand, erb garnan jrtuqin, arvi bandy sarqelu hamar dproci motovn er ancnum ev cexapati tcheghqic nayum, te inchpes dproci bakum vazvzum en erexanery, xaghum, kanchum, ev erexaneri het xaghum e Torosiky։ Isk dprocic mi qich heru, irenc tan araj, ciranu tunkern en dzgvum arevi tak…

Eghbayrutyan ynkuzeninery


1

1919 tvi dzmery, Shughanc qarataky, vor hisun taruc aveli hardanoc er, noric dardzav gyughi havaqateghin։ Ceruninery patmum ein, vor nuynisk osmanlui mec krvi tarin aydqan mard cher havaqvum ayd qarandzavi mej։ Shughanc qaratakn ayzhm oda cher, inchpes hisun tari araj, ayl shtab, bazar ev minchev angam klub, inchpes anvanum er Balta Tivin, vory Baqvum xoharar er eghel ev hety gyugh er berel arcat gdalner, tchenapake gavatner ev aphsener, voronc mej nra yntaniqn utum er dzavarov hilat, anxen shorva ev xashac vosp, ayl anunov: aghqati phlav։

Qarandzavi ayd bolor anunnery: shtab, bazar ev minchev angam klub, unein irenc himqy։ Shughanc naxkin hardanocum paterazmakan gorci hantcharegh ghekavarner kayin, voronq qarayri hatakin chibuxi kotov xazum ein lernashghtaner, dzorer ev xor geter, apa ayd xazeri cancum teghavorum ein shoghshoghun qarer, vor phoxarinum ein Nzhdehi dziavor xmberin, pghndzadram: Dali Ghardashi tghaneri tegh, tchaqac kotchak: Ktet kapitani zoramasi kam inchpes anvanum ein: «trexavor batalioni» tegh։ Ata apor brnotamany misht nshanakum er Xanlar phashayi divizian, isk nra honi korizneric «teroghormyan», musavati banakn er։ Erb Ata apery grpanic hanum er «teroghormyan» ev phrum mi xazi vra, misht nuyn xosqn er asum.

— A, qez matagh, es mer turqery hinch en uzum mer dzoreric… Axar hinch ka es camaq dzorerum։

Ev ayd xosqeric heto sksvum er zinvorakan xorhurdy, vorin masnakcum ein Ata apery, Qolun Badin, Chetanc Vanesy ev Janjal Mandun Klibon, xorhrdakan unenalov zinvorneri, voronq arevmtyan frontum («germanu phront», — inchpes asum er Ata apery) toghel ein votqy kam tevy։ Ayd xorhurdn er qarataky dardzrel shtab, vori ashxatanqnerin, ete kareli e aydpes asel, erbemn masnakcum ein urishnery, erb nor lur ein stanum irakan razmatchakatic ev kam ete Ata apery krvi er brnvum Chetanc Vanesi het, ev qarandzavi mej aharku vorotum er nra dzayny.

— Es im hor tghan chlinem, ete Xanlar phashayi zorqy Drngani dzorov anc kena… Gayli sirt piti kerac lines, vor arevov mtnes en dzory։ Inchu, ches hishum, — ev Ata apery botum er jraghacpanin, vory teghy taqacrel ev nnjum er, inchpes ete aghmkogh jraghacum liner, ir hin jraghacum, vori durn inchqan zhamanak e phak er, vorovhetev vov mi park korek uner, geradasum er sandi mej cecel, — ches hishum Drngani dzory, — ev Ata apery botum er alevor jraghacpanin, vory cher hishum Drngani dzory, ayl hishum er miayn jraghaci ynkuzeninery…

Ata apery, yndhatelov razmakan xorhrdacutyunnery, patmum er, te inchpes mi tari inqy ev jraghacpann ularac tghaner ein, ulery taran Drngani koghmerr, ulery mtan Drngani dzory…

Inch dzor, inch ahi dzor…

— Irikuny, oghormi iren, Ohan apery (Ata apor papy), vor tesav uleric erkusy chkan, danaky drec sev uli vzin, asac, «Enqan uly vor Drngani dzoric hanel eq, duq el voghjum tun eq ekel, es mi uln el dzez matagh…» ։ Hima asum es, te Xanlar phashan…

Ev Chetanc Vanesy partvelov lrum er, lrum ein naev shtabi myus andamnery ev miayn jraghacpany, vor Ata apor mankutyan ynkern er, erkar-erkar horanjum er qaghcr ev barak dzaynov, karces shtabi harevany cher, ayl amarva shogin qnel er ynkuzenineri stverum ev zartnelov mitq er anum: noric qni, te ver kena nayi jraghaci dambin…

Aydpes er ayn razmakan xorhurdy, vori pattcharov Shughanc hin qarandzavy kochvum er shtab։ Isk ete kochum ein naev bazar, chpetq e karcel, te Melqumovnern irenc maghazan koghpel ein ev apranqy darsel qarandzavi xorochnerum։ Tchshmarit e, 1919 tvi dzmery ev derevs nuyn tvi garnany Melqumovnery phakel ein xanuty, bayc apranqy nranq hakerov darsel ein xor marannerum ev deghi hamar gyughacinerin vatcharum ein mi chert shaqar, erku xan arshin ktav patanqi ev mi vard tashkinak noraharsi hamar։ Vorovhetev inchqan el kyanqy dzhvar er ev shatery kisaqaghc ein ory mtnecnum, aynuamenayniv, hivandi sirty shaqarov tey er uzum, nnjecyalin sovorutyun er patanqov taghel, isk ete aghjik ein amusnacnum, noraharsin vard tashkinak yncayeln anhrazhesht er, inchpes harsaniqi zurna nagharan։

Bayc ev aynpes Shughanc qarataky naev bazar er: Qarataki mardik krvi lureri het irar ein haghordum coreni, kashvi, aghi, navti ev shaqari mazandan, — teev nranc mec masy voch gnord er ev voch vatcharogh։ Miayn erbemn phoxanakum ein Norsi ginin, vor anhayt e, te inch kerp, nuynisk razmadashtov anc ein kacnum tcharpik ginevatcharnery, voronq lav gitein, te ashxarhum aveli shat xmogh uzh ka, qan krvogh։ Norsi ginin ev Qarahunji «jejan» Shughanc qaratakum minchev angam phoxanakum ein avanaki phorqashi het։

Ev ayd patahum er ayspes։

Dali Ghardashi tghanery handic tanum ein mi voreve Mangasari zaramyal eshy, vori nor phorqashy tery pahel er jahel esh gnelu huysov։ Bayc aha xortakvum er nra huysy, qani vor zhamanakn ahegh er ev aynpisi zhamanak er, erb shat huyser ein xortakvum։ Sakayn galis er anxusavւelin։ Mangasari kiny cnum er mi spitak eres tgha: «qolish», inchpes Zangezurum asum en ayn astghov manuknerin, voronq anarat spitak en, inchpes garan vegy։

Cnvum er Mangasari «qolish» tghan ev hety berum er anxusaphelin: knunqy։ Ev eshi nor phorqashy na hanum er calqateghic, phoxareny tun er berum mi pharch Norsi gini։

Ays ev ayspisi arevtur ein anum qarataki bazarum amenqi nerkayutyamb ev erbemn mi bahi koti vra qarandzavum aghmuky drngum er, karces Ata apery Chetanc Vanesin lezvakox er arel Xanlar phashayi zorqi ev Drngani ahavor dzori hamar։

Isk ete vomanc hamar qarataky naev klub er, apa ayd vomanc mej arajiny Balta Tivin er, vory ev heghinakn er qarataki ayd anvan։ Balta Tivin amenevin cher xarnvum zinvorakan xorhrdi kam Ata apor shtabi nisterin։ Na ayn karciqin er, vor ayd ahagin paterazmy mi vochinch ban er, miazhamanak hamamit er, vor Drngani dzory Xanlar phashayi tchashy chi։ Nra karciqov rusnery shutov piti suphran gcen ev ayn zhamanak amen azg ir gdalic kuti։ Dranov el verjanum er Bayta Tivu ev nra hamaxohneri verabermunqy Shughanc qaratakum arcarcvogh qaghaqakan xndirnerin։

Sakayn nranq berel ein aynpisi sovorutyun, vor qarandzavy erbeq cher tesel, naev hisun tari araj, erb der hardanoc cher, ayl Shughanc nshanavor tohmi odan er։ Balta Tivu xumby tught er xaghum։ Qarataki zhxori mej mi koghmic hnchum ein razmakan vetchery, myus koghmn arevtur er anum, errord ankyunum voch vitchum ein ev voch arevtur ein anum, ayl dallaq Ison Alun trov tratum er Gldan Godu vesuty[1] ev patmum er Zndan Avtandili krivneric, qarataki zhxori mej lsvum ein ev ayspisi bacakanchutyunner.


— Shamatay baltay… Pribor chtas… es phosiki bibin, es kavalery… Xraph, bajoghli։ Chervonnin tet dyu shan trez… Inqn el iskakan person…— Ev hankarc Balta Tivin hajoghak xaghatghtery zarkum er getnov, amboghj qarataky lrum er ev xor lrutyan mej hnchum er miayn nra kanchy.

— Xraph, bajoghli…

— Andardy ho pozavor chi, – meghm handimanum er Ata apery, ev bolory lsum ein nra xosqy ev lsoghy haskanum er, te vov e andardy։

Bayc chi kareli asel, te qaratak ekoghn anpayman piti harer xmberic meknumekin։ Mec masi hamar Shughanc erbemni hardanocy taq ankyun er, vortegh kareli er miarzhamanak moranal tan hogsy, kareli er mi bari lur lsel ev aprel huysov, te shutov kverjana ter Noryncayi asac «ashxarhaver paterazmy» ev mangaghnern aylevs chen zhangoti։ Ayd mec masy erbemn masnakcum er zinvorakan xorhrdin, ete orva lury shat karevor er, ev ayd zhamanak qaratakum voch bazar ein anum ev voch tught ein xaghum։ Isk erbemn mi park koreki ev kes phut aghi phoxanakumy darnum er amenqi mtahogutyan ararka, erbemn el nuynisk Chetanc Vanesy nayum er Balta Tivu oyinnerin…

Qaratak ekoghneri mej miayn mi mard karogh er yndhatel nuynisk zinvorakan xorhrdi nisty։ Ayd mardy Niazanc Andrin er, gyughi sraxosy, vori patmutyunnery minchev ayzhm asum en, teev aylevs chka ayd qaghcraxos lezun։ Andrin mtnum er, voghjunelov «astcu cecac xeghtcherin» .

— Hy, Ata tper, Gharsy araq, te tviq… Spasir es tiliponov xosem tesnem hinch ka ashxarhum…— ev ardzakum er aycemaz parany, vor gotu phoxaren phatatac er mejqin, parani phayte kery hagcnum er qarataki dran unkin.

— Hy, centralni, ay centralni, davay Baqu… Barishna jan, Baqu, da, Baqu… Hy, Baqu։ Ay Baqu, axr marxi cxum kotorvecinq, ba hinch es asum… Ara, ur a paniry։ Panri eres enq tesnum։ Vor agravi cert enq tesnum, vra enq talis… Ghardash, aq ghardash, ba erb es xrik tali en Xanlarin։ Hy, gnum e angliacu vra։ Vonc te, Angliayi tchanaparhy ho mer dzorov chi։ Menq xrik tvinq mer bazhin angliacun[2]… Ha, qez matagh, ghardash Huseyin, Ivanin ber, ber e saru rusin։ Enqan shlori terev qasheci, lards sevacav։ Ha, qez ghurban, hac klini, navt klini, shaqar klini: Hren, Ana zizin tklor e, amachum e aghbyury gna… Hy, oriord, Hayastani koghmerum vov ka… mard-murd mnac, te bolorn irar keran։ Drovi zorqy galis e Zangezur… Qo shuny linem Revan, ed kraky mezanic hera pahi։ Xumbi tgherqy mez keran, Mangasari eshy phalanov keran, artery kanach keran, mi xak tandzi hamar ter Noryncayi… tandzy keran…

Qarataky dghrdum er zhoghovrdi cicaghic, minchev angam jraghacpann er cicaghum ev uraxutyan arcunqy glor-glor ynknum er nra spitak moruqi vra։ Ays ev ayn koghmic bacakanchum ein.

Ay te ha…

— Damb lini Andri, — ev nuynisk Balta Tivin, xaghy toghnelov, asum er,

— Cirki klovun klini, ereveli klovun…

Isk Niazanc Andrin cicaghi aghmuki mej sharunakum er «heraxosel» .

— Revan, qandves du, vor qandecir mez, .. Amen mi shanordi erkati ktory qamakic kaxel e, zhoghovrdi glxin kamisar e dardzel։ Zinvor tur, hac tur, ez tur, dzavar tur, el chmnac, e chmnac, menak sevacac otchorqy mnac ev mer harsi… —ev na aynpisi xosq er asum, vor Ata apery nran anvanum er «shet anamot», isk qarandzavum noric hnchum er zhoghovrdi cicaghy։


Bayc inch uraxutyun er, erb Niazanc Andrin ners er mtnum sazy mejqin։ Ayd zhamanak amen zruyc verjanum er, ev aynpes lur ein lsum, vor nuynisk Ata apery getnic cher vercnum brnotamany, voch nra hamar, vor kmoranar Xanlar phashayi banakateghy, ayl vorov hetev brnoti qasheluc heto Ata apern aynpes er sabr galis, aynpes aghmukov er sabr galis, vor minchev angam phosti traktov ancnoghnery lsum ein nra phrshtaly, inchpes ete mi qerc phlver։

Ev amenqy lur lsum ein Niazanc Andru nvagy… Erexanery, voronq meceri ahic mutq chunein Shughanc qarataky, havaqvum ein drsum, drnamutic lsum ein ayd nvagy ev zarmanum ein, te inch ka Niazanc Andru tchortac, kosht ev kopit matneri mej, inch zorutyun ka, vor aydpes lacacnum e mardkanc։

Ayd ergery hima chkan ev lav e, vor hima aydpes chen nvagum։ Guce te mi heravor gyughum derevs meky saz e nvagum, bayc voch ayd sazn e Andru sazi nman ev voch nra nvagy։ Erb qaratakum Andrin nvagum er, meky hishum er anhayt korac vordun ev sug er asum, myusi achqeri araj harnum ein lernern ashunqin, erb qochn arden gnacel e, curt ampery lizum en urti teghery, hishum er ojaxi qary, vori mot amary lusnka gisherov krak e arel mi sharmagh aghjik… Na ayd er hishum, isk nra koghqi nstoghy mitq er anum, te erb kbacvi ir kyanqi phak dury, tashtum erb hac klini, erexanery merk chen lini, car ktnki, cary ptugh kta ev erb hasni ardar cerutyan, ir tnkac cari stverum knsti goh ev erjanik։

Erb Andrin aylevs cher nvagum ev arden sazy koxum er parki mej, der voch voq dzayn cher hanum, karces amenqn uzum ein lsel minchev verjin hnchyuny, vor arden pokvel er lareric ev qarandzavum trtrum er, inchpes arevic zartnac voske titer։ Ev nuynisk ayn zhamanak nranq chein xosum, erb Andrin, sazy parki mej teghavoreluc heto, asum er.

— Inchu eq lrel, ay srtamer xeghtcher…

Miayn ayd zhamanak vomanq harachum ein, karces zartnum ein xor qnic, cxelov tezhacnum ein chibuxneri sarac kraky, isk vov qaratakn er ekel kashve dzoghov, sharunakum er qerel trexacu kashin։ Chetanc Vanesy grpanic hanum er ghavy, ahagin poghpaty zarkum er kaycqarin, isk Ata apern arnum er brnotamany…

— Caghkes du, Andri.., Erexayi nman mez mghktacrir… Zoranas, mejlisnerum mshtakan za.., aar… daa-a, — ev patahum er ayn, vor phosti traktov ancnoghnery karcum ein, te qerc phlvec։

Ayd amenic heto Balta Tivin dardzyal sharunakum er tghtaxaghy։ Isk myusnery havaqvum ein Ata apor shurjy ev cayr ein arnum aynpisi zruycner, voronc lsoghy kmtacer, te 1919 tvi dzmery che, ayl shat vagh zhamanak ev gyughum voch komisar ka, voch front ka ev voch sovi ah, ayl qarandzavneri darn e, dursy curt dzmer e, mut xavar, mardik mtel en ayd taqstocy ev kraki shurjy bolorac patmum en vorsic, gazanneric, qajqeric, voronq bnakvum en henc aydpisi qarataknerum, karogh en parel, zurna phchel, mtnum karogh en menak mardun xabel ev qaraphic gcel dzory…

2

Mtav 1920 tivy, dzmery zorec, ev sovy sastkacav։

Teev Xanlar phashayi zorqy nahanjel er, sakayn haghtanakn uraxutyun chberec։ Karces ayd paterazmy, vori vaxtchanin qaghaqum taphor ev zorahandes eghav ev gini xmecin haghtoghneri patvin, karces ayd krivy eghel er yot saric ayn koghm mi ashxarhum, vori miayn anunn ein lsel qarataki mardik։

Hac chkar, camaq hac, garehac ev nuynisk koreki blit chkar։ Isk dzyuny galis er ev garnan voch mi nshan cher erevum։ Aydpisi dzyun Ata apern ir kyanqum cher tesel։ Izur ter Noryncan amen or gushakum er «barexarnutyun odi ev jermutyun jri» ։ Cereky dzyuny dadarum er, erevum er sarn arevy ev nor dzyuni colqn ynknum er zhayreri lanjin։ Mardik haziv ein maqrum dur u bak ev crtin kuch galov mi kerp arahet ein bacum depi harevan tuny, erb gorsh ampery noric ein kaxvum, sksvum er dzyuny, lernayin erkri dzyuny, vor ijnum e anyndmej, ayn spitak dzyuny, vor phaylum e astgheri luysov ev tvum e, te dzyuny katktum e curt astgheric։

Ahavor dzmer er. dashteric ctery phaxchum ein depi hardanocnery, napastaknery gisherov taqnvum ein dezeri mej, ev gaylery pttvum ein taq gomeri shurjy ev nuynisk nrancic handugny gisherov vazum er gyughi mijov, ir hetevic dzyunamrriki nman bardzracnelov shneri kaghkandzy։

Voch dirq er mnacel, voch dirqapah zorq։ Aydpisi dzmery Sultan Muradi banakn el cher ancni Zangezuri lernerov։

Ata apor shtabn aylevs chkar։ Pghndze brnotamany na aylevs getnin cher dnum, vorovhetev bazmativ dzerqer meknvum ein nra koghmy, manavand Qalantar Bedin tatn aynpes er koxum, karces Ata apor brnotamany vayri meghrabuyn er։ Miayn nra dzerqin honi «teroghormyan» er։ Koriznery glorelov Ata apery gushakum er, te erb piti bacvi lav ory, ev verjin korizy misht ynknum er astcu anvan ev apagan mnum er mut։ Ata apery lrum er ev ete xoser, miayn jraghacpanin kaser.

— Eli pharq, vor shari vra chekav…

Bazar el chkar։ Voch arnelu ban kar, voch caxelu։ Miayn Balta Tivin er annkun։ Qaratakum vorqan aveli xosum ein haci masin, nra xumbn aveli hamardzak er xaghum։ Arden xaghum na tarel er Melqumovneri maghazan, Katari Xachi urinery, ter Noryncayi jorin, minchev angam Kuturuz Saqoyi Boghar shunn el tarel er ev xaghy mecacnelov teghaphoxvel er Baqu ev meky myusi hetevic tanum er Lianozovneri navtahorery։

Erbemn meky qaratakum harachum er toqery ktratelov ev aynpes xor, vor harevany nran er nayum, karces ayd harachi het durs er trel harachoghi shunchy։

— Ison asum er eguc ezy piti morti, — lrutyan mej lrvum er mi dzayn։

— Ison…

— Asum en ezy piti morti…— ev asoghy nayum er harevanin, achqerov harcnum er, te ete Ison ezy morti, inch klini:

— Isoyin inch… Ez el kmorti, gomesh el kmorti։ Ison kani։

— Du inchu ches mortum… Qo tavarn Isoyic shat, mi ber gari el avel, — anhayt e, te inchu arajini vra hardzakvum er mi urishy, vory qarandzavi mtnum minch ayd cher erevum։ Na Isoyi azgakann er ev arajini tshnamin, te bazhin er aknkalum Isoyi morteliq ezic, mut er ev miayn nerkanery mtaberum ein, vor xosoghi phoqr erexan ereq or e kaptac ynkac er ev, inchpes kanayq ein asel, mnacel e erexayi kashin ev voskory։

— Ay zhoghovurd, es pakas xosq ho chasaci, vor en mardy teghn ervec…

— Es qo mtqiny lav gitem, — ev mtnic durs er galis deghnac eresov mi mard, vori nuynpes kashin ev voskorn er mnacel։

— Mtqind lav gitem… Eznerd ugharkel es anerojd tuny, erexeqd kusht, eguc el var es gnalu urax–urax, isk Ison dzerqy cocum piti mna, — nra achqery varvum ein mti mej, — pahi, pind pahi, qo erexi aryunn imic karmir e, che…

Nerkanern uzum en nran hangstacnel։ Nranq giten, vor xosoghn ayn xeghtch mardy che, ayl sovic gazazac nra vogin։ Isk na borboqvelov hetzhete bardzracnum e dzayny, hayhoyum: anhayt er, te um merel-kendan ev dzayny minchev verj xzelov durs e trchum, karces qaric iren gcec andundy։

Aydpisi zhamanak mardik qaratakum lrum ein, ev nuynisk Balta Tivin aylevs cher xaghum։ Mardik irar ein nayum, nranc demqery hamr ein ev mrayl, inchpes qarandzavi patery։

Ata apery arajinn er xosum.

— Zhoghovurd, hapa en xelagarn vov er, mer tghan cher… Uremn toghnenq, vor nra erexan merni։ Uremn menq merac piti linenq, vor mer erexan sovic merni։

— Inch anenq, e, Ata aper, inch anenq…

— Um tany mi bur korek ka, togh nra tuny krak ynkni…

— Lavn en cher, vor srov kotorveinq։

— Menq srov chenq kotorvel, sovic el chenq kotorvi։ Uremn arar ashxarhy piti mtni, vor menq sovic kotorvenq։ Araj el e sov eghel, paterazm e eghel, inchpes en aprel mer papery։ Oghormi iren, im Ohan papin, mi pind sovi zhamanak galis e tesnum zhoghovurdy tavari nman aracum e, ira hern el coreni hory bac e arel, tajirnerin coren e caxum: somary mi abasi։ Mahaky ver e arnum im Ohan papin, tajirnerin tur te ktas, en orn e gcum, vor ekac tchanaparhy moranum en։

— Ay te ha…

— Oghormi Ohan papin, — srti xorqic goh kanchum er unkndirneric meky, karces anhayt tajirnery nra tshnaminern en ev inqn el masnakcel e cecin։

— Ha, Ohan papin coreny et e acum horeri mej ev horn asum e: ver kac, hima es piti chaphem։ Nstum e hori beranin, zhoghovurdin kanchum e, vorin mi kot, vorin erku, lcnum e parkery, te: shahov, kargov et kbereq, erb unenaq։

— Ay ardar datastan…

— Araj el sov e eghel, hapa vo.nc en arel…

— Ur e hima Ohan papin, ur en zhamanaki horery… Ashxarhi verjn ekel e, Ata, zur henc menq enq charcharvum, — asum er Chitanc Vanesy, vor shtabi andam eghac zhamanak el karcum er, te Xanlar phashan Drngani dzorov kancni ev ayd anxusapheli hamarelov arajarkel er gyughy vaghoroq teghahanel meghraqerci antary։

— Horer shat… du haneln asa, Atami…

1920 tvi skzbin dirqeric tun ein veradardzel ayn zinvornery, voronq kazmum ein inqnapashtpanutyan kanonavor zoramaser, veradardzel ein naev nranq, voronq partadir zinvorakan carayutyan mej chein, ayl Zangezuri zinvac uzheri hramanatari arajin hramanin partavor ein «irenc hacov ev jrov» bardzranal lernery ev dirq pahel gyugherin motik։ Nranc mec masy arevmtyan frontum masnakcel er aynpisi paterazmneri, voronc hamematutyamb teghakan krivnery sosk «glxacavanq» ein։ Arajinneric er kazmvac «trexavor bataliony», isk erkrordnern unein irenc yurahatuk kargy, vor nmanvum er qrdakan ashiretin, «bar–kalo» [3] ev bolory bardzum ein qochy, aysinqn: mi qani orva pashar mejqerin bardzranum ein lernery։

Ayd zinvorneric vomanq erevum ein naev Shughanc qaratakum, teev nranq geradasum ein havaqvel ynkerneric meki tany, ayd tuny veracelov zoranoci։ Qaratak mtnelov nranq berum ein voch miayn shineli ev sapogneri hot, aylev masnakcum ein gyughacineri zruycin ev Ata apern zgum er, vor nranc het dzhvar e glux dnel։

Ata apern zgastacav, erb Andon, ayd zinvorneric meky ev henc Ata apor eghborordin, asac.

— Horer shat, du hanogh asa, Atami…

— Ay tgha, e — Ev Ata apery dzayny bardzracrec, vorovhetev hakarakordn ir aryunn er, — es glxi em, te ur es crum, hama arajd qar ka… Kamac, ver kynknes…


— Atami, te hori berani qarn es asum, kglorem Sand aghbyuri dzory։ Te che urish qar chka։

Mi qanisy cicaghecin Andoyi aylimast patasxani vra։ Nranq haskacan, vor Andon aknarkum e eghbayr Melqumovneri horery, qani vor Sand aghbyuri dzory nranc tan arajn er։

— Qez vov e edpes xratel, .. Uremn Melqumovneri coreny du es ashxatel։ Du xndzorin lolo eir asum, vor nranq maghaza bac arin, corenater, phoghater eghan։ Hima asum es…

— Atami, axr Ohan papi horery chka e …

— Ohan papin chka, voghj mna sheny։ Hapa esqan mard mi Ohan papi charzhi։

— Shat el arzhi, hac tur e, hac…

Ev qaratakum sksvum er sur vetchy, «krazhmunqy», inchpes asum er ashxarhi char u baruc heru jraghacpany։ Andon mi koghmic, Ata apery myus ev erkusin el mianum ein koghmnakicner, vetchn aynpes er tndum, vor hervic lsoghy kkarcer, te erku gyughi mijev jri kriv e ev aha ur vor e piti traqen mahaknery։

Vetchi tund zhamanak Ata apern sksum er hayhoyel Andoyi qerinerin, voronc koghmn er qashel Andon, isk nranq: Andoyi qerinery, Ata apor aselov, qarvan ktroghner en։ Na hayhoyum er Andoyin tchanaparhic croghnerin, nra xratichnerin: mecic minchev phoqry, apa shur er galis Andoyi pashtpanneric meki koghmy, nerkum er nra yot porty, anvanelov baklayi gogh, matagh utogh, magh caxogh bosha ev el incher cher asum Ata apery, erb gazazum er ev sksum er hakarakordin hayhoyel։

— Atami, ekel e, ekel… Hren drany kangnac, — ev Andon nayec dran koghmy։ Ev nranq voronq chhaskacan Andoyi hnary, bolory nayecin depi dury։

— Vov e drany kangnac, — ev Ata apern el nayec depi dury։

— Zhoghovrdi tshnamineri hogeary, — ev Andon iskuyn taqnvec harevani hetevy, vorovhetev Ata apery glxi ynknelov, vor Andon iren kap gcec, dzerqy meknec mahakin։

Zhoghovurdy qrqjac։

— Ando tgha, halbat dzerqs kynknes… Ho chem vaxelu qo xshtikic։ Es iski Alxazovi pristavic chem vaxecel։ Kamisarin asem, ed phaphuk tegherid mi tasy tchipot ta, vor imanas, te tchanaparhy vorn e… Achqerd henc patrasti vran e։ Ashxateq e, duq el ashxateq Melqumovneri nman dizeq։ Es el darav en bunti tarin։ Mi qani jahel ekan zhoghovurdin xelqahan arin, irar msi gcecin, heto el toghin phaxan։ Che, tchanaparhn ed chi…

— Asa e, xosqd asa, Ata aper, — cerunin handartvum er։

— Im xosqs na e, vor eli menq irar cav kimananq։ Srtic sirt mi barak kamurj e, en e mardun mard dardznoghy։ En el vor chlini: gety togh qshi tani mardun։ En vor krunky tuxpi mej criv e galis, lsel eq vonc en irar kanchum u minn el e chi korchum։ Uremn menq en erknayin trchuni chaph el chkanq… Irar dzerq brneceq, minchi durs ganq es dzhvar tarin։ Im xosqs sa e…

Ev Ata apery tun er gnum, arnum er mi bur dzavar, mash, chortan, inchic vor tany tcharver, shat angam torneric cacuk, ugharkum er ayn tuny, vortegh mi erexa kaptac nvum er ev nman er chor parki, vori mej voskorner en lcrel։

Ayn dzhvar dzmery Ata apery dzyuni mej glorvelov bardzranum er hin ekeghecu taghy, na erevum er Mijin mahlayum, gnum er ayn aghqat taghy, vor haytni er Moxratagh anunov։ Na dracinerin hamozum er irar ognel, stipum er, handimanum er hraparakov ev aveli hatchax husadrum er.

— Hre ha… Meghraqercy karmrec։ Esor Verin taghum asum ein, vor Eghcaqarum dzyun chka։ Dimaceq ha, dzez matagh, shaty gnacel e, mnacel e qichy։ Eghcaqarum vor dzyun chka, uremn esor-eguc Mijnaoi handery kbacven, Eznaraci arvi tak daghdz klini, inch daghdz… Qich e mnacel, Ata apery dzez matagh։ Manr-munrin mi kerp areq, duq el gotinerd pndacreq… Duq vor qaric kakugh amen inch el uteq, kapreq, dzer voskory pind e։ Erexanerin nayeq… Esor-eguc tchanaparhnery kbacven, eshery araj kanenq, kgnanq Barkushat, e, Ata apery tchananch turqer uni, vor amen miny mi xan, mi sultan։ Hima haryur ughtaber brindz en darsel…

Mayrery lsum ein nran, lsum ein ev hogsi tak kqac hayrery, ev teev aprely canr er, bayc eli Ata apery huys er, kam inchpes asum ein «coren lezu er, vor nman er coren haci» ։

3

Marti verjin ereq or arev arec։ Arguni dzorerum dzyuny halvec, Eznaraci arun bacvec ev erevacin mug kanach daghdzi arajin tphery։

Bayc henc ayd ereq orum meky myusi hetevic meran hing erexa, voric erkusy mi tnic ein։ Gyughi hamar ayd amenacanr orn er։ Patahel er, vor kaycaky xphel er vochxari hotin ev hoti kesy ayrvel er, patahel er, vor arev kesorin hankarc hegheghy srbel er hasac artery ev minchev angam hndzvorin er xeghdel, tari er eghel, vor naxiri mej sev cavy hundz er arel ev inchpes hndzvori achqic vripac hasker, amboghj gyughum mnacel ein mi qani nihar erinj, bayc vor sovic erexa er mernum: ayd aveli er patuhasic։

Amboghj gyughy havaqvec dzhbaxt tan baky։ Erb tnic hanecin zuyg dagaghnery eresnery bac, marti arevn ocec ev voskephayl shoghacin manukneri deghnac artevanunqnery։ Tany sug bardzracav։ Tshvar mayry dzerqery shemqic durs parzac kanchum er. «Ur eq tanum, im dzagerin, ur eq tanum…» ։ Kanchum er dzerqery depi arevy, karces arevin aghersum er kyanq tal sarac manuknerin։

Ayn lernayin erkri sovorutyan hamadzayn diakin ughekcum ein miayn tghamardik։ Kanayq mnacin tany voghb aselu nor ev hin merelneri hamar, voronq nnjel ein vov gite vor tarin։ Isk taghman taphory dandagh bardzranum er depi zhayrery, depi gyughi hinavurc gerezmanatuny։

Ata apor sirty lcvel er։ Na ayn lernci cerunineric er, voronq irenc kyanqum shat angam en nayel mahi eresin, kox en brnel gayli het, gishery menak gnacel en mut antarnerov, gisherel en dzori arxajnerum, tesel en tratvac ev arnashaghax diak, ev voch lac en eghel, voch harachel en։ Bayc mi phoqr erexayi lac karogh e nranc huzel։

Ata apern ayd lernci cerunineric er ev erb taphory gyughic durs ekav, hankarc nra sirty lcvec ev cerunin sksec voghb asel։ Lsel eq duq lerncineri voghby, u ayn voghby, vor kanayq en asum, shar ynknelov pati tak kam gerezmani shurjy։ Nranq barak dzaynov en ergum ev inchqan voghban, aynqan borboqvum e sugy ev voch verj ka, voch hogu hangist։ Aydpes en voghbum lernci kanayq ev lselov nranc, tvum e, te molorvel eq mi tesak dzorum ev ur el gnaq bardzr zhayrer en ev phrkutyan dur chka։ Bayc aydpes chen voghbum lernci tghamardik ev aydpisi voghb chasac Ata apery։ Na sksec xor dzayneric, handart, inchpes hoghmi arajin aliqy, vor ancnum e antari vrayov ev arteri vrayov, erb cphum en xotery, ev lory der chgite, vor aha dzageri vra ktaphvi sev karkut։ Ata apery xor sksec, inchpes horoveli skizby, apa bardzracav, kermannerov volor-molor bardzracav, ev inchqan bardzracav, hzoracrec dzayny ev verjum, inchpes sevaknac erknqi vorot, dghrdacrec ev ardzaganqy drngalov gnac minchev Meghraqerc, minchev Zingila qarery gnac ev yot angam Pghndzaqary drngac։

Ayd voghb cher, ayl aharku boghoq kapuyt erknqin, boghoq, vorin dzaynakcum er dzmerva qnic zartnogh bnutyuny ev qare arcivy, vor ergi aghmukic durs er trel, qare arcivn ir teveri vra tanum er mardu boghoqy mahi dem։

Gerezmanatnic Ata apery gnac Xuruphi dzory, vortegh arevtchakat avazahoghern arevic taqacel, ev dzyuny halchum er։ Dzorum mard chkar։ Taq er. Ata apery gnac dzyuneri vrayov, sev avazahogherov gnac, koxelov kacany, vor tegh-tegh bacvel er ev nstec getaphi qarin։

Xatutik jractery qaric qar trchelov vorsum ein mzheghner։ Mi agrav dzyuni vra ktcaharum er choracac tandzy։ Herva masurnery karmrin ein talis, isk moshi terevnery karces nor ein kanachel։

— Pharq qez, vor amen ban kargin sarqel es, minchev angam mzheghin el antes ches arel…— Um het er xosum Ata apery: astcu, vor aprum er Xuruphi dzori arxajum, hin ttenu het, vori phchakum guce aprum e ayn vogin, vor Ata apor nman spitakamorus ceruni e ev trexner e hagnum ev minchev angam arxalughi grpanum pghndze brnotaman uni։ Um het er xosum Ata apery, inqn el chgiter, bayc xosum er, vorovhetev cher kareli garnanamuti arevin linel Xuruphi dzorum, lsel jri dzayny, ayn xorhrdavor dzaynery, vor hnchum en qarandzavnerum, tesnel dzory xor lrutyan mej։

— Mah eir bazhanum, arzhani mardu tayir… Hren Gichunc paravy erku tari aghat-paghatum e hogin arnes… Hapa du kuyr eir, qo dzerqn inchpes bardzracav anmegh phoqreri vra։ Hima es inch patasxan tam xalxin: Arajic sur, hetevic sov. dzerqd parani es gcum, odz e darnum։ Ur piti gna es zhoghovurdy. verevic kamisarn e mer glxin krak taphum, nerqevic es krakn e mez xorovum։ Asa e, asa…

Jractern urax tchkum ein, xaghacnelov pochy։ Urish caric trav mi agrav ev arajinic xlec nra uteliqy։ Apa erkusn el teverin arac tran careri xorqy։ Ev urish el dzayn chkar, baci ayn xorhrdavor dzaynery, vor galis ein Xuruphi qarandzavneric։

Ata apern sksec dzorov bardzranal։ Dzori arevkogh lanjerin dzyun chkar։ Erevum ein ashnanacan garu artery, phoqr aynqan, vor ttenu stvery cackum er arty:

Ata apery kangnec mi arti ezrin։

— Erb piti hasnes… Axr mi tnic zuyg dagagh hanecinq…

Na durs ekav bluri gagaty։ Verevy der tandzr dzyun er։ Ata apery shrjvec ev aydpes el kangnac mnac, karces ayn, inch nra achqin ynkav, cerunin tesnum er arajin angam։

Hervum getahovti vra phrvel er qaghaqy։ Titeghya kturnery mayramuti arevic phaylphlum ein ev ayd phayly taracvum er heru, yndardzakelov qaghaqi sahmannery։ Ayd phaylun dashtum, inchpes coreni deghin sheghj, erevum er ekeghecu voskezoc gmbety։ Ev urish vochinch cher erevum ev cher voroshvum mi arandzin dzayn ayn xul aghmuki mej, vor phayli het miasin qaghaqn ardzakum er depi herunery։ Mardkanc aghmuk er, darbnocneric er galis, te phoghocnerov ancnum ein bernac furgonner, cher linum voroshel, inchpes ev cher kareli hamatarac phayli mej nshmarel mi voreve taniq։

Ata apery nayec, xor nayec ev arag qaylerov ijav gyughi vra։ Na nman er antarabnak eghjerui, vor molorvelov durs e ekel antaric, achqn ynkel e otaroti mi bani, vor shlacnum e ev hmayum e, ev ah e nershnchum nran, ev eghjerun kangnac mitq e anum: inch e ayd, takard, barekam, te daranamut vorsord… Mitq e anum ev iren gcum e canot tavutnery։

4

Isk gyughum ayd zhamanak irarancum er։ Mi xumb zinvorner gerezmanatnic veradarnalov, gyughacineri gluxn ancac gnacel ein depi Melqumovneri bardzr darbasy։ Nranq pahanjel ein komisarin ev teghekanalov, vor komisary bacaka e, aghmkelov ners ein mtel։ Melqumovneri mec eghbayry amboxic ahabekvac mi bar angam cher karoghacel asel։ Nran kisamer ners er tarel nra eghbayry։ Nranc kanayq ev erexanery vaynasun ein bardzracrel, isk amboxic grracel ein.

— Horery bac areq… Meronq sovic kotorvum en…

— Es hor chunem, — patshgambic bghavel er Melqumovneri phoqr eghbayry, — ete ays eritasardnery chgiten, duq ho giteq, — ev na mi qanisin matov cuyc er tvel, nranc anunnern asel er ev ayspisov erkparakel er bazmutyuny։ Nranq, voronc na anunnerov kanchel er, nerqevic bghavel ein, vor ayd gorcum xary chen ev ekel en hac xndrelu ibrev barekamner։ Ayd xosqic gazazel ein myusnery ev zinvorneric meky Kuturuz Saqoyi eresin tqel er։

— Togh horery bac anen, togh bac anen, — nersic asel er mec eghbayry, isk amboxn inqnaglux hardzakvel er horeri vra, voroncic erkusi beranin Melqumovnery xot ein darsel։

Sakayn chorrord horn ein bacel ev chorsi mej el mi hatik chkar։ Mi hory liqn er brdi parkerov, ayn erku hory, vori vra xot ein dizel, berneberan lcvac er pghndze katsanerov, pharcherov, kzherov ev urish pghindznerov։ Isk chorrord hory: amenic mecy datark er ev erb meky kracav hori vra ev bghavec «Hac chka, chka», — horn ardzaganqec: «ka… ka…» ։

Datark horeric sirt arnelov nranq, vovqer haytnel ein, te ibrev barekam en ekel, sksecin handimanel naxadzernoghnerin։ Kuturuz Saqon bghavum er aynqan bardzr, ases kamenum er, vor Melqumovneri tnic lsen nra xosqy,

— Chka, chka… Ay mardik, ba duq hay cheq։ Uremn sranq mez tshnami en, vor hac unenan ev toghnen, vor menq sovic kotorvenq…

Asum en, vor ayn zinvory henc ayd xosqeric heto e tqel Kuturuz Saqoyi eresin։

Horeri datark linely shaterin husahatecrec։ Mi masn iskuyn crvec tnery, anicelov ayn zhamy, erb xarnvec taqglux eritasardnerin։ Bakum mnacin zinvorneri xumby ev gyughacineric nranq, voronc paragluxy Kuturuz Saqon er։ Zinvornery pahanjum ein cuyc tal iskakan horery, nuynisk mekn sparnac tuny hrdehel, isk Melqumovneri phoqr eghbayry miayn krknum er, vor ayl urish hor chka, vor irenq el qaghaqic en hac berel։ Aveli hamozelu hamar na patshgambic zinvorneri koghmy netec banalineri kapy ev bghavec.

— Bac areq tareq, inch uzenaq, bayc hac chka…

Andon banalineri kapy et shprtec ev nranic aveli hzor kanchec.

— Qez lini qo maghazan… Menq aghqati pghindzy koghoptogh avazakner chenq։

Andoyi ayd xosqic karogh er brnkvel avelin, qan xosqi krivn er, bayc ayd zhamanak ners taphvecin zinvorneri kanayq ev mayrery, voronq minchev ayd merelatany darnaghi voghbum ein manukneri mahy։ Sranq ners taphvecin, inchpes sageri vaxecac eram, aghmkecin, kax ynkan irenc vordineric ev amusinneric, aghersecin, lac eghan, isk Andoyi mayrr tchchac.

— Ando, xeghtch em, aryun mi ani, — ev grkec vordun։

Kanayq nranc durs taran։

Ata apery gyughin motecav ayn zhamanak, erb gyughacinery kturneri vra phoqrativ xmberov aghmkum ein։ Amboxn, inchpes pghtor heghegh, bazhanvel er manr tchyugheri, mi tegh arden handartel er, mi urish tegh arvaky nuyn aghmukov sharachum er, mi errordy gnum er vtchit ev voch voq cher asi, te nra skizby eghel e pghtor hegheghy։

Ata apery motecav zinvorneri xmbin։ Nran arden patmel ein depqy։

— Ando, — cerunin bardzracrec pheshy, — im bazhin coreny tas, — apa xist asac, — cri ed tchanaparhic, ay jahel, Atamin hin mard e, giti inch e asum…

Andon vochinch chpatasxanec ev zinvorneric voch voq voch mi bar chasac։

Ata apern sksec patmel, te Xuruphi dzorum garinern arden erku mat bardzracel en, te amboghj dzorum hamarya dzyun chka ev ete aydpes arev ani, Xuruphi dzori garinery shut khasnen, shat shut…

Erb cerunin xosqy verjacrec, zinvornery dardzyal lur mnacin։ Aynpisi qar lrutyun er, vor Ata apery zarmacac achqerov nayec Andoyin, nra ynkernerin, karces ayd mardik hankarc otar tvacin Ata apory, inchpes urish azgi mardik, voronq chen haskanum nra lezun, ev inqn el otarakan e u molorelov tchanaparhn ynkel e ays ancanot gyughy։

Cerunin nayec chors koghmy, karces uzum er stugel, te iroq ayd mardik irenc gyughic en ev gyughn ayn canot gyughn e: Shughanc qaratakov, Novavor aghbyurov ev hin jraghacov gyughy։

Ata apery tesav ekeghecu pati tak nstac gyughacinerin ev shtapec nranc patmi dzori garineri masin…


5

Marti het verjacan ayn arev orery, vor Ata apor huysn ein։ Apriln ekav paravi crtov։ Amperic taphvum ein tephi nman byureghner։

Aprili skzbin gyugheric et kanchecin zinvornerin։ Komisary cucaky handznec nranc avagin ev Andoyin nayelov asac. «Parap mnaluc bugha eiq darel, pozaharum eiq anmegh mardkanc։ Gnaceq dzez frontum cuyc tveq» ։

Noric lurer ein taracvum, vor musavaty Gharabaghum zorq e kutakel ev garnan het dzorerum piti vorotayin tndanotnery։ «De miangamic kotorvenq verjananq e», — asum ein Shughanc qarataki mardik ev nuynisk Balta Tivin aylevs tught cher xaghum, vorovhetev arden sagh ashxarhy tarel er։

Shughanc qarataky datarkvum er։ Vomanq gyughegyugh shrjum ein mi ktor haci hogsov, vomanq gutani sarqn ein norogum, vorovhetev inchqan el sovy zorer, nranq aynuamenayniv piti sermein ashnan cely, tekuz tndanoti kraki tak։

Arajika paterazmov voch voq aylevs cher hetaqrqrvum։ Qaratakum nuynisk aynpisi xosqer ein asum, vor minchev ayd voch voq cher asel։ Niazanc Andrin sparnum er Meghraqerci glxin kaxel ir ghadaq votnashory, ibrev spitak drosh. «Kanach matury vka, vor piti turqanam… Piti turqanam, vor akanjners hangstanan: Im geshi anuny kdnem Asmar, charsavy glxin kqashem, kdarna norahars։ El voch berani sepery ktesnem, voch chechaqar eresy։ Kdarna huri-pheri…» ։ Na ayd asum er bolorovin lurj ev cher imacvum, darn hegnanq er nra asacy, te tchshmarit cankutyun։

Cerunineri hmayqy halchum er։ Nranc lsum ein, erb patmum ein shat hin oreric, erb aynqan coren kar, vor moranum ein horeri tivy ev nuynisk mi sastik dzmer ibr te coreny dzyuneri vra shagh en tvel trchunneri hamar։

Nranc ayd zhamanak ein lsum, isk mnacac zhamanak Qaratakum aghmkum ein ayn zinvornery, voronq kazmum ein inqnapashtpanutyan zoramaser ev arajin hramanin partavor ein dirqery bardzranal «irenc hacov ev jrov» ։

— Esor harsy asac, vor tany mnacel e chors hac…

— Hima vor patrony tanem molla-ghasumeci turqeri mej hacov phoxem, piti asen: azgi davatchan er… Minchev luys en phoqry sovic chqnec։

— Phoqr asecir, hisheci, — asum er mi urishy, — tasn or e mer Xachoyi erdic cux chi bardzranum։ Chem imanum merac en, te aprum en…

— Erek tesa… Votqern urac gnum er։ Asum er harsi tchakatnocy tanum em garov phoxem։

— Asa minchi hima inchu es pahel tchakatnocy։

— De inch aner։ Ezy jrorhneqic araj mortec, ereq vochxary Sayu Simonin caxec, xot u darmany caxec, Xuruphi dzorum mi qani tteni uner caxec, hima el harsi tchakatnocn e caxum…

— Du ed mi asa։ Du asa, te tchakatnoci phoghern el vor keran, vaghn inch piti uten…

— Xachon minchi hundzy chi apri։ Erek vor tesa, ases getiny patrel, mejic merel ein hanel։

— El ka edpes, miayn Xachon chi…

Ev patmum ein yntaniqneri masin, voronq kerel ein minchev verjin phalasy ev ankoghin chunenalov qnum ein hardi mej։ Patmum ein tneri masin, voronc ete krak tayir, xandzahot cher bardzrana, vorovhetev tan mej ayrvelu ban chkar։ Ev depq er linum, vor meky lselov patmum er, te ibr harevan gyughum katvi mis en kerel, bayc henc ayd el sahmann er։ Nuynisk nranq, voronq sovamahic ein patmum, nuynisk aydpisinery, anhayt e inchu, hardzakvum ein ayd lury haghordoghi vra, nran handimanum ein sut luri hamar ev bolorn ein vkayum, te harevan gyughum xeghdamah klinen, qarov kgcen irenc, bayc aydpisi anarak ban chen ani։

Ata apery galis er tun ev quny cher tanum։ Paravy mi ktor korek hac er meknum nran, bayc ceronin arden el cher utum, xabelov, te ter Noryncayi tany vospov tchash e kerel։ Ev erkar, shat erkar, minchev aqlorakanch, erbemn minchev luso mot, erb arden tchrnchum er harevani dury, Ata apery nstum er ojaxi araj, irenc hin tany, vori patern aynpes ein sevacel ev kraki luysov aynpes ein phaylum, ases patery dzyutac ein։

Ojaxi araj Ata apery mitq er anum hin oreric minchev nerkan, nran tvum er, te ir amboghj kyanqy eghel e mi arev tchanaparh caghikneri mej, sarn aghbyurneri erkrum, vortegh lernalanjin karmrum e morin, dzorerum moshy ev erb kovery tun en galis, katy coghi nman katktum e caghikneri vra…

Nran aydpes er tvum ev erb mtqov gnum er Curt aghbyur, man er galis Shah yurdi taxterum: achqeri araj Curt aghbyury glglum er voch aynpes, inchpes araj… Araj aghbyury caghikneri mej cher erevum, hima chors koghmy phush e, ev Curt aghbyury varar chi։ Ete ayspes gna qsan tari, hisun tari, Curt aghbyury mi or kcamaqi ev mi mard chi mna, vor vkayi, te ays amayi araparum erbemn kar mi zangak aghbyur. Shah yurdi taxterum dzin dziavorov kkorcher, aynqan xoty bardzr er… Hima ayn taxtery varum en, hegheghati dzoraknery hetzhete xoranum en ev vov gite ur khasni ayspes։

Ata apery, erb uzum er hasnel minchev akunqy, vorteghic jury pghtorvec, gtnel sabatin, voric sksvec Curt aghbyuri camaqely ev aylevs chkar arajva phartam xoty, — Ata apery pttvum er getahovti bolory vortegh phrvac ynkac er qaghaqy։ Amen inch aynteghic ekav։ Ibrev zhayr ayd akunqi mot erevum er inqy: Ohan papin, vor asum er, te hacy ete ksherq tesav, artery kchoranan։ Ev inqy Ohan papin er gushakel mi mec paterazm ev sov, mi ahavor zhamanak, erb hayry vordun kurana, aghbyurnery kcamaqen, getni sharzh klini ev kverjana erkati tagavorutyuny։

Apa mtqov et er galis minchev gyughi xarnak aroryan։ Melqumovneri maghazan na hamarum er qaghaqi ktory, sahmananish ayn dzory, voric ayn koghm argelvac er varel։ Galis, kangnum er ayd sahmanum, vorteghic jury shrjel ein urish arvov ev ayn hin jury korchum er xor dzorum։ Ata apery hasnum er ayd sahmanin ev molorvac kangnum er։

— Ata, alevorel es, — inqn iren xosum er cerunin, — shat es aprel, Ata… Du en zhamanak piti merneir, erb voch kriv kar, voch sov kar։ Achqerd liutyan mej kphakeir ev hima erknqic qaghcr knayeir hoghi eresin charcharvogh mardu vordun… Hayy vorn e, turqy vorn e, dashnakcakany vorn e, musavaty vorn e, du cheir imana։ Du miayn kimanayir, vor ashxarhum toghel es curt aghbyurner, caghkac sarer ev axper mardik… Shat es aprel, Ata…

6

Mi gisher, erb Ata apery menak nstac hishum er ir tchanach turqerin, voronc errord tarin er cher tesel ev vochinch cher lsel nranc masin: vov e merel, vov e mnum, mitq er anum, te orery erb taqanan, paterazm el lini, piti gna Getamejery, vortegh mec u phoqr nran tchanachum en, ev mi dziaber brindz kberi, — mi aydpisi gisher shuny hankarc koxec։ Mardahach er։ Ata apery akanj arec, votnadzayner lsvec bakic, shunn aveli sastik hachec ev minchev Ata apery nersic kancher, dury cececin։

Ners mtav mi mard, votqic minchev gluxn spitak։ Na durn ir hetevic iskuyn cackec, vorovhetev qamin dzyuny ners er shprtum։ Ata apery zarmacac nayum er ancanotin, vory votqery getnin zarkelov taph er talis dzyuny։

— Chtchanachecir, — harcrec ners mtnoghy։

— Oruj qirva, — ev cerunin nran grkac motecrec ojaxin։

Ners mtnoghy Shotanani turqeric er։ Ata apor ev nra gyughn anjatvac ein bardzr lernashghtayov, vor azgamijyan krivneri vayrn er։

Nranq hin «qirvaner» ein։ Hayeri ev turqeri mej barekamutyan ayd dzevy hin er, aynqan hin, vorqan hin er nranc erkiry։ Guce te dashni ayd dzevy galis e ayn zhamanakneric, erb lernci xashnaracnery ev dashti erkragorcnery barekam dardzan, hamozvelov, vor lern u dashty mi mayr erkir en։ Nranq barekamacan ev aydpisov ashxarhum himnvec arajin eghbayrutyuny voch yst aryan։ «Qirvan» eghbayr er, tankagin hyur er, na kskcum er qirvayi anbaxtutyan hamar ev uraxanum er nra uraxutyamb։

Ata apery achqerin cher havatum։

— Es vonc, es dzyun dzmery vonc ancar kraki sahmany…— Ata apery ereq tari nran cher tesel, — erexanern inchpes en, Javahir bajin inchpes e, .,

— Du voghj mnas, shat-shat salam en ugharkel։

— Axr vonc ekar, Oruj։

— Ata qirva, qo anuny tveci eka։

— Inchpes, vor tchanaparhov…

— Sari tchanaparhov… Erku or eka։ Gishery mnaci kotrac qarvansarayum։

— El vonc es։

— Ver e, ay parav, ver… Mi tes vov e ekel, — ev paravy mtnum tchrag arec, apa achqery trorelov motecav, — Oruj qirvan e… Ba chei asum: eli xaghaghutyun klini, eli barin kmna։

— Tchshmarit xosq e, Ata qirva, ays ameny kancni ev ser, barekamutyuny kmna, — Orujy grpanic chibuxy hanec, apa hanec ev mi phoqr kapoc, — Javahir quyrd e ugharkel…

Ata apery erexayi nman uraxacav։

— Ay parav, mi tes e, mi tes inch brnoti e ugharkel… Ay shen kena Javahiry։ Vonc el li moranum… Parav, de kraky xarni, tes inch ka chka… Orujy sovac klini։

Ata apern ayd xosqn izur asac։ Paravn arden kraky xaonum er…

— Ata qirva, mi asa tesnem vonc eq, eghbayrd vonc e, dzeronq vonc en… Inchpes eq aprum։

— E, vonc enq aprum, Oruj, — Ata apern uzec gangatvi, bayc zhamanaky chhamarec ev miayn asac.— es dzhvar zhamanak vor voghj enq, eli pharq allahin…

— Pharq allahin, Ata qirva, togh mer sev ory sa lini։

Ev Orujn sksec patmel ayn darnutyunnery, vor ereq tari sharunak nranq krel ein lernashghtayi myus eresin։ Ayd darnutyunneri nuyn sharann er: nuyn krivy, nuyn brnutyunnery, sovy, irar nman, inchpes lernashghtayi erku koghery։

— Hapa Getamejerum brindz, ban…, — zzuysh harcrec cerunin։

— Vorteghic ev vov e aghqatin brindz tvel… Brindzy havaqel en zorqi hamar, ughterov tarel en Baqu, lcrel en aynpisi horer, vor ay, — ev Orujy dzerqov cuyc tvec aynqan xor, ases brindzy lcrel ein covi xorqy։

— Xeghtch zhoghovurd, — Ata apery hayacqy dardzrec krakin։

Paravy suphri vra drec mi aman peqi, macun ev korek haci erku blit։ Nranq lur ein։ Krakn urax aghmkum er, inchpes aghbyur։

— Es suphran indz u qez, Oruj, urax shat e tesel, es angam el urax srtov utenq, —ev Ata apery mi ktor hac ktrec։

— Inshallah, inshallah, — ev nranq urax srtov keran parz yntriqy։

Apa erku hin barekamnery qnecin ojaxi araj mejq mejqi, inchpes hoviv zhamanak shat angam qnel ein։

Aravotyan Orujn asac, vor mutn ynkneluc uzum e tun veradarnal։ Ata apern ararkec։ Orujn asac, vor tnic anhangist e։

— Javahir qrojd hivand em toghel..— ev lreluc heto, hankarc ases sirt arnelov, turqy dimec ir barekamin.

— Ata qirva, axr… Es bani em ekel… Es qo anund tvel em ekel…

Ata apern uzec xosq asi, bayc Orujy vra berec.

— Ata qirva, i ser astco, mi tchar… Sovic meranq… Javahir qrojd ankoghnum parkac em toghel։ Chem imanum voghj kgtnem nran, te merac… na asac, ay mard, ashxarhum te mi mard mez tchar ani, Ata qirvan kani… Hima tesnum em, vor du el dary tegh…

— Oruj, kac, — ev Ata apery ver kacav depi tan ankyuny։ Paravy haskacav, erku qayl hetevec nran ev kangnec։

— Bac ara parkd, Oruj, — Ata apery et ekav tevi tak korekov parky, — sa e mer huysy, mer hacy…

Cerunin parki koreky kisec, paravin patvirec mi qich dzavar berel, mi bur chortan ev nuynisk koreki erku blit koxec parki mej, aselov, te tchanaparhin na kuti։

Ata apery miayn xndrec, vor ete ir harevanneric tuny mard ga ev Orujin harcni Getamejeri masin, togh Orujy nranc asi, vor turqeri gyugherum shat brindz ka, coreni artery cphum en ev shutov ayntegh garin khndzen։

— Menq dzer huysovn enq aprum, Oruj qirva, aydpes asa, vor huysov apren, vor gone mernoghy hesht merni…

Ev ayd orn vov ekav Ata apor tuny, tesnelu nra hin tchananchin, bolorin Orujy patmec, vor erb dzyunery ver kenan ev aylevs paterazm chlini, tchanaparhnery kbacven ev qani- qani ughter haravic kberen brindz, coren ev minchev angam tuz kberen։

Mekn asac.

— Oruj qirva, du arajin krunkn es… Du vor ekel es, menq hamarum enq, te brindz el unenq, coren el unenq, minchev angam tuz el unenq։

Miayn Niazanc Andrin sraxosec.

— Erb qarvany ga, Oruj qirva, im zurnayin mi pipich[4] kugharkes…

Erekoyan mtnov, Ata apern ir barekamin tchanaparh drec, shat-shat barevner ugharkec Javahir qrojy, nranc azgakannerin ev Getamejeri ir hin canotnerin։


Ata apery Orujin pargevec ir mashvac dzernocnery, vorovhetev na piti sarovn ancner ev verjin ropein, erb turqn arden shemqi mot er, nra grpannern ynkuyzov lcrec:

— Erexanerin ktas, erexanerin…

Oruj qirvan inchpes ynkav qaghaq ev qaghaqi banty, minchev hima el anhayt e։ Nran gyughi mot ein brnel, te dzorum handipel er zinvorakan pahakneri, voronq hskum ein tchanaparhneri vra ev ijnum ein dzorery։

Aprili keserin gyughi komisary Ata apory kanchec, harcrec, te vov er ayn turqy, vor eghel er nra tany, menak er, te urish mard el kar, inch er asum ev ur gnac։ Ata apery der chgiter, vor qirvan tun chi ynkel ev hasel e qaghaqi banty։

— Mi xeghtch mard er, paron komisar, — patasxanel er Ata apery, — hety voch voq chkar ev inch piti asi mi mard, vor tany hac chuni ev es crtin ancel e sary… Na inch giti ev kam es inch gitem, paron komisar։ Es dzorerum inch ka, vor mard inch imana։ Te sov es asum, nranq mezanic xeghtch, menq nrancic…

— Isk du chgites, vor tshnamu erkric gaghtni ancnoghy kam lrtes e, kam…

— Inch tshnamu erkir, inch lrtes… Kareli e vor du ches imanum, paron komisar, bayc arar ashxarhn imanum e, vor Orujn im qirvan e, nra tunn im tunn e…

— Tariqid em xnayum, ceruk, te che qez het urish lezvov kxosei։

— Urish lezu chem imanum, paron komisar, es qez matagh, es e im lezun։

Hing oric heto Ata apory kanchel ein qaghaq ev miayn aydtegh er na imacel, vor ir qirvayin kalanavorel en։ Inchqan xndrec, aghachec, canotneri dimec, vor mijnord linen, bayc ban cheghav։

— Der ete qez chenq patzhum, shnorhakal eghir, — ev hetaxuzakan bazhnum nran durn ein cuyc tvel։

— Ata aper, mut gorc e, es gorcin du mi xarnvir, — xorhurd ein tvel qaghaqum։

— Astvac, erkinq, getinq, tchragi nman ardar mard e im qirvan, nranum meghq chka, chka, — ev Ata apern artasvel er։

Shat zhamanak ancav, aynqan, vor patahakan akanatesn aranc erkyughi karogh er patmel ayn, inchi masin ete yur zhamanak cptun haner, gluxy mahu ktar։

Ayd patahakan akanatesy: Sinasi tgha Stephany, vori aygin gtnvum e Sorani dzorum, ayspes e patmel.

— Mayisi 4-i erekoyan dem es gnacel ei mer baghi qandvac paty norogem… Muty vor ynkav, asi achqs mi qich phakem, minchev lusnyaky durs ga, lusnyakov bans verjacnem։ Shat ei qnel, te qich, mek el qnis mej dzayner em lsum… Artnaca, asi es inch mardik en mtel baghy։ Uzeci kanchem, mek el mi qani hracanavor tesa, vor pati takov kamac gnum ein։ El chkancheci, asi vov gite inch mardik en… Tap ari mnaci։ Chem imanum nranq inchu pati tak kangnecin։ Mekn ruseren mi qani xosq asac, henc menak en haskaca, vor asec «Skarey, skarey», uremn te shut areq… en arajin tarinery, ghazaxy vor ekel er, es nranc dzieri hamar xot ei harum, ed xosqn en zhamanakic gitem։ Vor «skarey» asac, mitq ari, te sranq phaxac zinvorner en, asi kanchem, indz inch piti anen vor… guce tchanaparhy molorel en, tchanaparhy cuyc ktayi… Chem imanum Sorani dzorum eghel eq, te che… Te eghel eq, petq e tesac lineq, vor mer baghi takov tchanaparhy gnum e xandaki vra։ El en koghmy bagh chka… Isk xandaki mijov verevi tchanaparhn e… Ha, mek el en tesnem, vor hetevic el en zinvorner galis… Es vor tesa, asi dashnakcakani zinvory phaxchum e։ Hima nranq pati takov en gnum, es el pati en mi eresov phorsogh talov gnum em… nranq el ekan kangnecin։ Min el lsem, vor mi halevor tnqum e։

Estegh srtums kaskac mtav։ Asi ban ka։ Gluxs motecri patin… en halevory xosum er, zinvornern el heru kangnac en։ En arajin mardik el dzorum qandum en։ Halevory turqeren asac. «Allah, voghormutyand mernem… Te es avazak em, ba dzez inchu en berel։ Te hayery turqi en spanum, axr duq el hay eq, ba dzez inchu en spanum» ։ Mtnum mi jahel halevorin asac. «Oruj qirva, voch menq enq avazak, voch du, qez el, mez el spanum en, vorovhetev menq paterazm chenq uzum» ։ «Ay vordi, axr es vov, paterazmn vov… Es mi xeghtch aghqat… Lav, asenq es parav em, kyanqs aprel em es hech, ba dzez nman jahelnerin inchu en spanum… Asenq turq em, ba dzez nman hayerin inchu en spanum…» ։ En koghmic mi jahel te: «A hayr, menq en qo asac hayeric chenq, menq nor hayer enq…» ։ «Aphsos, aphsos dzer vorberin, dzer hayrerin, ay vordiner…» ։ Ed xosqin dzoric ruseren kanchecin, nranc araj arin taran… Esqan zhamanak inch patmum em, edqan zhamanak cher qashel aranqy, vor dzoric halevory turqeren kanchec. «Indz tagheq im es jahel tghaneri het» ։ Minn el hayeren kanchec, «Kecce komunisty, kecce heghaphoxutyuny, kecce…» ։ Bayc en ruseren xosoghy hraman tvec, hracannery krakecin։ El voch mi dzayn, voch mi cptun։ Menak vonc vor te hogh ein lcnum։ El es ban chimaca, edpes mnaci patin kpac, chimaca vonc et gnaci։ Mek el tesnem arevy tvec, qlungn ara nerqevi tchanaparhov gnaci tun։ Mer baghi patn el enpes teri mnac…

Minasi tgha Stephani patmacy tchshmartanman e։ Na xarnel e miayn amsativy, gndakaharutyuny eghel e voch te mayisi 4-in, ayl 27-in, inchpes haytni e anum Zangezuri zinvac uzheri hramanatarutyan kic razmadashtayin datarani voroshumic ev nran kcvac hetevyal aktic.

«Suyn voroshmamb gndakaharutyan datapartvac 2-rd vashti zinvorner Ruben Hayriyanci ev Tigran Toxunci komunistakan qayqayich ashxatanqi hamar ev turq Oruji Shotanan gyughic lrtesutyan hamar, — vtchirn i katar e acvac 1920 tvi mayisi 27-in ev nuyn ory diaknery handznvac en hoghin…» ։

Mi tari heto, Sorani dzorum, tchanaparhic durs clecin mi tuph ynkuzeniner։ Minasi tgha Stephani aselov karces hoghi tak mi bur ynkuyz ein taghel… Dzorov ancnogh naxiry trorel er ayd tunkery ev miayn erku ynkuzeni dimacel ein anasunneri averacutyan։

Nranq hima ahagin carer en ev stver en gcum tchanaparhi vra ev patahum e, vor tchanaparhov ancnoghy nstum e nranc stverum։ Ayn zhamanak Minasi tghan cankapati hetevic gruyci e mtnum ancordi het, harcnum e vov e, ur e gnum ev ete ancordy chgite, te inch ynkuzeniner en, Minasi tghan patmum e, inchpes hin zruyc.

— Mer gyughum kar mi Ata aper… voghormi nran։ En xary tarin mi turq, anuny Oruj…

Ev nra zruyci het aghmkum en eghbayrutyan ynkuzeninery, ases nranq lracnum en ayn, vor ches patmi voch mi lezvov ev ches gri voch mi grchov…

1935

  1. Jump up↑ Vesi — macar, phush։
  2. Jump up↑ 1919t. mayisi 4-in Zangezuric vtarecin britanakan general Shatelvorti misian։
  3. Jump up↑ Barkalo — qochy bardzelu hraman qrderin
  4. Jump up↑ Lezvak

Bruti tghan


Qamin halacum e maraxughi tandzr qulanery։ Nranq xrtnac vochxari pes phaxchum en dzorerov։ Maraxughi phesheric ccvum en pghndzaguyn zhayreri konusnery։ Qaraphor tneric kapuyt covy dzgvum e gepi ver ev lizum xonav zhayrery։ Lusanum e, leran hetevic elnum e arevy, mamuric pokvum en andzrevi katilnery ev jinj arcunqi nman shoghshoghum։Terrasadzev bardzranum en zhayrery: meky myusic xozhor ev ahreli։ Aha meky: rngeghjyuri mruty harel e mi urishi, vor nman e vitxari gorti։ Nranc mot mi zhayr: karces cagogh arevi dem xonarhvel e hetanos qrmuhin։ Nrancic bardzr: qare arcivy tchig e anum tevery taphaharelu ev chi karoghanum։

Ays mer gyughi, mer Gyuney taghi tikunqn e, mi xavar labirint, vori xor dzorerum barak arun vshshum e phrphrac hegheghi nman, ur cti votqi takic glorvac avazy xul ardzaganqum e։

Aveli xory Drngann e, lrakyac, hivandot ev aghqat mardkanc bnakavayry, ur amarva erkar arevy haziv mi zham jermacnum e։ Tarin bolor ayd dzorerum stver e, xonavutyun։ Mardik aprum en qarandzavnerum ev bardzranum en qare sandughqnerov։ Urenu mamrotac phchakov zhayric jur en berel u qareri vra bazmacrel ynkuzeni։ Hord andzrevin avazaxarn hegheghy ahagin vshshocov ijnum e zhayreric, aghmkum, qamuc ynkuzeninery xshshum en, dzgum en armatnery ev kranum dzori vra։

Mer Gyuney taghn arevot e, geti aphin։ Tchanaparhy dzgvum e geti ezrov, ancnum kamurji hin kamarneri vrayov ev qaraphi lanjov gnum depi qaghaqy։ Jraghacnery sahmann en։ Qaraphi aphin navti pahestn e, vori storotov jury sharachelov ijnum e jraghacneri vra։

Arevy choracnum e zhayreri xonavutyuny։ Taq u phaphuk golorshi e bardzranum atari dezeric, bakeric u bostanneric։ Ana zizin pheshery shaghatatax, qaghum e kanach pomidory, gogy lcnum։ Shemqi araj chor xsiri vra meknvel e katun, mrrum e, achqery kisaxuph anelov։

Ana zizin kuzekuz bardzranum e qari vra ev kanach pomidornery sharum patuhani phayterin, vor aveli shut karmren…

Yot-ut tarekan erku manuk bardzr zhayri glxic nayum en Gyuney taghin, doghdoghacogh golorshun, Ana zizu bostanin, atari dezerin… Dimacy, yndardzak tapharaki vra, qaghaqn e։ Arevi tak shoghshoghum en titeghya kturnery, karces tnery cackvac en apakiov։ Apakeshogh tneri mej colanum e «rusac zhami» voskezoc gmbetn u xachy։ Arevi tcharagaytnery artacolum en aynpes pharahegh, karces gmbetn e arevy, vor hrdehvum e tneri ev kanach partezneri mej։

Geti aphin kanayq coren en lvanum։ Nranq kracel en ev dzerqery jri mej et u araj en tanum։ Mi qani kturneri vra deghnin en talis ddumnery, amayi bakerum ororvum e arevi tak phrac guynzguyn lvacqy։

Manuknery miatesak en hagnvac: erkusn el trexavor, chte hasarak shapik։ Nrancic meki gotin copavor e, kapuyt phnjerov։

Aj u dzax xor dzorer en, .. Aha Gaylabuni dzory: hataky mut u xor. vshshoc e galis nerqevic, jur e vazum, te sary qarandzavnerum shachum e qamin։ Qar en gcum ev kracac akanj dnum։ Apa lur irar en nayum, nranq chen karoghanum voroshel: jurn e vshshum, te qamin։

Vayri aghavnineri eramy phrrocov andundic durs e trchum ev glorvogh qari aghmukic vaxecac, tchaxrum arevi tak, apa noric ijnum muty։ Arevi tak phaylphlum en nranc tchermak tevery։ Heto nerqevic haryuravor tever taphaharum en ev hetzhete suzvum andundy։ Manuknery lsum en lur ev erb aylevs dzayn chi galis nerqevic, kamac harcnum en.

— Ur koran…

Ver en kenum manuknery, haci kapocn arnum ev bardzranum depi bruti qarandzavnery։ Mardkanc votqery ev dzieri smbaknery phorel en negh arahet։ Vortegh qary phuxr e, phos e ynkel։ Isk karcr teghery pspghum en kapuyt phaylov։ Ayd araheti kapern en: sandughqadzev, voronc hasnelis dzin gluxy kracnum e, hototum ev apa zgushutyamb votqy phoxum, inchpes saruyci vra։

Ev inch shat en arahetnery, vor koshtacac dzerqi erakneri nman canc en kapel qaraphneri, zhayreri u qerceri vra, tchyughavorvum en, bazhanvum iraric, meky mi dzor e ijnum, myusy bardzranum mi qaraph, mi tegh laynanum, myus teghy barakum, — ev dardzyal xarnvum irar։

Ka dzmerva tchanaparh, vor ancnum e arevkogh tegherov, vtakneri avazot hunov, ka garnan tchanaparh, ka ayci arahet, vor banuk e, erb kanachum en qaraphi cerperin busac tphery։ Aycery zhayri voghork lanjov qaylum en, dunchy meknum en caghki, vor gluxy kaxel e andundi vra։

Manuknerr gnum en canot arahetov. myus kacannery nranc ancanot en ev erkyughali։ Vov gite inch mut dzorer en mtnum, ay, henc ays meky, vor kermannerov ijnum e Hyumbati dzory, ayntegh, ur aprum e lisemny, gangur mazerov ayn kendanin, vor gayli nman choreqtat e gnum, isk cicaghum e inchpes mardy։

Jinj uraxutyun e patum indz, erb grum em ays toghery zhayreri mej korac erku manukneri, gangur mazerov lisemni ev brutneri qarandzavi masin, vori kisamtum bruty votqov pttecnum e phayte «charx» -i klor taxtaky ev deghin kavic kertum gavat u kuzh։

Es ev im ynker Andon hac enq tanum nra hor: brut Avagi hamar։ Gunavor aghluxi mej Ana zizin phatatel e lavash, xorovac simindr, sxtorac lobi, mi qani varung ev mi qich panir։

Bruti qarandzavy erku masic e: arajinn aveli cacr, erkrordy: bemi chaph bardzr։ Arajin masum «charxy» –n e, jri kuzhy ev kave cexy, erkrord masum berni vra sharvac en der chtrcac kzher, kulaner, gavatner ev dorakner։ Qarandzavy dur chuni։ Tun gnaluc brut Avagy mi qani qar e darsum irar vra, verevn el dnum caqi phush, vorpeszi, inchpes inqn e asum, «qamin xagha» ev choracni amannery։

— Ay arevnid kcem, ekaq, — kanchum e brut Avagy qarandzavi nersic։ Isk menq hevihev ners enq mtnum։ El sarsapheli chen zhayrery, erb hnchum e ayd tav, krcqayin dzayny։

— Ay dzez matagh, es koghmy nsteq, eghtegh phos e…

Drsi arevic heto mer achqery dzhvar en tesnum qarandzavi nersy։ Isk bruty karces uraxacac mer nerkayutyunic, aveli arag e sharzhum dzerqery։ Nra voskrot matneri aranqic lprcun kavy hosum e anyndmej, apa matnery grkum en kave syuny։ Darnum e charxy, dzgvum e kave syuny, barakum, apa nstum e nra bruncqi tak։ Ays angam dzerqy tataxum e kavajri mej ev koxum kave gndi mej։ Anorosh e dzevy, bayc dzerqery ayd haraphophox zangvacin kerparanq en talis։

— Es a ha, — ev tchghphum e kavy, karces tchahtchutum bad e krnchum: Trchum en cexajri shitery։— Es kuzhn el prcnem, — ev tnqum e bruty, amboghj uzhov seghmum kzhi nersy, — ver em kenalu։

Arden charxi vra frum e kzhi nman mi ban։ Voskrot matnery seghmum en vizy ev hlu kavy dzgvum e, barakum e kzhi vizy։ Mnac unky shini ev voskrov naxshi koghery։

— Hehehey, Egor hey, — dmbdmbalov, patepat gnum e nra kanchi ardzaganqy։ Bolor kzhery, doraknery gvgvum en։ Egory nra harevan brutn e. apa lsvum e patasxany. Karces ardzaganqy et e galis «hu hu…» ։

— Ando, vazi asa ga, hac utenq…

Es mnum em menak։ Tesnum em inchpes e hagcnum unky, qarandzavi tcheghqic hanum e hin voskornerr, voroncov nra papery dorakneri ev kzheri vra gcel en nuyn naxshery։ Bruty voskori cayry srbum e tevov ev gcum vov giti vorpisi qarandzavabnak mardu xaz։

Isk charxy sharunak darnum e։ Bruti aj votqy ijnum e phosy, bardzranum, marminn ororvum e։ Apa hankarc chrxkum e mi ban, charxy dandaghum e, dzerqery pokum en kuzhy ev bardzr pahum։ Ayd bolory tevum e mi akntart։

— Bari vayelum, — nuyn akntartum asum e brut Avagy ev qaric brnelov durs galis phosic։

Gini piti xmen ayd kzhic, te aghjiky harsaniqi jury piti tani ev vov e ayn harsy, vor mejqy ororelov ayd kuzhy piti kri. bolorin, ayd anhayt harsnerin ev aghjiknerin e asum brut Avagy paperic lsac xosqy։

— Ho ho ho, — hrhrum e Egory, phakelov mutqy։ Na hankarcaki e haytnvum, ev hrndocy sarsur e maghum indz vra։

Arev enq durs galis։ Chor cexic taxtak dardzac gognocy txtxkacnelov, mer hetevic loq-loq e anum Egory, kagh voty qarsh talov։

— Hy, bajoghli, Gyuney taghy vonc a… Mernoghn a shat, te aproghy։

Es achqers bardzracnum em nra koghmy ev chem patasxanum։ Na noric e hrndum: «ho ho ho», bayc arevi tak sarsapheli che nra cicaghy։ Xghtchaharutyun e ijnum indz vra, erb tesnum em nra gzgzvac mazery ev cexi shity ayti vra։ Na indz tvum e bari mard, inchpes brut Avagy, ev es mtacum em, te inchu na gyughum chi erevum, inchu nran anvanum en «shash» ։

— Ando, ashxarhum xeloqn e shat, te sarsaghy…

— Sarsaghy։— Isk bruty bac e anum Ana zizu pashary։

— Ay maladec, — bghavum e na։— Pah, pah, xiar, kanach xiar, — ev aroghj atamnerov kisum e varungy։

… Ayzhm el, erb grum em mer hin Gyuney taghi masin, oreri mshushic motenum e indz cholax Egory, elnum e, inchpes mer zhayrery: spitak maraxughi mijic։ Es tesnum em nra cexot mejqy, xonavutyunic phtac shapiky ev kavi nman mashky, vor deghnel er qarandzavi xonavutyunic։ Ev noric hrndum e anasnakan xrxinjov, ccvum en mazery, inchpes tataski tuphy։

Prometeos er na, bantarkvac bruti qarandzavnerum, te mi xeghtch satir…

Aha mer gety, mer zulal gety։ Karogh es jri tak xitchery mek-mek hamrel։ Hortery vaxvxelov, pochnery ver pahac, mtnum en cancaghuty, jur xmum, sarsralov et galis։ Sarn e jury, bardzr saric e galis, ur misht mrayl amp e nstum, ampi tak saruyci hast sherter։

Isk erb vararum e… Kotchgher e berann arnum, gazazac bashy mek ays aphin talis, mek ayn, nor hun tcheghqum: averelov bostan u margagetin։ Hin kamurji gerannery doghum en shyughi nman, gety canr qarer e shprtum kamari himqerin, ases zayranum e, vor kamurjn ir hosanqy bazhanum e tchyugheri։

Garnan mtnka gishernerin jri vshshocy aharku sarsaph e taracum getaphi tnerum, Drngani dzorerum: Jaghacnery lrum en, jaghacpany varac laptery dzerqin gishery motenum e getin: tesni chi barakel։

Gyughic nerqev, mi bardzr zhayri mot, getn armunk e kazmum u korchum zhayreric pokvac hska qareri aranqum։ Amen tari hegheghn ayd qareri vra kitum e jardvac carer, kotchgher, tpher, trchunneri qandvac bner։ Gety hasnum e qare ayd maghin te che, korchum e, jrery sharachov nerqev en taphvum ev kataghac durs galis Neghy։

Neghy, Lasti xuti karany… Bnakan ayd mec qarayrum, voric sev jur e durs hosum, ibrev te aprum e odzeri tagavory, goharapat tagy glxin։ Ana zizin dzerqery cnknerin e xphum ev aghachum, vor Neghum chloghananq, voch el karani mot, ayl bac teghery, ur gety phrvum e ev handart hosum avazuti vrayov։

— Ha, zizi, ha … Motik tegh enq gnum:

Ev Andon, caghkatar eresov im ynkery, nayum e indz, sharzhum hast u karmir shrtunqnery, dzerqov nshan anum depi nerqev, depi geti armunky, phrphur jrvezhneri mot։

Kurcqy spitak jractery trchum en qaric qar, pochy ererum, cvcvum u gndaki pes irenc netum jri eresin ptuyt anogh mzheghneri eramy։ Mez hatcheli e ditel, te inchpes nranq trchum en phrphuri vrayov, korchum jrvezhi phoshu mej, nstum cic qareri cayrin ev anvax cvcvum, ayninch shurjy gety kataghutyamb krcum e qarery։

— Ando, ay en mekin karas xphes։

Andon kuzekuz motenum e, qary bran mez։ Qari het jracity trchum e ev korchum phrphuri mej։

— Te imacar nranq vortegh en qnum…

— Nranq chen qnum։

Isk Andon ororum e gluxy։

— Nranq jri vra tchotch en shinum, mejy qnum… Te zizin toghar mtnov gayi, bolorin kbrnei…

— Ba lisemny։

— Lisemny estegh chi ga։ Nra teghy veri dzorn e։

Zhayreri stverot koghery patac en mamurov։ Jri cncughnery trchum en verev, hasnum nranc։ U erb zhayri takov ancnum enq, mamuri jurn artchtchi canrutyamb katum e mer bac glxin։

— en inch er fshshac…

— Sus, odz klini… estegh odzi bner en։ Vortegh qegh ka, entegh el odzy։

U sarsaphov, vaxic zguysh koxelov, catkum enq qaric qar, ynknum getaphi banuk tchanaparhy։

— Ando qeghn vov e tnkum։

— Odzy, — lrjutyamb ev meci sheshtov patasxanum e ynkers։ Ev hamozum, vor odzy hoghi mej taghum e qeghi sermy, inchpes zizin: kotemy, u heto clum ev mecanum e laynezr, tcheghqvac terevnerov qeghy, vori terevi kpac teghy mrmrum e, ayd hamozumn armatanum e im mej։

— Ando, ed qez vov e asel։

— Cholax Egory։

— Ba nran vov e asel։

— Vov piti asi։ Ira glxic e durs berel։

U Neghy chhasac, shorers hanum enq, krnatakin drac vazum։ Arden phrphurneri mijic mez en kanchum arevic xandzvac manuknery։

Andon qaric gcum e iren, odi mej ptuyt anum ev taghvum phrphuri amenaxor teghy։ Apa gorti nman durs e trchum, parkum taqacac qareri vra։

— Ando, kovy qegh kuti։

— Che, ksatki։

— Gomeshy։

— Che։

— Dzin։

— Che… Menak ughty kuti։

— Ba na chi stakum։

— Che, ughty voch odzic kvaxi, voch qeghic։ Nra tuqy leghi e, odzi kcaci nman kvari։

— Vov asec ed։

— Ughtapany, — ev mejqi vra ynknum e jury։

Isk es nayum em amarva hstak erknqin։ Mi cur viz amp loghum e, karces tapharakum aracum e ev tklor ughty։ Nayum em ampin ev mtacum, te Andon erb e harcrel ughtapanic։ Erevi navt arneluc, pahesti araj hatchax choqum en ughtery, voronq tikerov navt en berum։

Mer loghalu chaphy kapteln er։ Xshrtocov irar ein kpchum mer atamnery, ev inchqan el seghmum einq cnotners, cher hajoghvum atamneri ktktocin verj tal։ Arevy teqvum er, stver er ynknum geti vra u sksvum er barak qamin։

— E heriq… Durs ek։

Veradarnum enq aygineri tchanaparhov։ Qar enq gcum ays ttenun, ayn ynkuzenun, cankapati vra kax ynkac moshn enq utum, amen aghbyuric jur xmum, minchev hasnenq kamurji gluxy։

— Ando, Ana zizin hren drany։

— Du araj anci։ Vor harcni, asa Mec apor baghum tut einq utum։

Isk Ana zizin erekoyan dem mer bakn er galis u mors handimanum.

— Ur e en phuchy… Dzers ynkni, akanjy hlorem։ Halavy qar u qoli en gcel, tchghotel։

— Mer aniravn el gotin e korcrel, – patasxanum e mayrs։

Erkusov anicum ein mez, patmum mer charatchtchi ararqnery, te aravotic minchev irikun anhac korchum enq ayginerum, «vatsun angam mtnum jury durs galis», ev kaptac veradarnum։ Nranq gangatvum ein mezanic, isk Andon gluxy patic ver er hanum ev achqov anum։

— Aghji, cecac agh chunes, mi bur tas, — verjacnum er Ana zizin։

Nranq tun ein mtnum, isk menq clkvum einq depi dzithanqy, mer xagheri irikva teghy։

Nstel em cirani cari tak, taqanum em inchpes qary, dzyunic mrsac getiny, carery, vor der merk en ev arden txanum en arevi jermutyunic։

Merk careri aranqic erevum e qaghaqy, gunavor tnery։ Cxi u phoshu kaptaguyn shgharsh e phrvac qaghaqi vra։ Aveli hstak en erevum motaka kave tnery, aygineri mej ynkac amayi hndzannery։

Qamin xshshacnum e chor terevnery, voronq trchum en qareri vrayov, irar hrum, phatatvum votqeris ev qchphchum, inchpes arvaky. garun e, garun e…

Qaghaqi koghmic qamin dzayner e berum։ Lseli e, te inchpes mexum en taxtaky։ Taxk, taxk, hnchum e titeghagorci phayte murtchi xul dzayny։ Mi shun kaghkandzum e։ Bluri vrayic es tesnum em kaghkandzogh shany, vor voty qarsh talov durs e trchum mi phoqrik hyughakic։ Nra hetevic durs e galis mi kin, vor inch-or ban e shprtum shan koghmy։ Mite ayd hoghatumby tnak e ev mardik en aprum ayntegh։ Nuynisk dur uni, vorovhetev kiny dury vra e dnum ev mi ban shalakac ijnum geti koghmy։ Ayntegh erku kin lvacq en phrum qareri vra։ Nrancic meky kranum e, lvacqy loghloghum geti mej, myusy qamu araj phrphracnum e kapuyt, karmir latery, ev apa meknum։ Arajin kiny motenum e nran, na dzerqerov inch-or ban e asum nran։ Erevi anicum e shany։ Ete ayd kiny blri vra liner, ktesner, vor shuny veradardzel e, parkel phak dran araj, ibrev havatarim pahak ev lizum ir cavac votqy։

Sev zhapaveni nman soghum e gnacqy։ Cuxy bard-bard et e gnum u nstum dashteri vra։ Shogemeqenan sulum e. qamin berum e nra xul phnchocy։ Erevi hima ughevornery vagonneri patuhannerin en seghmel irenc tchakaty ev spasum en, te erb kerevan kayarani shenqery։ Erevi ka mi aghjik, vori hamar amenic dzhvary ayd ropenern en։ Na el uni mi xrtchit, vor dury phakel u heracel e։ Perroni vra kdimavori nran meky, ev aghjiky srti doghov kbaci siro drnaky։

Qamin xshshacnum e terevnery։ Chqanum e gnacqy… Phakum em achqers, ev terevneri xshshocy hishecnum e indz lur yntercanutyan zhamy dasaranum։

Dasaranum… Cirani cary stver e gcel tetrakis vra։ Arevi shoghy phaylphlum e matiti cayrin ev artacolum eghungis vra։ Meky botum e tevs.

— Mecatar Zh-n vonc e։

— E…

— Mi shvi ktam։

— Ay, tes, — ev cuyc em talis։

— Verjin nstaran, lrutyun, — sastum e ambionin krtnac usucichy։ Tchrrum en nra koshiknery։ Menq tepet vayelchagrutyan tetraki vra glxahak enq, bayc gitenq, vor na depi mez e galis։

Shat e xangarum cirani cary, vor busel e mer dasarani miak patuhani araj։ Erb phchum e qamin, aghmkum e cary, tchghnerov trxkacnum patuhany։ Nra stvern u arevi deghin bcery trtrum en im tetraki vra, ororvum, inchpes jracti tchotchqy։

— Vazir, zangy tur, — ev orapahy trnum e teghic։

Sksvum e amenic zvart ev aghmkali erku ropen, minchev zangy hnchi ev vazenq baky։ Botum enq irar, ksmtum, mi xosqov elq e stanum hognutyunic ev akama lrutyunic zspvac mer mankakan zvartutyuny։

Ays chor cirani tak nstac, garnan ays paycar ory, erb urax arevy meghmel e qareri mraylutyuny, es grum em im mankutyan, cirani cari ev im ynker Andoyi masin, ev inchpes deghnac terevnery xshshalov pharvum en votqeris ev qchqchum, aynpes el erku barak dzerqer dzgvum en depi indz ev xndrum.

— Indz el grir։

Nushikn e։ Vizy barak, deghnac aghjiky։ Nra sev achqery xoshor en u txur։ Na hatchax e lac linum։ Hayr chuni, isk mayry urishneri drany lvacq e anum։ Erb crtum e, kam xonav e getiny, Nushiky ners e mtnum, mrsac matnery gognoci tak։ Erbemn naxatchash chi berum, isk erb berum e: hac e ev xorovac kartofil։

Nushiky mez het e linum։ Mnacac aghjiknery vaxenum en Andoyic ev nran dzerq chen talis։ Mi angam Mashon (nra hayry nstum er navti pahesti araj ev erb hatchaxord cher linum, nardi er xaghum «rusneri» het), — Mashon mi angam dasaranum Nushikin asac, vor nra mayry lvacqic mi ktor goghacel e։ Nushikn artasvec.

— Mamas gogh chi։

Usucichy ners mtav։ Dasn sksvec։ Isk Nushiki nihar usery cncvum ein։ Kuch er galis, karces mrsum er։

— Masho, — asac dasamijocin Andon, — tesnum es es danaky։

Mashon tesav danaky ev artasvelov vazec usucchi mot։

— Du qez lav ches pahum, Andon… Phoghocayin erexayi nman es։

Usucichy xlec danaky, isk myus ory Ana zizin ekav mer tuny։

— Aghji, mer ghmaltin dzer tany chi…

«Ghmaltin», — kesy zhangot danak er, koty voskor։ Ana zizin nranov er qaghhanum kotemi margy։

Andon Mashoyin cuyc tvec «ghmaltu» cayry ev vaxecrec։

— Te varzhapetin asel es…

Ev Mashon varzhapetin chasac։ Ana zizin garnany ghmaltin phoxarinec sur voskrov։

Ereko e, sareri spitak gagatneric kapuyt colq e bardzranum։ Parz erevum e lernashghtayi tely։

— Horizon kochvum e erknqi ev erkri miacman gicy…

Krknum em mtqis mej ayn, inch shat tariner araj bardzradzayn patasxanum ei ashxarhagrutyan dasin։

— Du asa, Andon…

Andon krknum e։

— Nstir։

Ners e mtnum avag usucichy։ Votqi enq kangnum։ Minchev shabatva verjy toshak chberoghy kheracvi dasaranic։ Avag usucichy gluxy bardzracnum e, nayum lur dasaranin։ Apa na heranum e։ Kapuyt globusy pttvum e ashxarhagrutyan dasatvi dzerqin, ev menq xmbov krknum enq,

— Erkragundy klor e…

Nushikn ushanum e ev «e» -n asum e arandzin: doghacogh dzaynov։ Aghjiknery cicaghum en, Nushiky gluxy xonarhum e, isk varzhapety qanony bardzracnum e, qanoni het bacvum en mer berannery, ev menq noric enq krknum, vor erkragundy klor e։

Erekon kapuyt e։ Cuxy calvecal phatatvum e zhayrin, inchpes vayri xaghoghi vorty։ Cxum e Drngany, kraknery sharzhvum en։ Ayntegh mardik ijnum en getaphi gomery։ Mi kov aghioghorm barachum e… Gyughy gite, vor barachoghy Nargizn e, vori horty qarov e ynkel։ Kovy lizum e horti xotov lcrac mortin ev chi zgum anasnakan jermutyun։

— Ando, ba toshaky։

— Togh nany verjacni։

Ana zizin ktum e barachogh nargizin, xosum e nra het, aghachum, ev kovy handartum e, karces haskanum e nra lezun։

— Nani։

— Hey:

— Ba toshakn uzum en։ Varzhapetn asel e…

— Nanin qez matagh։ Nargizn el camaqel e, vor katy caxenq։ Spasi, hres herd kzhery ktani Getery։

Ashnany brutnery kuzh u karas en tanum Getery ev berum en brindz, burd, coren։ Getery heru e։ Cholax Egory patmel e, vor ayntegh busnum e bambak, vor brndzi arterum tevavor odzer kan, qareri tak: sev karitchner։

Ereko e… Qaghaqi phoghocnery luys en։ Xanutnerum shoghshoghum en pghndze samovarner, hayeliner, aphsener։ Andon hognel e։ Dzerqin tashkinakn e, mejy tarm dzver։ Verjacel e vayelchagrutyan tetry։ Isk dzvery chen arnum։

Hognac gnum e bardzr tneri arajov։ Mec, lusavor patuhanner en։ Nranq el en shoghshoghum inchpes xanutnery։ Ayntegh aprum en «rusner», Mashon, xanuti terery։ Ays meky Nerses beyi tunn e, isk nra koghqin aprum e pristavy։ Na shat shner uni, barak, nihar shner, voronq amboghj ory qnum en ev trchkotum en, erb pristavy gnum e vorsi։

— Ay tgha, inch es caxum, — kanchum e mi canot dzayn։

Mashon e։ Aghjikn ijnum e verevic։ Darbasi dury bacvum e։

— Es im tyotyayi tunn e:

— Qani es talis dzvery, — harcnum e kiny։ Andon karmrel e։ Na chi uzum, vor Mashon imana, te inqy dzu e caxum։ Andon chi uzum, vor dasarany xosi։ Isk usucichy pahanjum e vayelchagrutyan tetry։

— Dzvery caxu chen, — ktruk asum e Andon ev gluxy bardzr pahac gnum e depi kamurjy, depi mer taghy։

— Es usumnaran chem gnum, — asum e na aravotyan։ Bayc Ana zizin taxandzum e, ev na galis e indz het։

— Ando, nanin qez matagh, hres herd kzhery ktani…

Hayoc «zhamy» ։

Spitak kamarner ev nkarner: voskezoc shrjanakneri mej։

Nushiki mayry lalis e… Mi qani kanayq hekekum en, inchpes khekekan urishi dagaghi vra։

Mer dasarany ergum e txur erger, erkar, erkar…

Nushiki hamar enq ergum։ Aghjiky dzerqery xachel e, inchpes tevery calum e sarac trchuny։ Gluxy mi qich teqel e ev hangist qnel։ Eresy arajva deghinn e, bayc glxaverevy karmir caghikner en ev spitak momer։ Caghikneri karmiry xaghum e nra demqin, erb trtrum en momi kraknery։

Nushiki dagaghy hasarak taxtak e։ Varpety lav chi randel— mexy erevum e։

— Votqy kcaki, — mtacum em es ev txur ergum Nushiki hamar։

Andon chka, na chi ekel։

— Es chem ergi… Chem uzum։

— Du qez ankarg es pahum, — barkacav usucichr։ Isk Andon lur havaqec grqery։ Dasarann spasum er։ Usucichy noric pahanjec, vor na el miana xmbin, vorovhetev Andoyi dzayny zil e ev qaghcr։

— Chem ga, — hamarec Andon։

Usucichy dasacucaky ambionin xphec ev gnac usucchanoc։ Vortegh vor e kga avag usucichy։

— Ando…

— Asaci chem gna։

Mtnum e «avagy» ։ Na nran anvanec kamakor, hamar, pahanjec, vor xmbin miana։

— Durs korir aysteghic, — gorac «avagy» ։ Aghjikneric mi qanisy gunatvecin։ Andon vercrec grqery ev gluxy bardzr brnac ancav nstaranneri aranqov։

— Anpatka r, — shprtec nra hetevic «avagy» ։ Andon dasarani dury pind phakec։

… Menq ughekcum enq dagaghy։ Phoqrik phos e։ Karces car piti tnken։ Dagaghn ijecnum en։ Heranum enq. mnum en mayry ev harevan kanayq։

Gerezmanatany shat manushakner en busel։ Menq moranum enq Nushikin ev phnjer enq kapum։ Ibrev phoqrik gazan: pati vrayic nerqev e trchum Andon։ Aghjiknery nranic phaxchum en։

— Es usumnaran el chem gna, — txur krknum e im ynkery։

Qaghaqic xtchughin durs e galis, slaqi nman dzgvum, kamurji mot ker talis, apa volormolor bardzranum bardzr sary։ U gnum e, gnum e xtchughin, inchpes gety, bazmativ lernayin arahetner xarnvum en nran, ev inchqan gnum e, aynqan shat e cecvac, aynqan hin e tchanaparhy, ev bazmativ banakner, zhoghovurdner trorel en tchanaparhy, ancel: meky hyusis, myusy: harav։

— Brni es tchanaparhy, gna, gna u chi verjana։ Ashxarhy mec e, ashxarhy cayr chuni։

Brut Avagy indz hoghe pharch e tvel ev hoghi mardu orhnutyun։

— Caraves: kxmes։ Kurd dalar mna…

Gishern andzrev e ekel, xonav e getiny։ Karqy aghmuk chi hanum։

Ynkghmvum e Drngany, qarery cackum en mer arevot taghy, miayn getaphi tnern en erevum ev ynkuzeninery։ Ev inchqan bardzranum enq, aynqan xoyanum e Cic qary։ Nra takn en brutneri qarandzavnery։

Erekoyan hortery ekan, nranc het hortarac Andon։

— Gnum es։

— Ha։

— Gna:

Txur e Andon։ Hognel e, bayc chi gnum tun։

— Eguc hortern en kury ktanem…

Karqy bardzranum e։ Sari vra amp e nstum։ Mer taghy chi erevum։ Shutov ays ampy kijni sari vrayov ev kphrvi mer dzoreri vra։

Mekn ampi mijic vazum e, dzerqov anum, kanchum e։ Zarmacac karapany qashum e dzieri sandzy։ Karqy kangnum e։

— Ando, — ev durs em trchum karqic։

Gyughi erexanery erb hrazhesht en talis, voch hamburum en irar, voch dzerq en seghmum։ Nranq nayum en irar, inchpes munj mardik։ Heracoghy heranum e, vov mnum e teghy, nayum e nra hetevic minchev sari hetevn ancni kam ijni dzory։

Karapany mez bazhanec։

— Tchanaparhin kutes, — ev Andon ir toprakic hanum e bovac simindr, vor amen aravot patrastum e Ana zizin։

— Unem, qez pahi…

— Che, ims ar, — ev glorvum en anivnery։

Ampy kaxvum e, Andon u mer hortery korchum en ampi mej։ Dzory lcvum e katnaguyn amperov։ Tac getiny xlacnum e vazogh dzieri dophyuny։ Isk karqy gnum e. lsvum e zangakneri clngocy, karces aghjiknery manr caph en talis։

Hognacutyuny ninj e berum։ Gluxs henum em meki taq tevin։ Qnum em, inchpes cicernaki dzagy: mor tevi tak։ Erazum karqy amperi vrayov e trchum, depi xor erkinqy։

Aha astghery… Nranq mecanum en, nranq sharzhvum en։ Nranq astgher chen, ayl deghin u spitak garnukner, voronq dzieric xrtnac phaxchum en ev zrngum en nranc pghndzya zangaknery։

Achqers bac em anum։ Mtnum e, urish sarer en։ Mer ekac teghy amp e։ Erevi andzrev e maghum mer arevot taghi vra։

Qaghaqy tapharaki vra e։

Depi arevelq, ur minchev hima el mnum en anhayt shenqi averaknery, tapharaky hankarc ktrvum e, kaxvum xor dzori vra, vori andndum mrayl xoxojum e mer gyughi gety։

Tapharaky verjanum e qaraphi glxin։ Ughghadzig zhayreri lanjov ynknum e spitak arahety, vor taq andzrevic heto shoghshoghum e kraqari phaylov։

Miayn mardik en ancnum ayd tchanaparhov։ Voch voq chi karogh shalakin ber tanel aydteghov։ Negh e, dzhvarin kaper, odzaptuyt kermanner։ Isk nerqevy dzori erku aphin, ayginer en: qareri vra, qarakuyteri mej։ Dzory xor e, dzory taq e… Minchder qaghaqi phoghocnerum der sevacac dzyun ka, — dzoric taq golorshi e bardzranum ev sarac odzery parkum en qareri phaphuk mamuri vra։

Dzorn ahavor e, dzorum amayi txrutyun e։

Mi qani qaraphor maragner kan, voronc mec masi drnery kanachel en։ Nranc terery vaghuc chkan, xonav qarayrnery nranc mahic heto taq hardi sheghjakuyt chen tesel։ Maragneri araj hin tteniner en, dardzyal antirakan։ Vov sirt uni, votqeri jlery pind en, ijnum e kermannerov, taphaharum ttenin, ev qareri vra taphvum e spitak, sev u karmir tuty։

Aydtegh en karannery…

Bnakan xorochner en, voronq xor gnum en qaghaqi taky։ Vov gite vortegh e verjy ayd mtin ancqeri։ Amarva shogin ayntegh sarn e, patery lprcun։ Bazmativ voskorner kan nersy, amboghj kuyter zhaniqneri, cnotneri, vogheri։ Duq varum eq kave tchragy ev kracac ners mtnum, choqechoq gnum, qareri vrayov maglcum, korchum qari hetevy։ Duq meknum eq dzer dzerqy mi deghin kuyti, karcum eq qar e, dzer matnery xrvum en tac avazi mej, vor barak shertov cackel e voskorneri kuyty։ Ev tchragi luysi tak shoghshoghum e varazi phaylun zhaniqy u sarsury qarayri sarnutyan het taphancum e dzer voskorneri mej։

Arajnerum qaghaqi tapharaky, mer taghery, amboghj dzory xit antarner en eghel, mtin xorochner u tavutner։ Marduc arash dzorerum aprel en gazannery, ev qarayrnery eghel en nranc vorjery։

Arevy teqvum e sari hetevy։ Qaghaqum zartnum e erekoyan aghmuky։ Zoranocneri koghmic lsvum e gishera havaqi phoghi dzayny… Bolorovin motik koghpum en mi darbas։ Isk «rusac zhami» voskephayl gmbetn u xachy der loghum en arevi aliqneri mej։

Qaraphi vrayov layn tchanaparh e, vor galis e hervi aygineric, antaric, mer gyughi crvac handeric։ Gyughi tchanaparhn e, vor teev qaghaqi pheshov e ancnum, bayc chi tarbervum gyughi myus tchanaparhneric։ Nuyn xochn u xuty, nuyn qarery, taq phoshin, jardvac haskery, choracac xoty ev anasunneri aghby։ Nuynisk getiny gyughi hotn uni։ Ayd tchanaparhy miayn mer gyughinn e։ Araj, erb qaghaqy chkar, erb qaraphi karannerum aprum er gangur mazerov lisemny, mer tchanaparhy hesht er ev ancnum er aynteghov, ur qaghaqi bulvarn e ev «rusi zhamy» ։ Tarectari tchanaparhy et e gcvel ev ete mi qich el qaghaqy hrer, gyughi tchanaparhy petq e ynkner hegheghati vrayov։

Amar erekonery spitak shorerov aghjikner u tghaner galis en u qaraphi vra nstum։ Nranq nvagum en mandolin, kitar, nranq ergum en ruseren, apa bardzr cicaghum en ev dzori qarandzavnerum nranc aruyg cicaghn ardzaganq e talis ahavor kerpov, ases dzory qrqjum e nranc himarutyan handep։

Elnum en astghery։ Erekoyan dem nranq der aghot en, bayc sharzhvum en, karces tiezerqi anhun xorqeric nranq motenum en mez, inchqan mtnum e: aynqan aveli mot en astghery, aynqan aveli shoghshoghum en: deghin, spitak, kapuyt…

Andon parkel e koghqi vra։

Nra demqy koshtacel e, shrtunqnery hast en։ Verin shrtunqi vra deghin aghvamazy phaylum e, inchpes nor clac sizaxoty։ Achqern en arajvany: sev, zhir, anhangist։ Na pokum e xoty, taphum e։ Ayd nran dzandzracnum e. achqn ynknum e cghnoti phshranqin, cghnoty motecnum e shrtunqin։ Hankarc lsvum e aghjka hnchun cicagh։ Cicaghum e mi aroghj kurcq։

Gluxs dardznum em ayn koghmy։

— Tchanachecir, — harcnum e Andon։— Mashon e…—patasxanum e ev camcmum cghnoti ktory։

— Tiflis e kardum… Erku taruc kverjacni gimnazy։

— Isk en tgherqn vov en…

— En meky Nerses beyi tghan e, en erkusy smatriteli tgherqn en, en kangnacy Sonan e։

— Na mi dasaran cacr er։

— Asum en lav aghjik chi։

— Inch e anum vor…

— Tghaneri het misht gnum e baghery։

Ayntegh kitar en nvagum։ Mashon ergum e, mi tav dzayn meghm erkrordum e nran։

Antchanacheli en tvum Sonan, Mashon։ Inchpes ynkghmvogh qary, im hishoghutyan mej doghdoghum e mer dasarany, cirani voskezoc cary ev apa suzvum moracutyan xavar xorqy։ Nranq urish ashxarhic en, menq urish։

Araj el aydpes er… Atelutyun e cnvum im nersy depi ayd xumby, vor urax nvagum e, ergum։ Ev otari pes nayum em nranc koghmy։

— Ando, hishum es Nushikin։

— Nushiky lav aghjik er…

— Mayry mnum e։

— Ha, eli lvacq e anum։

Mer harevannery heranum en, mer xosakcutyunn yndhatvum e։ Mashon mecacel, gegheckacel e։ Nayec mer koghmy, eresy shrjec: Na taph er talis pheshery, inchpes araj, erb nstaranic ver er kenum։ Nranq heranum en, mtnum der erevum e Mashoyi spitak siluety։ Indz tvum e, vor na gluxy xonarhum e ev hishum mer dasarany, mer mankutyuny։

El urish shat zgacumner en zartnum im srtum, jerm zgacumner։ Im srtum el atelutyun chka ev es antarber nayum em mtnum halvogh spitak shorerov Mashoyin։

Amen ereko menq handipum enq irar nuyn teghy: es u Andon։ Na parkum e koghqi vra, es nstum em qarin։ Na depi qaghaqn e nayum, depi gyughi tchanaparhy, vorov ancnum en aygineric ev arteric veradardzogh hognac mardik ev ezner։

Nerqevy, ur hin maragnern en, aravot kanux havaqvum en mshaknery։ Andon nranc het e։ Qar en jardum ev paytecnum en qaraphnery nor arvi hamar։ Andon gishery qnum e taxtakneri vra ev hskum e murtcheri, qlungneri kuyty։

«Ilistriki» en karucum Baghirovi tghanery։ Nranq qaghaqum tner u xanutner unen, nranc mec eghbayry Baqu harstutyun e dizel ev veradardzel e mer qaghaqy elektrakayan karucelu qaraphi tak, ur gety sahanqner e goyacnum։

Andon mshak e, qar e jardum cereky, erekoyan indz patmum e «ilistriki» masin, mshakneri masin ev aynpisi baner, vor chem kardacel im grqerum։

Erbemn indz harcnum e im tesac qaghaqneri, im kardacac grqeri masin։ Es nran patmum em gitecacis amenalavy, karces yncayum em im vegeri amenagegheciky, inchpes erexa zhamanak։ Na tntghum e im yncan ev karces dzhgoh e, vor uzacy chem patmum։

Isk inqn incher giti…

Veri gyughi usucichn asel e, vor paterazmy shut chi verjana ev piti lini «ahegh heghaphoxutyun», vor antarum erku zinvac mard hardzakvel en phosti vra, spanel en strazhnikin, phosty ktrel, vor nerqi karanum gishery minchev luys kart en xaghum, vor Mirza Daviti tgha gimnazist Vanon amen or hor daxlic phogh e goghanum ev tanul talis, vor mer hayoc lezvi varzhapet Minasi tany «komite» e nstum ev nranc nerqnaharky liqy zenq e…

— Vov qez asac, Ando…

— Imacel em։

— Chi karogh patahi, varzhapetin iskuyn kbrnen, — ararkum em es։

— Varzhapety zenqy henc karavarutyunic e stanum։

Andoyi ashxarhn aveli hetaqrqir e, aveli xory։ Mardik erkuanum en im achqin. varzhapetr cereky das e talis, isk mtany ijnum e nerqnaharky ev phamphusht hashvum, Vanin grqery tevi tak aravoty gnum e «smatriteli» tuny, isk gishery karanum tught e xaghum։

— Ando, uzum es sovorel։

— Im sovorely verjacav։ Apery hren hivand…

— Ari qez das tam։

— Gisher-cerek bani em, vonc sovorem… Hres montyoric te karoghaca mi ban sovorem…

… Ayn amary es menak ei bardzranum brutneri qarayry, nstum ei brut Avagi drany, cerunin cexot votqov dardznum er charxy ev anspar hetaqrqrutyamb lsum im patmacy։ Erbemn Cholaxn er galis։

Ampamac mi or menak ijnum ei brutneri kacanov։ Qarery glorvum ein depi xorxoratnery ev nranc aghmukic vaxecac aghavninery anhangist tchaxrum ein։

Es zgaci mi canrutyun, mi canr txrutyun։ Karces mi ban hasel er, inchpes ptughy, aha vayr piti ynkni ev tetevacac tchyughy piti dzgvi։ Es chgitei, vor im srti canrutyunn ayd mrayl dzorern ein, txur arahety, vorov shat qich mard e ancnum։ Inchqan ijnum ei, aynqan aragacnum ei qaylers, karces hetevum toghnum ei ayd canrutyuny։

Erbemn, tariner yndmej, eghel em mer tagherum։ Sakayn ampamac ayd oreric heto el chem bardzracel brutneri tchanaparhov։ Indz patmel en, vor ayntegh el voch mi charx chi pttvum, vor mi mec zhayr phlvel ev takovn e arel ayn qarayry, vortegh ashxatum er cholax Egory։

Im hishoghutyan mtagnac horizoni vra ccvum e dazhan mi patker։ Dzhvarutyamb em tchanachum dirqy, kapakcum mardun u shrjapaty… Mer qaraphn e, xavar dzory, vortegh vochinch chi erevum։ Myus aphy luys e։ Qarery spitak en, inchpes dzyuni kuytery garnan halocqi gishery։ Karmir u sev eznery nstel en qareri mot, nranq ansharzh vorotchum en, ev tvum e, te qarery karogh en ezner darnal kam te eznery, ete shat nsten, kqaranan։ Meky phatatvel e mashvac karpeti mej ev qari tak qnel e…

Vorqan prptum em, chem karoghanum voroshel, te erb em tesel mtin dzori lusavor aphy, kanach xoteri vra hangstacogh sev eznery։

Isk qaraphi glxin kangnac stvern im ynkern e, bruti tghan։ Na seghmum e im dzerqy։ Es phoghoci ankyunic et em nayum։ Der kangnel e qaraphi glxin ev dzhvar e voroshel, te vor koghmn e ughghvac nra hayacqy։ Na dzernaphayt chuni, bayc kracel e aynpes, karces cnoty henel e phaytin։

Nuyn karqy, nuyn tchanaparhy, vor shoghshoghum e mti mej, inchpes phrphur jury։ Nuyn zangulaknery ev txur dzandzruyty։

Ev hankarc mtnum varvecin tchragnery, karces miangamic luysi aliqner cphacin qaghaqi vra, inchpes qamuc cphum e hasac arty։

Es mtacum em, vor Andon ijel e dzory, Damuri averak maragy, vor kendanacel e, xoracel, vorovhetev nersy meqenaner en darsel ev poghpatner hagcrel zhayrerin։ Hima bantarkvac gazani nman motory mrnchum e xonav qarandzavum, vori kturic jur e katktum։

Andon krak e arel dursy, mutqi mot, vortegh qary phorel en ev xorochum ojax sarqel։ Na pghndze sevacac teyamany kaxel e kraki vra ev bocy trtrum e dzorum։

Shutov bolorovin kmtni, ojaxi kraky khangchi, Andon kphatatvi meqenayi cackoci mej ev hognac achqerov minchev luys knayi karmir lampin, pghndzya slaqnerin ev phokerin։ Hognac kopery kcanranan achqeri vra, sakayn nra zgast lsoghutyuny khetevi phokeri aghmukin։

Saric phchum e sary qamin։ Karqy bardzranum e depi katary… Nerqevum tartum en bazmativ tchragner, nranq hskum en qaghaqi vra։ Tchragnery hankarc uzheghacnum en luysy, apa meghmum։ Karqy glorvum e sari myus eresy։ Im mtqum hrazheshti xosqer em asum qaghaqin, Gyuney taghin, mer Cic qarin ev im mankutyan ynker Andoyin։

— Ereq angam ete luysery spitaken, uremn imacir…

Aydpes asac Andon, erb durs ekanq qarandzavic։ Na indz hamar er anum, aydpes indz er hrazhesht talis։ Errord angam es chtesa, te inchpes handartecin tchragnery։ Qaghaqi vra spitak, katnanman luys er… Sari myus eresy xavar er։ Lusiny cacr er, ev sari katary cackum er dzory lusni spitak mangaghic։ Karqy glorvum er cac, tvum er, te andundn enq ijnum, anhatak anghundy։

Ayspes andundum suzvum er mer Gyuney taghy, erb ijnum er xavary, qaghaqy voghoghvum er arat luysov։ Isk gyughum hangchum er verjin kave tchragy։

Qaraphi glxic Andon nayum er gyughi koghmy ev darnacac asum, vor pghndze larery chen ancnum geti myus aphy, qareri mej korac mer xavar gyughy:

Ibrev vaghemi patmagir, doghacogh dzerqerov es grum em im patmutyan verqin ejery։ Harkavor e patruygy bardzracnel ev minchev dzety hatni, avartel ankrkneli oreri patmutyuny։

Hima el mnum e mer qaraphy, ibrev hskayi mat: Cic qary mer taghi glxin։ Uzum em, vor ays anzard toghery mnan aynqan, vorqan kmna mer qaraphy։

Vra hasan darnashunch orery, inchpes curt ashun։ Arterum hasac corennery clum ein, hoghi mshaknery mrsum ein xramatnerum ev anvarzh dzerqerov sharzhum hracani phakaghaky։ Artchitche karkuty cecum er qarern u qaraphnery, hranoti gndaky sharachelov paytum er cmaknerum, sarsaphahar anum mardkanc u gazannerin, jardum doghahar carery։

Choqec dzmery, mahvan nman sarn u anoghoq։

Qaghaqum gzgzvac mazerov mi montyor, mazutic sevacac shorerov, sandughqn usin, ibrev lapteravar, tnetun e man galis։ Mi tegh buqy pghndze telern er ktratel, myus teghy gndaky phshrel er lampy։ Shrapnely tcheghqel er syuny, spitak bazhaknery cac ein kaxvel ev aghioghorm zrngum ein, erb qamin irar er xarnum telery։

Montyorn amen tegh linum er։ Na lsum er, te inch en xosum tnerum havaqvac mardik, na tesnum er, vov inchpes e aprum։ Mi angam na tesav Mashoyin dzyuni nman spitak shorerov, mazeri mej: taramac manushakner։ Na ijnum er sandughqov, mi spayi het tevancuk, isk Andon kapkpum er elektralary։

Kiny gluxy ver bardzracrec։ Nra hayacqum kar pagh antarberutyun, karces syuni vrayic nayoghy Andon cher, ayl anmarmin mi xrtvilak։ Span vorsac knoj hayacqy, znnogh achqerov nayec verev։ Andon dandagh kapkpec larery, achqery chheracnelov spayic։

Tshnamin er, Lerna-Hayastani hetaxuyz bazhni span։ Ete na gitenar, vor bolorovin motik, syuni tak ynkac kashve payusaki mej pahvac tughty kmatner montyorin, inchpisi gazanayin uraxutyamb syunic kijecner nran ev kqsher xonav zndany։

Erbemn tchragnery tartum ein erku angam, ereq angam։ Amboghj qaghaqn ynkghmvum er xavari mej ev apa hankarc luysery brnkvum ein։ Andon er aydpes anum, erb nran patvirum er meky, vorin Andon erbemn tesnum er qaghaqi xul tagheric meki nerqnahark tany։

Ev ayd gisher qaghaqi zanazan ankyunneric mi qani hogi zartughi tchanaparhnerov, aygineri aranqov, ijnum ein dzory։ Hin qarandzavum dzeti tchragi luysy tchrtchrvum er sevacac pateri vra։ Tchragi shurjy nstoghneri stvernery trtrum ein pateri vra, karces stvernery tchig ein anum irenc tevery ktrelu tchragic։

Amenic bardzr xosoghy mi vitxari tghamard er, vor cereky ijevanatan kamari tak nstac payt er cecum։ Meghm, jerm dzaynov xosum er ayn ynkery, vor aprum er nerqnahark tany ev cereky dnum er sev aknoc։ Na haghordum er teghekutyunner zinvorneri u zenqeri masin ev hrahangner, vor stacvum ein yndhatakya tchanaparhov։ Erbemn qaghaq ein galis gyugheric ev heru hanqeric. galis ein zartughi tchanaparhnerov, erbemn ory cerekov: ibrev acxavatchar, ibrev dzin paytari mot berac gyughaciner։

Andon anxaphan cher lsum nranc։ Ete dzorum mi shshuk lsver, na durs er trchum։ Drsi hskoghutyuny nra vra er։ Nranic lav voch voq chgiter dzori zhayrery, mut qarayrnery ev negh arahetnery։

Buqy xaghum er dzorum։ Mrsac gaylery ijnum ein Drngani antaric, hototum mardkanc hetqery, motenum qarayrin։ Apa sarsaphahar phaxchum ein meqenayi aghmukic, luysic, tetev sulocic phaxchum ein ev noric vornum qni mej ynkghmvac tagheri vra։

Lusademin qarandzavi mardik mek-mek crvum ein։ Nranq negh araparnerov ev aygineri tchanaparhov gnum ein depi qaghaqi lur phoghocnery։ Gnum ein ev hetqery korcnum։ Dzorn ispar amayanum er։ Andon hangcnum er dzeti tchragy, pahum pati tcheghqi mej ev veradarnum meqenayi mot։

Erbemn qari takic hanum er tpagir arajin lozungy, vor stacel ein surhandaki het։ Na phakum er dury, taghty motecnum karmir lampin։ Xunacac tughty arnaguyn er darnum ev sev tarery poghpati sarnutyamb asum ein.

— Xaghaghutyun xrtchitnerin, paterazm palatnerin…

Drsum vornum er buqy։ Qaghaqi u nra bnakichneri vra canracel er erkati xeghdogh mi kapharich, canr, inchpes dzmran xavar gishery:

Paycar varvum er miayn mi karmir tchrag, vori luysi tak mi eritasard kamq hzoranum er phshrelu xavar kapharichy։ U noric er kardum tpagir tughty bruti tghan, Ana zizu char Andon։

Hnchum er lusabacy։

Ayn garnany dzyuny dzhvar ver kacav։ Qarery merkacel ein, bayc nranc hyusisayin koghmy mnum er dzyuny, vor lusnyak gishernerin kaptin er talis։

Brut Avagy el ver cher bardzranum։ Geteri tchanaparhy phak er, amen qari hetevy mah։ El chein arnum voch gavat, voch karas։ Na Gyuney taghi ezneri het man er galis taq dzorerum։ Mashvac eznery kosht lezvov lizum ein kanach mamury։

Nranq hognum ein ev phnchalov nstum qareri arevadardz koghmy, vorotchum ansharzh, inchpes qarery։ Eznarac Avagy phatatvum er karpeti mej ev kuch galis ezneri aranqum։

Erbemn eznery mot er qshum dzorin։ Dimacy: myus aphin, ambartakn er, qaraphi takov ancnogh arun ev phayte novy, vorov jury sharachov taphvum er ev dardznum «ilistriku mashiny» ։

Cereky qarayrn amayi er, dury koghp։ Brut Avagy nstum er qari glxin, inchpes meky ayn heqiatayin dzeveric, vor kertel er mut tarerqi qmahatchuyqy։ Ayd ardzanacac mardy amayi dzori vra maghum er ayn txur ergeric, voronc hnchyunnery maqur en, inchpes arcunqy, ev hnamya, inchpes antari xshshocy, geti anvaxtchan gangaty։

Barer chkayin ev inchi er petq bary, erb ayd dzorum amen inch asum er vordu masin, nuynisk qarandzavi phak dury, ojaxi sevacac patery։ Mite bary karogh er anot darnal ev parphakel nra huyzery, vor xrnvel ein, inchpes verevum photoriki handipac krunkneri eramy։

Karmir banaki 84-rd brigady vran er zarkel lernashghtayi erkarutyamb։ Hyusisic ev arevelqic karmir gndery kirtcherov, cerperov araj ein galis, phshrelov sparapeti zoramaseri husahat dimadrutyuny։ Arevmtyan tchakatum, ur anxortakeli parspi pes kangnel er 84-rd brigady, arajin tetev yndharumnern ein։ Tndanotneri eraxnery munj nayum ein qaghaqi koghmy։

Oghakvac qaghaqy dardzel er razmakan tchambar։ U teev vxtum ein zinavarvac xmber, gaylavashter, sakayn nranc bolori demqin xaranvac er anxusapheli partutyuny, inchpes vaxtchany: mahamerdzi eresin։ Mi kanach hidra jghadzgutyamb sharzhum er canr marminy, kckvum er, inchpes phaxust phntrogh odzy։

Isk razmatchakaty motenum er, inchpes amehi aliqy։

— Galis en, – asum ein irar։ Vomanq avelacnum ein «meronq», vomanq: «nranq», isk mnacacnery miayn haghordum ein, vor galis en։

Gishery qaghaqum luyser chein varvum։ Lialusinn er colum pghndzya lareri vra ev parteznerum hosogh jinj aruneri mej։

U mi or, arevi het, tndanoti arky trav qaghaqi vrayov ev paytec zoranocneri mot։ Arajin paytyuny karces nra hamar er, vor hastater, te galis en…

84-rd brigady xosum er artchitchi lezvov։

Sastkacav xutchapy։ Gaylavashtery hraman stacan nahanji tchanaparhy brnelu։

Mardik phakecin dur ev lusamut, vovqer unein dur u lusamut։ Phoghocneric depi tnery qashvecin nranq, voronc hamar zenqy canr ber er։ Zartnec huysy, te shutov noric karnen mangaghn u gerandin։

Ana zizin qaghaqi phoghocnerum molorvel er vaxic, anhangstutyunic։ Aydqan erkar na erbeq cher eghel qaghaqi phoghocnerum։ Xeghtch mayrn agah lsum er ayn ameny, inch xosvum er arajxaghacogh banaki masin։

Ir senyakum, hetaxuyz bazhni span, atamnery krtchtacnelov, patmum er gunat Mashoyin, te amboghj dzmery dzoric signal e tvel ayn tghan, vor irenc tan araj lur u munj kapum er elektralary։ Patmum er ev patuhani vra amracnum gndaciry։

Isk shtap u shivar Mashon lcnum er snduknery, koghpum, kapkpum։ Na lav cher haskanum amusnu asacy, inchpes dzhvar dasy…

Myus ory leran hetevic hretanin sksec rmbakocumy։ Qaghaqum ays u ayntegh lsvecin paytyuni vorotner։ Ekeghecu xachy teqvec, tchotchvec, inchpes tchyughy։ Apa hankarc ynkav ynkuzenu vra ev xrvec getin։

Miangamayn anspaseli kerpov dzori koghmic qaghaq mtan chors dziavor։ Nranc arajic gnum er meky, voskeguyn dziu vra։ Nranq mi vayrkyan kangnecin qaghaqi sahmanaglxum, apa erb vorotacin tndanotnery, nrancic erkusy qshecin gerezmanatan koghmy, phrphracnelov phoqrik karmir droshaknery։ Nranq droshaknery xrecin gerezmanatan bluri vra, vorpes hretanu nshanacuyc։ Apa qaraphi bashov qshecin depi kamurjy։

Ays angam tndanoty xphec ughigh qaraphin։ Qaric ktorner tran depi dziavornery։ Nerqevic lsvec paytyun։

— Droshaky sharzhir, — gorac voskeguyn dziavory, arag nayelov dzori koghmy։

Muxi mej kangun er elektrakayany։

U dziavory phrphrac dzin aspandakec depi kamurjy, vorteghov qaghaq piti mtner karmir hecelazory։

Voskeguyn dziavory tcheghqec amayi hraparaky ev qshec kartch phoghocov depi kamurjy։

Ayd vayrkyanin patshgambic artchitch teghac gndaciry։ Mi kin tchchac։

— Vay, bala jan…

Dziavory teqvec mi koghmi vra ev kaxvec, inchpes hndzac hasky։ Phrphrac dzin xrtnec u slacav։ Hecvori votqy mnac aspandaki mej։ Taq marminy qareqar dipchelov shagh tvec aryun ev ughegh։

Phoghoci mejteghy shnchaheghdz parkel er Ana zizin ev lizum er vordu taq aryan arajin shity… Lizum er hoghy, aryuny, eresy qsum er getnin ev changrotum anmrunch getiny։

Ayn koghmerum ayzhm el garnann amp e nstum։ Mer Gyuney taghy korchum e, ampi mijic erevum e Cic qary։ Bayc erb qashvum e ampy, erevum en qaghaqi tneri kturnery։

Rusac «zhami» teghy kanach partez e։ Dzory phoxvel e։ Ayntegh spitakin en talis ekeghecu tashac qarery: Nor hidrokayann e, arevar ev yndardzak։ Qaraphic nerqev e ijnum layn tchanaparhy։ Garnany dprocakan erexanerin tanum en dzory ev nranc bacatrum en, te inchpes en ashxatum meqenanery։

Norog erkir, nor manukner…

Dipvacy indz el netec mer hin taghy։ Es hastat qaylerov koxum ei ayn tchanaparhnery, ur xaghalov ancel e im mankutyuny։ Aha Neghy, phrphran jury, qeghi tunavor tphery։ Im ynker Andon asum er, vor odzery irenc leghin patrastum en nra terevic։

Bibliakan Hovbi nman xarxul tan araj nstel er brut Avagy։ Na grkec indz ev inchpes kuyry, shoyec demqs։

— Andon, im Andon…

Arcunq cherevac nra cavic kckvogh demqi vra, teev dzayny xul hekekanqic doghum er։ Karces achqeri het camaqel ein arcunqi aknery։

Mer taghi gereghmanatany taghvac e Ana zizin։ Gerezmanaqar chka, voch gir, voch hushardzan։ Garnany kanachum e tumby, molaxotery xeghdum en vaghahas caghiknerin, ases apahov en, vor chi zartni Ana zizin ev nra voskre «ghmaltin» el chi qaghhani։

Erekonery qaraphin sharvum en urish aghjikner, nranc mandoliny nvagum e nor erger։ Ev erb hognum en, sksum en parz zruycy։ Tghaneric meky cuyc e talis dzori tcheghqvac qary ev patmum e bruti tgha Andoyi kyanqn u mahy։

— Karmir hecelazory qaghaq mtav kamurji koghmic… Hracanneri vra nranq berum ein Andoyi aryunot marminy։

El inch։ Vayr dnem grichs…

Bayc inchu en doghum matners ays cov uraxutyunic։ Vor es zhamanaki xor calqeric mi tuyl grichov ver haneci im mankutyan ynker Andoyi herosakan demqy։

Ax, inchqan nor Andoner kan ays tux patanineri mej, voronq hin qaraphi glxin, ibrev angir zruyc, tertum en skzbi luys ejery։

U der mi angam evs hamayn ashxarhum mer tndanotnery hzoraguyn ksharachen hin xosqy.

— Xaghaghutyun xrtchitnerin, paterazm palatnerin։

1931


Alpiakan manushak


Kaqavaberdi glxin tarin bolor amp e nstum, berdi atamnadzev parispnery korchum en spitak amperi mej, miayn sevin en anum bardzr burgery։ Hervic averakner chen erevum ev aynpes e tvum, te burgeri glxin hskum ka, goc en aparanqi erkate drnery, ashtaraki glxic meky aha dzayn e talu qaraphy bardzracoghin։ Isk erb qamin crum e ampery, dzorerum halvum en ampi cvennery, parspi vra erevum en macarner, ashtaraki xonarhvac gluxy ev kisov chaph hoghi mej xrvac parispnery։ Voch mi erkatya dur ev voch mi pahak ashtaraki glxin։ Lrutyun ka Kaqavaberdi averaknerum։ Miayn dzori mej aghmkum e Basuta gety, qerum e aphery ev hghkum huni kapuyt vordzaqary։ Ir negh huni mej galarvum e Basuta gety, ases nra spitak phrphuri tak vornum en hazar gamphrner ev krcum qare shghtanery։ Parispneri glxin buyn en drel ciny ev angghy։ Henc, vor berdi parispneri tak votnadzayn e lsvum, nranq krnchyunov aghmkum en, trchum en bneric ev aharku ptuytner anum berdi katarin։ Apa bardzranum e qare arcivy, ktucy ker tur, magilnery: sracayr nizakner, pheturnery vorpes poghpate zrah։ Kaqavaberdi bardzunqi miak caghiky alpiakan manushakn e, coghuny kaqavi votqi pes karmir, caghiky cirani guyn։ Qari mot e bsnum alpiakan manushaky, parispneri tak։ Arevic qarery taqanum en, ev erb ampery cackum en qar u parisp, manushaky teqvum e, gluxy henum qarin։ Caghkavashu mej tataxvac gunavor bzezin manushaky tchotchq e tvum, ashxarhy: ciranaguyn burastan։ Nerqevy, dzorum, Basuta geti myus aphin, qarazhayreri vra, tarel en mi qani tner։ Aravotyan cux e elnum erdikneric, cuxy dzgvum e kapuyt erizi nman ev halvum amperi mej։ Shog kesorin gyughum kanchum e aqlory, aqlori kanchi het parav mi shinakan horanjum e tan stverum, dzernaphaytov avazi vra nshanner gcum, nshanneri het phorphrum glxov ancacy։ Ev gyughum, ev berdi glxin zhamanaky sahum e dandagh, tarinery nuyn cari mianman terevnern en։ Dra hamar el xarnvum e cerunu hishoghutyuny։ Getn aghmkum e arajva hangov, nuyn qarern en ev nuyn qare arcivy։ Qani serund e aprel Basuta geti mot, karkatac taghiqnery phrel cexeri vra, eghegnov patel vrannery, ev amen garnan, erb Kaqavaberdi lanjin bacvel e alpiakan manushaky, ayc u vochxary qshel en berdi lanjery, parky panrov lcrel u dzmery krcel korek hac ev ayci panir։ Arev mi kesor Kaqavaberdi qaraphov bardzranum ein ereq dziavor։ Voch miayn zgestic, aylev dzi nsteluc erevum er, vor arajin erku dziavory qaghaqi mardik en ev chen tesel voch Kaqavaberdy, voch nra qaraphy։ Errord dziavory nranc ughekcum er, ev minchder arajinnery pind brnel ein dzieri bashic, hamarya te kracel havasarakshir mnalu, — verjin dziavory qti tak myrmyrum er mi erg, melamaghdzot u husahat, inchpes amayi dzory, txur qaraphy ev heravor gyughy։ Berdi glxin nstac ampy varaguyri pes mek et er qashvum, erevum ein parispnery, mek cackum er katary։ Arajin dziavory achqy parispneric cher heracnum։ Nra glxum berdi patmutyunn er, magaghatya matyannerum grac xosqery ishxanakan oreri masin, erb zrahapat dzieri smbaknery dophum ein erkatya mutqi araj ev averic dardzogh nra hamharznerr tchotchum ein nizaknery։ Aknoci aranqic nra usyal achqery tesnum ein zrahavornerin, magaghatya matenagrin: eghegnya grchov nranc govqy horinelis ev na lsum e hnorya dzieri dophyuny։ Inch dzhvar er nra hamar qaraphy, vorov qarayci nman maglcum ein erbemni terery։ Erb hasan vrannerin, arajin dziavory sharunakec tchanaparhy։ Na phntrum er hin tchanaparhy ev cher tesnum vranneri araj, moxri mej xaghacogh kisamerk erexanerin, aycerin, voronq zarmanqic ver u var ein anum gluxnery։

Fetre glxarkov erkrord dziavory Kaqavaberdi glxin hnutyunner cher voronum։ Nra amboghj harstutyuny coci hast tetrn er ev sracayr matity։ Heriq er achqn ynkner mi demqi, tesner geghecik mi ankyun, mamrapat mi qar, vorpeszi tghti vra matitov nkarer ayn, inch tesel ein nra achqery։ Arajin dziavory hnaget er, erkrordy: nkarich։ Erb nranq hasan vrannerin, shnery hardzakvecin dziavorneri vra։ Shneri dzaynin mi qani hogi durs ekan vranneric, nayecin nranc koghmy։ Moxri mej xaghacogh erexanery tesan, te inchpes shnery hachelov vazecin dzieri vra։ Errord dziavorn izur er mtrakov phordzum shnerin heracnel։ Shnery hachelov minchev berdi parispnery ughekic eghan dziavornerin, heto irar het xaghalov veradardzan։ Kaqavaberdi qarern ases kendanacel u xosum ein hnageti het։ Na motenum er ays u ayn qarin, kranum, nayum, chaphum, inch-or grum, votqov phorum hoghi phlvacqy, bac anum hoghi tak taghvac tashac qari cayry։ Na bardzracav parspi vra, gluxy durs hanec burgi ditaranic ev bardzr kanchec, erb burgi ankyunum, qari vra, tesav phoragir xosqer։ Errord dziavory, — vor dzieri sandzern ardzakel u parspi mot nstac cxum er— hnageti kanchic ver trav: Nran tvac, te odzy xaytec aknocavor mardun։ Fetre glxarkov mardy nkarec parispneri phlvacqy, sracayr burgy ev pateri hetqery։ Berdi mutqy nkarelis, matity mi pah dzerqin mnac, vorovhetev nra votnadzaynic mi anggh krnchyunov trav bnic, ptuytner arec berdi glxin։ Nra dzaynin myusnern el havaqvecin։ Dziery, angghneri krnchocic vaxecac, xlshecin akanjnery, irar motecan։ Ev erb hnagety burgi cayric kanchec, te inqy gtel e Bakur ishxani dambany, nkarichy chhaskacav nra xosqy։ Achqn angghneri ptuyti het ein, nranc teveri hzor sharzhumi, ker u arnaguyn ktucneri het։ Inch ahegh taph kar nranc ptuytum։ Mi pah matity dzerqin mnac ev chnkatec, te inchpes glxarky sahec ev ynkav qari vra։ Vranneric mi mard, mangaghy gotu mej xrac, gluxy phatatac keghtot tashkinakov, mahakin henvelov bardzracav berdi qaraphov ev motecav dzieri mot nstac pahakin։ Mardy tesav aknocavorin mi qar teghahan anelis։ Ev erb pahakin harcrec, te vovqer en ekvornery, inch en phntrum berdi averaknerum, pahaky nax hankarcakii ekav ev patasxanec, vor grqerum grac e, te Kaqavaberdi glxin karasi mej taghvac en voske gandzer։ Hndzvory mitq arec, usy qorec ev dardzav depi dzory: hndzelu koreki arty։ U gnum er inqn iren xoselov։ Inch kliner, ete inqy gtner gandzy։ Qani angam e na nstel henc ayn qari vra, vor teghahan arec aknocavory։ Ete imanar, apa gandzery klinein nra arxalughi grpanum: Qani kov karner… Mitq er anum hndzvory, erb nkatec, vor koreki arti koghqin e։ Na chuxan shprtec, chuxayi het el avelord mtqery, mangaghov zarkec mi kap korek u ktrec։ Berdi qareri mot busel er alpiakan manushak, caghiky: cirani guyn։ Hnagety cher tesnum voch manushak, voch xot։ Nra koshiknery krnkakox ein anum xot u caghik։ Ashxarhy nra hamar yndardzak tangaran er, ur chkar vochinch kendani ev voch mi bzez։ Na pokotum er qarerin phatatvac bagheghy, phayti cayrov armataxil anum qari tcheghqum busac manushaky, dzerqov qary shoyum ev srbum greri hoghy։ Fetre glxarkov mardy erb nkarec ayn ameny, inch harkavor er hnagetin, tetri nor eji vra nkarec ev parspi mi masy, atamnadzev qareri aranqum, qare arcvi buyny, parspi votneri tak: alpiakan manushakner։ Kesoric anc nranq berdic ijan։ Hnagety mi angam el ptuyt arec berdi chors koghmy, tetrum mi ban nshanakec ev apa arag qaylerov hasav dzierin։ Ays angam amenic araj gnum er errord dziavory։ Ete hnageti glxum Bakur ishxann er ev matenagri magaghaty, nkarichy hishum er manushaknery, ev lsum Basuta geti xul aghmuky, — errord dziavori achqi araj tarm lavashner ein, panir u macun։ Na henc arajin vrani mot dziern ardzakec, sandzov kapec dzieri votqy u ners mtav vrani neghlik drnic։ Qaghcac dziern agahutyamb mrutnery kaxecin tarm kanachi vra։ Vrani mutqi araj, ojaxi koghqin, mi phoqrik tgha moxri mej sunk er xorovum։ Ancanot mardkanc ners galy nran zarmacrec, chimacav sunky toghni kraki vra, vazi mor hetevic, te sunkn el hety tani։ Erb vrani mot na lsec mor bobik votqeri dzayny, zgesti xshshocy, tghan sirt arav, xorovac mi sunk hanec moxiric ev drec ojaxi qarin։ Mayry ners mtav, glxi shory mi qich ijecrec achqeri vra, motecav ev vrani ankyunum darsac calqic erku bardz meknec hyurerin։ Errord dziavory hnageti payusakic konserv hanec։ — Menq sovac enq, quyrik։ Te macun unes, tur, ham el tey gcir։ Shaqar unenq… — asav na։ Kiny motecav ojaxin, tghayi sunkery den drec, kracav u phchec mxacogh atarnerin։ Nra glxi shory et ynkav, fetre glxarkov mardy tesav knoj spitak tchakaty, sev mazery ev nuynqan sev achqery։ Nra hayacqy severac mnac mxacogh ojaxin, moxri mot choqac knojy։ Vortegh er tesel na nman mi demq, bardzr, spitak tchakat ev mug manishakaguyn achqer։ Erb kiny ver kacav, erotani kaskaran berec ojaxi vra dnelu, hanec cxic sevacac teyamany, nkarichy shat mot tesav nra achqery ev moxri phoshin unqeri vra, mazeri vra։ Inchqan shat zhamanak er ancel ayn oric։ Ev mite hnaravor e aydqan n man erku demq, nuynisk nuyn shrtunqnery։ Kaqavaberdi knoj demqn arevy mi qich ayrel er։ Bayc achqeri dzevy nuynn er, inch vor myus knoj, vor dardzyal barak mejqov er ev bardzrahasak։ Kiny teyi patrastutyun er tesnum, anxos ev arag sharzhumnerov։ Amen angam, erb na kranum er, bardzranum kam bobik votqerov qaylum er xsiri vra, zrngum ein nra teveri arcataguyn surmanery, phoqrik zangakneri dzayn hanum։ Xshshum er nra zgesty, vori pheshery ijnum ein minchev merk nerbannery։ Ayn kinn el uner xshxshan shorer, hagnum er gorsh guyni verarku, sev tavishe glxark, vori erkar qorocy narnjaguyn glux uner։ Heru er, shat heru։ Guce Basuta gety urish geti het xarnvelov hasnum e ayn covin, vori aphin, avazi vra, mi or nstel ein: kiny ev nkarichy։ Pahaky bac arec konservi erkrord tuphy։ Hnagety sphrocic u pghndze amanneric gluxy cher bardzracnum։ Tghan sunky kerav ev achqery severec konservi phaylun tuphin, spaselov, vor datarken։ Mardy tesav nra hayacqy ev konservi tuphy meknec tghayin։ Tghan tuphy taphaharec, vrani araj parkac shuny kul tvav msi ktornery ev lizec qimqery։ Apa datark tuphy dzerqin na vazec erexaneri mot, nranc cuyc talu spitak titeghya tuphy, vor chtesac norutyun er ayd qaraphneri vra։


Kiny nstel er ojaxi araj, hatchax bardzracnum er teyamani kapharichy ev nayum taqacogh jrin։ Na xarnum er kraky, atarnern irar mot qashum ev erb cuxn ampi pes bardzranum er u durs galis vrani eghegnya pateri aranqov, kiny, achqery muxic pahelu hamar, dzerqy brnum er tchakatin։ Fetre glxarkov mardun ojaxi mot nstac kiny, vori erkar zgesti tak parz erevum ein nra cnknery, tvum er qrmuhi: erotanu araj cxi sharzhumnery gushakogh։ Ayn kiny erbeq bobik votqerov chi qaylel, chi nstel mxacogh atari araj։ Aravotyan covy bronze halocqi pes taruber er linum ev lizum apheri kraqary։ Covaphin sev tavishe glxarkov kiny hovanoci cayrov avazi vra nshanner er anum ev averum։ Isk inqy jardum er dzerqi chor tchyughy, manrik phshurner anum, ev erb aliqnery katilner ein coghum nranc votqerin u et vazum, aliqnern irenc het tanum ein chor tchyugheri phshurnery։ Ayn kiny covaphin xostumi barer asac, ashxarhy tvac laynardzak mi cov, ev sirty dzulvec covi het։ Heto urish orer ekan։ Aynqan patahakan eghav tchamphabazhany ev aynpes parz։ Mtqi mej mnacin mi zuyg manishakaguyn achqer, gorsh guyni verarku ev hovanoci cayry, vorov kiny avazi vra xostumner er grum ev averum։ Teyamani mej jury erac, kapharichy dzayn hanec։ Kiny koghovic hanec pnaknery ev caghkavor bazhaknery sharec sphroci vra։ Erb na kracav sphroci vra, tikunqic camy teqvec, kaxvec usn i var։ Covaphi kiny kartch xuzac mazer uner ev spitak paranoc, vori barak mortu tak erevum ein kapuyt eraknery։ Tghan datark tuphy dzerqin ners vazec։ Vrani drnic mi xumb manukner zarmanqov nayum ein xsri vra nstac hyurerin։ Vorqan mec eghav tghayi uraxutyuny, erb na stacav erkrord tuphy։ Ays angam na durs chvazec, ayl nstec xsiri vra, mayry nra hamar evs tey lcrec, isk fetre glxarkov mardy shaqari mi mec ktor gcec tghayi bazhaky։ Tghan zarmacav ev erb shaqaric pghpjakner bardzracan teyi eresy, na maty koxec bazhaki mej: shaqary berany tanelu։ Tekuz taq teyy varec maty, bayc cptun chhanec։ Aynqan hamegh er kisahal shaqary։ Hnagety qti tak cicaghec, inch-or bah hishec mardu naxnakan oreric։ Kiny noric jur lcrec teyamani mej ev urax zhptac erexayi charatchtchi ararqi vra։ Fetre glxarkov mardy tesav ayd zhpity, inchqan canot er… Erevi nuyn demq unecogh mardik nuyn kerp en zhptum։ Knoj verin shrtunqy annkat doghghoghac, zhpitic shrtunqnery karmrecin, vorpes arnaguyn mexaki terter, zhpitic achqery phaylecin։ Hankarc na cocic hanec tetry, tertec qareri ev qandakneri nkarner, tertec ev qare arcvi buyny parspi glxin u spitak tghti vra matiti arag sharzhumov nkarec knojy: ojaxi mot nstac, achqery ojaxi qarin։ Canot ein dimagcery, mitqn aynqan er ashxatel nra vra tariner araj։ Phak achqerov el na tesnum er knoj profily։ Miayn tghan tesav mor nkarn spitak tghti vra։ Nran aynpes tvac, te fetre glxarkov mardu spitak tghtery artacolum en amen inch, inchpes aghbyuri vtchit jury։ Qich heto dziery vrani araj ein։ Errord dziavory dzieri glxin hagcnum er sandzery, pndacnum tambi kashve kapery։ Ev erb payusaky kapec tambin, motecav mnas barov aselu ojaxi mot nstac knojy։ Kiny teghic ver kacav, glxi shorn arag ijecrec tchakatin ev matneri cayrov brnec errord dziavori meknac dzerqy։ Myusnern el hetevecin nra orinakin։ Ays angam kiny dzerqy krcqin seghmec ev xonarhec gluxy։ Fetre glxarkov mardy tghayin tvec arcat dram u shoyec nra mazery։ Dziern ijnum ein Kaqavaberdi qaraphov depi Basuta dzory։ Dzieri sandzic brnac ijnum ein ereq hogi, voroncic amen meky mtqeri mej hyusum er ir naxshy։ Tchanaparhi erku ezrin busel ein alpiakan manushakner։ Fetre glxarkov mardy kracav, pokec meky ev drec tetri ayn terti aranqy, vori vra nkarvac er erotanin ev ayn barakiran kiny։ Dzieri smbaki takic qarer ein trchum, qarern aghmukov glorvum ein dzory։ Cov kar nra mtqum ev ayd covy aph er shprtum mert sev tavishe glxarkov mi glux, mazery kartch ktrac, mert erkarazgest mi knoj, tikunqin erkar camer, mert qare qandakner, kisaver parispner, nranc himqi mot alpiakan ciranaguyn manushakner… Iriknacav։ Nuyn tchanaparhov vranneri koghmn er bardzranum mi mard, gotkum: poghpate phaylun mangaghy։ Bezarac er mardy, amboghj ory hndzel er kartch coghunov korek ev mejqy cavum er։ Dra hamar el dandagh er bardzranum, mahaky dem talis qarin, erbemn kangnum shunch arnelu։ Erb kang er arnum, nra koracac cnknery doghum ein։ Hndzvory cerekva mardn er, vorin errord dziavory patmel er berdi gandzeri masin։ Ir artic na tesav dziavornerin ev nran tvac, te dziu tambin kapac payusaknerum henc ayn gandzern en, vor haryur tariner mnacel en qari tak, vori vra inqy sharunak nstel e, erb berdi averaknerum pahum er ayc u vochxar։ Ayd mitqn er nran zayracrel, te hognutyuny, — mardy mrayl er, vorpes iriknapahin antarum vorsi durs ekogh sovac arjy։ Na hasav arajin vranin, votqov zarkec shany, vor pochy sharzhelov araj er vazel tirojy dimavorelu, apa gotuc mangaghy hanec, shprtec mi ankyun, phayty drec ojaxi mot ev lur nstec xsiri vra։ Ojaxy mxum er։ Teyamanum erum er taq teyy։ Calqateghum: bardzi vra, erku ktor shaqar kar։ Hndzvory der trexnery cher hanel ev gulpaneric taph cher tvel koreki phnjery, erb surmaneri zngocov, erkar zgesti calqern irar qselov, ners mtav nra kiny, knoj pheshic kaxvac tghan: konservi erku datark tuph dzerqin։ Tghan depi hayry vazec, tuphery cuyc talu։ Hayry haskacav, vor dziavornery nstel en ir xsiri vra։ Tghan cuyc tvec ev arcat dramy, vor tvel er nran mi bari qeri։ Hayry votqov den hrec vordun el, datark tuphern el։ Glorvecin tuphery, tghan el glorvec։ Apa tghan catkec ev vazec tupheri hetevic։ Erku tuphy dzerqin na phatatvec mor phesherin ev sksec lal։ Hayry dzayny meghmacrec, tghayin kanchec, xndrec nra arcat dramy։ Tghan arcunqneri mijic zhptalov motecav hory, dramy bri mej։ Apa na patmec, te hyuri cocum kar mi phaylun ir, mejy spitak terter։ Arcat tvogh mardy mor patkery hanec terti vra ev drec cocy։ Xandy kaycaki pes phaylatakec mrayl hndzvori srtum։ Achqery laynacan, na gunatvec։ Mayry nayec tghayin, hrdehvec demqy, hayry tesav knoj demqi karmiry։ Ayd ameny katarvec mi vayrkyanum։ Hajord vayrkyanin mardy gazazac arji nman vostyun arec, nra mazot dzerqery seghmecin canr mahaky ev mahakn anaseli taphov ijav knoj tikunqin։ Surmanery zrngacin, cncvecin knoj erkar camery։ Erotanu vra drac teyamany teqvec։ Mahaki jardvac cayry trav calqi vra։ Kiny aghaghak chhanec, ayl cavic galarvec։ Na dzerqy tikunqin tarav, apa durs ekav vrani drany andzayn hekekalu։ Tghan datark tuphery dzerqin hetevec nran ev pahvec mor pheshi tak։ Mardy mi qich el dzhgohec, apa kerav korek hacy ev phaphaxy glxi tak, meknvec xsiri vra։ Heto Kaqavaberdi glxin lrutyun ijav։ Ojaxnerum hangav kraky, eghav xavar gisher։ Gazanneri ahic shnery kuch ekan vranneri araj։ Vochxary parkec kanachi vra։ Xsiri vra meknvec ev kiny, taghiqi tak cackelov tghayin։ Kaqavaberdi glxic ampy xxunji pes soghac depi vrannery, xonavutyun katec qareri vra, mamurneri vra ev makaghac vochxarneri brdi vra nstec gisherayin xonavutyuny։ Cogh katec alpiakan manushaki caghkaterteri vra։ Burmunqic arbecac mi bzez qnel er arejqneri mej ev nran aynpes er tvum, te ashxarhy hotavet burastan e, alpiakan manushak…

(1925—1927)

Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
Niderlandakan Oragir Grakan ej
18:40, 18.08.2021
6105 | 0
02:40, 11.05.2020
6715 | 0
01:54, 29.11.2019
12241 | 0
05:28, 08.01.2018
12276 | 0
03:29, 22.12.2017
12979 | 0
01:01, 08.12.2017
29882 | 0
16:32, 06.12.2017
11443 | 0
16:11, 06.12.2017
16120 | 0
02:42, 05.09.2017
17338 | 0
23:45, 27.08.2017
21572 | 0
depi ver