ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+12 °C, +12 °C ... +24 °C Vaghy:+27 °C
GhEVVoND ALIShAN
22:34, 21.10.2015
15235 | 0
ARCAX

Alishan. ARCAX



Arcaxi amur ev apahov erkiry, vor aveli phoqr e, qan Mec Hayqi shat ashxarhner (nahangner), uni mot 90-100 mghon erkarutyun ev dra kesi chaph laynutyun: Ayn arevmtyan koghmic sahmanakic e Syunyac ashxarhin, hyusis-arevelqic: Utiqin, haravic: Erasx getin. Hyusisayin ev arevelyan sahmanagicy bacahayt chi erevum, ayl tvum e, te ayn bazhanvum e lerneri storotnerov, masnavorapes Xochqar lernerov ev Shamqori anjrpetov, isk arevmutqic: Syunyac Hagaru getov u lernerov, voronq parspum en nra elqy ev phoxum jreri yntacqy, vorovhetev Syuniqum getery hyusisic ev elqi koghmic ijnum en Geghama lernerov depi mec Erasxy, isk Arcaxum arevmutqic arevelq depi Kur getn en hosum, vorogelov Utiqi dashty, vortegh amenahzory amenahyusisayinn e: Tartary kam Tertery, yst mer naxnineri: Trtun, vory, bxelov Vayoc dzor ev Zangezur lerneri tikunqic, ancnelov Xacheni xor dzorerov, durs e galis Utiqi Arandznak dashty: ancnelov Partav qaghaqi motov:

Srancic baci, hyusisayin koghmum kan ev manr ayl geter, inchpes: Kurany, vory Kurakin e xarnvum, ev dandaghac ayl geter: Isk Tartaric harav hosum e hnum Chghlax kochvac getaky, vory Xachenaget e anvanvum, voric aveli hzor e Gagaracineri gety: Gargary, vory bxum e urishi sahmanneric ev xarnvum e Kur getin, Erasxi xarnaranic mi phoqr aveli verev: Erasxin en xarnvum ev ayl getakner, voronq ijnum en Shushii haravic, inchpes: Qzlun, Chereqeny, Tilin kam Gurun ev Qentilany:

Bayc Arcax ashxarhy aveli shat nshanavor e ir lernerov, qan te geterov, vori pattcharov el mer naxninery nran tvel en Amur makdiry, vory aveli hatchax trvum e Aghvanqi patmichi koghmic. «Xor dzorerov, antarnerov harust Arcax ashxarhy», ayl tegherum. «… vimahatak lerneri aparazhner…arcaxakan amur gavarneri lerneri vimaxarn dzoraxit aparazhner»: Isk Eghishen sranic aveli araj amrutyan het hishevm e ev «Arcaxi tandzraxit antarnery»:

Arcaxi lernery Sisakan lerneri het miasin zugakic en storin Kovkasi lernerin, voronc masin grqeris neracakanum xosecinq: Dranq miatarr lerneri amboghjutyun chen, ayl anjat en ev ynkac en meky myusi dimac, vorov ev hishyal lernashghtan arajacnum e bazmativ xor dzorer u andundner, vimahatak storotner, voronc harogh tandzraxit antarnerov patac gagatnery ankrkneli en dardznum erkri tesqn u gegheckutyuny, ev xarnixurn kerpov erevum en sotchineri, mayrineri hoc sherter, qarqarot lerneri anhart karuycner, xarnixurn viheri antash dzever, inchpes vor nkaragrum e ardi ashxarhagragetneric meky:

Ayd lernery hatuk anunov chen hishatakvum hneri koghmic, baci hyusisum gtnvogh Astghabluric ev haravum gtnvogh Dizaphaytic, terevs sranc kareli er miacnel Utiqum nshvacnery: Isk ayzhm haravayin bardzunqnerin nshvum en Sarialy ev Mravy, voronq Utiqi ev Arcaxi mijlarabazhan en, Uluxanly: teghadrvac Tartari akunqnerin mot, voronc elqeric sksvum en Chlberd ev Gyulistani lernery, vortegh gtnvum en Xachenageti aghbyurnery: Haravayin koghmum Syuniqi mitjnasahmanum Shushii Qiriz ev Ziared lernern en, isk arevelqum, depi dashtaberan: brgadzev Kurian lery: Bayc shateri anunnery ancanot en mez, vorovhetev baci Shushii ev arquni tchanaparhi koghmeric, ayd tvum ev Gandzaky, myus anunneric shat qchern en avandvac gitnakanneri koghmic, chen hishatakvac naev careri, vayri kendanineri u trchunneri tesaknery, voronq, petq e gushakel, vor shat hnic xor dzorerum ev antarnerum en bnakvel ev voch te nor arajacac tesakner en: Xorenacin asum e, vor Qaraxunk lery petq e Koght gavarum lini:

Erkramasi anvan cagumy anhayt ev anhishatakeli e mnum. Terevs anharmar chi lini karcel careri u tpheri cax anunic cagac, yst erkri antaraxit bnuyti ayn mer naxordnery grum en naev «dz» tarov: Arcaxy grvum e naev hognakiov: Arcaxq naev Arcaxunyac gavar, vory galis e Kaghankatvacuc: Yst aydm karucoghic el arajanum e anuny. ayd anunn aveli hatchax handipum e acancmamb: Arcaxakan gavarq kam koghmanq: Erbeq ev voch mi tegh chenq handipum Ashxarh anvan, ayl ayn Buzandi erkum mek angam kochvel e erkir, isk mnacac bolor depqerum: gavar, inchpes nuyn Buzandi, aynpes el aveli hatchax Kaghankatvacu mot, tepetev urishnery sa hamarum en shateric meky ev tarberakum en nra gavarnery:

Ayd pattcharov indz tvum e, vor hin sovorutyamb hetagayum ayn hamarvel e 15 ashxarhneric (nahangneric) meky: Syunyac marzi arajin anbazhaneli masy, vory Sisaki ev Arani bun zharangutyunn er. ayn Vagharshaki oroq el arandzin nahang chi ditvel, ev mer hin patmichneric voch mekr chi hishatakum sra ishxannerin, ayn chi hishatakvum naev hin gahnamaknerum kam sranc nman ev voch mi aghbyurum: Erkiry ir bnutyamb nman e Syuniqin, nran el kic e, ev erkusum el kan hamanun gavarner, inchpisiq en Sisakany, Vaykuniqy, Habandy: Bayc erb ayn anjatvel e Syuniqic, miayn ir amrutyamb e achqi ynkel hayoc harstutyan mej ev aravel evs Aghvanqum: Terevs vayri amrutyan vra huys dnelov er, vor erkri ishxannery apstambvum ein arquniqi dem, inchpes vor vkayum e Buzandy Arshak Erkrordi oroq ev qaj Musheghi mijocov nvatchvely: Vardananc orerum phaxstakanneric shateri hamar apaven eghan nra lernery, vorteghic xabeutyamb ijecnelov: Vasaky nranc talis er parsikneri dzerqy, bayc kayin ev aynpisinery, voronq surb zoravari nahatakutyunic heto «tirecin Arcaxi bazum amrocneri» ev dimadrum ein parsiknerin:

Dranic heto Utiqi het miasin sa el Aghvanic tagavorutyan mi marzn e darnum ev mijin darerum Aghvanic ashxarhi anunov Aran e kochvum: Hamanun ashxarhum bazmativ iradardzutyunn er en teghi unenum, ev na ir amrutyan shnorhiv zanazan phordzanqneric masamb zerc e mnum, arandzin ishxanneri mijocov ir gorcy kargavorum, voronc mej qaji anun hanecin Xacheni ishxannery, inchpes erevum e gavari ashxarhagrutyunic: Ari ishxanneric vomanq, hajordelov mimyanc, Syunyac meliqneri het miasin hasan minchev ancyal dari verjy ev mer orery:

Hayoc naxnineri ishxanutyan zhamanak Arcaxy tasnerku kam aveli gavarneri er bazhanvel, parz e vor shat yndardzak gavarneri, voronc voronc voch bolor vayrern en canot, isk nranc sahmannern el aveli ancanot en, qani vor Aghvanqi ishxanutyan zhamanak arandzin ishxanneri koghmic nvatchvelov, nranq phoxecin irenc sahmannery: Ayspes, Xorenacin 12 gavarner e tvarkum, isk yst ayl orinakneri 13 kam 14 en: Dranq en:

A. Koght kam yst vatikanyan orinaki: Koxt, Koghdq, vorn ynknum e Geghama covi elqi, Shamqor ev Xochqar geteri akunqneri mijev, Ayrum gavarum, vory teghadrecinq Utiqum:

B. Berd dzor kam Berdadzor, vorn ynknum e Koghtic harav, Gandzak ev Kurak geteri dzoragluxnerum, vory nuynpes Utiqum e teghadrvum:

G. Vaykuniq. ynkac e verohishyalneri haravarevmtyan koghmum, Tartari akunqneri mot:

D.Sisakan vostan, nuyn Sisan dzory. Sksvum e Vayuniqi elqic ev, inchpes indz tvum e, ynkac e Kuraki ev Kurani mijev:

E.Meckuniq kam Mecuniq kam Mec Koghmanq. Tartari hyusisayin kam dzax koghmum e, Chlaberdum:

Z. Meciranq kam Mecaranq kam Mecyuryanq. nuyni geti haravum, Gyulistanum:

E. Pharnes kam Qusti Pharnes, vory karcvum e verevi erkusi arevelyan koghmum:
Xorenacu ashxarhagrutyan arandzin orinaknerum ayd gavary erku masi e bazhanvac: Qusti ev Pharnes, voronq, erkramasi mejteghum irar mot gtnvelov, mi anunov ein kochvum: Mijnarcax:

Y.Myus Haband, aysinqn: tarber Syuniqum gtnvacic sksvum e nra elqic ev taracvum e Meciranqi haravum:

T. Parzkanq kam Pazkanq, nuyn Panckanqy, vory sahmanakic e Habandin ev Amarasin:

Zh. Muxanq kam Mxanq, vory kochvum e naev Mxanc tohm:

Zha. Harzhlanq kam Hartchlanq kam Harjlanq:

Zhb. Pianq, vory vatikanyan orinaky Apiandq e grum, sra ereq koghmery anhayt en, tvum e, vor ynkac petq e lini ayzhmyan Shushii, Syunii ev Erasxi mijev, ur vor grvelu e ev (bnagirn aystegh yndhatvum e):

Zhg. Qotak kam Kotanq, iharke, ete stuyg e arandzin orinaknerum avelacvacy:

Ayd gavarneric shatern unen tohmakan «anq» masniky: Inchpes erevum e anunneric, dranq trvel en gavari bnutyany hamapatasxan shat vagh zhamanakneric i ver, vorpisiq en Xaghbyanq ev Xachyanq anunnery, voronq hishatakvum en Nerses Meci gahnamakum, D darum, isk aynuhetev ZhB ev ZhG darerum patmutyan mej phaylum en Xaghbakyan ishxannery ev Xachenciq:

Ayd gavarneri anunnern u trohumy 12-i kam 13-i terevs aghavaghvel en Aghvanic ishxanneri ev Bagratunineri oroq, takavin minchev Zh ev ZhA darery lsvum ev pahpanvum ein, aynuhetev Hayoc ev Aghvanic tagavorutyunneri: Parskastani koghmic gravvelu zhamanak gavarneri ev ishxanutyunneri nor anunner en lsvum, voroncic hnaguynnern en Rosastak ev Chghax gavarakner: Intche geti hovtum, Tcharaberd ashxarhy kam gavary, vor gravum e Tartari amboghj hyusisy ev minchev ayzhm pahum e ir anaunn u gavari pativy Chlaberdum: Ayn patmichneri erkerum hishvum e E-ic minchev ZhB dary:

Erkrordy Pharisosn e, vory haytni e darnum Zh- ZhB darerum: Ayn ynkac e Tcharaberdic hyusis: Dranq chnayac xarnvum en irar, bayc patmichi koghmic vorpes mek amboghjutyun chen hishatakvum: Errordy Xachenn e, vory naxordnerin gerazancec voch miayn phaylun zhamanakov, aylev hnutyamb u patvov: Xacheny, vor ynkac e Trtu ev Gargar geteri mijev, ir anunn arnum e hamanun getakic: Xacheny mec pharqi e hasnum ZhG darum, erb grete Arcax anunn el phoxvum ev Phoqr Syuniq e kochvum:

Glxavor gavarneri het miasin ZhB darum hishatakvum e ev Adaxy, vory karcem Gandzak gavari haravayin koghmum e: Srancic aveli phoqr gavarner en Amarasy T darum, vory kochvum e avani anunov, gtnvum e Habandum, Car erkiry, vorn sksvum e Syunyac Sodic ev kzmum e hin Vaykuniqi mi masy, Akanan ev Karkary, voronq hishatakvum en ZhG darum ev gtnvum en Syunyac sahmannerum, Vaykuniqum ev Berdadzorum: Dranq phoqr ishxanutyunner en, dranc petq e miacnel naev Handaberdy ev Uriadzory: Nuyn darum ev ZhD-i skzbum ardzanagrutyunnerum nshvum en ayl bnakavayrer (vitchakq), inchpes: Glux, vory im karciqov Cari koghmum e, Tchoxanc, Haskabank, Kaler, Xorvaget, Dvalanoc, voronc teghery chgitem: Dranq irar motik, manr ishxanutyunner en, sahmanakic naxapes hishyal Akanayin ev Carin: Isk Xachenic harav (ayn trohvac er erku masi: Verin kam Nerqin ev Storin) hishatakvum en Diza kam Dizak erkiry ev Varandan. Sra anuny ka u mnum e inchpes amboghj gavari, aynpes el Arcaxi haravayin masi hamar: Ays bolor gavarneric ev ishxanutyunneric miayn Xacheni anunn u pativn e hin u haykakan, vorn ir ishxanutyamb haratevec ev hasav minchev mot darery: pharavorvelov naev qahanayakan patvov: Ayntegh: Gandzasar, phoxadrelov Aghvanqi katoghikosakan atory: Arcaxi storin koghmery amboghjutyamb Gandzasar kochvecin hayoc patmutyan hetaga dareri yntacqum:

Isk erb tulanum e haykakan ishxanutyuny, ev uzheghanum otarneri dzernerecutyuny, nax hrchakvum e hin Aran anuny (haytni e, vor ayn misht antesvac er) arevelyan tagavorneri shrjanum, ev minchev verjers parsic arquniqum Arcax ashxarhy ayd anunov e tchanachvum, vory kazmum er amboghj nahangi kam Aran erkri mijin masy, Syuniqic minchev Kur, vorn ayzhm Gharabagh e kochvum: antarneri, agarakneri, aygineri ev nranc stverneri pattcharov: Ayzhm ayn rusakan inqnakalutyan ishxanutyan tak e, kovkasyan bazhni mej ev mayraqaghaqi anunov kochvum e Shushi: Ayd arcaxakan masy ayzhmyan Arann e kam Gharabaghy, vorn ayzhm trohvac e erku gavari: Chlaberdi: hyusisum ev Varandi: haravum.dranq mijnadaryan gavarneri anunnern en: Bayc erkramasi mijin masy: Xacheny, kochvum er ev card kochvum e Gyulistan, vory gravum e Arcaxi hyusisarevmtyan masy, ayn e: Tartari aghbyurneri avazany. ayzhm ayn hamarvum e Syunyac erkri Zangezur gavari mi masy: Srancic durs en mnum nahangi hyusisayin ev arevelyan ezrery, voronq mtnum en Gandzak ev Jivanshir gavarneri mej. Dranq menq Utiqi mej teghadrecinq:

Ayspisov, hishelov ayn, inch vor hin zhamanaknerum imacanq gavarneri ev ishxanutyunneri masin, mez cav e pattcharum erku-ereq gavarneri ev ishxanutyunneri nor anunnery chimanaly, vori pattcharov el mer ashxarhagrutyan mej Arcaxy stipvac trohum enq aveli phoqr ev aveli mec maseri u nranc het avandum: Ev inchqan vor mez canot e ev mer dzerqi tak e hin gavarneri dasakargumy, mer ashxarhagrutyan mej, yst mer karoghutyan, dnum enq hin, mijin ev nor gavarnern u bnakavayrery:

Hin gavarner Mijin Nor Bnakavayrer

A. Koght Tandziq () Ayrum
B. Berdadzor Berdzor, Adax () Ayrum ()
G. Vaykuniq Car, Handaberd Zangezur Vaykunqi, Car
Akana,
Handaberd
D. Sisakan Sisanadzor Chlaberd Sisakan,
vostan Ghaynax
E.Qusti Pharisos, Zave Gyulistan Pharisos, Zeva
Pharnes
Z.Meckoghmanq Xachen (verin), Chlaberd Gyulistan,
Tcharaberd Zaraberd,
Meckoghmanq
E.Meciranq Xachen (storin), Gyulistan, Meciranq,
Chlaberd Xachen,
Tcharaberd Ksapat
Y. Myus Haband Amaras, Xachen Chlaberd, Shushi Amaras
Askeran
T. Parzkanq Xachen Chlaberd Shusha
Zh.Muxanq Xachen ()
Zha.Harzhranq
Zhb.Pianq Diza Varandin () Varandin Dizak
(Tuzax)
Zhg. Qotak () Varandin



VAYKVoINIQ GAVAR

Arcaxi errord gavary, Koghtic ev Berdadzoric heto, voronq hark hamarecinq Gandzak nahangi mej nkaragrel, Vaykuniqn :, vory parz kerpov arandznacvac e myus maseric, voroncic aveli arevmutq linelov, erku koghmic sahmanakic e Syuniqin, arevmutqic: Sodq gavarin, voric anjatvum e arcaxakan Tartari ev Geghama covi avazanneri bardzr lerneri anjrpetov, haravic: Habadanov kam ayzhmyan Zangezurov, isk sahmani elqic: Arcaxi Chlaberd gavarov, hyusisic: negh Qunkur lerov, vortegh verjanum e Ayrum gavary: Erkiry harust e bardzravandaknerov ev lernatcheghqerov, jrarbi e, ozhtvac bnutyan zanazan gegheckutyunnerov, qani vor tchanaparhordnery aydteghov aranc hetaqrqrutyan chen ancel:

Lerneric u blurneric bxum en shat aghbyurner u arvakaner, voronq havaqvum en ereq getakneri mej, voronq el arevelyan sahmanum mianalov irar, kazmum en Tartar mec gety: Mijin gety henc Tartarn e, vory bxum e gavari haravarevmtyan cayric, Arcaxi amenaheravor masic: Saryal-Syrchal leric ev, ir mej arnelov manr vtakner, ijnum e depi hyusis u teqvum depi arevelq: Drancic arajiny kochvum e Isti-su, erkrordy dzax koghmic xarnvum e sran, vorn ijnum e hyusisic: Qunkuric ev Mravi bardzunqic: Dra anuny chi nshvac, es karcum em, vor ayn Akana getakn e, inchpes vor storev kasem: Errordy kochvum e Tudxu-chay, vory, bxelov Zangezur lerneri tikunqic, ajov ijnum e haravic depi hyusis ev xarnvum verohishyal getakin: Ereq vtakneri miavorumic heto Tartary hosum e haravic depi arevelq ev, ancnelov Sisakan, Qusti-Pharnes, Mec Koghmznq gavarneri mijov, teqvum e depi hyusis kam dzax, hosum Meciranqi mijov depi harav kam aj ev Gyulistani Molla Ismayil avani motov durs e galis Jivanshir gavary, Utiqi dashty: Sa Kuri dzaxakoghmyan vtakneric grete amenahzorn e ev amenamecy: Arcaxi ev Utiqi geteri mej: Ayn ayd koghmeri patmutyan mej mer naxnineri koghmic anvanvel e Trtu kam Trtuakan get, isk parsikneri koghmic: Terter: Erkramasi bnakan paymanneri hamadzayn: mer naxninery, arevmtyan koghmy kochel en gi kam gihi cari purakner, arevmtyyan koghmy, Tudxu getaki mot: baghaniqi taq jrer, voronc kandradarnanq storev:

Ays gavari anvan cagman pattchary, vory grvum e Vayuniq ev Vaykuniq, mez e hascrel mer vipahayr Xorenacin: Na nshum e naev zhamanaky: Phrkchi cnndic 40 tarov araj, Erb Tigrann u Artavazdy krvum ein paghestincineri dem, «Vaykun anunov mi avazak xrovutyun e bardzracnum Hayastanum ev gravum Amur lery, ev ayzhm ayd avazaki anunov lery kochvum e Vaykuniq», vori pattcharov arqan shtapec veradarnal Hayastan ev erkirn azatel avazaki dzerqic, vory Kovkasi ayn koghmeric er, te hayoc naxnineric, haytni che: Yst erevuytin, na erkar zhamanak tirel e ayd erkramasin, ev ayn kochvel e nra anunov, isk arajnerum, inchpes cuyc e talis patmichy, ayd lernery, irenc bnutyan hamadzayn, kochvel en Amur: Ayd bary urishnern el en hamarum hatuk anun, ayn nor anunov kochelov, inchpes, orinak, Anecin asum e. «Vaykun avazaki anunov lery kochvum e Vaykuniq»: Ayd pattcharov tvum e, vor Syunyac mi ayl anvani gavar el kar: Vayoc dzor kochecyal ev voch te aydpes kochvec ayntegh Stephanos Syuneci episkoposin spanelu pattcharov, inchpes vor nahangi patmichn e asum, vorovhetev ayd anuny ka naev mer hnaguyn naxnineri mot: Ev ayd gavari arandzin bazhanman pattcharov T dari Aghvanic patmichy ayn kochum e Verin Vaykuniq, vory 830 t. nvatchecin baghanikeciq kam baghanakaciq, voronq tasnhing tari aspatakecin Berdzorn u shrjaka gavarnery, ev nranc durs vrndec qaj Apumusen:

Sa hishatakvum e Berdzor ev Sisakan gavarneri mijev, hyusisic depi harav: Ayd baghanikeciq, voronq tasnmek tari anc noric en aspatakum Sisakann u Amarasy, antarakuys Arcaxi ev Geghama koghmeri bnakichnern en, ev yst eghac karciqneri, indz tvum e, vor Amur gavari, aysiinqn: hrchakvac Baghaniqi koghmeric en, voronq hishatakvum en ayn zhamanakneric: Isk aynuhetev ayn bazhanvum e voch shat ev bazmapesi bnakavayreri (vitchakneri), yst arajadimutyan: aveli mec ev amur sheneri: Ayspes, arevmtyan koghmy kochvum e Car, arevelyan yndardzak masy: Handaberd, hyusisayiny, yst is, Akanan e, ev ayd bazhanumy katarvum e Trtui verohishyal ereq vtaknerin hmapatasxan: anjrpetvac lerner bazuknerov:



AKANA, CAR, HANDABERD

Xacheni tereri ev ishxanneri ardzanagrutyunnerum, voronq pahvum en vanqerum, shat tegherum nshvum en ZhG-ZhD dareri bnakavayreri anunnery: Ev Akanan petq e lini Handaberdi u Geghama covi moterqy, vorov tchanachum en Sodqi lernayin u haravayin koghmery, ev Sodqi gyugheri mej hishvum e Akanqy ZhZ dari skzbin: Kirakos Patmichy ZhG dari kesin asum e Sartax xani masin, vory dardzel er Jalal ishxan, voric xlel ein Akanan ev Karkary: Tvum e: sa petq e lini gavari hyusisum, ev inchpes vor Zakami ashxarhagrutyan mej hishatakecinq, petq e lini minchev ors haytni Kerker gyughy kam vtaky, vory gtnvum e gavari hyusisum 20 mghonic voch aveli: Ev ays amenic entadrum em, vor aystegh, Tartari hyusisayin vtakneri hovitnerum, petq e gtnvi ev Akanan, vor cayzhm heghinakneric voch meky chi hishatakel, ev ardzanagrutyunnerum kam mi ayl teghum chi hishvum, nranum el: voch mi shenq: Isk tghterum nshvum e miayn Lev-gale berdy vtaki ezrin, vory, tvum e: ayd phoqr bnakavayreri glxavor shenqn e eghel, isk te ayn zhamanak inchpes e kochvel ev ayzhm inchpes e kochvum, chgitem:

Sra elqi mot, Chlaberd gavari cayrin e gtnvum Yan-Shax gyughy: Sranc mot el, im karciqovn gtnvum e Glux kochvac phoqr bnakavayry: Akani kam Cari mi masy, qani vor inch-or hishatakaranum Phoqr Syuniqi ter Grigory 1312 t. nshum e ir ishxanutyan hishyal erkramasy «Phoqr Syuniqi, Handaberdi, Akani, Geghama covaki bardzr lernery ev Sodqic minchev Shaghvaga», nran e miacnum naev manr «mer gavarnery, voronc anunnern en: Sot, Glux, Berdadzor, Tchoxanc» ev ayln, ev ayln: Qani vor Berdadzory hamarecinq Kuraki vernahovity, harmar e aystegh: Akani mot karcel ev Gluxy:

Car erkiry gravum e Vostisu geti hovity kam Trtui mijin masy, sahmanakic e Sodqin ev erkusteq parspvac e lernerov. ankaskac harust e ayd vayry: Verohishyal bnakavayreri het sa vorpes gavarak chi hishvum, ayl Sodqi mi masn e, isk avann el arandzin e hishvum: Vor Sodqy Syuniqum e gtnvum, ashxarhagir Vardann el e vkayum: sranc kochelov anvanakic. «Sodqi gavary Cari erkirn e»: Ev menq harmar gtanq ays anunov kochel amboghj erkiry:

Yndardzak Car avany, vor grqerum ev ardzanagrutyunnerum gyugh ev gyughaqaghaq e kochvum, gtnvum e gavari haravayin koghmum, ayn vtakneri mijev, voronq Tartari mijin masum en hosum, harust ev argavand mi vayrum, vory dardzel e anshuq ev sakavamard mi vayr, ev vory petq e eghac lini ayd koghmeri hin ev glxavor sheny: Arajiny Grigor Magistrosn e talis gihi phaytya ekeghecu nkaragiry. Asum em qez, vor mer sephakan aghvanakan ashxarhum kar Car kochvac avany, ev inch vor asum em, katak che. Vaghuc vran atchel e gegheckates gihin, voric patrastvac qich syuner chenq tesel kocharanum, hast u uzhegh, erkar u geghecik geranner. ayn surb Hakobi vkayarann e: Tatchari amboghj guyqy kataryal e: taxtaknery, xoyaknery, syuneri patvandannern u gluxnery, drnery, semery ev hataky asum en, vor gihi ayd mi caric en patrastvac: Ayd gavari ayn tatcharum tesel enq naev yndhardzak srahner, mijancqner, voronc chenq handipel voch mi tegh, baci ayd tagavorakan qaghaqic»:

Aghvanqi mej e mtnum ev Cary: ayn zhamanak Arcaxy Aghvanqi tirapetutyan tak linelu pattcharov, vorin, yst ardzanagrutyan vkayutyaan, tirum ein Xacheni ishxannery ZhG-ZhD darerum, inchpes vor asum e Grigori ev Dophi vordi Hasani masin, vory linelov ayd koghmeri «ev bazmativ ayl gavarneri ishxany, amenic shat sirum er Car gyughy: qaj hayreniqn u pargevnery, voronq aryan ginn en:trvac hayoc tagavorneri koghmic: Petq e asel, vor na ayn voch miayn sirum er, aylev gegheckacnum er shinutyunnerov: iren gorcakic ev eghbayr unenalov Hovhannes arqepiskoposin, vory Haghpati arajnordn er ev shat shenqer er karucel ayntegh:

Sa yst Tadei vanqi ardzanagrutyunneri «shinec Getamej surb vanqy», vory nuyn Cari vanqn e avani haravum: geghecik mec ekeghecov, vory shat hin e, ev nra teghi u shinutyan masin vkayum e ardzanagrutyuny. «Ayn zhamanak, erb tatarnery tirel ein shat erkrneri, minchev ovkianos mec covn u Stambul, Pontosic minchev Ephrat gety tirelov gorozabar, mec harker ein pahanjum: neghutyun pattcharelov belorin, mecerin u phoqrerin matnelov mahvan u gerutyan: Ter Hovhannes Daphyanc, xghtchuk, tkar ev nvast hogi, ayn zhamanak, erb menq neghutyan mej einq, mer naxahayreric mez hraman hasav gnal mer arajin hayrapetneri atory: hrchakvac Haghpat vanqy ev dardzi berel mer harazat avag eghbayr, hrchakaavor qaj zoravar Hasani hayreni ev sephakan tuny, ekeghecun ev qahananerin sirogh nra vordi Grigorin, barehambav ir tikin Asphayin, vory Syuniqi koghmeri ishxan, mec koms Tarsayitchi dustrn er: Ev menq nayelov dzoraknerin, ur aysteghic, aynteghic hosum ein jrer, tesanq vor nranc mijev mi geghecik blrak ka, es havaneci, mta anapat u skseci karucel mi matur: Ev ayd npataki hamar ekav gavari ishxaan, mer eghborordi Grigory, vorn ishxum er naev shat ayl koghmeri ev kamecav karucel surb Astvacaciny, vorpes mijnord mez ev bolor qristonyaneri hamar: Es Ter Hovhannesi shinutyan skizby dreci ChZh 1261 tvin»:

Ir dirqi hamadzayn el stacel e Getamej anuny, vortegh vanqic araj eghel e vaghemi mi shen, qani vor Gegharquni (Cari mutqic mot 20 mghon heru) : ayd koghmeri vra ishxogh Vatchevanqi ardzanagrutyan mej Shapuh Bagratunin asum e, vor 903 t. vanqin e trvum Getamejy ayl chors gyugheri het miasin: Ardzanagrutyunnery misht ays anunov en hishum vanqy ev voch te Caric: Orinak, Xuti kam Tadei ardzanagrutyunnerum asvum e Hovhannesi eghbayr Garegini tor Sargsi masin, vorin trvel en shat vanqer «geghecik zangakner… Getamijum: Car gyughaqaghaqum, Ekeghecu shurjy kan tohmi ishxanneri xachazard gerezmanner, inchpes vor asvum e Xuti ardzanagrutyunum. «Getamejy mer gerezmanatunn e, mer paperic mez mnacac», ev 1430 t. Sayti tory: verohishyal Sargsi vordin tatchari drany mi mec xachavemi vra ardzanagrum e. «Astcu ognutyamb es: mer azgi mec ishxan, qaj ev haghtogh zoravar paron Shanshi vordi Saytis, Phoqr Syuniqi Akani, Haterqi, Handaberdi ev Geghama covakic minchev Shaaghvanq tegheri ters, PH-t (1430 t) . kangnecri mer hayr Shanshi xachy. Vovqer vor erkrpagum en, togh aghotqneri mej hishen»:

Ayl ardzanagrutyunner chen nshum, ev voch mi arajnord chi hishvum: Ev tvum e, vor erkar zhamanak shen chi mnacel vorovhetev ZhE dari kesin Xuti vanqi ardzanagrutyunnerum ishxannery (payazatnery) vkayum en, vor ayd zhamanaak ev dranum, ev Xatri «vanqerum mard chkar, vor araj kar ev shen er pahum»: Ev tohmy, vor aystegh minchev ut serund cuyc trvec, dranic ayn koghm chi hishvum aystegh, ayl khishenq Xachenum, naev ayl ishxanneri, voronq Xacheni sharavighi tchyugheric en, voronq tirel en Arcaxi arevmtyan ev haravayin koghmerin: Gyughaqaghaqi anuny hrchakvec, vory bnikneric meky ZhZ darum kochum e Phoqr Syuniq, inchpes ev Xacheny:

Hetaga darerum Car erkric ev avanic durs ekan anvani shat mardik, inchpes: Hovhannes Vardapety ZhZ darum, vorn aprec Tadei vanqum, merav 1583-in ev taghvec Syuniqi Vasakashenum: Nran anvanakic ev zhamanakakic Hovhannes Vardapet Careci patmichy, vorn ir zhamanaki ancqery patmum e minchev ZhZ dari verjin tarin, nra patmutyan mi masy tpagrvel e Araqel patmichi Patmutyan het, isk mnacac masy mez ancanot e: Matteos Sarkavagy: haykakan tpagrutyan hastatman hamar qrtnajan vastakneric meky, ZhZ dari kesin, 1655 t. galov Evropa ev degerelov Venetikum u Hromum, Dzernarkum u Amsterdamum karucum e tparan, vory bargavatchman hascrin Voskanyannery, vorovhetev anzhamanak mernum e Matteosy, 1660-in:

1250 t. Carum sksum e gorcel Davit anunov mi xabeba, aylandak mard, vory «chqavorneric ev aghqatneric er, pahum er nranc jraghacy… ev dranov kerakrum ir knojn u vordinerin...։ Sa xabvelov devic: sksum e qarozel, te Qristosy erevac iren ev asac, vor inqy petq e phoxi ashxarhy ev bzhshkutyun ani: Nran miacan urishnery ev sksecin taracel nra hambavy: nran kochelov Davit miaynakyac u sqanchelagorc: Ev brnutyamb xlelov nra tan dzitahanqi gerany: bardzr xach patrastecin, tnkecin ekeghecu drany, mortecin zvarak (arjar) ev nra msic, voskorneric, xachi tasheghneric, jraghaci koreki hatic, vorpes orhnutyan nshxarq, talis ein bolor uxtavornerin, voronq galis ein zanazan koghmeric: Nuyn bansarkun, vor hordorec nran, drdec amboghj gavarin: tghamardkanc, kananc, erexanerin, erecnerin, azat mardkanc, hivandnerin, cavagarnerin ayn hambavi hamar gnal nra mot, arajiny inqy keghcavorelov, voch mekin deraqristosin cher nmanecnum:

Na ayspes er qarozum. «Vov em es, meghavor mi aghqat, bayc Qristosy indz hramayel e qarozel: erkushabti ory pas paheceq, hayhoyanq mi tveq, ekeq, hambureceq indz, ev togh nerven dzer meghqery minchev dzer yoterord serundy»: Yst tarber tesaki hivandutyunneri: anum er naev ayl anmtutyun u xabeutyun, voroncov «bolori mitqy ir koghmn er gravum, ev aynqan mard er havaqvum nra mot zhoghovi, vor minchev angam teghy cher bavakanacnum: Ev qani vor amarva zhamanakn er, mardik, durs galov dashtern u sarery, gishery ayntegh ein mnum ev katarum ein zanazan chariqner..., ev shatery gnum ein yncanerov, voskov, arcatov, zvarakov, vochxarov…, ayl erecner ekan ev miacan nranc: harstutyan tiranalu npatakov: Mardik carayum ein nran, lvanum ein nra votqery ev jury shagh talis irenc u zhoghovrdi vra…, vory lselov Vanakan mec Vardapety, nra ashakert, ayd depqery patmogh Kirakosy ev urishner, zgushutyan u kshtambanqi gir grecin, isk Ter Grigoris episkoposy Dadivanqi arajnordy, ekav «shat qahananeri het ayn gyughy, qani vor ayn nranc temi mej er mtnum, xachov, avetarannerov ev, gisherayin pashtamunq katarelov, xabvac mardun kangnecrin mejteghum, vorpeszi terevs nra mijic durs elni pighc vogin: Ev erb nran harcnum ein, te inch e tesnum, asum er, vor erb beranqsivayr ynknum e erkri vra, erkric (Astvac) iren e erevum ev xosum ir het:

Apa episkoposn u erecnery vercnelov xachy, vory tnkel er xabeban, kamenum ein jardel: Sharzhvec amboghj bazmutyuny ev srerov u daganaknerov kamenum er spanel nranc, isk nranq, durs galov amboxi mijic, anecqnerov xist nzovum ein handgnoghnerin: Nrancic vomanq zghjacin, gnacin ev aghachecin episkoposin: ardzakel irenc anecqi kapanqneric: Ev ayn mardun tvecin nranc dzerqy: Ev erb tanum ein nran, handipecin garneciq, voronq galis ein mec drnic, ayn mardy nranc aghachec, vorpeszi nranq iren azaten episkoposi dzerqic, qani vor iren garneci er hamarum ev nranc azgakic: Na zhoghovrdi araj asum er, te inqy Arshakunineric e, hetevabar ir vordineric meky petq e lini tagavor, isk myusy: katoghikos, ev nranc vra petq e katarel surb Sahaki tesilqy: Aynuhetev episkoposy ayn mardun tvec nranc ev erdum pahanjec, vorpeszi na aylevs chmolorecni mardkanc, aha ayspes haziv veracav chary»:

Cari haravum nshvum e miayn Cipil gyughy, vory petq e lini menastani mot, ev nra anunov el petq e kochvi Isdisu getaky, isk hyusisum, geti dzax koghmum: Gyuney-Beyi arevmtyan koghmum, Qelshdaqn e: Nra hyusisayin koghmum Qelvatchirn e, voric hyusis: Serfinasy, sranic arevelq, geti aj koghmum: Chirqiny, voronc masin voch mi tegh chi avandvac: Indz tvum e ayd taracqum petq e lini hin Hgherks gyughy, ur E dari skzbin Geghama erkric ekav vomn tchgnavor Hovsephy, ceruni episkopos Mihri orhnutyamb ekegheci shinec ev ayntegh teghavorec surb Stephannosi, Gevorgi, zoravar Andrei nshxarqnery, voronq Tandziqi tchgnavor Mxitary berec Erusaghemic u Torosic: Dranc vra Hovsephy avelacrec naev Hovhannes Mkrtchi nshxarqnery, voronq berel er Gegharquniqi Puh vanqic: Ev vkayarany, yst Aghvanqi patmichi teghekutyunneri, shinecin vomn Phoqrik anunov hyusny ev nra vordi Hovhannesy:

Handaberdum, vorn ynkac e Tudxo getaki yndardzak hovtum, haravarevmtyan koghmerum ev aghbyurneri mot, nshvum en Pashdipeli ev Sheqerem gyughery, isk harav-arevelyan koghmum, haravic depi hyusis gnacogh hosanqneri mot: Galapuny, Irzan Ircan, ajic: Hirxijevany, dzaxic, aysinqn: arevmutqic: Aserixy, Qyapepashin, Chayqendy, Hatchisumlun: Sranc mot en gtnvum taq jreri anvani baghniqnery, voronq nshum e Apiqerm (jermajrer) anunov parsik vomn ashxarhagir: Dranc teghy nshum e Kirakosy Davit xabebayi patmutyan mej. erb Cari masin e, te ayn petq e lini «Handaberdi mot, vortegh Jermukn e»: T dari hnaguyn patmichy evs nshum e nuyny ev nra mot el: Handun, vory Vaykuniqum e, mek gyugh el ka ays anvamb, qani vor Atrnersehi: Sahl Syuni Haykazni vordu: Aghvanic harstutyan zharang Aprsamiki het phesayanaalu masin asum e. «shinum e Hndu berdy ev ir aparanqy, Vaykuniq kochvac gyughum, vortegh gtnvum en arqunakan baghniqnery»: 900 tari heto Vaykuni avazaki dastakerty kam gahy phoxelov Syuni-Aghvanqi ishxanutyan nor atorov: na erkar zhamanak chkaroghacav vayelel xaghaghutyan mej, qani vor Bughan ayl ishxanazaunneri het miasin nran el geri tarav Samara, vorteghic shat tariner anc na veradardzav: Erkramasi payazatnery minchev ZhE dari kesy, inchpes cuyc tvec Saytini ardzanagrutyan mej, kochvum en naev Handaberdci vomn Sasnan: nver talov vanqin ir kin Mahani hishatakin: Ayzhm ayd berdi teghy chi nshvum, bayc es karcum em, vor ayn petq e lini Chayqendi mot, aysinqn: Vaykuniq gyughy:



BERDzVoR, ZAVE, QUSTI-PhARNES,
PhARISVoS GAVARNERY, ZEVA BNAKAVAYRY (VITchAK)

Kurani dzorahovti arevmtyan koghmy: Kuraki patsparany, vory kazmum e Mrav leran aruelyan koghmy kam, Ayrum ev Chlaberd gavarneri anjrpety, im karciqov, hin Berdadzor gavarn e, teev bazmics asacinq, vor Ayrumi mej e mtnum, bayc chenq karcum, te na amboghjovin amphophvum e nranum, qani vor Arcaxi hin voch mi ayl gavari mej hnaravor che ayn teghadrel, qan Berdadzori, vori anunn el petq e bxecnel teghi bnutyunic, b azmativ amrocneri u xor dzoreri qaraphneri arkayutyunic, bayc ashxarhagri shat tchrinaknerum ev patmichneri mot Berdzor e anvanvac, vorn ayl imast e talis: argavandutyun: Sakayn karcum em, vor ayn hnchyunakan kam barbarayin aghavaghman ardyunq e:

Yst Xorenacu, ayn petq e lini Vaykuniqi mot, nran kic, vory Aghvanqi ashxarhagrutyan mej nerkayacvum e aveli erkar dzevov: Ayd nuyn bany hastatum e naev Aghvanqi Patmichy: ayn daselov baghanikecineri koghmic nvatchvac gavarneri sharqy. «Verin Vaykuniqy, Berdzory, Sisakany ev ayln»: Sranq gavarneri nvatchumic araj, 830-in aspatakelov «srerov u nizaknerov kotorecin Berddzor gavari avannery: Urecy, Karnakashy, Hakarin, Taphary»: Ayd pattcharov Stephanos Ablasaty berec Baban brnakalin ev kotorec nranc, bayc iren el davecin: Sakayn dranc anunnery kam teghy indz canot chen:

Erkramasi elqi koghmum nshanakvac e mi phoqr gavar, vory hnum krum er Zave anuny: Ayn Xorenacin chi hishatakum, ayl teghadrum e Aghvanqum, miacnelov Hayastanic, Utiqic, Arcaxic gravac qsan kam qsanchors gavarnerin. «Shikashen Grdman, Koght, Zave, Qusti-Pharnes ev ayln», vory patmutyan mej voch mi angam chi hishatakvum, ayl minchev ayzhm haytni e Zeyva anunov ev petq e lini nuyn koghmum, Ghara-chay kam Kuran geti mot: Ayn hangamanqy, vor ayzhm el ayd gavary ynkax e negh shertov, inchpes hnum, vkayum e nra: Qusti-Pharnes mec gavari mi masy linelu masin: Ayn petq e gravi hishyal geteri hovity, vory ev hastatvum e patmichneri koghmic. ayn drvum e nuyn gavarnerin kic: Ayspes, orinak, ayd bany hastatvum e verohishyal ashxarhagri ev Aghvanqi patmichi koghmic: Na Sahak Sevadayi masin asum e, vor T darum na tirel e Gardman ev Qusti-Pharnes gavarnerin, qani vor ayn zhamanak Gandzaky amur ev anvani petutyun cher, ev yndardzak Gardman gavary ir tirapetutyan tak er arel naev ayzhmyan Gandzaki gavary, vorin haravic sahmanakic e Qusti-Pharnesy, arevmutqic: Mec Koghmanqy: Ev «Miqayel episkoposy Mec Koghmanqi ev Qusti-Pharnes nahangi», aysinqn: ayd erku gavarneri, vorpes mek amboghjutyan, episkoposn e:

E darum ayd teghanuny nshvac ka ayd taracutyan ev mec ishxanutyan mej:
Ays gavary aravelapes caghkum u hzoranum e Zh darum, el aveli hrchakvelov ZhG darum, bayc takavin voch te Qusti-Pharnes, ayl Pharisos anunov: Ankax anunneri nmanutyunic kam tarberutyunic, patmakan nshanneric petq e entadrel, vor ayn mievnuyn gavarn e: Qani vor Vardan Patmichn asum e, te Mam tikiny ekel e Pharisosi ishxan Grigori mot ev nranic xlel Shamqori gavary, vorn ir teghum hishecinq: Dranic el haytni e darnum, vor ayn Pharisosi mi masn er kam el nran kic er: Mxitar Goshn asum e, vor Gandzaki mec erkrasharzhi zhamanak sharzhvum en shat tegher «Pharisosi ev Xacheni gavarnerum», voric petq e entadrel, vor Pharisosy ynkac er Gandzaki ev Xacheni mijev: Asoghiky Gagik A-i masin asum e, vor na tirel er «Pharisosi, Xacheni, Vayoc dzori sahmanneric sksac», vorn skizb e arnum arevmutqic: Vaykuniqic ev, dzgvelov Xachenin zugaher, hasnum e erkramasi sahmanin: Ev nuyn inqy ayl tegherum asum e: erkramasi tagavorneri veracman masin: Gagiki (ory tirel er ayd vayreri sahmanamerdz shrjannerin) ev Gandzaki tirakal Phatluni masin, voronq krvelov mimyanc dem, meky myusic xlum er erkramasy: Da evs apacucum e, vor ayd erkramasn ynkac er ayd erkusi ishxanutyunneri mijev: Pharisosi ayd tagavornery nuyn Aghvanqi tagavornern en: Syunyac azgakannery, voronq Zh dari kesin krkin phaylecin arqayakan pharqov:

Irenc anvany nor pharq avelacrin arqayakan pharqov: Irenc anvany nor pharq avelacrin Seneqerim ev Grigor eghbayrnery, voronq mahacan 1003-in «ev nranc erkramasy krvov irar mijev bazhanecin Hayoc Gagik arqan ev Gandzaki amira Phatluny», vory, yst Vardani, brnec Philipein: ir barerar Grigori vordun, hor mahic heto spanec nran ev aydpisov tirec erkrin: Sakayn nuyn ceghic krkin boghbojec ishxanneri ev tagavorneri tohmy Aghvanqum ev Xachenum, inchpes cuyc ktrvi arajikayum: Ev dranov isk shat parz kerpov apacucum e, vor ayl ein Pharisosi harstutyan tagavornery, ev ayl: Syunyac Bagha harstutyany, teev nranq xnaminer ein ev serum ein Aranyan nuyn ceghic: Ev erb nranq nahanjecin Xachen, Pharisosy Gandzaki tereri ishxanutyan tak ynkav ev ZhA-ZhB darerum ayn hishvum e vorpes ayd nahangi mi mec masy: Aynteghic durs ekan hoyakap mardik: Aghvanqi mi qani katoghikosner ev taghandavor Hovhannes Sarkavag Vardapety:

Vrac patmichy aveli vagh, ayn e: mer Artashes Arshakuni arqayi oroq, hishatakum e Pharisosi dury, voric durs elan, asum e, vracinery ev kovkasyan aspataknery u Vanandy, Bvaseny, Naxijevany avereluc heto, anmijapes ancnelov Kur gety, gnacin Kambej: Bayc es chgitem, te inch teghi e hamapatasxanum ays dury: Ayd hin gavarnery kam Kurani hovtum gtnvogh mi masy ayzhm gtnvum en Chrberd mec gavari hyusisayin koghmum ev hamarvum en arandzin bnakavayreri (vitchak), otar lezvov Ikirmiteort (qsanchors) : «nranum nuynqan gyugh linelu pattcharov», dranic tvum en naev Zevan kam Zeyvan ev mez canot hin u nor nshanavor shat tegher:

Ashxarhacuycum Mravi arevlyan storotnerum nshvum e nor Pulanyg menastany, vory, chgitem, kochum en nahatakvac havatacyal Tatari anunov, te mi ayl kapakcutyamb, kam el guce aghavaghvac e ayd anuny: Nra mot, lerneri storotnerum, Kuraki vtakneri mot en gtnvum Puzlugy, Monashity, Ergen ev ayln, voronq, tvum e, qsanchorsic en, voronc mi masy averak e u anmardabnak: Dranq goyutyun en unecel ancyal dari verjin ev daris skzbin, voronc tirum ein haykakan arandzin ishxanner (meliqner), ev card haytni e Phridonyanneri anvan tuny:

Sranc mot, aveli heru lernerum, Kuraki ev Kurani anjrpetnerum e gtnvum Beris gyughy, vor, karces, Pharisosi bun teghum e, vori anunov el ayd koghmerum asvum e ayzhm amayi qaghaqi teghy: Hneri mot ays anunov qaghaq kam avan chi hishatakvum, npatakaharmar e ayn karcel gavari anunic ev aydteghic el: Sarkavagy: Bayc nranq Zh daric hishum en Pharisosi vanqy, vori korcanman zhamanak arajnordn er Petros Vardapety: Na yntrvec Aghvanqi katoghikos ev tasnerku tari anc «hrazharvec atoric, ev nran hajordec Pharisosi vanakan ter Movsesy»: Ev minchev ors ayn tchgnavorneri amayi menastann e:

Berisic hyusis e gtnvum Relyadly, arevelqum, Kurani dzax aphin: Gharachinar mec gyughy (Sev Sosi) ajic: Ghara-yaqan, Berisi harav-arevmutqum, nuyn Kurani mot: Agtcha-qend erku gyughery, voronc mot e gtnvum Manasbek avany, hyusis-arevelqum, Chrberdi u Tchevanshiri sahmanmijum: Zeyvan kam Zeyvaly: Ayn ynkac e Kurani ajakoghmyan mi vtaki mot, mi argavand vayrum, vory ir anunov el kochvum e, ev dranic el cagum e gavari Zavehin anuny:
Ashxarhacuycum aysqan ban e nshvac Pharisosi hrchakavor gavari masin, vori pharqn u anuny aveli hin en, qan naxord nshvacnery:

Ays bnakavayri hyusisayin koghmum, Kurak geti mot petq e phntrel Zarduni dashtaki teghy, vortegh nahatakvec S.Eghishe araqyaly Gisic galu tchanaparhin. «dicamol krapashtneri zoharani teghum nahatakvec, ev haytni el che, te um koghmic katarvec (nahatakutyan) gorcy: Ev ayntegh, mahapartneri phosi mej ynkav nra patmakan nshxarqy ev cackvec ayn teghum, vory erkar zhamanak Homenq e kochvum»: Haysmavurq girqn asum e, vor voch te nshxarqnery, ayl henc inqy: surbn ir mi ashakerti het miasin «ynkav mi shat xor ev tunavorabnak phosi mej: marmnov shat ayl charagorcneri het»: Nshxarqneri masin asum en, te dranq haytni en eghel Vachagani zhamanakneric, isk yst Patmichi «shat zhamanak anc astvacavax mardkanc tesilq e erevum, ev mi xumb galis e phosi mot u ayntegh tesnum irar vra kitvac shat voskorner: Nranq arhasarak tarakusecin, bayc dizecin ev gishernery aghotqnerov hskecin ayn: Ev aravotyan mec erkrasharzh, ev ayntegh egheghnery ynkan getnin: Anapatum bardzracav uzhegh qami ev ansurb mardkanc voskornery sphrec amboghj dashtov mek, isk teghum mnacin miayn araqyali nshxarqnery: Urekan gyughi mecaharust vomn Stephanos qahanan haphshtakec nra miayn gluxy, atchaparelov nstec ir erivarn u heracav: Erb bazmutyuny ynkav nra hetevic, mtamac maraxughy phaylatakumnerov nranc mijic ancnelov, sarsaphecrec nranc, voronq veradardzan havaqateghi: Tesilqov haytnvac surb Eghishayi nshxarqnery taran, teghavorecin Urekan avanum, vortegh drvec nra gluxy surb qahana Stephanosi dzerqov: Aynuhetev aynteghic teghaphoxecin Ners-Mihri surb vanqy (Uxt), vorn ayzhm kochvum e Jrvshtik, vory nuyn inqy Eghisha araqyaln e: i phars amenakal ter Astcu:

Erkar zhamanak ancneluc heto barepasht Vachagany Eghishayi nahatakutyan phosi vra hushasyun kangnecrec: Ev arqayi senekapety, arandznanalov ayntegh, ir kyanqin verj tvec ayd hushushasyan vra»:
Ayd phosi teghy, ayn e: Homenqy kam Aghvanqi phor Virapy ayzhm chi hishvum, bayc Urekann u Jrvshtiky haytni en: Arajiny Horik e kochvum, vory gtnvum e arevmutqum, Zeyvayic el shat heru: Ayn Urekn e, vory pahel e hin anuny ev voch te ayn cagum e «hyur ek» dzevic, inchpes karcum en teghacinery, vorpes te ayntegh gisherov hyurnkalvel e Vachagan arqan: Inchpes vor anhayt en srbi nahatakutyan hangamanqnery, nuynpes ev anhayt e nshxarqi arajin gyuti zhamanaky: Tvum e: Vachagani zhamanak kam nranic heto ayntegh karucvum e Gtavanqy, aysinqn: Gyuti vanqy: Gyuty eghel e Vachagani oroq, inch-or meki karciqov:489 t. ev septemberi 29-in: yst Haysmavurqi: Asum en Gyut e kochvum ayn gyughy, vortegh Vachagani zhamanak haytnvecin nshxarqnery. da hishum e naev Gyuty vanqi vanahayry Eghia katoghikosi zhoghovum, Aghvanqum. ardyoq sa verohishyal Pulanyg vanqy che:

Horikum minchev ors kangun mnacel en 1279 t. karucvac mi ekegheci ev 1284 t. karucvac zhamatuny, inchpes vor cuyc en talis ardzanagroghnery. Meky grum e. «ChIY 1279 tvin, ter Stephanosi qahanayutyan oroq. ays ekeghecin karucogh ter Hovhanesin, ir cnoghnerin, eghbayrnerin hisheceq hanun Qristosi»: Myusy grum e. «ChLG 1284 tvin, ashxarhakal Apagha xani tirutyan, ter Stephanosi hayrapetutyan ev Noradeni, Sradeni, Garapijini ishxanutyan zhamanak, es: ter Havhanness, shineci gavity: i hishatak indz, im cnoghneri ev eghbayrneri»: Ekeghecu shurjy kan tohmik mardkanc gerezmanner, voronc tvum naev Beklar ishxaniny, nra mot el: verjin zhamanakners nshanavor mardu: Meliq Adami qarashen aparanqy: Ekeghecu sahmanum kan naev bazum ayl shenqer:

Gtavanqic pakas che naev Ners Mihri vanqy, vory kochvum e Nersmihrakan miabanutyun (uxt), ur Vachagany teghaphoxec srbi nshxarqnery, vori hetevanqov el nra anuny yndhanrapes S. Eghishe e kochvum: Indz tvum e: Ners Mihr ishxany vanqy karucoghn e, ev terevs erkar zhamanak verakacuner nshananakvecin nra ceghic ayd teghi hamar: Ayd e pattchary, vor nranq kochvum en vanqi vanahayrer, inchpes orinak, srbazan Qshiky: Eghia katoghikosi oroq, Y dari kesin, Gtavanqi vanahayry ev urishner: Ayn masin mez qaj haytni en dardznum Aghvanqi katoghikos Simeqvni ayn kanonnery, voronq sahmanec Eghian, yst vori «shateric trtunj em lsum, te shat tegherum ekeghecinerin vanakanutyamb handerdz zinvor mardik en tirum, voronq irenc char gorceri pattcharov arzhani chen ekegheci mtnelu, ur mnac ekeghecakan hasuytn u hacy utelu: Ayd masin el Ners Mihri vanahayr srbazan Qshiky grel e, te aghvanic ishxan Varaz Trdaty mi phoqrik gyughak e tvel surb Xachis: spasavorelu ir hogu phrkutyan hamar, isk ayzhm Phusan- Veh anunov hecyaly, anarak kyanq varelov, gracy mejtegh e berum, te Aghvanqi ishxany iren e tvel ayd ekeghecin vanakanutyamb, vorpeszi inqy hog tani…: Ev togh Phusan- Vehy chtiri ayd ekeghecun: yst surb hogu hramani»: Eghia katoghikosy zhoghovi kanonneri ays pattcheny tvel er Qshikin: pahelu, inchy ev na katarec:

Shat hin e vanqi Jrvshtik anuny, vorov ev minchev ors kochvum e: Ayn gtnvum e nuyn Horiki arevmtyan koghmum, dzhvarancaneli dzoramijum, vori pattcharov el anapat e kochvum: Ayd vanqum, asvum e mi hishatakaranum, gtnvel e Tiramor veraphoxman patmutyuny, vory Qertoghahayry ev Mandakunin hratarakecin: Pahpanvel en ZhG darum karucvac shenqery: Ekeghecin phoqr e ev karucvac e kanonavor dzevov, anmshak mec qarerov Vachagani dastakerti himqi vra hetevyal ardzanagrutyamb. «VoGhD 1245 tvin es: surb miabanutyan Serob sarkavags, naxkin himqi vra shineci surb Araqyal vanqy. Dzer aghotqneri mej hisheceq»: Gavity evs anshuq dzevov e shinvac, 1264-in, inchpes vkayakochum e ardzanagrutyuny. «ChZhD 1264 tvin es: Xachaturs, astcu kamqov shineci ays zhamatuny, arajnordutyamb ter Simeoni. Aghachum em: hisheceq hanun Qristosi»: Serobin ev Xachaturin ognel en ev urishnery, in chpes vor grum en. «Menq: Araqel vardapets ev Jahan ishxani vordi Teodoross, Astcu ognutyamb karucecinq ays ekeghecin ev zhamatuny: i hishatak mez ev mer cnoghneri»:

Kan ev ayl hamarot ardzanagrutyunner, inchpes:
A. «Es: Grigors, Astcu kamqov shineci Utapat ekeghecin, avetaran gneci ev Qert hoghamasy nvireci surb miabanutyany: Arajnord ter Simeony ev miabannery Hambardzman toni zhamanak erku zham patarag arecin»:
B. «Es: Serovb qahanas, Astcu kamqov ereq girq tveci surb uxtin: Arajnord ter Simony ev miabannery Barseghi toni artiv patarag katarecin»:
G. «Es: Davits ev im amusiny miabanecinq surb uxti het ev xach nvirecinq: Araqyalneri toni zhamanak mez hamar ereq patarag katarecin»:
D. «Menq: Araqel Vardapets, Shrvani tor ter Matteos episkoposs, Tchhanshi vordi Tirans, Astcu kamqov shinecinq ays ekeghecin, salecinq zhamatuny: i hishatak mez ev mer cnoghneri. JCY 1509 tvin»:
Z. «Es: Hovhanness, Astcu kamqov miabaneci surb Araqyalin, ays surb nshany tveci avag ekeghecun, Simeoni arajnordutyan zhamanak, ev miabannery Ghazarosi tonin erku zham patarag tvin: Kataroghnery orhnven Astcu koghmic. ChXA 1292 tvin»:

Mi ayl ardzanagrutyun el grvac e mi phoqrik maturi masin, vortegh hangchum e barepasht Vachagan arqan, vori shnorhiv Aghvanic havaty dardzel e hastatun u pharavorvac: Maturi vra grvac e . «Sa e Vachagan tagavori hangisty. Togh Astvac voghormi hayrapetin, nra cnoghnerin ev nranc, vovqer shinecin ays ekeghecin ter Simeoni ajnordutyamb. da ChLE 1286 tvin er»: Gavtum kan urish tapanner el, dranc tvum naev 1656 t.otarneri koghmic spanvac Meliqset arajnordi tapany: Menastany shrjapatvac e qarukir parspov: Kangun en mnacel senyaknern u yndardzak seghanatuny:

Jrvshtikin motik, qarqarot tegherum kan mec sheni averakner: Ayd sheny mayraqaghaq en kochum: Nra mot en gtnvum Meliq Adami qarashen geghecik aparanqy ev mi matur: karucvac Phaxradini ishxanutyan ev Suqiasi arajnordutyan zhamanak, 1260 ChT tvin, voric el parz e darnum, vor ayd teghum eghel e menastan: Indz tvum e, vor Hers Mihrin motik petq e eghac lini ev Husephi vanqy, vori vanahayry Eghia katoghikosi zhoghovi zhamanak hishatakvac Grigorn er:



GYULISTAN-RVoSASTAK

Kurani ev Tartari mijov hosum e dzknaber (karmraxayt) Intche gety, vory, inchpes indz tvum e, bxelov Mravi arevelyan blurneric, ancnum e Utiqi Tchevanshir gavary: Bayc chi nshvum nra getaberany, ayn e: Kur getn e taphvum, te mi ayl tegh: Hark e mtacel, vor hnum ayn petq e eghac liner Qusti-Pharnesi kam Mec Koghmanqi mi masy, voronq Aghvanqi gavarneri mej en mtnum: Orinaki hamar, verogryal Zaven kam Rosastaky, vory Aghvanqi patmichy hamarum e Mec Koghmanqi mi masy, ashxarhagri mot nshvac e Utrustak kam Votrostak sxalagrutyamb: Antarakuys ayn petq e ynkac lini Tartari ev Intchei mijev, bayc te dra amboghj hovity Arcaxi vor masn e gravum, chgitem:

Mijin darerum, erb aylazginery irenc dzerqy gcecin ays taracqy, ayn kochvum er Gyulistan, vorpes ev minchev ors e kochvum, geti dzax aphin gtnvogh berdavani het miasin, vorn ynkac er Agtchaqend gyugheric harav:
Xtravanqi mi ardzanagrutyunum Golastyan e kochvum: Asvum e naev ZhB dari skzbi ayd koghmeri arqayazn ishxan Vasaki masin, vory, gnalov ayntegh, azatum e ayn otarneri dzerqic ev ayntegh bnakecnum ir vordun: Ayntegh bervum e mi mec xachvem, vori vra el ardzanagrvum e ays bany:

Arcaxum, Intchei hovitnerum, yst Jalalyani, depi dzoramej ynkac getaphin, nshvum en tchgnavorneri: Radipeki anun vov amayi vanqy, isk gavari sahmanum, Gyulistanic aveli hyusis-arevelq: Talishi ishxan Hovsephi vordin, vory 1657t. ir kin Heriqnazi het miasin ognum e norogel surb atori erku ekeghecinery: Sranc ceghic en serum ZhY dari anvani ev qaj mardik: Meliq Havsephy ev Meliq Beklary: Talishic hyusis nshvum e Turus gyughy:



ChARABERD (ChLABERD) Mec KVoGhMANQ GAVARNERY

Yst ayzhmyan varchatntesakan bazhanman: grete Arcaxi kesy gravum e Chlaberd mec gavary, vorin sahmanakic en hyusisic Ayrumy, skzbic: Tchevanshiry, haravic: Varandiny, arevmutqic: Zangezury: Minch ayzhm mer nkaragracnery: Pharisosy, Zevan ev Gyulistany, ynkac en nra hyusisayin koghmum: Nra mijin masy: Trtu kam Tartar geti mec hovity, Charaberdi bun taracqn e, vory hnum amur berd er: hishatakvac E dari skzbic: Inchpes kareli e gushakel patmutyunic, ZhA ev ZhB darerum, Aghvanqi tagavorneri tulacman zhamanak, Chlaberdy hasnum e bargavatchman, yndardzakman ev kochvum Tcharaberdi ashxarh: Ayn zhamanak sa eghel e Pharisosi ev Xacheni mijsahmany, voronq ayzhm amboghjovin mtnum en nra mej:

Yst Arcaxi vaghnjakan trohman: bun Charaberdy Qusti- Pharnesi kam manavand Mec Koghmanq gavari mi masn e, vori sahmany Trtui hyusisayin kam dzaxakoghmyan aphern en, terevs mi negh shertov ayn koghmn ancac, haravayiny: Meciranqy, vory hetagayi bun Xachenn e, aysinqn: Vaykuniqi arevelyan ev Tartari haravayin koghny, vori masin kxosenq storev:
Ays Meckoghmanq gavary, vory haytni e naev Meckuniq kam Mecuniq anunnerov, hnum arcaxakan shat marzeric aveli nshanavor er ev nuynpes petq e bnakecvac eghac liner qaj ev ereveli mardkancov, voric el petq e bnakecvac eghac liner qaj ev erevli mardkancov, voric el petq e stacac lini Meciranq anuny: Ayn achqi e ynkel naev amrutyamb, patmichy ayn anvanum e dzorerov ev antarnerov shat harust vayr, teve nuyn patmichy grum e, vor honery E dari kesin aspatakel u averel en ayn, vori masin shutov kpatmenq:

Ev sa yst ir gravac dirqi Mijnarcax gavar e kochvum: Ayn uner hin ev arandzin episkoposaran Taghdzanq kochvac teghum: Hishatakvum en hetevyal episkoposnery:
Z dari kesin Ghevondy, E dari kesin Davity, nra hajord Israyely, Misayely, Davity, vory 768 t. katoghikos nshanakvec, vory 877t. katoghikos nshanakvec, Sahaky, vory katoghikos er Zh dari arajin kesin:
Qusti-Pharnesi episkopos Misayeli (ete tarber lini Israyelic) S. Xachin dzonac nerboghy hasel e mez:

T dari kesin Mec Koghmanqi kes masin ishxum er qaj Apumusen, vory herosacav Qshit leran vra: Dranic heto, Pharisosi ev Tcharaberdi bargavatchman zhamanak, grqerum ayd anuny aylevs chi erevum, bayc hetaga darerum noric lsvum e: Ayn minchev ors arandzin ishxan e karavarum: 1722 t. Xachenic ayntegh ekan lekery ev aspatakecin, isk erkri ter Tarkanghuli sultani tor Qalp-Ali-Beky phaxav Car erkir ev apa, ir vordun vorpes patand nranc talov, verjy tvec aspatakutyany ev veradardzav ir teghy:

Mravi arevelyan koghmum ynkac en gavari erkaynanist lernery, voronq grete dzgvum en Tartarin zugaher, ev drancic sksvelov mi vtak, nuyn yntacqov sharzhvelov depi arevelq, mianum e getin: Xarnarani mot e gtnvum hin u anvani Charaberdy.ayn nax aydpes e kochum Kaghankatvacin, isk heto Goshy kochum e Tcharaberd, nranic heto minchev ayzhm gavary kochvum er Chlaberd, Chlberd kam Chrberd: Isk berdn ayzhm kochvum eJrberd, naev Jermuk, ashxarhacuyci qartezum: Atchumrug gale: karucvac qare mi bluri vra, vorn anmatcheli e ereq koghmeric, isk chorrordy amracvac e getov: Ays amrocn ehasnum E dari skzbi Aghvanic Viro katoghikosy, vory azatvel er parsic kapanqneric, Xosrovi spanutyunic heto ev, handipelov honeri kam xazarineri arqayaordi Shati aspataknerin, katoghikosn «ir mot e havaqum bolor mecamecerin, ayd mec erkri tagavorutyunneri vordinerin, gavarapetnerin, gyughapetnerin, qahananerin, dpirnerin, voronq ayn zhamanak gtnvum ein ayntegh: Charaberd amrocuim», ev xorhrdakcec u gnac Partav, Shati mot:

ZhB dari kesin aprum er toghan anunov meky: Dari vordin, Tcharaberd erkri ev nuyn dghyaki ishxany, vory gorozanalov kamecav tirel Aranin ev krvec vomn Turqmani het Herqn berdum u spanvec: Otar brnakalneric heto ayd berdin tirecin Xacheni ishxannery, bayc nrancic ayn noric xlum en turqern u vracinery, minchev vor tatar Sartax xany ayn veradardzrec mec ishxan Hasan Jalalin, vori hayreniqn e hamarum zhamanakakic Kirakos patmichy ZhG dari kesin: Dranic heto grqerum aylevs chi hishatakvum Charaberdy, vory hetaga darerum marteri zhamanak shat angam amur apaven e eghel:

Charaberdic mi phoqr arevmutq, leran storoti mi dzorum e gtnvum Eric-Mankanc kam Danieli vanqy, vory ashxarhacuyc qrtezum grvac e Qiberdi Veli vanq anunov, vori masin hishatakutyunner kan miayn ardzanagrutyunnerum: Ayn karucel en Aghvanic Simeon katoghikosn u nra eghbayry ZhE dari erkrord kesin: Ayn kangun menastan e: qarov sharvac senyaknerov, parzunak qarakusi ekeghecov… erkar ev layn chors syuneri vra: Ekeghecu dran pateri vra kan ardzanagrutyunner.

«RTch tvin, Parsic mec arqa Suleyman Shahi zhamanak, es: Simeons, Astcu shnorhiv Aghvanic katoghikoss, shineci ays ekeghecin im harazat eghbayr Ignatios Vardapeti het miasin. menq mecashenci Sargis qahanayi vordinern enq: Dzer aghotqneri mej hisheceq, nor Sioni vordiner, terunakan drnov mtnelis ev elnelis. Amen»:

Isk xorani tchakatin chaphacoyov grvac e.
«Karucvec nor uxti pataragi
Ev pharqi tatcharn u Astcu tan
Nvirakan ays harky,
Vory Ter Hisusy mez avandec.
Ayn karucvec erku harazati
Simeon katoghikosi ev Ignatios Vardapeti
Ev shat ayl ashxatoghneri koghmic:
Kyanqi divani mej grvac e,
Vor suyn ekeghecu karucumn
Avartvec Hayoc RTchZhG tvin:
I phars antchar Ter Hisusi:
Vovqer aghotum en ev erkrpagum,
Ughghamtoren togh ays nkaten:
Ev mer andzanc, el aravel mer marmnavor
Cnoghneri: Sargis qahanayi, mer mor
Ev ayl ashxatoghneri hamar
Toghutyun xndren»:

Yst Jalalyan orinaki: ays RTchZhG 1664 tvakany bacahayt sxal e ev verevum asvacin hakarak u anhnar, vorovhetev ayn zhamanak vaxtchanvac er Simeony:
Pati aj koghmum grvac e. «Ays ekeghecin karucogh varpet Usta Sargsin hisheceq hanun Qristosi»: Isk nra koghqi ardzanagrutyunum vanqi veraberyal hishatakvum e. «Mer ashxatanqy avarti hascrinq: astvacaserneri u voghormacneri mijocov u ognutyamb. Surb Daniel margarei ev ereq surb Manukneri patvakan nshxarqnery, voronq drvac en aystegh, mecamec hrashagorcutyunner en katarum: Aystegh ayn karucvec mer phrkutyan, mer bazum meghqeri toghutyan, mer hogevor u marmnavor cnoghneri, inchpes naev bolor ashxatoghneri hamar. mez ev vanqi miabannerin hisheceq dzer surb aghotqneri mej»:

Kaskaceli e nshxarqneri masin eghac ays tegheri avandutyuny, qani vor, mer karciqov, srberi marminnery erkar zhamanak mnacel en Babelonum, heto tarvel Kastandnupolis, aynteghic phoxadrvel Venetik ev apa bashxvel Evropayi tarber koghmerum:
Ayd Mecashen gyughy, ete nuyny che, apa indz tvum e, vor ayn Xotorashen gyughi mot petq e lini, vory mot e vanqin ev ayzhm amayi e. qani vor ekeghecin karucogh Simeon katoghikosy kochvum e Xotorashenci ev Charaberdci: Ays gyughic er naev myus Simeon Katoghikosy: arajin azgakicy, vory mertav 1810t.:

Ays erkramasum urish gyugher chen nshvum, baci Charaberdi arevmtyan koghmum, Tartari aphin nshvacneric, aranq en: Gharapulagy, Tankur-Lulupeyy, nrancic aveli verev gtnvogh Hasanrisy kam Hasanarisy, vory terevs cagum e Jalalyanc Hasan ishxanneri anunneric: El aveli verev, hyusisarevmtyan koghmum Tartari mi vtakin e mianum Uzatchygy: Bayc mer naxninery ays Mec Kaghmanq gavarum nshum en naev ayl nshanavor vayrer u depqer E ev E darerum: Ayd aveli hrchakavor vayreric e Astghablur lery, vory minchev ayzhm tchanachvum e ayd anunov. da geghecik anun u bnutyun unecogh mi arandzin, caghkazard blur e:

S. Mesropi Gisic mekneluc ev nra mahvanic heto, vori masin ir teghum xosecinq, nra mnacac ashakertnery gnalov Erusaghem, aynteghic vercnelov srberi nshxarqnery ev bazum surb spasqnery, naev irenc arajnord Atanas anunov vardapetin u erku ayl qahananeri, veradarnum en ev, hasnelov Meckuniqi dzorery «Tchanaparhi kirtchum erku xmbi en bazhanvum», inchpes asum e patmichy: Da evs cuyc e talis, vor ayntegh, Mrav ev Charaberd lerneri mijev, terevs nuyn Pharisosi darpasi mot lernancq e eghel: Mi gundy nstum e «ayn teghum, vorin Astghablur en kochum, vory gtnvum e hyusisayin koghmum, isk erkrord gundy banak e dnum Trtu geti ayn koghmum, Chghax kochvac antaarapat puraki hovtum, vorovhetev uxtov mimyanc Xostacel ein ayd teghum katarel amenasurb Zatki tony»:

Ev eghav, vor ayn zhamanak honery mec hrosakaxmberov sharzhvecin depi arevmutq, voroncic mi hzor gund, Kur getic ancnelov Utiqy, voroncic mi hzor gund, Kur getic ancnelov Utiqy, «aspatakec Meckuniqy: Avazakneri hambavi dzayny lselov: erusaghemyan chghaxabnak gundy, bolor nshxarqneri masunqnery amphophelov arcatya erku koghovneri mej, taqcnum e hoghi mej: Ev iskuyn hasnelov orhasakan ayn guzharku aghmuky, anxusapheli tarakusanqy, taracvelov hoghmacayt andzrevi nman ev ancnelov covi aliqi nman, hasnum e Astghablur: Nranq, chkaskacelov ayd erevuytneri vra, hankarcaki handipum en anxna sri xocotman: Ev gravelov vosku ev arcati spasqnery: surb nshxarqnery xarnixurn kerpov crum ein bluri vra ev ayntegh nahatakum qahananeri avagin: eraneli Atanasin, isk mnacacnerin gerum ev ayd nuyn teghum el phakum en», voronc het el «Utiqi gavaric Taguhi anunov mi knoj, vory ayd erkri bnik azatneric er, Bagin gyughic», vorin hyusisi zoravary kamenum er arnel knutyan:

Gavary gereluc heto, (ishxany) vercnum e nran, nahatakvacneri ynkernerin ev berum e nuyn Astghablur vayry u ir spasavorneri het miasin aghachanqov, sparnaliqnerov hordorum knojy: hnazandvel: Erb chen karoghanum hamozel hamar Taguhun, nra dzerqery kapum en etevy u nran mazeric qarsh talis anapatum antari sur phsheri vrayov: Xphum ein nra demqin ev marminy amboghjovin patarotum, dranic heto suserov ktrum en eranelu gluxy: Ayspisi krvi e handipum surb tikiny ev Qristosi astvacayin psakov psakvum mecn ayn Taguhin: Dranic heto nuyn gishery, qani der uraxanalov degerum ein aylazan ishxann u nra zorakannery, katarelov urax xraxtchanq, hankarcaki Tiroj koghmic nranc erevac mi zarmanali nshan: Bolory irenc achqerov bacahayt tesnum ein mi luys, vory cagel er ayn teghum, vortegh nahatakvec surb Taguhin, isk antarum crvac nra hagusti cvennery astgheri nman phaylphlum ein ev erkar zhamanak astghanman luys sphrum surb nahatakneri vra, vory, tesnelov mardkanc bazmutyuny, ayd nuyn teghn anvanec Astghablur, vorpes ev kochvum e minchev ors: Dranic xist zarmanum u mec ahi tak e ynknum ishxany: Na hramayum e ir mot kanchel qahananerin: Nrancic sovorelov phrkutyan tchanaparhy: na havatum e kendani Astcun ev hramayum e havaqel srberi crvac nshxarqnery, phatatel surb ktavov u taghel blrakov: Terunakan toni zhamanak krkin havaqvum ein mec xmberov: nuyn nahatakneri hishataki hamar»:

Havatacyal zoravary kochvec Teovphilos ev, ardzakelov gerinerin, veradardzrec «Kriakan geti aphy, kamrjanman navahangsti mot», vory karcem, Tartari getaberani mot e, ev minchev ors aynteghic dzorer en ancnum depi Kur gety, voric ayn koghm bnakvel er honeri tagavory: Lselov zoravari masin: na kanchec ev nahatakec nran 30 martikneri ev erku qahananeri het miasin, isk nra vordinerin urish mardkanc het ugharkec tarber koghmer:

Dar u kes anc, qaj Jvanshiri ishxanutyan oroq, Israyel anunov mi hogekir mard ognum er Astghabloir mot «Meckuniq gavari verin koghmum, mi bardzravandak leran vra ir Glxi vanq menastanum», vory Charaberdi lerneric mekn e, bayc chgitem, te Glxi vanqi vorn e ev inch pattcharov e aydpes kochvum: Indz tvum e: leran pattcharov e asvel Glux, inchpes vor Katri vanqy Dizaphaytum: Ayntegh na haytnaberum e nshxarqnery ev «Shtap hasnum e episkoposanoci ekeghecakan avany», Davit episkoposi mot u patmum eghelutyuny: Katoghikosi hramanov na urishneri het miasin gnum ev gtnum e taqcrac nshxarnery, voronc masin menq kxosenq storev, mecarani ashxarhagrutyan mej: Ayntegh menq kpatmenq Israyeli dzerqov koghovy ays Glxi vanq berelu masin, ur ev hetagayum phoxadrvec mesropyan Xachy, vory gtav Gisum: Tariner anc (677-682) Hayastanic berum e mer S. Lusavorichi cnoti mi masy Heghine tiknoj mijnordutyamb, vory Aghvanic tanic er, Grigor Mamikonyani: ayn zhamanakva hayoc ishxanapeti ev nshxarqnery Tordanic Vagharshapat phoxadroghi harsy:



SISAKAN GAVAR-GhAYNAGh

Ayn erkiry, vor teghadrvac e arevmutqic Mec- koghmanqi, isk arevelqic Vaykuniqi mijev, ev vori mijov ereq vtakneri miavorumic heto sahmanov ijnum e Tartar gety depi harav mot 12 mghon, heto teqvum depi arevelq, petq e Arcaxi Sisakan gavary lini, nuyn inqy Sisakan vostany ev Sisakan gavary, vory aydpes e kochvum Syuniqin mot linelu pattcharov: Nran haravic sahmanakic e Xachen geti skizbyh, vori haravum el gtnvum e Haband gavary:

Ayspisov, teev patmichi teghekutyunnery sakav en, bayc dranq cuyc en talis, vor Sisakany petq e ynkac lini Vaykuniqic harav-arevelq, qani vor, inchpes verevum nshecinq, baghanikecineri masin asvum e, vor nranq nvatchel en Berdzory, Vaykuniqy, Sisakany, Habandy, Amarasy ev ayln, isk erkrord angam (841 t.) vnas en pattcharel Sisandzorin ev Amarasin. ays gavary Sisandzor e kochel Aghvanic patmichy, im karciqov: Tartari aydteghov hoselu pattcharov: Mijin darerum aymn hamarvec Xacheni verin masy, vory Handaberdi tereri zharangutyunn er: Mer naxninery Sisakan gavarum ayd anunov shen bolorovin chen hishatakum, bayc ayd nuyn Vostan anuny hushum e, vor aydtegh vaghnjakan zhamanakneric sisakan ishxanneri koghmic petq e himnadrvac lini mi hzor qaghaq kam dghyak: Voch mi tegh chi hishatakvum erkramasi gavarakan nor anumy: Indz tvum e, vor da Ghaynagh erkirn e, vori het miasin katoghikos Esayi Jalalyany hishum e Charaberdi vra ishxogh mi Beki, vory lekeri pattcharov phaxchum e nra tikunqum gtnvogh Car erkiry: Bayc ev sa, evamboghj gavary (vitchaky) hetazotman kariq unen: Gavarum nshvum en Mravi haravic ev Yanshaxi skzbic Qeshiqendy, sranic harav Aghtavany, sranic el harav, Tartari mot: Shapon, sra elqi hyusisayin koghmum: Urataghy, arevmutqic, verjini aj koghmum, geti haravum: Qoztun kam Qostin: Yst rusakan ashxarhacuyci: ayd Urataghy, yst is, Haru berdi teghn e, vory hishum e Mxitar Goshy: Ayn gravel ev averel e Eltkuzy, qani vor ayl qartezum (taxtak) nra teghum nshvac e Ghari-qyophriv anunov kamurjy, vori vrayov lekery 1722 t. anckacrin Varandinic ev Xachenic vercrac gerinerin:

Verin Xacheni ishxanneri oroq, ZhB-ZhD darerum, nranc gahn u amrocy Haterqn er, vory grvum e naev Hayterq ev Xaterq anunnerov: Ayn card kochvum e nuyn anunov ev gtnvum e Tartari aphin, bayc te vor koghmum: tchshgrtutyamb chi nshvum: Aydtegh aveli patvavor er ishxany, qan sahmanamerdz shrjanic shatery, inchpes vor mez hnaravorutyun e talis gushakelu Mxitar Goshy ir Datastanagrqi hishatakaranum, 1184 t. «Xacheni koghmerum qich tvov ishxanner mnalu zhamanak, kronavor Vaxtangi Hasan anunov vordu ev nra vordi Vaxtangi zhamanaknerum Haterq anunov dghyakin tirum ein ayl ishxanner, voronc ev inqn apavinel er, neghvelov gandzaki tatchikneric, Aghvanic Stephanos katoghikosi sadranqneric, inchpes vor cuyc e talis Kirakosy: Isk qogharkelov asum e «ayn halacanqneri masin, voronq hasan mez voch te otarneric, ayl harazatneric»: Ev ayn grqery, voronq skzbum nvirel er Stephanosy, yncayum e hasni vordi Vaxtangin, vorovhetev nra hayr Hasany, yst ayd heghinaki vkayutyan ev Dadivanqi ardzanagrutyan, 40 tari ishxeluc heto tchgnum er ayn menastanum: Nuynpes ev nra kiny Mamaxatuny: Kyurike erkrord arqayi dustry, vori hamar el nranc vordi Vaxtangy kochvum e tagavorazn ev Haterqi u amboghj verin Xacheni ter: Sra vordinery: Arzu xatunic, erb anzhamanak spanvecin nra azgakicneri koghmic ZhG dari arajin qarordin, Haterqy tvec ir zharangnerin: mec xnamakal /atabek/ Ivanein, 1226 kam 1227 t. vory nuyn tarin el merav, isk nra mahic heto ishxanutyunn ancav nra tohmi merdzavornerin: Handaberdi ev Cari ishxannerin:

Hetagayum ayd masin hishatakum e Araqel patmichy, vorn asum e, vor 1576 t. ayl gaghtakanneri het Haterq gyughic Parskastan en chvum eghbayrner Oghlan qeshishy ev Gharabeky: Ayzhm mi geghecik ekegheci ka Haterqum, vortegh pahvum e mi anvani Xach teghi anunov:

Haterqi mot petq e phntrel Xatravanqy kam Xtravanqy, terevs henc avani anunov, vory, inchpes asacinq, sksvum e X tarov ev verjanum hognakii masnikov: Terevs ayn petq e lini Tartari haravum Vaykuniqi verjum, vortegh Qiberdi ashxarhagrutyuny nshum e Chiriqdar vanqy: Patmichnery ays menastany chen hishatakum, vorov ev shinararutyan patmutyunn u zhamanaky anhayt en mnum, miayn ardzanagrutyunneri mijocov parzvum e, vor na bargavatchman e hasnum ZhB-ZhD darerum, vorovhetev nra koghqin, Jumi kam Xumi kochvac Xachvemi vra ka Vasaki eghbor: verohishyal Vaxtang krtseri masin hetevyal hishatakutyuny. «Erb VoC (1201) tvakannn er, Vasak barepasht ishxaniky: Kyurek tagavori tory, Haterqi, Handaberdi, Havqaxaghaci ter Sakri (Vaxtangi) tor Hasani vordin, nuyn atorakal Vaxtangi eghbayry, xacher e berum, bayc zhamanak chunenalu pattcharov chi karoghanum kangnecnel, vorovhetev gnum e Golastan ev Astcu ognutyamb ayn gravum anorenneric ev ayntegh bnakecnum ir vordun, isk inqy nahatakvum e qristonyaneri hamar: Nra vra shateri achqi araj luys ijav, isk heto VoC tvin, nra vordineri Xoydan u Xochaxy nra hogu hishataki ev irenc kyanqi erkaratevutyan hamar hushardzan kangnecrin: Vovqer erkrpagum en, togh hishen irenc aghotqneri mej»:

Pahpanvel en naev Zaqarei ev Ivanei qroj: Xacheni Grigor ishxani knoj: Dophi ardzanagrutyunnery, voroncum asvum e, vor na VoHD (1225t) . karucum e gavitn u matury. «VoHD tvin es: Sargsi dustrs, Zaqarei ev Ivanei quyr Dophs, karuceci ays gavitn u matury, avetaran tveci ev im hogu hamar yncayeci Hankabakn u Hakuriny: Astvacacni ereq orery patarag areq. Vov vor xaphani, Astcuc toghutyun chuni»:

Ekeghecum kan naev ayl aznvaazarm tiknoj hishatakutyunner, ayn e: Tarsayitch Orbelyanci dster Aspheiny, ZhG dari verjin, inchpes vor na ardzanagrum e. «Qristosi shnorhiv ev: arqayashuq ishxan Tarsayitchi ev im mor Mina xatuni dustr Asphes ev ays lusanver ekeghecu shinarautyan zhamank indz: qristosapsak knojs, ognutyun cucaberac mecaphar ishxan Grigory, vor kamecav mec qahanayapet Ter Hovhannesi mijocov, im ardar unecvacqi hashvin karucecin bemy seghan e Qristosin zoher matucelu hamar, vorpeszi Cnndyan, Tyarnyndaraji, Zatki, Vardavari, Astacacni, Surb Xachi toneri bolor shabat ev kiraki orerin bolor ekeghecinery kataren ayd tony indz hamar: Es tveci naev mer verin yntir hoghn u jury: Meroncic kam otarneric voreve meky ete xaphani pataragy, togh heracvi (Astcu) Vordu pharqic»:

Dzaxakoghmyan xorany kochvum e s. Prokopios, vori mot petq e lini Ter Hovhannesi gerezmany ev ardzanagrutyun. «Surb Prokopios. Ays ekeghecin karucogh mec ter Hovhannesin : Dophi vordun, mec ishxan Hasani eghbory, hisheceq dzer aghotqneri mej»: Ajakoghmyany S. Minasn e, vortegh ka Mina tiknoj hishataky, guce ev tapany. «Hanun Qristosi dzer aghotqneri mej hisheceq Minaxatunin: Jalal mec ishxani dstery ev Tarsayitchi knojy»:

Vanqi nerqevum Asphei karevor shinutyan hishataki hamar kangnecvecvac e antvakir xachardzan. «Astcu kamqov es: mec ishxan Tarsayitchi ev Minaxatuni dustrs, aghvanic ter mec ishxan qaj Hasni vordu: hskayazor Grigori ishxani kins, kangnecri ays xachy, shineci kamurjy, vorpes hishatak mer, ancyali, nerkaayi ev apagayi mardkanc hogineri hamar»: Bayc ays nor kamurji masin mez voch meky teghekutyunner chi talis, miayn hari kamurjy nshum en Hyurataz gyughi mot, mi ayl kamurj el: Yanshaxi mot: ZhD dari Xutavanqi ardzanagrutyunnerum asvum e ayn masin, vor Xacheni Sargis ishxany zangak e drel ays ev ayl vanqerum: Ardzanagrutyunneri teghery ancanot en. Hankabaki erkiry terevs kareli e ughghel Cankabak dzevov, isk hakusin kam Hakurin, yst mi ayl orinaki, terevs Berdzori Hakari gyughn e: Isk Jumi kam Xumi xachy, vory ayspes tarber dzevov en grum Shahxatunn u Jalalyany, tvum e, vor tarber e Pum gyughic, vorteghic er Aghvanic katoghikos Philiposy ZhZ dari kesin:

Myusy el aveli hrchakvac ev hin menastann e, Tartari dzax koghmum, Lachin gaya leran dimac: Xutavanqy Xut gyughi anunov e, vory hishvum e ardzanagrutyunnerum. ayn hatchax kochvum e Dadi kam Dadoyi vanq ev voch te Tadei: mer mec araqyali anunov, ayl nra ashakerti anunov, vori masin asum e ayd vayrerin canot Vanakan Vardapety. «Dadin, vory yotanasunic mekn er, Tadeosi hramanov gnac Mec Hayq u hyusisi koghmery ev, lselov Abgari mahvan masin, veradardzav, mtav Phoqr Syuniq, vortegh el taqun tchgnelov vaxtchaanvec: Ayd teghum vanq karucvec ev kochvec nra anunov»: Ays bany hishum e ev Mixayel Asorin u nra mahvan teghy Dadia kochum: Ayl ardzanagrutyunnerum grvac e ev Tatei vanqy dzevov:

Vanqi shinararutyan zhamanaky hark e dnel arajin darum, inchpes vor Goshy Araqeladir e kochum ayd uxty: Grqerum arajin angam hishvum e Aghvanqi patmutyan mej, T dari skzbin, erb Nerses Philippyany Aghvanqi gahi payazatnerin «spanec mi zhamum, Xoradzorum, vory kochvum e Dadoyi vanq»: Teghi himan vra nkaragrvum e vanqi dirqy, vory shrjapatvac e eghel geghecik ev ptghatu carerov: ZhB dar kesin Gandzaki Chavli ishxany, hardzakvelov Xacheni koghmeri vra, «ayrec naev surb araqeladir vanqy, vory kochvum e Dadui vanq»: Kirakos patmichy hishum e «Dadoyi vanqi episkopos Ter Grigorisin», vory katoghikosi het gnac Car: i herqumn Davit molorecucichi: Bnakaranneri het miasin tepet kangun e ays menastany, bayc amayi e: Kangun e mnacel naev sracayr katoghikeov ekeghecin: karucvac Vaxtang B-i tiknoj Arzu xatuni koghmic 1214 t., isk nra shurjy kan mecapativ mardkanc gerezmanner:

Nra xoranneric mekum gtnvecin dzeragir matyanner: Anxatar e mnacel barepasht tiknoj geghecik ardzanagrutyuny. «Amenakal Astcu ev nra miacin vordi Hisus Qristosi shnorhiv u amenasurb Hogu pargevnerov ev: Qristosi aghaxin Arzu xatuns, mec ishxanac ishxani dustrs, Haterqi ev amboghj verin Xacheni tiroj tagavorazn Vaxtangi tikins, mec huysov karuceci ays surb ekeghecin im amusnu, zavakner Hasani u Grigori gerezmanoci teghum, voronq anzhamanak vaxtchanvecin, vorovhetev im meghqeri hamar Astvac indz xratec ev im glxic veracrec erkusi vayeluch psaky, qani vor im andranik vordin: Hasany spanvec pateraazmum turqeri dzerqov qristoneakan havati hamar, ev ereq tari anc im krtser vordi Grigory, bnutyan partqy hatucelov, gnac tiroj mot: anmxitar sgi mej toghnelov tshvar mory: Bayc vorovhetev irenc kendanutyan zhamanak nranq mtadrvel ein ayd teghum karucel ekegheci, bayc chhascrin anzhamanak mahvan pattcharov ev indz avandecin: anpayman katarel irenc srti phaphagy: Ev handzn arnelov es mec huysov u ashxatanqov karuceci ays qavarany: nranc, im dustreri ev im amboghj ceghi hogu phrkutyan hamar:

Ayzhm aghersali achqerov xndrum em bolor nranc, vovqer erkrpagum en ays xoranin, togh hishen irenc aghotqneri mej verevum grvacy: Avartvec VoKG tvin i phars Astcu ev surb uxti norogutyan hamar: Ev eghbayrneris kamakcutyamb hastatecinq surb ekeghecu zharangutyan sahmannery: Apahen, Eznaracac, Bchan, Vayoc dzori Kanachavor gyughern irenc agaraknerov u sahmannerov, inchpes ev Arpha erku tuny: Avag xorani pataragy very grvaci hamar anxaphan petq e katarvi: Ete voreve meky: lini ishxanneric, arajnordneric kam voreve ayl andzancic, phordzi xaphanel ays hastatvac kargy, togh xaphanvi nra huysy Qristosi nkatmamb, ev na datapartvi Astcu koghmic»:

Kan ev Vaxtangi cnoghneri: Hasani ev Mamayi hnaguyn ardzanagrutyunnery. «Astcu kamqov VoLA (1282) t. es: Vaxtangi vordi Hasans, Haterqi, Handaberdi, Xachenaberdi, Havqaxaghaci ters, vorpes ishxanapet mnaci X tari, shat paterazmner mgheci ev Astcu ognutyamb haghteci im tshnaminerin: Es uneca vec vordi. Berdern u gavarnery tveci nranc ev es eka vanq, im eghbayr ishxan Grigorisi mot ev kronavor dardza, mec charcharanqov u bazum hnarqnerov Hazuic (kam Azuic) bereci ays xachqary u kangnecri ays surb nshany, vorpes hishatak im hogu hamar: Vovqer erkrpagum en, togh aghotqneri mej hishen»:

Tvum e, vor hetevyal ardzanagrutyuny nvirvac e sranc merdzavor Vaxtangin: «Astcu kamqov es: Smbati vordi Vaxtangs, Hisus Qristosi caras ev im amusiny: Qristosi aghaxin Hanan, miabanecinq Dadi vanqi het, mer zharangutyunic: sksac Chichxa dzori berdic minchev Xogenaki aygin, tvecinq vanqin, arecinq nverner, mec caxsov u mec huysov kangnecrinq mi mec xach: Menq bnakichners, Ter Grigorisy ev miabanners, sahmanecinq bolor ekeghecinerum Hovhannes Nanayi, Vardananc Vaxtangi tonerin erku or zhamasacutyun katarel: Ard, vov yncanery ev unecvacqy xli surb vanqic kam xaphani zhamasacutyuny, YZhY (318) hayrapetneri koghmic nzovvi ev mer meghqeri netery darna»:

Tvum e, vor Vaxtangy Lipartyan Smbati vordin e, vori masin ardzanagrvel e 1265t. «Astcu kamqov es: Smbat ishxans: mec Liparti vordis, miabaneci Dadi vanqi surb uxti het Ter Hovhannesi arajnordutyamb ev gneci Xrntashanc aygin, Eghegisum im gnac dzithanqy, stacvac ardyunqnery, kanachapat gyughy ev ayln, voronq hastateci bari caxsov, tveci surb katoghikein: Ter Anastasy ev myus miabanners sahmanecinq mek zhamergutyun bolor ekeghecinerum Zatki kirakii harutyan ory: Vov vor xli mer tvacy kam zhamergutyuny xaphani, YZhY hayrapetneri koghmic nzovvac lini»:

Ayd nuyn zhamanak ev Mamqany: erkri mec ishxan Hasani kiny, shnorhum e bazum kalvacqner, 1267t. «ChZhZ tvin Astcu ognutyamb es: ari Hasani kin Mamqans ev mer vordi Grigory, linelov ays tegheri terery, voronq hastatel ein mer ishxannery, mer surb miabanutyany tvecinq Cholbekanc, Cagunanc Dzvateghy: Es: Grigors, mer bazhin Cagunanc hoghery tveci im vordi Ter Sargsin: Vov vor xli surb miabanutyunic, kdatapartvi Astcu koghmic: Mer miabannery sahmanecin surb Stephannosi toni zhamergutyuny, vory nvirvac e im mory ev im knojy: Asphein: Vov vor zhamergutyuny xaphani kam yncanery xli, kdatapartvi Astcu koghmic: Baci dranic, mer bazhin Moxrabaky evs tvecinq surb miabanutyany»:

Sranc serundnery ZhD ev ZhE darerum amracrel u avelacrel en nvernery, inchpes vor ardzanagrvum e yndardzak kerpov. Dranc mej mez hamar karevor en vanqi ev Vaxtangac u Hasanyanc tohmi masin teghekutyunnery, vori hamar dranc kandradarnanq storev:
122. Dophi vordinern u tornery ev nranc kalvacqy.

«Ishxananc ishxan Sargsi dustr, barepashtuhi Dophy, vori amusinn er barepasht Xatra Grigory, isk nranc vordin: qaj u haghtogh zoravar, Akani, Handaberdi, Sotqi, Shaghghaqi ev bazum ayl gavarneri mec ishxan Hasany, amenic shat sirum er ir hayreni Car gyughy ev qajutyan pargevnery, voronq trvac ein hayoc ashxarhakalneri koghmic vorpes aryan gin: Na uner Qrdi dustr Mamqanin, irenc vordi bari Grigoryanin nra amusinn er Asphy: Syunyanc koghmeri ishxan, Tarsayitch komsi dustry: Na shat unecvacqov u caxserov phartamacrec State vanqi surb miabanutyuny, vorovhetev karucec tatchary, darpasy ev ayl urish ardyunavet gorcer arec: Isk myus vordin: Ter Hovhannesy, karucec Getamej surb vanqy: Grigori vordi Vahramy ev sra vordi Sargisy evs bazum ogtakar gorcer katarecin: Drancic meky Tatev, Xtri, Getameji, Car gyughaqaghaqi vanqeri geghecik zangaknern en, vor kan minchev ors: Sra vordin er Hasany, voric el sksvum e Dophi ceghy, voronq en Shahnshahy: Ulubekanc Papy, Albughiny: Haytnecuc Papy, Jahansheny: Shahanghecuc Papy: Hasani vordin er Apugheny, nra vordin: Dursun, isk nra vordin: Aytiny: Ev sra zhamanak, ismayelacineri hzoracman, hayoc tagavorutyan tulacman u hayoc ishxanneri cirucan linelu zhamanak, aylazginery hardzakvecin ev Mulq mec ishxanin: Betal Hasanin, amordzatecin «mal ararin»: Paron Aytiny gnac divan, ereq tari ashxatec ev, shat ban talov, aylazgineri dzerqic azatec vanqery, voronq Tery kta iren vorpes vardz ir carayutyan hamar»:

«Amenakal Astcu ev mer Ter Hisus Qristosi kamqov grvec mer ays ishxanakan hramany. menq: Tersuns, Seten, Proshy, Grigory, Hasany, mer eghbayrnern u vordinery, ays hastat hramany tvecinq Ter Avag Episkoposin u nra eghbayr Manvel abeghayin: nranc lav havatarmutyan hamar, vorpeszi mer hayreni ator Dadivanqy, Xatravanqy, Getamejy, vor mer gerezmanatunn e: mer paperic mez mnacac, nrancy lini, qani vor ayd vanqerum mard chkar, voronq skzbum shen ein pahum u lusavorum ekeghecinery. ayd pattcharov ughevorvecinq ev dranq nviecinq surb atorin, nranc handznecinq naev erku ishxanutyuny: episkoposutyuny ev paronutyuny: Inchpes vor mec katoghikos Ter Vardany Dadivanqy, Xatravanqy, Haghparty ir vitchakov tvel er Ter Atanasin u Ter Sargsin, nunpes ev ays hogevor Ter Grigor katoghikosy ays atory hastatec vitchakov shrjaberakanov»:

«Amenakal Astcu kamqov es: Seytis: paron Hasani tors, paron Shanshii vordis, menq: Grigor Hasans, Pekin, Altunqy: paron Vahrami vordinery, paron Hasani tornery, es: Aytins: Maron Tursuni vordis, paron Aghbughi tors. menq: chors eghbayrners, mer vanqeric tvecinq Apaheny, Xuty, Xozenaky: ir chors sahmannerov, sksac Chaphari handic: Dzagunac agarak gyughi, Brnchi aghbyuri, Toghananc geti, Petrosapahi het miasin, isk mer papery tvel en Soxanancy, Covateghy, Jajorancy, Chalbekancy, Crndotny, Shirmanancy, Grigorataghery, Dadivanqy: ir qolataknerov, Herananc Hakarakaberdov, Navi aghbyurov, Berdaqarov, Krapashti dzorov, Voghnov, inchpes naev Caghkancy, Eznaracancy, Xozenakuc mec aygin Mananadzori het miasin: Tvecinq Avag Episkoposin, vory mer mecn e, qani vor nra partakanutyunn e ghekavarely: Na Astcov azat e, isk ete urish mard e ghekavarum, tasanordy anpayman arnum ev talis e vanqin: Sa eghav mer arajin uxty Astco ev surb Tadevosi araj: Vov meznic heto ays kargy xatari kam kalvacqnery xli: lini mer vordineric, torneric, te azgakanneric, Astcu araj meghapart e severes, YZhY hayrapetneri koghmic nzovvac, Kayenin ev Hudayin dasakic: Isk ete aylazgi ev turq lini, ir halaly togh haram lini, ev ir margarei (pheghampar) koghmic nzovvac lini amen»: Ays amenic heto nor norogvogh teghum ZhZ dari kesin ardzanagrvac e mi xachvemi vra, ereq vanqeri Erku eris kochvac teghum:
«Hanun Astcu es: Ter Grigors, erexa zhamanakvanic eka ekeghecu dury, shat ashxatanq katareci, Shantamaghi ishxanutyamb vanqn averecin, es chhamdzayneci, nra shenqy gneci ev shineci. karuceci ereq jraghac, himneci ereq aygi ev eka surb Araqyali dury, shineci xuty, vor ays ekeghecu unecvacqn e havaqum ayginery, banajaranocnery, jraghacnery ev ayl baner ekeghecun nver tveci: Ard, vov vor ays gyughery kam kalvacqnery jana xlel surb Araqyalic, YZhY hayrapetneri koghmic knzovvi, Hudayi, Kayeni ev Qristosin xachoghneri bazhiny kstana, mer meghqeri tery kdarna: Isk vov vor shen pahi ev mez hishi, Qristosic hatucum kstana amen RE tvin»:

Ays Grigory vanqeri arajnordneri mej ardzanagrvacneric verjinn e, isk myusnern en:
Ter Grigoris: Vaxtang A-i vordin, 1181
Ter Hovhannes, 1265
Ter Anastas, 1265
Ter Sargis: Hasan G-i vordin, 1267
Ter Vardan, ZhE darum
Ter Avag, ZhE dari kesin.
Ter Grigor, 1558.

Isk eresunic aveli hishatakvac vayreri ardzanagrutyunnerum, teev shat phoqr agarakner kan, bayc mez haytni chen naev shat gyugher, dzorer, berder, inchpes, orinak: Chizxadzori berdy, Mananayi dzory, Suxananc covateghy, Crdnotny ev ayln, inchpes naev Hazun kam Azun, vory heravor vayreric : tvum, vorteghic el qaj Hasany mec charcharanqov u bazum hnarqnerov berel e mec xachqary, vori vra mi ayl yndorinakogh ayd teghi anuny grum e Aghu kam Haghu dzevov:

Chgitem ayd nuyn Dadoyi, Xtravanqi, te manavand urish vanqeri het e Xadayi tuny, vory hishum e Kirakosy: vardapetneric vomanc masin aselov. «Xacheni surb vardapetner, mimyanc harazat Grigorisy ev Ter Eghian, vory (vanqy) Astvac zardarel er erku mardov, ays ashxarhic teghaphoxvecin Qristosi mot ev gtnvum en astvacaphar Xadayi tan pahestum. arajiny vaxtchanvel e VoDzE (1238) t., isk Eghian: VoGhY (1249) t., »: Sranc tapanagiry yndorinakum en Jalalyannery, bayc chen nshum voroshaki teghy ayl Xtravanqi ardzanagrutyunneri tvum nshum en aranc vernagri. «Ays e gerezmann u shirimy vehimast u ardyunavor vardapetner, surb miabanutyan arajnordner Grigori ev Ter Eghiayi. vovqer kmtnen xorany, togh hishen hanun Qristosi, aghachum em dzez: naev Grigor episkoposin hisheceq hanun Tiroj»: Erkusn el gtnvecin Gandzasari ekeghecu ocman navakatiqi zhamanak, ev inchpes xosqeric erevum e: Eghian vaxtchanvel e 1249t, vory ayn vanqi arajnordn er, vori teghy mez ancanot e, bayc stuyg erevum e, vor anuny Tadeosi ashakerti anunov e, vori masin asum e nuyn vanakan Vardapety. «Eghishen ev Xadan yotanasunic erkusn en, voronq Tadeosi hramanov gnacin Aghvanqi koghmery ev ayntegh vaxtchanvecin»: Ayspes vkayum e Qristosi ereq ashakertneri masin, voronq hyurynkalvel en Arcaxi andzuk marzum:



XAChEN

Anvani gavary, inchpes naev Xacheni ashxarhy, hishvum e D daric Xachyanq tohmi anunov, Nerses Meci ev Arshakunyac arqaneri gahnamakum, vory hetagayum erkar zhamanak ancanot e mnacel patmutyunnerum: Ayn mijin darerum ir ishxanutyuny taracec naev very nkaragrvac Tartari hyusisayin koghmeri gavarneri vra, hasnelov minchev Geghama covi aphery ev Chrberdi amboghj gavary, minchev vor ayd erkramasy kochvec Phoqr Syuniq, vory hayoc nahangneric (ashxarh) mekn er: Aravelapes nra mijin ev haravayin koghmery kochvum ein Xachenq kam Xacheni erkir: sranum gtnvogh glxavor bnakavayri anunov. sa Nerqin Xachenn e:

Ashxarhagri baracankum asvum e. «Xacheny surb Karapeti gluxn e, Gandzasarn e», vory vkayum e ayn masin, vor ayntegh e eghel erkramasi kentrony, aysinqn: Xacheni berdy, teev ayzhm anhishatak e: Gandzasari DzI (1271) t. mi ardzanagrutyunum ayn kochvum e Surb Xachen, vory apacucum e, vor ayn ir anunn stacel e surb Phaytic (Xachic) qristoneutyan arajin darerum, surb Mesropic aveli araj: Isk erkri terutyunn u payazatnery bargavatchman en hasel T darum, erb hishvum e nax Xacheni berdy. Aghvanqi ishxan Varaz Trdati kiny, davadrutyunic xusaphelov, «arnum e ir mnacac dstery: Spramin (kam Aprsamikin) ev gisherov ev mec dzhvarutyamb mtnum e Xacheni berdy… Spramin amusnacnum e Sahli vordi Atrenersehi het, vory Haykazyanc tohmic er ev Syuniqi tery», vori serundnery hasan arqunakan astitchani Syuniqum ev Arcaxum, vortegh kochvecin Pharisosi tagavorner: Ev ayd ceghic urishnery Xacheni ishxanner u payazatner dardzan, voroncic hishvum e vomn Grigory Zh dari kesin, vory hyurynkalvel er Anania katoghikosi koghmic: Ev dranic araj Perpheruzhen Kostandin kaysry hishum e Xacheni ishxanin, nran daselov mecashuq ishxanneri sharqy, voronc masin patshatch e hamarum grel namaki vernagrum:

ZhB dari skzbin Xacheni payazatnery bazhanvum en erku glxavor tohmi, voroncic meky tirum e verin xachenin, aysinqn: Vaykuniqin ev Sisakanin, gahy pahelov Haterqum, myusy: Nerqin Xachenin: unenalov Xachenaberd gahanisty: Ardzanagrutyunnerum ev patmichneri erkerum arajinnery kochvum en Dersumyanq, isk erkrordy: Sakryanq: Arajinnerin azgakicner enq gtnum minchev ZhZ dari kesy, isk erkrordiny: ZhG ev ZhD darerum: Drancic heto erkusy kochvum en mi Hasan-Jalalyan tohm anunov, voroncic hetagayum nshanakvecin Aghvanqi katoghikosner, ev card goyutyun unen tohmi tchyughery: Ogtvelov dyurymbrneli ardzanagrutyunneric u patmutyunneric: nshanakecinq nranc hajordakan kargy, vorqan vor karoghacanq. tveric meky cuyc e talis nranc aprac tarinery, isk myusy: mahvan, vortegh drvum e xachanshan (+):

Gandzasari ardzanagrutyunnerum kardacvum en sranc anvanakic ayl payazetner ZhE-ZhZ darerum, voronc hajordakanutyuny chkaroghacanq nshanakel, inchpes naev hneric shaterin, voronq hishatakvac en Kirakosi koghmic vorpes hnaguyn xacheciner. Ayspes: Haghbakyannery ZhG dari skzbum, voronq aylur kochvum en Vardananc azg, ev Shahapunyac bniknery, voronc tchyughagrutyuny trvac e Kecharuqi ardzanagrutyan mej:

Pharisosi tagavorneri veracumic heto Gandzaki amiranery sksecin neghel Xacheni ishxannerin. Nax Phatluny dzerq gcec gavarin, vorin hakarakvec Gagik A Bagratunin: Bayc erkri ishxannery, patsparvelov irenc amrocnerum, brnakalnerin pakas neghutyun chpattcharecin: ZhB dari kesin, 1146t., Gandzaki Chavli ishxany krkin gnac Xacheni, Tandziqi ev Adaxi koghmy, qani vor nra dzerqi tak chmnacin ayn dghyaknery, voronq na arajin angam arel er. Aynteghi azatvacneric mnacacnery, voronq taqnvel ein antarnerum, noric en gravum irenc berdamrocnery ev apstambutyun mghum tatchikneri (tatarneri) dem: Ayd pattcharov neghvelov: Chavlin dimum e nranc vra: vrezhxndrutyan hamar: Na chnayac amrocnery chkaroghacav arnel, bayc amboghj gavary ispar averec: Ayrec ev surb araqeladir uxty, vor kochvum e Daduch vanq, ev inqy chvec- gnac Marac ashxarhy»:

Sakav zhamanak anc ev brnakal Eltkuzy «paterazmy cher dadarecnum Xacheni ishxanneri dem, vorovhetev erbemn gaghtagoghi gnum er, gravum Haru amrocy ev bolorin arhasarak sri qashum»:

Dranic heto ishxannery hzoracman, gerazancecin tatarnerin ev irenc ceghy xarnecin zhamanaki aznvaguyn tohmeri: Korikyanneri, Baghacineri Zaqaryanneri ev Qurdyanneri het: Ev ayd zhamanakamijocum karucvecin erkri surb vanqery, voronc gluxy kangnecin anvani ev imastun mardik, voroncic vomanq gnacin Gugarqi koghmery ev dardzan mecahambav Haghparti atori arajnordner, inchpes, orinak, Barseghy ZhB darum ev Hovhannisyannery ZhG darum, ur gnac ev tesumen Xatuny ev karucec Triamor ekeghecin: Nra het ayntegh gnacin ev nra eghbayrnery, voronq ayntegh aprecin ev meran:

Sranc eghborordi Hasany: phaghaqshabar Jalal-Dol kochvacy, Xacheni ishxanneri mej anvani eghav, pharqov ev shinararutyamb achqi ynkav Gandzasarum, vori ardzanagrutyan mej nran ev nra hory tagavor en anvanum:

A
VASAK
SMBAT, GRIGVoR/1148-50/
VAXTANG A
HASAN A /1141-1184/, TER GRIGVoRIS, /1182/
VASAK /+1201/
XVoYADIN, XVoChAX DAVIT
VASAK /1237/
SMBAT, HASAN B» /+ 1244/, GRIGVoR /1212/

A.A. GRIGVoR HETchUP /XATRA/ /1255/
MARI HASAN G DVoPhYAN, SMBAT,
TER HVoVHANNES, GRIGVoR DVoPhYAN /1243/
GRIGVoR /1275/
VAHRAM
SARGIS
HASAN D
JHANShASh, ShAHNShAH, AGhBUBE, VAHRAM
HASAN, SAYTI/1430/ TURSUN /1463/ GRIGVoR, HASAN BEK, AL TUN
ShAHNShAH
X AYTIN /1467/
JHANShAH
HVoVHANNES VRD. /1583/

B.
NERQIN XAChECINQ
VAXTANG A
HASAN MEC
XATUN, VAXTANG TANKIK / 1213/
SENQERIM, SEvADA
MARINE, NASRA DVoL, HASAN JALAL DVoL, ZAQARE, IVANE /1214-1261/
TER HVoVHANNES / 1271/
MAMA XATUN, ATABEK /1261-82/, RUZUQAN KIN, MINA XATUN
PARVoN JALAL
/Erku Jalalneri mijev pakasum en 2 kam 3 cegher/:
JALAL MEC
ATABEK, HVoVHAN KTGhKS AGhBAST kam PASTAN /1443-71/
AYTIM BEK ARISTAKES KTGhKS.
SARGIS MAYTUN /1457/
HATIR MELIQ /1500/
SARGIS KTGhKS. /1546/
MEHRAM BEK /1586/
AGhAJAN BEK
VELIJAN BEK
BAGhDASAR
VELIJAN B.
SARGIS………………..
EREMIA KTGhKS.
MULQI BEK
MELIQ ALLAHVERDI
MELIQ GRIGVoR
MELIQ BEK
ISRAEL BEK, JALAL BEK………..
SARGIS KTGhKS., HVoVHANNES KTGhKS.
DANIEL BEK
BAGhDASAR ARQEPISKVoPVoS

nra kinn er Mamqany: Baghac tagavori tory: Nra xndrov ev mecn Vanakani hramanov vomn Ter Israely: Grigori eghbayry /yst is: Eghian e hishatakel/, vkayabanutyun sahmanec: yst haykakan ev hromeakan amisneri, ev arajiny sa e hishvum stuyg zhamanakov tonavep matyanum: Ays Jalaly, arajiny neghvelov tatarneric, astvacayin voghormutyun gtav, ev Sardax xany nran veradardzrec Charaberdy, Akanan, Karkary, voronq gravel ein irenic: Bayc bansarku mardkanc mijocov na handznvum e Arghun xani dzerqy: Minch nra dustr Ruzuqany: vomn Bor tatar ishxani kiny, ashxatum er phrkel nran, anorennery shtapecin charachar mahvamb spanel baryacapart mardun, 1261t.: Ev nra vordi Atarbeky berel tvec nra nshxarvac marminy ev taghec Gandzasarum:

Dranic skizb e arnum Hasan- Jalalyanneri ceghy, voroncic e Jalalbek ishxany ir erku eghborordineri het: Na 1586t. hayoc ayl meliqneri het miasin gaghtec Parskastan, zzvelov osmanyanneric, voronq 1579 kam 1580t. talanecin u averecin Xachenn u Charaberdy:

Bayc hzor ev ishxanavor mardik chpakasecin Xacheni tnic ev hetaga darerum. Syunyac meliqneri het miasin minchev mer dary nranq gravecin vitchakneri u gyugheri verakacutyuny: Lekery 1722t. arshavecin Utiq ev hasan minchev Xachenadzor, avari entarkelov erkiry, mec vnas pattcharecin: Mek tari anc xachecinery, mianalov Utiqi koghmeri bnakichneri het, kangnecin osmancineri ev parsikneri dem: Ev ZhY dari verjerin, brnakal Phanah xani oroq, inqnaglux ishxanutyamb pharavorvum ein Hovseph Meliqy ev nra vordi Beklary: zoravor ev korovi mardik, ev nranc nman Adam Meliqy, vory nrancic el araj ancav pharqov ev herosutyamb, ev vori mecashen vimatash aparanqnery minchev ors kangun kam gavari tarber koghmerum: Meliq Shahnazary: mecahantchar ev qaghaqaget mi mard ev urishnery: Meliq Allaverdin, Meliq Baghramy, Meliq Esayin, Meliq Mirzaxany, mnacin parsic hpatakutyan tak: Nranc serndic vomanq ev ayzhm patvi en arzhananum rusac drany:

Jalalyanneri ishxanutyan zhamanak Xacheni sahmany dzgvum er depi harav, hasnelov minchev Shushii koghmery, vor mot e Gargar getin, isk amboghj erkiry nra u Tartari mijev e, voronc mijov, bargavatch hovtov, husum e Xachenagety, vorn ijnum e Gandzasari ev Shahtaxti lerneric, voronq gtnvum en Gyrq-kyoz leran verjum: Xacheni, Zangezuri, Vaykuniqi mijnasahmanum: Xachenagety ajic yndunum e mi mec ev mi qani phoqr vtakner: Bayc nshanavor erkri bnakan kerparanqy, baci Shushii koghmeric ev arqunakan tchanaparhic, mez lav canot che: aysteghov hetaqrqrvogh ughevorneri chancnelu pattcharov:

Arcaxi ev Utiqi ayl geteri nman Xachenagetn el dzorerov e ijnum, vori hetevanqov el ayd masy Xachenadzor e kochvum: Mer naxnineric Kirakosy hishum e, te inchpes 1240t. Xachenum sarsapheli u xoshor karkut e teghum, vori het el tzachaph dzkner en taphvum, vor «menq mer achqov chtesanq, asum e, bayc shatery kayin ev havastiacnum ein, te irenq akantes en eghel»:
Yst hin ashxarhabazhanman: erkri hyusisayin koghmy: Tartari anjrpety ev Xacheni arevmtyan hovity, sephakanacrel er Meciranqi gavary, arevmtyan koghmy: Myus Habandy kam Amarasy, haravayin koghmy: Panckanq gavary ev Shushii ayl gavarner: Dranc hamadzayn: menq el Chrberd gavari mnacac masy bazhanecinq ereq masi, dranq kochelov hin gavarneri ev nranc nor bnakvayreri anunnerov: Meciranq ev Ksapat, Amaras u Askeran, Panckanq ev Shushi:



MECIRANQ-KSAPAT

Arcaxi haytni gavarneric meky Meciranqy Mecyuryanqn e, vorn aveli lav e kochel Mecaruniq: Ayn arajin patmichnery chen hishatakum, baci Aghvanqi patmichic, Z-T dareri motakayqum: Sa hamarvum e xachencineri hin ceghi orrany: Uner episkoposakan hin ator S. Hakobi anvani vanqum, vori arajnordnery hishatakvum en Z daric, inchpes cuyc ktrvi storev:

Ays gavary taracvum er Trtu geti aj koghmum, arevmutqic depi arevelq ev dzgvum depi hyusis: Nra haravayin koghmin motik hosum en getakner, voronc akunqnery haytni chen: Drancic meky, im karciqov: Ksapati motov ancnoghy, kochvum er Chghax, ev patmichi nkaragrutyamb nra sahmannery kochvum en «Chghaxyan hovit, Asparisadzev dashtak Trtu geti aphin, vory gtnvum e Meciranqi vitchakum (gavarum)», vortegh kang en arel Mesropi ashakertnery, voronc taqcrac nshxarqnery haytnabervecin E darum: 821 kam 822 t. Partavcinery aspatakelov Amarasy: ekan aystegh «ev amracan Meciranqi gavarum, Shikaqar kochvogh teghum», voronc kotorelov Qaj Sahli Smbatyany: geri vercrec: Eresun tari anc (motavorapes 853t.) «andzrevneri shatutyuny Meciranq gavarum teghataraphi e veracvum, ev hegheghi yntacqy hasnum e Dastakert gyughy, vory gtnvum e geteri miacman teghum, vorteghic xashnaracneri ut haryur vran tarav, voronq Kovkasic ekel ein amarayin arotavayr»: Geteri miacman teghum karcem Xachenageti vtakn e, vory ajic (haravic) e hosum:

Hyusis-arevelqum, Trtui jrabazhni skzbum, suyn gavari ev) Tchvansheri sahmannerin motik, ka erku gyugh: Ulu-gharabek ev Qyuchyuk-gharabek, aysinq: Mec ev Phoqr: Phoqri haravum e gtnvum ashxarhagirneri nshac Ksapat kam Qasabad mec avany: hervic shrjapatvac lernerov, isk motikic: ayginerov: Ayn geghecik mi vayr e, inchpes es karcum em vorogvogh Chxagh getov, vory totakez amrany shoghum lerneri shurjy: Uni gegheckashen ekegheci: bardzracac chors syuneri vra, karucvac 1686t.: Ayzhm ayd gavarum dranic mec ev bazmabnak bnakavayr chka, vori hetevanqov el nra glxavor gyughn e ev, inchpes karcum em, ayd koghmi tesuchi nstavayry:

Sra haravayin koghmum gtnvum en Qyul-yadax ev erku Tchan-yadax gyughery, arevelqum Qelanin e, isk arevmtyan koghmum gyugh chi nshvum: Yst ashxarhagci: ayd Qyul-yadaxy Moxrabak gyughy petq e lini, hishtakvac Jalalyan Sargsi koghmic: Ayntegh ka erku gegheckashen ekegheci, voroncic meky Tiramor anunov e, isk myusy: Masanc, inchpes naev Meliq-Adami mi hoyakap aparanqy:

Ays hovtum ev Asparisadzev dashtakum, vory ir shurjy gtnvogh lerneri shnorhiv e ayd anunn stacel, inchpes verevum ev aylur asacinq, mi qani orov hangrvanecin Mesropi ashakertnery, voronq ekel ein Meckuniqic: Ev erb honakan aspataknery motenum en, ashakertnery ayntegh taghum en Erusaghemic berac nshxarqnery ev meknum, bayc chen karoghanum azatvel avazakneri dzerqic, ev nrancic nahatakvacnery vorpes srbutyun cackvac en mnum shurj 200 tari, minchev vor Astco ayr Israelin tesilq erevac, ev na ir vitchaki episkopos Davti het galov Meciranqi koghmeri episkopos Hoveli mot, vori temi mej er mtnum Chghaxy, sksec voronel erazum tesacnery: Ard: nranq Mecikoghmanqi Yrosastak gavaric Trtui vrayov ancnelov Chghaxyan hovity, «durs galov teghavorvein nshanavor antarum, bardzravandak teghum, mi saravandak vayrum: Ayntegh kar phaytashen mi matur: xecinerov eresapatvac, Xachanish zardaranqnerov drvagvac, patery zardaphayl gegheckutyamb horinvac: Ard: ayd lury haytni darnalu zhamanak atchaparanqov havaqvecin patvakan mardik, qorepiskoposner, haryurneri sarkavagner, glxavor gavarapetner ev mecamecner, gorcakalner, tghamardkanc u kananc zhoghovrdakan bazmutyunner, vorpeszi bolory masnakcen Astcu sqanchelagorcutyany: Ev ereqorya pasi zhamkety lranalis Abasun Israely bahy dzerq arav, xonarhvec bolori araj ev, ughigh nayelov nkatvac teghy, hramayec anerkyugh phorel: Ev ayntegh mektegh havaqvac bazmativ mardik masnakcelov ayd gorcin, irenc zgestnerov krum ein hoghy heru: Nranq ashxatanqic hognelov: chkaroghacan tenchali u baghdzali gandzy gtnel: Apa aynuhetev arevelyan koghmi phaytashen harky qandecin, ur drvac er Tiroj meghsaqavich pataragi seghany: Ayntegh hetaxuzelov ev voronelov: seghani tak mot mek kangun phorecin: Hankarcaki aynteghic shat qaghcr u anush burmunq taracvec: Ev lcvelov hatcheli aratutyamb: shateri hototeliqnery mshtapes qaghcracrec: Ayd hoty tchshgrit kerpov nmanvum er xnkeri u zanazan caghikneri azniv buyrerin, minchev vor bolory arhasarak zarmacan: Ev erb phorecin tasy tiz, gtan erku arcatya arkgher, voronc vra drvac er kapare kniq: Verjinis vra hastaheghuys mexerov mexvac er mi voskedzuyl taxtak, ev nra vra grvac er asoreren ev hayeren…:

Apa episkoposnery Israeli ev patvavor qahananeri het miasin arandznacnum ev bac ein anum srbutyan tapanakneri matanu kniqy u ayntegh gtnum Qristosi phrkarar xachi mi masy: Nuyn inqy: arqidiakan qorepiskoposy kardum e voskedzuyl taxtaki grutyuny, vory hetevyaln er, te: «Arandznacvac masunqnery Erusaghemi srberinn en»: Isk Meciranqi hovvapet ter Hovely, erb tesnum e ayd astvacayin hrashqery, ir laynacaval gitutyamb nuynpes bazmabeghun kerpov caghkum er ev amboghj srtov gohanum Astcuc…: Ev vorovhetev ir nahangum er gtnvum naxapes sahmanvac vayry, vortegh cackvac er kensatu luysy, usti chspasec vorpes tchamphord kam hancavor voreve meki koghmic shnorh stanalu, ayl inqy darsav tnorinelov u hskogh dranc vra, ibrev ir gandzeri vra: Ev tapanakneric meky vorpes pativ inqn e arnum episkoposanocy: Sakayn dranic xist dzhgoh er Astcu mardy…, bayc mi pah na tuyl tvec ev ir hezutyan hamadzayn voch voqi chambastanec, ayl arav mnacac tapanaknery ev Davit episkoposi havanutyamb Tiroj pashtamunqy katarogh bazmativ qorepiskoposnerov, qahananerov, amboghj zhoghovrdov tarav ir bnakavayry ev saghmosnerov, orhnutyunnerov, lusavar lapternerov u momerov Tiroj srbutyuny ughi gcac ijecrec Glxovanqi surb ekeghecin»: Ev apa ayd depqeri masin grecin katoghikosin, isk havelvac namakum asvum e naev kniqov hastatvac koghovneri masin. «vran hromeakan phakanqov kapare kniq, voric el kaxvac er voskedzuyl mi taxtak»: Ev dranq katoghikosin ev Mecn Jvanshirin cuyc taluc heto Israely ir masy tanum e Glxovanq, isk Hovely ir masy: S. Hakobi vanqy:

Chghaxic harav ynkac e mek dzorahovit evs: Tartar ev Xachen geteri mijev, da Gapartn e kam Ghabartun, vori arevelyan koghmum el hamanun gyughn e, isk arevmtyan koghmum: Gazantchly ev Qelanin: Xachenageti hovtum, vitchaki haravarevelyan cayrum, geti aj koghmum, mi bardzravandaki vra gtnvum e Barux gyughy, isk nra haravum: Tash-pashy, dranic aveli verev, arevmtyan koghmum: Shalvan, sra hyusis-arevmutqum, geti dzax koghmum: Axmaq gyughy. Sra ev verohishyali mijev geteri miacman teghn e, ev ayntegh, nra ankyunneric mekum kareli e handipel Dastakert gyughin, vor hegheghvec hazar tari araj: Hasan-Jalalyany Arcaxi ardzanagrutyunneri zhoghovacunerum ayd gyughy kochvum e Tastaker, vorteghi ekeghecum el yndorinakvac e mi ardzanagrutyun, yst vori ayn karucvel e Sargis episkoposi koghmic, 1281t. «ChL tvin Astcu kamqov, Arghuni ishxanutyamb ter Stephannosi hayrapetutyan zhamanak, Phaxratini vordiner Ivani ev Satratini amirayutyan oroq, es: Ter Sargiss, karuceci zhamatuny, zugeci gavazannery, avetarannery, Stoghoginy, Esayin: Vovqer aghotum en, togh voghormutyamb hishen hanun Qristosi»:

Axmaqi hyusis-arevelqic nran mot e gtnvum Palyagaya gyughy, isk hyusis-arevmutqic nuynpes nran motik: Tavshaly, vory hayoc aghbyurnerum Arajadzor e, hishatakarannerum: Arjadzor e, bayc yst is aveli tchishty Arjadzorn e: Xachen geti dzax koghmum, Gandzasari elqic chors mghon heru, aparazhot u macarut dzoravayrum, haykakan 100 tnerov gyughn e, vortegh ka qarashen ekegheci, karucvac kam norogvac 1668t. Davit qahanayi koghmic, vori oroq gyughi avagn er Yaghub beky, isk Agargalliny: Pahary: Bayc ekeghecu dran vra amracvac e 1253tvi mi xachvem.
«ChB tvin es: Abusayi vordi Vaches, xach kangnecri paron Turqin. Vovqer kkardan, togh hishen hanun Qristosi»:

Arajadzori merdzavor vayrery hishatakvum en kanonneri mej, 1458t., voroncum hishvum en naev Merati vordi Shahnshahy, Arghuti tory ev Jalal Meci vordu, Mejlisi vordu, Ulubeki Aghabast tan Araba-hoghy (ur spanutyun er katarvel), isk sahmannery kochvum en Arajadzori jur, Mec Shahar, Dicarac qarer, Arapa tchoter, cov, Arxe aghbyuri hogh, Havavi xor, Vordyac xachi xor, Qarotn, Qari jraghac Xachen geti vra. ays hangamanqnerin vka en eghel Aghvanqi Hovhannes katoghikosy, Gandzasari arajnord Eghia episkoposy, Jalali vordi Aghabasty (ory ayd koghmeri aznvaguyn tanutereric e), Atabek Amir Hasany, nra eghbayrnery ev Dursuni vordi Mirghalin:
Arjadzori hyusis-arevelqum bardzranum e Chilet lery, vory hayery kochum en Chapharac xach: nranum gtnvogh mi cankapat xachvemi pattcharov, ev aynteghov e ancnum tchanaparhy depi hyusis:

Getaki aghbyurneri tegherum gtnvum en Saltaran, Xtrxan, Hazargox, (), Hndzaxot kam Hndzaxut hangrvannery kam dzmeranocnern uagaraknery, vortegh gtnvum ein naev Gandzasari vanqi kalvacqnery, voronc mot kan ekeghecineri averakner kam lqvac maturner, xachardzanner ev gerezmanner, voroncic mekn el blri gagatin gtnvogh Karmir ekegheci kochvacn e, vory derevs kangun e: Nra mot kan karmraqar xachvemer, voronc ardzanagrutyunnery tchshgrtvac chen: Gaparti kochvogh aghbyurneri vayri ev sarahartic hosogh Tartari mijev ynkac e Hndzaxot bun gyughy, vory aylazgineri koghmic Yaytchi e kochvum:

Hndzaxot dzmeranoci skzbic, mek mghon heravorutyamb gtnvum en Aghberqhan kam Xybyrqan, vortegh gtnvum e Skyandar () nahataki mi uxtategh-ekeghecin, ur zatki orerin ton ev handisutyunner en katarvum: Nra karmraqar syuneri u dran vra ev gerezmannerum erevum en ardzanagrutyunner, voronq derevs chen vercanvac: Hndzaxoti hyusisayin koghmum, mi lernablri lanjerin ka Bephgomer (ramikneri artahaytutyamb: Pemen-kyumer) kochvacy: Lekeri ev parsikneri aspatakutyunneric ayd teghery amayacan ZhY dari erkord kesin, isk ayzhm patkanum en Arjadzorin: Sahmannery antaraxit en, vortegh kan erkanaqari ev karmir jraghacqari lqvac qarahanqer:

Xachenageti ev nra vtak Qolataki mijev, erkusic mek mghonachaph heravorutyamb gtnvum e Meciranqi hnaguyn, nshanavor uhaytni S. Hakobi menastany, vory kochvum e naev Meciranqi vanq: karucvac bardzr bluri vra: Gyrq-kyol leran arevelqum antash qarerov karucvac ereq ekegheci ka: Nranc arjevi masum gavitn e, isk shurjy: vanqi mut senyaknery: Isk myus ardzanagrutyunneric, asum e Sargis Jalalayany, kareli e gushakel, vor menastany karucvel e DzG tvin, vory Tiroj 634 tvin e, bayc hark e karcel, vor ayn aveli vagh e himnadrvel, qani vor ayntegh er teghadrvac Meciranqi episkoposi atory, ev arajin episkoposy hishatakvum e Ter Abasy, Z dari kesin, vory ev 552t. Aghvanic Tan katoghikosutyun verakochvec: Ayd dari verjum episkoposy Simeonn er, vorin hishum e Abraham katoghikosy ir tghtum, isk E dari kesin: Hovel epikoposy, vori zhamanak Chghaxyan hovtum teghi unecav masunqneri gyuty, ev koghovneric meky bervec aystegh: Nranic heto hishvum e Zaqarian, vorin dzernadrec Nerses katoghikosy, E dari verjum kam Y-i skzbum: ZhG dari kesin Sargisn u Vardany arajnord kargvecin, isk shat darer anc hishvum e Grigor episkoposy, vori hishataky grvac e Mcbini S. Hakob ekeghecu arcatya paharani vra «Norogvec RTchX (1691) tvin Grigor episkoposi dzerqov»: Qani vor ayd srbin e nvirvac, dra hamar el arandzin ardzanagrutyunnerum (orinak, Gandzasari ardzanagrutyuny) kochvum e Mcbini ator: Ayzhmyan ekeghecin karucvel e Xorishah tiknoj koghmic, 1212t., vori vordinery: mecn Jalal-doln u Zaqaren ev verin Xacheni ishxannery, nranc het naev urishnery, vanqin nvirel en gyugher ev agarakner, inchpes cuyc ktrvi ayl ardzanagrutyunnerum, voronc mej verjin tvakann e 1293-y: Bayc kan naev antvakir ardzanagrutyunner, inches payazat ishxan Jalali vordi Hovhannes katoghikosi xachardzany: Tvum e, vor myus xachvemy na e kangnecrel vanqi gavitum ev makagrel: «Es Hovhannes katoghikoss, kangnecri ays xachy im hogu phrkutyan hamar»: Ayntegh e gtnvum naev nra gerezmany: «Ays e Aghvanqi katoghikos Ter Hovhannesi gerezmany. JZhT», voric haytni e darnum nra vaxtchanvelu tvakany: 1470:

Meciranqi vanqi ardzanagrutyunnery.

A. «VoKA tvin Astcu kamqov es: Vaxtangi tikin, mecn Sargsi dustr, Zaqariayi ev Ivanei quyr Xorishahs, verstin karuceci Meciranqi ekeghecin: im hogu phrkutyan ev im zavakneri barexosutyan hamar. AX (ima mi qarasun) zhamergutyun togh lini indz ev im cnoghneri hamar: Vaxtangin ev indz dzer aghotqneri mej hisheceq»:

B. «ChXB tvin es: Hejubi eghborordi Mavis, dardza surb uxti miaban, gneci Xacheghiqi surb nshany ev tveci vanqin: Im tery ev miabannery xostacan sra dimac zhamergutyun katarel»:

G. «Jalali hramanov es: Vahrams, Hasany, Smbati vordinery mer hor hogu Caghateghi hoghy tvecinq Mcbini atorin: Ter Vardany ev miabanners Hasani, Smbati, Tamari hamar zhamergutyuny xabani, YZhY (318) hayrapetneri koghmic togh nzovvi»:

D. «VoGh tvin es: Meciranqi tan Smbati vordi Grigors, Ter Sargsi u Ter Vardani arajnordutyamb surb nshan avetarany ev Akesavery ir hoghov u ishxanutyamb tveci Jalalin u miabannerin»:

E. «Astcu kamqov es: Ter Hovhannes katoghikos, mec ishxan Jalali vordis, kangnecri xachy im hogu phrkutyan hamar. Vovqer erkrpagum en, togh hishen aghotqneri mej»:

Z. «Astcu kamqov menq: Sargsi vordiner Uqans ev Papqans, vordu hogov (), , Jalal-doli ishxanutyamb, yncanerov miabanvecinq surb nshanin: Ter Vardany ev miabannery tvecin tasy zhamergutyun. Vov xaphani, togh datapartvi Astcu koghmic»:

Y. «Es: Xacheni ter Vaxtangi vordi Zaqares, Kori erkiry tveci Meciranqi surb nshanin, ev sranq Vardavari toni zhamanak zhamergutyun tvecin indz ev im tikin Arghu Xatuni hamar. vov xaphani zhamergutyuny, togh datapartvi Astcu koghmic»:

Sakav angam hishatakvelu pattcharov ancanot en sranc teghery, ayn e: Caghateghy, Akesaviry, Kori erkiry, terevs da nuyn Bori Hand kochvacn e, Qolataki ardzanagrutyunum nshvacy:

Hyusis-arevelqi vanqeric kes mghonic mi phoqr aveli heru e gtnvum Tamkale kam Tamoghli gyughy, isk haravi vanqeric mek mghon heru: Qolatak gyughy: Ays kam sran merdzavor anunov bnakavayrer shat tegherum u koghmerum en nshvum, voronq ashxarhagragetnery grum en Qyuladaq kam Qyuladaks dzeverov: Indz tvum e, vor nshvac en teghi hangamanqnery, ayspes: agaraki, gerezmanoci ev aylni teghery. Orinaki hamar Dadivanqi ardzanagrutyan mej: «Dadi vanqy ir Qolatakov»: Ayntegh kan gerezmanner, mahardzanner, ev mi xachardzani vra grvac e 1243: «I VoGhB tvin Astcu, Xacheni tereri, Jalali ev ir vordi Atabegi voghormutyamb indz: Husareci vardapet ter Vardenis, ishxannery tvecin hoghy, isk es gneci Bori handy,

Sheghjataphy, erkri tnateghy ev Gandzasari vanqin nver tveci im hogu hamar: Sranq Vardananc toni zhamanak tarin erku zhamergutyun tvecin: Vov hayreniqy zrki surb uxtic, togh nzovvi YZhY (318) hayrapetneri koghmic ev im meghqerin partakan lini»:

Gerezmanocum, mi mahardzani vra hakane-hanvane hishatakvum en Jalalyan erku payazetner, ayspes: «Ays e Mehrab Aghayi tapany» . Ev nra mot: «Es Mesrop Begi vordi Jalal Begs, kangnecri im hogu tapany (hishataky) . Aghotqneri mej hisheceq mez»:

S. Hakobi vanqi dimac ev nran motik (karcem hyusisayin koghmic) mi bardzrakatar ev anmatuyc zhayri vra gtnvum e Havaxaghac kam Havqaxaghac berdy, vorn anunn stacel e ir dirqi pattcharov: Ayn aylazginery minchev ors kochum en Saghsaghan-qalesi, aysinq: kachaghaki anunov: Tvum e, vor berdy hnum el ayspes e kochvel ei terevs ayd anunic u teghic el stacel ir Kacheghyac xach anuny, vory hishatakvum e Meciranqi ardzanagrutyunnerum: Suyn berdy karucel e Sahlyan Atrnersehi vordi Grigory, T dari erkrord kesin, vorin ZhB darum tirum ein Vaxtangyannery: Isk tatarneri hardzakman zhamanak, 1236-38tt., eghel e Jalali ishxanutyan tak: Ayn ayl berderi het miasin amur pashtpanvac er, qani vor phaxstakaneric «shatery amracel ein ays apahov vayrerum, voronq teghi dzhvarutyan pattcharov Havaxaghac ein kochvum, ev mardik apahov kerpov apastanum ein ayd amrocnerum: Bayc qanzi Tery eres teqec mardkancic, tshnaminery hankarcaki xuzhecin amrocnery ev mardkanc mi masin sri qashecin, isk mi masin el gahavezh arecin: Ynkacneri shatutyunic getiny cackvum e, ev aryunn, aru kazmelov, hosum er ibrev jur: Voch voqi chxnayecin, ev erkar zhamanak nranc voskornery erevum ein ibrev qarakuyter»: Card erevum en amroci, hin bnakaranneri mnacordnery ev ltchadzev mi mec jravazan:

Sranc hyusisayin koghmum, Xachen geti dzax koghmum, kan nshanavor ayl bnakavayrer, inchpes: Tamkalei hyusisum, Arjadzoric mek mghon depi arevmutq gtnvum e Pazarqend gyughy, vory hayeren anvanum en Vatchar gyugh: Isk ter Hasan Jalalyany ardzanagrutyunnerum vernagrel e Cmakahogh: Ayd ardzanagrutyunnery mez teghekutyunner en talis mecn Hasan-Jalaldoli ishxanutyan oreri masin: canucelov ayntegh gtnvogh surb Stephannosi masunqneri ev 1229t. Nra karucac ekeghecu masin: Ayntegh kardum enq. «Astcu shnorhiv es: Vaxtangi ev Xorishahi vordi, xacheni ter Hasans, karuceci ays surb ekeghecin, erb surb Stephannosi masunqnery haytnvecin ays teghum VoHY (1229) t.: Zatkin zhamergutyun sahmaneci indz ev im hor hamar»: Masunqnery terevs E darum Cgherkqic beracnery linen, voronq menq veragrecinq Vaykuniqin, vorovhetev ayd teghy Vaykuniq getic 4 kam 5 pharsax heru e gtnvum. Ayn Tudisn e:

Kartch zhamanak anc, ayn e: 1251t. Jalali tikin Mamqany karucel e mi ayl phoqr ekegheci, vori ardzanagrutyunn e «Es: Jalal-doli tikin, Syunyac Baghuc tagavori tor Mamqan taguhis, karuceci ekeghecinery ev im Aylynca hoghy ynca tveci im hogu hamar. spasavornery togh indz hamar erku patarag kataren, isk cnndyan ut orery: im cnoghneri hamar minchev im mernely: Vov im tvacy xli kam zhamergutyuny xaphani, togh datapartvi Astcu ev srberi koghmic. Ch tvin»:

Ekeghecu gavitum kangnecvac en xachvemer, voroncic Spitak kochvac mec xachi vra 1507t. Velitchany ardzanagrel e «ZCZ tvin Astcu kamqov es: mecn Aghbasti tor, paron Saytuni vordi Pelitchans, kangnecri ays xachy»: Mi ayl phoqr xari vra grvac e. «Astco kamqov es Grigor katoghikoss, kangnecri ays surb xachy im hogu phrkutyan hamar. anvanakochman ory kangnecri surb xachy paron Meyrabi phrkutyan hamar, Hayoc RZhB tvin»:

Vatcharic erku mghon depi arevmutq. Motovorapes geti mejteghum nshvum en Syumaqal vanqn u gyughy: Ete tchshmarit lini gracy, apa Gandzasarin motik u kic qarazhayr u anarik blri gagatin pahpanvel en Xoyaxan kam Xavaxan berdi averaknery: Mer naxninery ayn grum en naev Xavxan ev Xoxanaberd dzeverov, voronq vercvac en parsikneric, inchpes grum e Kirakos Gandzakecin: Indz tvum e, vor ayn cagum e Xehan baric, vor nshanakum e phaphagogh, vorpes te tenchali: Sa anshusht Xacheni berdn e, anvani tohmi bnik nstavayry, vorovhetev grqerum, ardzanagrutyunnerum, ishxanneri hishatakarannerum ayn nshvum e Xoyaxan kam Xacheni berd dzeverov, miayn te bolor tegherum voch miatesak: Uremn haytni e, vor ayn erkramasi anunov Xacheni berd e kochvum, kam el Xavxan hatuk anvamb: Ev qani vor parskeren aydpes er anvanvum, uremn aysteghic el kareli e entadrel berdi hnutyan masin: Baci dranic, ayn aydpes er anvanvum nau Mihrakan tohmi koghmic: Isk ishxanutyan skzbnavorumy petq e yndunel Aranic:

Patmichneri koghmic Xacheni berdy arajin angam hishatakvum e T daric, erb: Dadoyi vanqi Xoradzorum ir azgakanneri koghmic spanvec Stephanos Mihrakany. «spanvaci kiny ayd aghetneric zinvum e arnakan qajutyamb, vercnum e ir voghj mnacac dustr Aprsamin ev gisherayin tazhaneli ughevorutyamb (dzhvari lernerov gnalov) mtnum Xacheni berdy: Ir tan masin bariq xorhelov: Aprsamin amusnacnum e Sahli vordi Artnersehi het…: Ays Atrnersehy shinum e Handu berdy»: Dranic heto ayd ardzanagrutyan mej, Dadi vanqum kardum enq «Haterqi, Handaberdi, Xachenaberdi ev Havaxaghaci tery»: Isk Xavaxand anuny hishvum e mi phoqr aveli araj, nuyn Hasani zhamanak, ZhB dari kesin: Nra tery kochvum er Vasaki vordi Grigor, vory hamarvum e Hasani horeghborordin: Sa gnac Tcharaberdi ter ir phesa Toghani mot, «orpeszi nra mijocov vrezh luci Desrumi vordi Hasanic: ir eghbayr Smbati hamar, vorin spanel er na paterazmi pattcharov: Nranq mimyanc nkatmamb unein anmit tshnamanq ev ayd pattcharov irenc dustrerin knutyan ein talis aylazginerin: Ev ayd pattcharov el Grigory hamardzakvec gal ir phesa Toghani mot», ev nra het krvelov mi turqmeni dem, Divaxor leran mot, partvecin: «Toghann spanvec, spanecin naev Grigorin, isk nra het el ayl azatneri: Ev chnayac nranc taghecin ayntegh, qristonyaneri gavarum, bayc mi tari anc vercrin, berin Gandzasar kochvac vanqy, vory nra naxnineri tapanatunn er, ev nran ayntegh taghecin»:

Gosh vardapeti nays xosqery mez hnaravorutyun en talis ymbrnelu xachencineri tohmi: erku masi bazhanvelu pattcharnery:

ZhG dari kesin ays berdum er nstum bazmics hishatakvac Jalal Hasany, vory Desrumyan ceghic er. «Ays imastun mardy, erb tesav anorenneri hardzakumy, ir ashxarhi bnakichnerin amracrec ayn berdum, vor kochvum e Xoxanaberd: yst parsic lezvi: Erb ekan nran pasharelu, tesan, vor hnarchavorutyun chka gravelu berdy. Sirov ev xaghaghutyamb nran kanchum en irenc mot. Na imastun kerpov yndunum e nranc arajarky ev shat nvernerov gnum nranc mot, nran mec patvi en arzhanacnum u ir ashxarhy talis iren»: Ev tasy /kam aveli kam pakas/ tari anc angut Bugha Ghany, grgrvelov anzgamneri koghmic, tatarneri drany brnec ishxanin, qandec Xoyaxany, nra het naev «Dedy, Ciranaqary ev ayl amrocner u dranq aynpes havasarecrec getnin, vor minchev angam hetq chi erevum, te erbevice bnakavayr e eghel»: Sakayn minchev ors erevum en averaknery, terevs berdery dranic aveli chein, qan kareli e gushakel patmichi xosqeric: Nranic nerqev gtnvum e erbeve bazmabnak avani averak, vortegh gtnvum ein naev Jalali aparanqy ev Darpasner kochvac ekeghecin, voronq minchev ors erevum en: Dranic voch heru, Xachen geti aj koghmum, gtnvum e Tarxani berdy:

Ayspisov, verogryal erku berderic mekn el Ciranaqarn e, henc nuyn Shikaqary, vory gravvel er partavcineri koghmic aveli vagh zhamanaknerum:

Amboghj Hayoc Aghvanqum u Aranum verohishyal berderic u gyughic mek mghon depi arevmutq, Xacheni getaphin, gtnvum e hrchakavor u nshanavor Gandzasar gyughy, vorn ynkac e Gandzasar leran haravayin lanjin, vori anunov el kochvum en gyughn u vanqy: Ayn Aghvanic tan hetaga dareri katoghikosarann er: Haytni che ayd hrchakavor vanqi karucman zhamanaky, vory ashxarhacuycum evs Aghvanqum e nshvac: Bayc ayn aveli shut e eghel, qan Jalal-doli zhamanaky: Verjins vomanc karciqov nra karucoghn e hamarvum, qanzi hishatakvum e Goshi koghmic, inchpes vor verevum nshvec: ZhB dari kesin: Evs erku dar araj, Zh dari kesin, ayn hishvum e Syunyac patmichi koghmic Anania katoghikosi Gandzasari ekegheci galu artiv:

Ev vorovhetev ayn Jalali naxnineri gerezmanatunn er, ev nra hayry ktakov patvirel er nran: ekegheci shinel gerezmani vra, ev inqy Jalal-doly, kamecav paycaracnel vanqy, ayd teghy norogec ev mi hoyakap ekegheci shinec 1226-1238tt., vorpes ev inqy ardzanagrum e tchox u geghecik xosqerov, vory cuyc ktrvi ardzanagrutyan mej:

Ekeghecu shinararutyuny sirov hishum e naev zhamanakakic patmich Kirakosy. «Shinec gegheckazard karucvacqov mi ekegheci, Astcu pharqi gmbetabard u erknanman mi tatchar… Gandzasar vanqum, Xoxani berdi dimac, irenc shirimi teghum: Shat tariner ashxatecin nra vra, ev erb shinararutyunn avartvec, mecahandes navakatik /ton/ katarec ekeghecin karucelu hamar: Ayntegh er Aghvanqi katoghikos Ter Nersesy bazum episkoposneri het, inchpes naev Vanakan vardapety shat vardapetneri het miasin: Ayntegh ein naev Xacheni surb vardapetner, mimyanc harazat Grigorisy ev Ter Eghian… bazum qahananeri het: Ev asum ein, te qahananeri tivy 700 er: Na erb knqvec ocmamb, mec tchashkeruyt kazmakerpec, ev inqn ir isk dzerqerov pativ er talis bvazmacnerin: Ev yuraqanchyurin, yst ir patvi, arat nverner talov: ardzakum er: Ays depqy teghi e unecel Hayoc VoDzT tvin, Vardavari mec toni ory: Nra tikin Mamqany ekeghecu drany shinec mi hrashali gavit, isk inqy amboghj kyanqum aprelov araqinabar, amen or tchgnum er pas pahelov u aghotqnerov ev yntercanutyamb gisher u cerek mtacum er katarel Tiroj patvirannery: yst Surb Grqi»: Ays tatchary… erkarutyamb u laynutyamb ev gavity norogvel en ZhE dari kesin, kangun u lusavor en: yst nkaragrvac qandakneri u patkerneri zardaranqi: Bemi tchakatin ardzanagrvac e hetevyal kartch xosqy. «Vovqer kerkrpagen astvacazard ays surb seghanin, aghachum em: Vaxtangi vordi Hasanin hisheceq dzer surb aghotqnerum»: Ekeghecu myus ardzanagiry terevs aknarkum e Mamqani ayn shinararutyan masin, vor katarvel e haravayin koghmum, 1256 tvin:

Srancic zat, hark e entadrel, vor urish ekegheci el eghac lini, vori depqery patmvum en S. Karapeti glxi berman hishatakaranum: Gluxy Kostandnupolsum erb kamecan frankneric haphshtakel, ayn stacogh ishxany «arnelov phaxcrec hyusisi koghmy, Vrastan, vorn ayntegh ynkav Arcaxi ter Jalal-doli eghbor dzerqy: Yot haryur tvin Jalal-doly gnac eghbor mot ev xndrec surb gluxy, bayc na chhamadzaynec hozharutyamb tal: Isk sa brni kerpov haphshtakec eghboric, berec Gandzaki koghmery, Arcaxi gavary ev amphophelov ir hayreni gerezmanatan shirimum: vran shinec zarmanashen u hrashali katoghike ekegheci: i phars qristos Astcu u surb Hovhannes Mkrtchi: Navakatiki anvanakochutyan ory bardzr dzaynov kanchec: Gandzasari Surb Hovhannes: Baci dranic, ayntegh en zeteghvac Lusavorchi orensusuyc surb cnoty, nra tor surb Grigorisi ajy, Hovhannesi hor surb Zaqariayi aryuny, mec martiros surb Pandalyoni ev shat ayl srberi masunqnery, voronc mijocov shatery buzhvum en i phars mer qristos Astcu»:

Mec ekeghecu karucumic tasnerku tari anc Jalaly martirosabar tanjamah eghav Gaghu qaghaqum angut Arghun Ghani koghmic: Nra marminy gcvec mi camaq jrhori mej: Ayn patvec luysov, heto goghacvec ir vordi Atabegi janqerov ev bervec u taghvec aystegh, «Gandzasar vanqum, ir hayreri gerezmanocum»: Ev shirimi vra ardzanagrvac e. «Mec ishxan bishxan Jalaly, katarelov cnoghi ktaky, himnadrec ays hoyakap u qarashen ekeghecin Hayoc tvakanutyan VoKE tvin ev gotevorvelov zanazan shinutyunnerov: avartec VoDzE tvin: ir Jalal-doli u ir tikin Mamqani hozhar kamqov»:

Hayreni ishxanutyan barepasht zharang Atabegy ozhandakec vanqi zargacmany. Nra hramanov ir horeghbordi u arajnord Hovhannesy 1271t. Avelacrec kalvacqnery: Nra quyr, paron Umeki tikin Mamaxatuny 1280t. Uxti ekav aystegh: Dranic aveli araj, 1268t., Umeki hayr Tchary ev mayr Mamxatuny vanqi miabanner en dardzel: Amarasi episkopos Ter Nersesy miaban er grvel 1282t., Sasna Handaberdcin: 1271t., ev urishner: Nmanapes naev nra payazatnern u Aghvanqi katoghikosnery vanqy barenorogecin u pahecin minchev ZhZ dari kesy: Dranic heto ayd pattcharov el yndhatvum en ardzanagrutyunnery: Ayd daric heto, 1657t. Talishi meliq Hovsephi: vordi Abovy norogel e Gandzasari erku ekeghecineri taniqy ev qandvac patery: Ev ayd teghy mec patvi arzhanacav: ayntegh verohishyal srberi masunqnery zeteghelu shnorhiv: Evstatevosi ashakerty S. Tadevosi ev S. Lusavorchi masunqnery berel er Hunastanic: Lusavorchi tor Girgorisy mi masy tarel er ev pahel Tchighbq ashxarhi Cri qaghaqum: Nra nahatakutyunic heto masunqnery pahvecin Haka gyughum: Dranq haytanbervelov Vachagani orerum: bervecin Amaras, miacvecin myus masin. Ayd teghaphoxutyan masin vkayum e patmichy:

Ayd teghi hambavy el aveli bardzracav Aghvanqi katoghikosneri nstavayr linelu shnorhiv: Atory aydtegh teghaphoxvec Partavic, inchpes karcum em vanqy Beklar Meliqi koghmic norogveluc heto: Ev miabanutyan arajnordutyunn ancav katoghikosneri dzerqy:
Arajin vanahayreric hishvum en:
Vardany: ZhG dari kesin
Hovhannesy: Ivanei vordin, 1271 ev 1311
Nersesy: 1469-14.5

ZhE dari skzbum Gandzasari vanqum hishatakvum e Matteos vardapet Uxtecin: Grigor Tatevacu ashakerty: Isk Aghvanqi verjin katoghikosneric ev vanqi arajnordneric shatery Jalali serndic en: Dranq en:
Sargisy:1556-in.
Grigory, vory heto uracogh dardzav:
Davit Arjadzorecin, vorin xeghdecin xachencinery: kaxelov ekeghecu zangakatnic:
Philiposy.
Hovhannes Y-n.
Grigor D-n: 1634
Petrosy: 1653
Simeony: 1675
Eremian: 1676
Esayin: 1702, vory gri arav zhamanaki depqery:
Nerses E-n: 1706t., vory Esayu hakarakordn er:
Israely ev Hovhannesy: 1763.
Simon E-n: 1794.

Sargis B-n: atori hakarakordy, 1794, vori zhamanak, 1815t., veracvec Aghvanqi katoghikosutyan anuny ev tvec metropoliti astitchan: 1838t. Nran hajordec Baghdasar Hasan-Jalalyany, vory arqepiskoposakan atory teghaphoxec Shushi:
Ayzhm Gandzasarum, baci verohishyalneric, kan naev vanakanneri anshuq senyakner ev ishxanneri u verjin zhamanakneri mi qani katoghikosneri gerezmanner:
Gandzasari ardzanagrutyunnery:

Aysqan mec ev bargavatch katoghikosakan atori ev arqayashuq ishxanutyan vitchaky (gavary) petq e, vor lav bnakvac liner ev shat bnakavayrer: gyugher, agarakner, voronc mej glxavornern u hnaguynnery ZhG darum hishatakvacnern en: Mar, Makegh, Harkandus, Norshinakan, Arcatenis, Tchranc, Vardanatagh: Verjins, yst erevuytin, aydpes e anvanvel Vardani koghmic: Vardanataghum en gtnvum Ughtanosi ktury, Tnki erkiry, Bolor qoghy ev Seghynkni aygin, voronq agarakner en hamarvum: Isk ZhD-ZhZ darerum hishvum en Kakachanc, Phduranc ev Caghkavanc bazhinnery, Almanatain, Bemi hoghy, Kutchi hoghy, Msersi kam Mseshi hoghy, Tandzachory, Kasran, Minaktany (), Aratunqy, Kuralany, Almanan, Adaxy, Bazmatuqy, vortegh gtnvum en Coveri hoghy, Cak-xachy, ur minchev ors goyutyun uni mi xachvem hetevyal ardzanagrutyamb. «VoHY (1229) tvin es: Smbats, kangnecri ays xachy hanun im hayr Vasaki. Vovqer kerkrpagen, togh aghotqnerum hishen hanun Tiroj, im cavakic eghbayrner»: Isk myusneric voch meky chi hishatakvac gorcerum, qarteznerum kam grqerum: Tvum e, vor Adaxy Ataxt teghne, ur Xacheni ishxan Grigory Zh dari verjin havaqec ishxannerin u episkoposnerin, ev Anania katoghikosy datec Aghvanqi katoghikosneri hakarakordner Gagikin u Hunanin: erkusin el kargazrkelov:

Gandzasari hakarak koghmum, depi hyusis-arevmutq, bardzranum e hamanun lery, vorteghic skizb e arnum Xachen geti jreri akunqneri mi masy: Ayd anuny stugabanum en ayspes: Gandza-sar: arcati gandzashah hanqeri shnorhiv, voronq erbeve ardyunahanvum ein aynteghic: Bayc ayd tesaketic el qnnutyun chi katarvac, bacarutyamb arcatahanqeri teghi, vory bnakichnery cuyc en tvel Sargis Jalalyanin: Yst erevuytin hanqii koghmerum er gtnvum Arcatenis gyughy, vory hishatakvac e mecn Jalal-doli ardzanagrutyunnerum ev vanqi pargevagrerum: Spaseli e, vor ayntegh karogh en linel ev ayl metaghahanqer, vorovhetev Gandzasary hishvum e Zh daric, hetevabar shat vaghuc hanqy haytni er: Ev ayn Xochqari gavari hanqeri het miasin Arcaxi ev Aghvanqi harstutyan aghbyurn er kazmum:

Leran amrutyan pattcharov apahovvac e nerqevum gtnvogh vanqi pashtpanutyuny tshnamineri hardzakumneric: Ayspes, orinak, 1722t., erb lekery aspatakecin Xacheny, banaser Esayi katoghikosy, nahanjelov leran gagaty, anvtang vayric tesnum er voghbali koghoputy, inchpes vor inqn asum e. «Ekan, Hasan Xacheni erkiry anvax u hamardzak kerpov…ev inch vor kamecan, ayn katarecin, vor i vitchaki chem nkaragrelu: Qanzi mek orum ancnelov karkar getic minchev Trtu getn u Charaberd erkiry: amboghjovin aspatak sphrecin lernerum, dashterum: Nax: hri matnecin gyugheri phaytashen tnern u bnakarannery, ev apa: hardzakvecin gerineri vra, ijecrin lerneri gagatneric, hanecin lerneri cerperic ev nerqevi caraxit u macarot antarneric: Ev havaqelov nranc unecvacqy: nranc miacrin naev vochxarneri, arjarneri u amen tesaki chorqotani anasunneri hotern u naxirnery ev irar xarnac geti aphov qshecin nerqev: Gerinerin ev anasunnerin irar ein xarnel aynpes, inches hord heghegh: Ev nranq gnum inchpes mi mec banak, vory menq mer achqerov tesanq, qani vor phakel ev hasel einq leran katary, vory Gandzasari surb atori verevum e: Tshnaminery mez chhasan: Ev lanjeric ditelov menq tesnum einq katarvogh depqery:

Sa eghav RTchHA (1722) tvi april amsi I (20) -in, Zatki erkrord kiraki ory: Aynteghic tesaneli ein naev et mnacoghneri voghby, kotorvoghneri sugy, gerineri vaynasuny, mayreri kskicy, gervac zavakneri lac u kocy, vorbacacneri voghbaly, unecvacqi koghoputy: Lacoghneri dzaynin irenc vaynasunn ein xarnum naev mejqakotor tghamardik: Ev bnakutyun hastatelov karcr qarazhayrerum u lernerum: nranq miasin sug ein anum: Isk tshnamu zorqy, tanelov avarn u gerinerin, xarnum e ir banakin, chvum Tkrnakert ev teghavorvum Trdu geti (orin ayzhm parskeren lezvov Tartar enq kochum) mi kamrji vra, vorin Ghari-qophri en asum: Bayc ayntegh chmnacin ev chkaroghacan Charaberdi u Partayi erkirn aynqan vnas pattcharel, inchqan mez, qani vor nranq, naxapes imanalov, amracrel ein irenc lerneri amrocnerum: Manavand, vor eritasardneric vomanq el dimadrum ein tshnamun, voroncic shaterin kotorecin: Dra hamar nranq avarn u gerinerin shtap kerpov anckacrin Kur mec getic depi irenc koghmy»:



MYUS HABAND-AMARAS, ASKERAN

Syuniqi gavarneric mekin anvanakic linely cuyc e talis, vor arevmtyan koghmic sahmanakic e Arcaxi gavar Myus Habandy: Patmichneri vkayutyamb ayn gtnvum e Sisanadzori haravum, isk ayzhm: Meciranqum ev hyusisic sahmanakic e ayzhmyan Shushiin: Sa shat hazvadep hishatakvum e grqerum ev misht: S. Grigorisi varqi ev masunqneri patmutyan mej, isk hataga dareri patmichneri koghmic kochvum e Phoqr Syuniq, masnavorapes aynpes, inchpes nran sahmanakic Sisakan-Vostany: Mijnadarum ev dranic heto ir hrchakavor avani anunov kochvec Amaras gavar: Isk T dari Aghvanqi patmichy ayd erkusy zatum e mimyancic ev hamarum arandzin gavarner, daselov nranc sharqum, voronq dari kesin aspatakecin baghanikecinery, vory nrancic araj averel er parsik brnakal Babany, isk mi phoqr aveli araj, 821t.: partavci parsiknery: Dranic kareli e gushakel, vor ayd gavary Gargar geti erkarutyamb dzgvum er arevmutqic depi arevelq, terevs minchev ayzhmyan ereq gavarneri: Chrberdi, Varandini ev Qeperlini sahmanakcman teghy: Bayc erkramasi bun teghy getaki hovitn e, vory dzaxic mianum e Gargarin, sakayn anuny chi nshvum, vorovhetev mer naxnineri koghmic Amaras sheni teghy nshvum e mi ayl getaki vra: Hovti hyusisayin cayrum, vory sranc xarnarani dzax koghmum e, gtnvum e ayzhmyan nshanavor Askeran gyughy, vori anunov el harmar gtanq anvanel vitchaky (gavary):

Ayd gavari arevelyan cayric mi qich heru, vory bun Habadic durs e, ereq gavarneri: Chrberdi, Varandini u Qeperlini sahmanakcutyan teghum, arqunakan tchanaparhi vra, gtnvum e Shah-pulag gyughy: Ayn mot e Xachen getin, vortegh Nadir Shahy amroc e karucel, isk rusnery ayn norogel en ev kazakneri hamar zoranoc dardzrel: Na patrastel e naev geghecik patshgamb ev partezner: artaqin erakamar bakov: Aghbyury bxum e erankyunadzev anjat leric, arevmutqum gtnvogh gyughi tikunqic, vorn aveli arevelq e ynkac, qan Arcaxi myus bolor lernery: Ayn hnum sephakanacrel er Utiqy: Aynteghic minchev aystegh ynkac e Aghvanqi yndardzak dashty: Leran hyusisarevelyan ev haravayin koghmery karces kranov hatac linen: Ayntegh kan krayin spitak u phaylun zangvacner: qaracac vorderi het miasin: Nra tikunqum ka mi ayl lernablur, vori storotum ynkac e Barux gyughy: evs hnaguyn u krayin zangvacov u mijum geghecik phoqrik lernahovtov:

Lerneri koghqery garnany cackvum en bargavatch busakanutyamb ev caghiknerov: Drancic e haykakan eresnaky (agrimonia) : yst Durnfori: Ayn taracvac e vayri salorenineri (mamux), tzenineri ev nrenineri mej: Leran gagati ankyunum, mot 1000m bardzrutyan vra, vorteghic erevum en mec dashty, Xacheni u Gargari hovitnery, Arcaxi lernery, gtnvum e vimatash, kisaver mi phoqrik ekegheci: erakoghm teverov, arevmtyan koghmic: qarakusi, isk nerqevic: xachadzev: Yst Tyuposi hetazotutyan ekeghecin nersic u drsic qarov e sharvac, isk haykakan tareri nshannern u dzevery dasavorvac en tvakamarneri nman:

Tatchari mot kangnecvac e mi mec xachvem: hetevyal ardzanagrutyamb. «Es: Ashoti vordi Shahnshahs, im hogu hamar xach kangnecri. Vovqer kkardan, togh aghotqneri mej hishen. ChZhB (1263)»: Ayd tegheri qnnutyuny katarel e tchanaparhord Helvetiacin, 1834t. aprili 24-in. Gishery vra e hasnum, ev tepet «grete sharaguyn lusiny ir lrutyan zhamanak bardzranum er mshushapat horizonov, bayc i vitchaki cher lusavorelu tpherov patac, jrov lcvac phoseri bavighnery, voronq sahmanaphakum en dashti yndardzakutyuny: Ev nranum merdzavor gyugheri nshan chka: voch ashtarakner, voch kghmindracack kturner ev voch el spitak svaghac pater, ev bazum tegheric lsvum er tatarneri mec shneri hachocy», minchev vor baxti bermamb na karoghacav hasnel tatarneri mi shen ev gtel ir tchanaparhy:

Ekeghecu mnacordic kareli e gushakel, vor ayd teghum nshanavor mi shen e eghel: Ev nuyn Ashoty, vor hishvum e Cakxachi ardzanagrutyan mej, terevs arqayakan ceghic lini: Mer gushakutyuny hastatum en naev Aghvanqi atorakalnery, qanzi Ter Baghdasary ays gyughy ev nra mot gtnvogh Peshiqlin kochum e Tigranakert: Ter Esayin avazak lekeri patmutyan mej grum e, vor nranq ekel en Varandi erkric ev teghavorvel Tkranakertum u aynteghic chvel Tartari aphery: Dranic hazar tari araj Aghvanic patmutyan mej hishvum e Tgrnakert hnchmamb: Vanqi erecy eghel e Ter Petrosy, vory masnakcel e Eghia katoghikosi zhoghovin: Mek dar araj el na hishvum e Herakl kayser patmutyan mej: Marastanic galov Aghvanq: na kamenum er ancnel Vrastan: Xosrov arqayi hramanov: nra zoravarnery ayd koghmerum ktrecin kayser tchanaparhy: Shah-Varazy Ayrarati hyusisayin koghmic «ancnum e Gardman, nra dem ev bnakvum Myus-Tigranakertum, nra dimac: Shaheny (haravic) eresun hazarov hasnelov: banak e dnum Herakli tikunqum, Tigranakert avanum: Sranq teghavorvel ein aystegh, isk nranq: ayntegh, Herakli banakn el ynkac er erkusi mijev: Herakly, erb tesav, vor iren mej aran, hankarcaki hardzakvec ir tikunqum gtnvogh zorqi vra, kotorec nranc, gnac Cghukq, isk dzmrany lernakoghmov ancav Naxijevani dashty»: Yst Sebeos patmichi: erku Tigranakertner kayin, voroncic meky, inchpes indz tvum e, ays Tigranakerti teghum er, myusy: nra verjum, vory terevs ashxarhacuycum nshvac Tornogyut gyughn er: Verjins arajinic heru er mek pharsax: Ev Herakli banaky gtnvum er ayd erkusi mijev: Herakly parsikneri dem ayd arshavanqum, arajnordec herosabar nahatakvogh qajamartikneri payqary, 624t.: Ev patmichy manramasnoren katarum e ayd tegheri qnnutyuny ev da voch te sosk azgayin, ayl hamashxarhayin patmutyan hamar:

Shahpulagic harav-arevmutq, Gargari dzax aphin en gtnvum Aghtamy, Qaxych paghly () isk ajumq: Moruztun, Ghyzl-tchapely, Naxijevany, Qetyuqy (guce: Getik), vory hyusis-arevmutqic kic e Amaras getakin ev Gargarin: Ayd kcman ankyunum e gtnvum Hotchaly kam ruseren: Xotchalinsqayan, vory nranc hangrvann u zorakayann er: Nra hyusisum, getaki aj aphin, xarnaranin motik, gtnvum en Askeran avann u amrocy: karucvac Shushii Phana xani koghmic: Nra mot ka naev mek ayl amroci averak: Dranc mijocov Xany pahum er kirtchi tchanaparhy, vory Shushiic tanum e Utii ashxarhy:

Aydteghic depi arevmutq e ynkac Amarasi bun hovity: kavtchaxarn krayin azgutyamb: Gargari apherin kan arandzin blurner, voronq, inchpes asum e Tyuposy, karces durs en ccvel erkri cocic: Gargari yndardzak hovti arevelyan koghmin e mianum Aghvanqi dashtavayry: Ev dashteri u hovitneri bolor koghmerum, yst hishyal tchanaparhordi, kan hayoc naxnineri bnakavayreri hetqer ev mecamec gyugheri mnacordner, gerezmanneri xoyadzev tapanaqarerov, hishtakutyunnerov, voronq vkayum en ayd vayreri erbemni barvoq vitchaki masin:

Askerani arevmtyan koghmum gtnvum e Tash-pulag gyughy, vory targmanvum e Qaraghbyur: Da cuyc e talis, vor aydtegh, inchpes naev Shahpulagum, aghbyur e bxel vimaxarn lerneric, voronq getaki hovti dzax parisp en kazmum: Sra mutqi mot Gharaqeshish gyughn e, isk sranic harav, getaki mot: Patriciky () (Pytyreciq): Getaki aj aphin, ankyan koghmum, Xotchalinsqic motovorapes mek pharsax depi arevmutq, gtnvum e Mexduqend gyughy, vory kochvum e Phana xani toran anunov: Ayd gyughic harav gtnvum e Palutchan: Sranc mijev ynkac en lernablurner, voronc storotum, Mexduin motik, nshvum e S. Hovhannes vanqy:

Gyughi ev vanqi tegherum nshvum en indz hamar anvani Amaras avann u vanqy, qani vor ashxarhagragetneric u tchanaparhordneric voch meky chi nshum ayd teghery, voch el Sargis Jalalyany: Verjins miayn asum e, vor ayd vayrerin mot en gtnvel Marasn u Amarasy: Sa gyugh e kochvum mer hin patmichner Buzandi ev Xorenacu koghmic, isk Movses Kaghankatvacin anvanum e gyughaqaghaq: Nranq vkayum en, vor ayn petq e gtnvac lini Phoqr Syuniqum kam Arcaxi Habad gavarum: Aranc erkbayelu petq e asel, vor da gavari glxavor sheneric mekn er, karcem Dicavany, qani vor anuny grvum e naev Asaraz, vor hishecnum e Aramazdin ev hastatum ayn karciqy, vor aydtegh e gnacel mer Surb Lusavorichy: krapashtutyan xavary halacelu hamar, korcanelov, inchpes aylur, aydpes el aydteghi mehyannery:

Mer patmichnery teev ayd bany chen hishatakum, bayc asum en, vor S. Lusavorichy, qarozelov Aghvanqum, ayntegh «ekeghecu himq e gcum ev shinararutyan banvorner kargelov: inqy veradarnum e Hayastan»: Ev heto galov nra tor surb Grigorisy: avartum e ekeghecin ev orhnum, vory krkin mayr ekegheci e darnum Aghvanqi lusavorutyan hamar Gisi ekeghecuc heto: Ev Mazqtac ashxarhi manuk hayrapeti nahatakutyunic heto «ashakertnery nran vercrin, berin Amaras gyughaqaghaqy ev taghecin ekeghecun motik, bemi hyusisayin koghmum. Ayntegh drin naev Zaqariayi aryuny apakya mi shshi mej, inchpes naev Pandalyoni nshxarqnery: Ev erkusi shishn el drecin Grigorisi surb nshxarqneri het, isk irenq phaxan ev gnacin Hayastan…: Ayd teghy nshan charecin, vorpeszi urishnery nshxarqnery chgoghanayin, kam el: avazakneri erkyughic shtapeluc: Ev shat tariner ancnelu pattcharov ayd teghy anhayt er dardzel motovorapes 150 tari: Dranic heto Vachagan arqan, erb sksec phntrel eranelineri nshxarqnery, ekav Amarasi vanqy, vory vaghuc er karucvac, ev arajnerum ayntegh episkoposner ein nstum: Isk ayd zhamanak miayn vanerec er nstum, vorn arqayin asum e, te «Ekeghecu mot shat gerezmanner kan, qani vor avazakneri zhamanakneric ev ekeghecu mecaguyn himnarkumic heto voch voq chkaroghacav shinel»: Ev tagavory amboghj erkrin hraman tvec apavinel aghotqnerin, phorel ekeghecu hoghy, ekegheci berel Surb Grigor Lusavorchi u Hriphsimyanc kuseri nshxarqneri mi masy ev dnel ayntegh, nor haytanbervac surb Zaqariayi ev Pandalyoni hangstaranum: Ev tesilqov haytni dardzav Srbi surb marmni hangchelu teghy: Nra mot kar mi phoqrik blrik, vran: xach:

Eranelin bardzranalov blury: kangnel er xachi mot»: Erb tesilqy haytnecin arqayin, arquniqi ev episkoposneri mec bazmutyamb na galis e Amaras, ev vorovhetev «andzrevneric mec hosanqner ein arajacel, qani vor garun er, tchanaparhy shateri koghmic trorvelu pattcharov dzhvarancaneli er dardzel shtapoghneri hamar: Uremn, ayntegh inch petq e aner qristonyaser arqan. Na ekeghecu spasavornerin tuyl chi talis ijnel erivarneric ev handart shrjelov episkoposneri banaki mej, hramayum er yst kargi gnal, ev iren tvum er, te caghikneri kam phaphuk bani vrayov e qaylum ev voch te kavi kam tighmi vrayov: Arqan spasavorum er mec srbi despakin (patgarakin), ev aydpisov zanazan lezuneri bazmazanutyunic, tesak-tesak dzayneric eiւ pes-pes paycarakerputyunneric, inchpes lusavor amp, cackvum er erkiry: Baci ayd, patgaraky, shqeghacac astghazard pharqov, gnum er qristonyaneri banaki mijov: Ev erb motecan gyughin, tesan, vor mi phoqrik get e ancnum gyughi mijov, ev geti vra patrastvac e mi kamurj: Qristosi ev nra srberi hamar anhag siraborboq phaphagov varvac arqan arqayakan hagustov andzamb ijnelov: ancnum e getov: vor voqi tuyl chtalov spasavorelu iren: Ev hasnelov nshanakvac teghy: erkaratev cnradrutyun e katarum bolori araj: Ayntegh xphelov arqayakan vrany: hramayum e zguysh linel minchev aravot: Ayd zhamanak Amarasum episkopos chkar, ev arqan gyughi qahanayin ev cererin harcnum e, te nranq ayd teghum inch-or nshan tesel en, te: voch: Ev nranq patmum en ayn, inch-or lsel ein Hob tchgnavoric…: Bazum angam galov: na katarum er surb Grigorisi hishataky ev shateri araj erics krknum er. «Aghvanic ashxarhum havatacyal tagavor e heranalu ev phntrelu e surb Grigorisi nshxarqneri teghy: Dardzyal erb mez hyur ekav mi tchgnavor, yndunecinq nran aynpes, inchpes yndunvac e eghbayrneri hamar: Ev na, bardzranalov ayd teghy, qnec: Qnic artnanalov: na teghnuteghy vercnum e xachy ev dnum e ayd teghy u patvirum, vorpeszi voch voq chvercni xachy, ayl aveli mec xach kangneci ev aravotic minchev irikun anxaphan aghotq ani xnkarkutyamb, vorovhetev ayd teghum mec hrashagorcutyunner em tesnum»:

Sranq ev sranc nman banern imanalov: arqan dardzyal aghotum e u qarozum: Inqy: «araqinaser tagavory, tevery qshtelov bahn arnum e dzerqy ev erandun kerpov phorum, isk bareser taguhin, tagavorakan hagustov peghum er hoghi mej: Nranc het naev episkoposnery, qahananery, naxararnery ev naxararneri kanayq mec hozharutyamb hagustnerov krum ein phorac hoghy: Ev ayn zhamanak shat xory phorelov: sheghvum en depi hyusisayin koghmy, ev nshxarqnery mnum en arevelyan koghmum: Arqan ev amboghj zhoghovurdy mec trtmutyan mej en ynknum, minchev vor zghjacac tagavory nstum ev hogs e anum amboghj zhoghovrdi het miasin: Arqan, aynuhetev qajalerelov tchshmarit havatov, asum e, vor ansxal petq e lini amenakal Astcu xosqy, ev nra anunov anmijapes petq e gtnvi phntrvacy. Es hastat gitem, vor na mez amotov chi toghni: Ayn zhamanak arqan hramyec, vorpeszi heto bervac srberin dnen phoraci araj ev sksen phorel arevelyan koghmy. Phoroghnery hamakvum en haverzhakan hrtchvanqov, ev bazmutyany haytni e darnum nshxarqneri gyuty: Ev amboxy motenalov kurqin: harvacum e vranin u varaguyrin, minchev vor durs e galis tagavory ev haziv karoghanum e handartacnel amboxin: Isk gerezmany ev ereveli nshxarqnery bacelis ansovor mi anush hot er burum, voric bolory mi qani zham tmrutyan mej en ynknum: chzgalov xnkarkutyan hoty: Dra vra sastik hiacan arqan ev nerka eghoghnery, ev bolory miahamur pharq ein talis aydpisi vsem bariq tvoghin:

«Srbi gerezmani mot, hoghi vra, nstel er tagavory ev hramayum er arqunakan zanazan spasavorutyunner katarel ev koghovy dnelov ir cnkneri vra: mec erkyughov spasavorum er srberin: Qahananery hanum ein nshxarqnery ev lcnum koghovi mej, vory tagavory pahel er ir grkum: Nshxarqneri mot gtan apakya erku shish, voroncic meky lcvac er Zaqariayi aryamb, isk myusy: Pandalyoni nshxarqnerov: Ev erb bolory durs en hanum, amboghj bazmutyuny voghjunum e aravotic minchev ereko: Arqan, knqelov arqunakan matanov, hramayum e mec zgushutyamb pahel minchev aravot: Nuyn Grigorisi gerezmanocum gtnum en ev mek ayl apakya shish: lcvac xmichqov: Ayn vercnelov: arqan el aravel goh e mnum Astcuc: irenc ayd amenahajogh bariqy talu hamar: Hajord ory arqan hraman e talis amboghj erkrum droshak parzel, berel surb seghani voskeghen aphsen ev qaghcr ginov nshxarqnery lvanal u sharel: yst paycarutyan: Arqan hramayum e amen mi episkoposi tal inch-or mas: irenc vitchaknerum bashxelu hamar: Isk nshxarqneri mec masy hramayum e toghnel Amarasum, isk mnacacy, knqelov tagavorakan kniqov, inqn er pahum: mec zgushutyamb u zanazan spasavornerov spasavorelov: Arqan hramayum e gerezmani vra maturi himq gcel ev shinararutyuny shtap avartel, isk maturn el anvanakochel Surb Grigoris:

Heto amboghj banaky meknum e surb pashtonyaneri het: arajin kargadrutyan hamadzayn»: Ev mec handisavorutyamb bardzelov nshxarqneri mec masy: tagavory berum e Utiq, ir sephakan Dutakan gyughy, vortegh shinum e matur: surb Pandalyoni anunov ev teghavorum nshxarqnery, isk mi masn el teghavorum e ayl dastakertum, vory karucel er ir Xnchik kochvac aghjka hamar, mi masn el misht man er acum ir het banakum: trva mej erku angam, ereqakan zham katarelov srberi tony: Nra hishataky minchev ors katarum e Hayastanyac araqelakan ekeghecin: ayn anvanelov Aghvanic katoghsikos Grigorisi nshxarqneri gyuti ton, vory katarvum e mehakan amsi 28-in, ayn e: marti 6-in: Ays depqy manramasnoren nerkayacnum e Aghvanic patmichy: tchshgrtelov ayn zhamanakakic tvyalnerov. Da yndorinakel en naev hin tcharyntrinery: Tphxisic ev Shushiic aprili 23-in grum en, vor Amarasum en gtnvum Surb Grigorisi nshxarqnery: Temi arqepiskopos Gevorgy vardapet Gevorg Aramyanin ugharkum e norogelu ekeghecin, vori bemi arjev peghelov: gtnum en ororocadzev kapharichov vimaphor gerezman: Surb Grigorisi marminy, vran grvac hay ev asori grereov: Bayc erb bacum en, tesnum en, vor ayntegh miayn hogh ka:

Heto phosi hyusisayin koghmi paty peghelov, gtnum en nran nman mi ayl shirim ev nranum nshxarqnery: Shushiic 2000 mardkanc het miasin galis e arqepiskoposy, vercnum e gluxy ev dnum e gerezmani vra, arcatya aphsei mej, vorpes harganqi nshan: Aynuhetev tanum en Shushi ev ereqakan or dnum en qaghaqi bolor ekeghecinerum, vorpes harganqi nshan, isk havatacyalnery patvi hamar xumb-xumb hatchaxum en ekegheci: Arqepiskoposy dadarecnum e ekeghecu shinararutyuny, minchev Ejmiacni zhoghovic patver stanaly: Tvum e, vor arajin gerezmany ditavoryal kerpov datark e toghnvel: gerezman talanoghnerin xabelu hamar. inchpes vor asum en, te lenktemury bacel e ev vochinch chi tesel:

Nshxarqneri gyutic heto episkoposnery krkin hastatvel en Amarasum, voroncic hishatakvum en:
Garnik.
Hromak: Z dari kesic heto.
Mxitar: Z dari verjin.
Serob.
Hovhan: E dari kesin.
Sahak: Y dari skzbum.
Hovseph: apa katoghikos, 746-762tt.
Sargis ev Vrtanes: ZhG dari kesin.
Nerses: 1282.
Barsegh: 1730:

Serovbei zhamanaky stuyg haytni che, nra masin miayn asvum e, te nshxarqnery Hromeakan kaysrutyunic berel e Amaras, voronc het naev Lusavorchi ajy: Amarasy hnum eghel e voch miayn Aghvanqi episkoposanist vayry, aylev katoghikosakan atori nstavayry, bayc te erb, chgitem: ZhG dari verjin Batu xany ugharkec Tarsayiji vordi Jalalin «ayl monghol tghamardkanc het Aghvanic mec ator Amaras, vory nranc katoghikosneri hin atorn er, ev ayntegh tanel tvec surb Grigorisi gavazany…, qani vor nra gerezmany ayntegh er gtnvum, uremn gavazann el mnalu er nuyn ekeghecum: Nra het taran naev sqancheli astvacahrash xachy, vory hin zhamanakneric ayntegh er: amboghjapes patrastvac voskuc ev zardarvac lz/36/ tankarzheq qarerov: Sa matnvec nuyn temi mi lirb u anzgam qahanayi koghmic: Ev qani vor na ayntegh er gtnvum Hunac kayser dustr Despinan, vorin knutyan er vercrel Apagha xany, ev na snel er ir vordegir Batin, na mec taxandzanqov xndrec xachn u gavazany ev ugharkec tagavorakan Kostandnupolis qaghaqy: Ays dzevov koghoptvec Aghvanic ashxarhy: zrkvelov patvakan u astvacayi gandzic»:

Ayzhm Amaras hin ekeghecin kangun e erkri xorqum, gmbetadzev katoghikeov, vory hetaga darerum norogec u senrakazard parspov patec Meliq Shahnazary: yst sargis Jalalyani: Bayc te ayntegh kan ardzanagrutyunner kam ayl hnutyunner, na ev urishnery chen hishum. Dra het miazhamanak ancanot en mnum naev sahmannery:
Ays vitchaki mej naxapes graci hamadzayn kan naev ayl tegher: hin ekeghecinerov, voronq hishatakvum en ays koghmeri ardzanagrutyunnery havaqoghneri koghmic, sakayn aranc stuyg kerpov cuyc talu teghery: Drancic en Havabtiky, vortegh ekegheci e karucel 1233t., inchpes cuyc e talis ardzanagrutyuny. «VoDzB tvin, Vaxtangi ev nra kin Mamqani vordi Hasani ishxanutyan zhamanak, es: Hovhannes qahana, Ter Grigorisi qroj vordin ev Georgii eghborordin ev ayl miabanner shinecinq ays surb ekeghecin: mer hogineri phrkutyan hamar»: Ka naev mi ayl tapanagir ardzanagrutyun. «Es: Aghabeki vordi Jajuts, im hor: Smbati tapani vra xach kangnecri. VoHG» . Dranum hayranvan vripak ka:

Barava-dzor. ayntegh ka 1181t. karucvac hnaguyn ekegheci. «VoL tvin, Smbati ishxanutyan zhamanak, es: Barsegh erecs, Sargisy ev mer eghbayrnery zhoghovrdi het miasin shinecinq ays ekeghecin, jur berecinq. vovqer kerkrpagen, togh mez hishen irenc aghotqnerum»: Jur berely cuyc e talis, vor ekeghecu mot vanq e eghel: Isk mi ayl ardzanagrutyunic parz e darnum, vor ayn eghel Gandzasarin motik, vorovhetev dranum asvac e. «Es: Vasaki dustr, vaxtangi vordi Zaqarei amusin Xorishahs, dardza surb miabanutyan andam, gneci matagh u girq ev tveci surb Gandzasarin, miabannery Astvacacni phoxman tonin erkuzhamya patarag katarecin. Vov xaphani, togh datvi Astcu koghmic»:

Todan. Averak gyugh e Xacheni zaritaph dzorum: Ayntegh ka kisakorcan qarashen mi ekegheci ev voch hin, 1647t. ardzanagrutyun. «Astcu kamqov es: Ter Eghias, shineci ays surb ekeghecin: Arti begi vordi, im koghakic Beghadini hogu hishataki hamar, Shahbazi zhamanak, Mutugh-oghli xan Taghuldi ishxanutyan oroq ev Gandzasari katoghikos Ter Grigorisi katoghikosutyan zhamanak, RGhZ tvin»:
Ptkesi berq. Bardzr vayrum karucvac, gmbetard ekeghecov uxtateghi e, norogvac vomn Hovhannes vardapeti koghmic, vory toghel e ir anuny: droshmvac bemi vra: Nra koghqin e gtnvum vomn surb Georgii tapany, ev syan vra grvac e. «Ghukas vardapety hayoc RML (1781) tvin shinec mi jraghac ev tvec sran vorpes hishatak»:



PARZKANQ GAVARY-ShUShII VITchAKY

Arcaxi verjin, phoqrishate canot gavary Parcanqy kam Parzkanqn e, ayn e: Panckanqy, vory grchagrakan dzevov haytni Pazkanq, Packanq ev ayl anunnerov: Shat patmichner nshum en, vor ayn petq e ynkac lini Amarasic harav: Baghanikecineri: depi Haband, Amaras Parzkanq, Maxanq arshavanqneri masin stugapatum hin patmich Kaghankatvacin surb Grigorisi nshxarqneri gyuti patmutyan mej mejberum e Hovb tchgnavori masin cereric avandacy Vachagan arqayin: Ayntegh gavari ashakertutyan skizbn e drvum hanun Qristosi, vortegh patmvum e. «Vomn tchgnavor ayr Hovby, huyzh araqini varqov aprelov ashxarhum, vorn uner naev araqelakan shnorh, ir bazmajan ashxatanqov, Qristosi nkatmamb havatov ev sirov Arcax ashxarhi mi mec masy: Parzkanq kochvacy, et e dardznum molorutyan tchanaparhic: divanver snoti pashtamunqic phoxarkelov qristosi canot astvacutyany…: Shat angam galov: katarum e surb Grigorisi hishataky»: Haytni e, vor Parzkanqy sahmanakic er Amarasin, isk Hovbi vardapetutyan zhamanaky tvum e aveli araj, qan Surb Mesropi galusty:

Patmichnery ays gavarum voch mi shen kam vayr chen nshum, vori hetevanqov baci Amarasi het sahmanakcutyunic, hnaravor che ayn qnnel hangamanoron: Tvum e, vor sa ynkac er Gargari dzorahovtum, sksac nra akunqic verjacrac Gargaracineri dashtaberanov, vortegh ev menq enq hatum vitchakis ashxarhagrutyan sahmany: Haravayin koghmic ir mej arnelov arevelyan vtakneri bolor hovitnery: hasnum e minchev geteri jrbazhany, voronq haravic hosum en depi Erasx: Ev yst aydm nra mej e mtnum naev ayzhmyan mec Varandin gavari hyusisayin cayry, vory ynkac e Chyrberdi, Varandini ev Zangezuri sahmanamijum, ev ayn amboghj Arani, aysinq: Gharabaghi gluxn e:

Mec ev amur Shusha kam Shushi qaghaqy gtnvum e Gargari geti dzax koghmum, arandznacac sarahartum, kavaxarn u patrvac anarik u anmatuyc zhayrot teghum, baci qaghaqi erevanyan ev gandzakyan koghmeric, voronq el amracvac en ashtaraknerov: Bardzravandaki shrjagicy motovorapes erku mghon e, vori phoqr masum berdaqaghaqn e, isk mecaguyn masum: gerezmannern u parteznery:

Ancyal dari erkrord kesin inch-or gyugh el e hishatakvum Shushii teghum, vori konkret teghy chi nshvum: Chem karogh karcel, te ayn Vardani koghmic hishatakvac Shushuaghy lini, Xacheni koghmerum eghacy, vorin tirec Phatluny: Nadir Shahi koghmic halacvac tatarnery, erb Xorasanic veradarnum en aystegh, unenum en Tchevanshir tohmic Phanaxan anunov mi turqmen arajnord: Sa tirec Gharabaghin, nvatchelov erkri hing meliqnerin ev ir atory hastatec naev Payad, apa Shahpulag vayrerum, aynuhetev 1789t. ayd teghy gravec ir aner Shahnazar Meliqic ev karucec amur berdy: parsikneric pashtpanvelu hamar: Berdy kochvec Phenapat, vortegh dram ktrec ir anunov, vory minchev ors gorcum e: Erb aystegh teghaphoxec Shushi gyughi bnakichnerin, bnakavayrn stacav nranc gyughi anuny (Shushi): 1795tt. ereq angam pasharec qaghaqy, errord pasharman zhamanak qaghaqy sovi matnelov: gravec ayn ev dazhanoren varvec bnakichneri het: Ayd pattcharov inqy charachar spanvec, ev qaghaqy noric ancav Ibrahimin: Na 1805t. rusneri pashtpanutyamb mtav qaghaq ev nahanjelis zrkvec kyanqic: Nran hajordec ir vordin: Mexdi Xuyin: Na evs kamecav qaghaqy handznel parsiknerin: Rusnery 1822t. amboghjutyamb gravecin Shushin u Gharabaghy: zorapet Madatov Haykazni hramanatarutyamb ev dardzrin tatchkakan ereq kusakalutyunneri: Gharabaghi, Sheqei ev Shamaxi mayraqaghaqy:

Qaghaqaberdy i bne amur er, vorn el aveli amracel er xor kirtchov: Kirtchy nra nerqevi koghmum e, isk haravayinkoghmum qaraktur blurn e: erku bardzr ashtarakadzev bardzunqnerov: Qaghaqi nerqin kerparanqy gorsh u tgegh e nranum chkan geghecik shenqer, phoghocnery negh en u cexot: Tnery hoghov en shaghaxvac, masamb qarashen en, mi shuka uni: qarov u aghyusov shinvac: Qaghaqy jrakarot e, vorovhetev jury phoghrakov bervac e Erevani koghmy:

Qaghaqum haykakan erku ekegheci ka: Agulecoc ev Ghazanchecoc kochvacnery, kan naev erku phoqr, anshuq ekegheci, haykakan mi shuka: phoqr krpaknerov: Qaghaqn uni naev tparan, vortegh luys en tesel matyanner (grqer) arqepiskopos ev metropolit, banaser Ter Baghdasari janqerov: Na ir atory hastatec aystegh: darnalov Aghvanqi katoghikosneri hajordy: Nra temern en: Gharabaghn u Shrvany: Shushii varzharanum gorcum e Paghilei (Bazeli) avetaranakan ynkerutyuny: 1864t. qaghaqi hayazgi tiknanc janqerov bacvec aghjikneri varzharany, vorn anvanvec Gharabaghi Surb Mariami Oriordac usumnaran: Shushium en nstum naev rusac zoravary ev Gharabagh gavari qaghaqakan pashtonyanery:

Qaghaqi bnakichnery hayer en ev tatarner, motovorapes 7000 hogi: bolorn el Tchartar che: amarva dzyan u crti pattcharov, vorovhetev ayn Kaspic covi makardakic bardzr e motovorapes 1400m: Bayc ir bardzrutyan u shrjakayqum eghac antarneri shnorhiv Kovkasi lerneri, Arcaxyan u Syunyac gavarneri hamar steghcum e geghecik u hatcheli tesaran:
Qaghaqi shrjakayqy geghecik dirq uni, antarapat e, taracqy: aparazhot, guynzguyn qarerov u deghnaspitak krahoghov cackvac: Gargari ajic, qaghaqic mot mek zhamva heravorutyan vra Shushaqend gyughn e, vory hin Shosh gyughn e, ur, geti aphin, kan jraghacner:

Shushii bolorakadzev hovity, yst Tyuposi erkrabanakan hetazotutyan, nman e erkramugh zorutyan koghmic bardzracvac mi bazhaki: krayin kazmutyamb, yndmijarkvac hrabxayin zangvacnerov, voronc mecamec ktornery ynkac en ays u ayn koghmn:

Ayd vitchakum (gavarum) nshvac gyughern en: Gargari dzax koghmic, qaghaqi harav-arevmutqum: Tash-aldy (Qarin-Tak), vory ynkac e ayn qaraleran nerqevum, vori vra qaghaqn e: Sra arevmtyan koghmum Zaristrn e, vory hishatakvac e Aghvanic temi Qartish vanqi ardzanagrutyunum. «Zaristry yur getov», teev aydteghi gety Gargarn e: Sra mutqic aveli heru ev Haqari gety (ory Zaristri het hishatakvum e nuyn ardzanagrutyunum) u Syunyanc leran anjrpeti storotum gtnvum e Lisgorski () gyughavany, vory hamarvum e rusakan pahapan zorqi zoranisty: Ayd gyughavani mot e gtnvum Gargari akunqy:

Isk Shushiic hyusis-arevelq gtnvum en: Xalifaly, Kopeliqendy, Qerqenany, Xanqendy, Pekyuly, Xanicaky: Gargari mi vtaki miacman teghum: Tvum e, vor sa nuyn Xandzik gyughne, vorteghic er Aghvanic katoghikos Petrosy, ZhE dari kesin: Sranic hyusis ynkac en Palytchan ev Mexduqendy, vori masin xosq eghav Amarasi zhamanak:

Gargari ajic, Shushiic harav, gyugher chen nshvum, ayl Shushaqendic aveli hyusis-arevelq nshvum en Taghtany, Tashqendy, Eghlisy, Xantaghy: Gargari mot: Sra verjum: Tiravy, hyusisic: Aptaly, sra hyusisayin elqi mot: Arancamyuny (), Birtchamaly, vori verjic depi hyusis, Gargari mot, Naxijevann e:

Tiravi verjum dzgvum en lernashghtaner: Gargari vtaknery anjrpetelov Qanashin () getic, vory ijnum e ayd lerneric: Ayd gety hosum e depi arevelq, bayc indz ancanot en nra yntacqn u getaberany: Lerneri, geti u Gargari hovti mijev nshvum en verogryal gyughery: Taqiry, Enju-qendy, Gharaqendy, Kyulpashly ev ayln:

Minchev Varandin gavarin ancnely nshanakenq verjin usumnasiroghneri koghmic hishvac gyughery, voronq Xacheni koghmerum en gtnvum: Dranq en: Seykyutlu gyughy, vorteghic ein katoghikosner Tumasn u Araqely, ZhE dari verjin, Ghshlaxy, vorteghic er Sargis katoghikosy, ZhZ dari skzbin, Pumy, vorteghic er Philipos katoghikosy, ZhZ dari erkrord kesin:

Drancic nshanavor e Tchalety, vortegh ka anvani menastan, ur eghel e Aghvanqi katoghikosneri atory, ZhE darum: Katoghikosneric mi qanisi gerezmannery kan ayntegh, inchpes vor erevum e ardzanagrutyunneric.

A. «Hanun Astcu es: Karapet katoghikoss, PK tvin shineci ays ekeghecin: im hogu hishataki hamar. dzer aghotqnerum hisheceq»:

B. «ZID tvin mahacav Tovma katoghikosy»:

G. «Zk tvin es: Ter Araqyal katoghikos, paron Hasan Bekic verstin gneci ekeghecu dran xotharqy (ghurugh), gr /3000/ tankayi caxs ari ev tveci, mer hogu phrkutyan hamar: nau ays surb Astvacaciny: Vov hakarakvi ev jana xlel kam caxel Ays HANDY «Kayeni bazhiny kstana: Ard, es: Ter Araqel katoghikoss, kangnecri xach ev norogeci ekeghecu gluxy Ter Tovma katoghikosi hogu hamar. vov nsti atorin, togh Zatkin mek patarag ani. ChIT t.: »

D. «Tiv PK. Karapet katoghikosi ev
Erics veheri tapann ays e,
Voronq ocvel en Aghvanic tany,
Tapharel aystegh, isk ayn zhamanakvanic
Amphophvac en ays tapani nersum
Ev misht spasum em amen inchi steghcoghin:
Aknkalelov ptghalic kyanqin»:

Vanqi mot jri aphin, Nerqin-Yncun agarakum, Xachardzan e tnkac, ev vran grac. «Es:Harbels (kam Harqels), kangnecri ays xachy im qrojordi Deghi hamar. dzer aghotqnerum hisheceq Deghin ev Grigorin….XT» . Tvakani arajin tary jnjvac e: Sa terevs verogryal Enju gyughn e, yst turqakan hnchman: Dran motik menastan ka:

Mer naxnineri koghmic hishatakvac Goghtagrak teghy ays koghmerum petq e lini, vorovhetev Viro katoghikosy, honeri aspatakutyunic xuys talov Parskastanic, aystegh e ynkel ev aysteghic durs galov u mec aragutyamb yntanalov: mi gisherum kam orum hasel Charaberd»:



VARANDIN-TUZAX (DIZAK)

Arcaxi amboghj haravayin koghmy ayzhm kochvum e Varandin, vory mi laynacaval gavar e, ynkac Meghrii, Zangezuri, Chylberdi, Qeperlini, Gharabaghi gavarneri ev Erasx geti parsic sahmani mijev: Nra aphery, inchpes naev Qeperlini arevelyan sahmannery dashtavayrer en, isk arevmtyan ev hyusisayin koghmery: lernavayr, inchpes vor Arcaxi myus masery։

Ayzhm qartezneri vra lerneric nshvum en Shushii haravarevmtyan masum gtnvogh Qirez lery, nranic harav: Xoshany, isk nranic el harav: Ziaberdy: Kan naev ayl erkaynadzig lerner, voroncic en, anshusht, Dizaphayti lernery, voronq haytni en shat vaghuc: Dranc masin xosum ee Aghvanic hin patnichy. «Mec lery shrjagayelov ir mej e arnum erkramasi shat gavarner»: Shushii arevelqic dzgvum en verohishyal lernery, voronq Gargari ev Q…shin geti anjrpetnern en, isk srancic harav ynkac en Kuriany ev ayl lerner, voronc ev erkri manramasnerin arhasarak menq canot chenq: Dranq card urishnerin el mec masamb ancanot en mnacel, inchy hastatvum et qartezneri vra eghac datarkutyamb: Ayntegh parz chi nshmarvum naev geteri yntacqy, inchpisin e nor hishvacy ev nranic harav gtnvogh Garasun: Isk ayn getery, voronq ijnum en depi Erasx, menq nshel enq Arcaxi geteri skzbum:

Ays nor gavari mej en mtnum hin gavarner Muxqany, ayn e: Mxanc tohmy, Harzhlany, Pianqy ev Qotaky, voroncic miayn arajinn e hishvum patmutyan mej ev baghanikecineri arshavanqum, vorpes Parzkanqi haravum ev nuyn Uti gavari verjum gtnvogh, vorovhetev nranic heto aspatakvac gavarneri mej verjiny sa e hamarvum: Myusneri anunnery amenevin chen nshvum, vori pattcharov dranc dirqy, sahmannery ev patmakan depqery haytni chen:

Mijin ev hetin darerum amboghj erkiry erku gavari trohvac e tvum Diza kam Dizak ev Varanda, isk naxapes, yst Vardan ashxarhagir, haytni e eghel mi: Dizaphayt anvamb, vory aylazginery Tuzax ein kochum naev ancyal darum: ZhE dari verjin mi ardzanagrutyunum (ory shutov kyndorinakeenq) ayd koghmery Dizayi phoxaren kochvum en Varandayi ev Qochizui erkir: Ays teghum anunov mi gyugh e hishvum ZhZ daric Araqel patmichi koghmic: Na asum e, vor Arcaxic gaghtacneri het durs en naev Qochizu gyughic meliq Phashiky, Dizakic: meliq Sujumy: ZhZ dari verjin Dizakic amboghjutyamb Parskastan en qochum evs chors gyugh: Erkri meliqnery hishvum en ev dranic heto. Aynpes: Nadir Shahic heto: vomn Hasany (terevs Jalalyan), vory Varandayi meliqn er, vorin spanec ir eghborordi Shahnazary ev xlec ishxanutyuny, minchev vor Phana xany tirec Gharabaghin, ogtvelov erkri ter hing meliqneri anmiabanutyunic: Na aynuhetev shur ekav Rusastanic ev xnamiacav xani het: nran knutyan talov ir dstery ev ir bazhnic nran nvirelov Shushi qaghaqy:

Mi vitchak el ka Avetaranoc anunov, ir meliqi het miasin, vory hishum e katoghikos Abraham Kretacin: Indz tvum e, vor ayn petq e ynkac lini gavari hyusis- arevelqum: Nranum ka naev hamanun mi gyughavan: haykakan 200tnov: Yst hogevor ishxanutyan tvyalneri: Amarasi atori temum gavary nshvum e 1730tvic:
Gavari ayzhmyan qaghaqakan trohumy chgitem, vori hamar el shenery miangamic knshem, sksac Gargari anjrpeti hyusisic minchev Erasx:

Gargari ev Q… anjrpeti lernerum ashxarhacuycy nshum e Yashanaly vanqy, vory chgitem, te vorn e, guce Tchalety kam mek urishy: Shushiic motovorapes 10 mghon depi harav, apa hyusis-arevelq Surb Lusavorich anunov mi ayl vanq ka, vory terevs Hrhera vanq horjorjvacn e, vori vanahayry Ter Hasan Jalalyan Baghdasarn e: Yst ardzanagri: ayd vanqy S. Grigorisi hamar e, vori nshxarqnery Petros katoghikosy amphophum e aydtegh ekeghecu shinararutyan masnakic Amarasi episkopos Barseghi mijocov: Na ayd masin asum e. «Astcu kamqov es: Petross, katoghikosn em Gandzasari surb atori, vory norogec Amarasi surb atori arqepiskopos Barseghy: Amarasy Varandi ev Qochizu nahanginn e, qani vor sra vitchaknery (nahangnery) bazhanvel u mas-mas ein eghel: Amen meky ktrel er ir masy, isk menq patrastvecinq norogel hayreni vanqy ev arajnord kargecinq mer sireli ashakert Ter Barsegh arqepiskoposin: Menq nran hraman tvecinq Amarasi hovaranum ekeghecin shinel, vory ev na shinec avartec, yst mer hramani. Vov () sranov Qristosi aylakerputyan tonin. Orhneceq ays surb tatchary: ayn anvanelov surb Grigoris: Surb Grigorisi nshxarqnery berelov: amphophecinq aystegh, Varandayi ev Qochizu erkrnerum, vorpeszi sranq linen mer erku atornery: Vov cankana ays vitchaky bazhanel ev mekin nstecnel ayl teghum, lini katoghikos, episkopos kam meliq, aynpisin togh nzovvi GTchZhY hayrapetneri koghmic, Qristosin xach hanoghneri sharqy dasvi ev Hudayi bazhinn stana: Es areci ays ktakn u ardzanagrutyuny. Togh havityans havitenic mna: Es: Grigor vardapets, greci RTchHT tvin»:

162. Sranc motik, Gharaqendi ev Ynjui arevmtyan koghmum kan hetevyal gyughery: Eshany, Tchinkasy, Ganarcan () , Gharataghly, Chartasy, Gashin, Mashaty, Barimqendy, Xoty, Sisnixy: Verjins arevelyan koghmic mot e Shushiin, isk nra haravum Gharapulagn e, sranic harav: Mashamaty, nra verjum: Sargisasheny, vory hay anvamb hetaqrqrutyan e arzhani: Srancic arevelq, Qentilan geti dzax koghmum, vory Arcaxic Erasx ijnogh bolor geteric amenaarevelyann e, gtnvum en Zamax-oghlun kam Aq-oghlun gyughavann u berdy, arqayakan tchanaparhi vra, vory Erasxic ev Syuniqic tanum e Gandzak: Sa terevs Dizaki glxavor teghn e, vory Varandayi erkaynadzig lernapary arevmutqic anjrpetum e ays sahmanum, vori hyusisayin storotum nshvum en Salman, isk arevmtyan koghmum Tagavard gyughery: Haravum en gtnvum Taxy, Traxtixy (Draxtik): FDranc verjum bardzranum e Taxda-tyuz-tephe lery, vori anuny hishecnum e merdzavorutyuny Dizaphayt leran het: Mer naxnineri ev zhamanakakicneri koghmic vkayvum e, vor ayn ays koghmerum petq e lini, bayc konkret teghy chi nshvum: Ete ayn hishyal lery che, terevs arevmtyan koghmi Qirejy lini, kam haravayin koghmi Ziaredy, vory, yst Sargis Jalalyani, bardzr, geghecik u caghkazard ler e:

163. Ays lerann en apavinel Mazqtac arqayi vordiner Movsesy, Danieln u Eghian, ayn arqayi, vory spanel tvec Surb Grigorisin, voronq ashakertecin nran: Inchpes indz tvum e: nranq nshxarqneri hetevic ein ekel, «ev nranc het el 3870 mard: Atchaparelov hasnel Dizaphayt lerye nranq aprum ein xotakerutyamb: Aryunarbu Sanesany, galov nranc hetevic, sri qashec nranc Navasardi IT (29) -in: Nranc ynkac teghy karucvec menakyacneri Kataro vanqy: Aystegh ekan, hasan honac zoravari, Astghabluri havatacyal Teophilosi vordinery, Movsesy u eranoghis eresun ynkernery «ev irenc zorqov bardzracan mec lery, vor kochvum e Dizaphayt: Barbaros arqan nranc hetevic ugharkec mec zorq: Erb nranq hasan, kotorecin bolorin Qristosi havatqi hamar kutakelov irar vra: bolorin ayrecin, naev ayn menakyacnerin, voronq ayntegh ein gtnvum: Ev leran anuny kochvec Dizaphayt, vorn aydpes el kochvum e minchev ors: Srberi tony katarvum e aregi ib (kam ia) -n evmarti 30 (kam 29) -in»: Isk yst mek urish tonagroghi: «Zhamanak anc inch-or tchgnavor menakyac mardik ekan, bnakvecin aydtegh ev ayd teghy irenc hamar vanq dardzrin: Nranq evs ynkan tatchikneri sric Qristosi havatqi hamar»: Te erb e katarvel ayd nahatakutyuny, haytni che: Isk srberi nshxarqnery haytni dardzan Vachagani oroq, yst Aghvanqi patmichi: Ev Z dari kesin «tshnaminery hrdehecin Dizaphayt leran Kataro vanqi vkayarannery»:

Patmichy cuyc e talis, vor leran sahmannerum petq e gtnvi «Mxanc tohmi Kaghsedu aroghjarany», ur 552-53tt. haytnvecin vomn tchgnavori ev bazum ayl srberi nshxarqnery, voronq kam ayntegh ein nahatakvel, kam el ayntegh ein bervel urish tegheric: Ev Abas katoghikosi hramanov Momharic ereci u Hovhannesi vanqi vanahayr Tiriti gorcakcutyamb Tri qahana Daniely ev bazum ayl havatacyalner gnacin, phorecin tesilqov erevacac teghy, «ev gtnvec taqnvac gandzy…, nshxarqnery amphophecin inch-or patvakan teghum: yuraqanchyuric mas vercnelov, isk mec masy vercrec Daniel qahanan ev mecaharg yncanerov shtapelov: anmijapes hasav Abas hayrapeti mot… ev drec shat maqur arkgheri mej»: Ays hishatakneri masin grec depqeri zhamanakakic u vka Andrianen, voric ogtvelov ir patmutyunn e hyusel Kaghankatvacin: Isk ayn srbery, voronc haytnvecin nshxarqnery, hetevyalnern en: Stephanosy, Naxavkan, Teodorosy, Varosy, Mamasy, Mar Sargisy, Gevorgy, Kozmasy, Damianosy, S. Qarasunqi mi masy, xachvac vomn Poghosikn u Baserian, inchpes naev kenarar xachaphayti mi masy:

Lernapari ev Chereqen geti haravum, gavari lernasahmani nshanavor teghum e gtnvum Tugh gyughaqaghaqy, inchpes vor nshvum e ashxarhacuycum, vory Abraham G.katoghikosy Togh e kochum, ur mi qani or mnac Aghvanqi Nerses katoghikosi het: Mughanum Nadir Shahi het veradarnaluc heto, 1736t.:
Aghvani arevmtyan koghmum nshvum e hamanun mi ayl gyugh, vory mi qartezum anvanvac e Tum: Dra hyusisarevmtyan koghmum petq e ynkac lini Hatru gyughy, vori mijov ancav katoghikosy Toghic veradarnalis: Ayn ayzhm hayabnak glxavor gyugheric mekn e, vorum yndhanur armamb 500 tun ka:

Haravum en gtnvum Atakuty, Muxranesy, arevelqum: Ghyzyl- ghyshlan, Gharadaghy, Cherakusy, Cikurin, voroncic harav-arevelq dzgvum e lerneri myus bazuky: tchyugher ardzakelov depi harav, vorteghic getern ijnum en depi Erasx: Nranc dzorahovitnerum nshvum en hetevyal gyughery: Takasiry () , vori haravayin cayrum nshvum e mi menastan Vanq: nshvac qartezum, isk mi ayl qartezum Surb-Shihitch () menastany, da ardyoq Shuphhaghishn e (): Nra haravayin cayrum ynkac e Garka-pazary, isk nranic depi arevelq, Qentilani mot: Chuvary, Aptyurahman-beklun: Vanqi haravayin koghmum gtnvum en Saratchyky, Palyandy, Syuleymanly, Biratchaky, verjinis haravum: Tash-qeseny, Koravly, arevmutqum: Zanzyury () , Menqyuteren, Tashpashy, Gharaqoly: Isk srancic el harav, Erasxi ev Tughi sahmanmijum ev nranc tchanaparhi vra ynkac e Tchiprayily: rusneri pahpanutyan teghy ev srbazan nnjecyalneri qavarany:

Yst ashxarhacuycneri: aystegh en verjanum Arcaxi lerneri tchyughery, voronc storoti arevmtyan koghmum, Syuniqi mot, Tumas gyughn e: Aydteghic minchev Erasx ev apa Syuniq ijnogh ev Erasxy hatogh laynacaval dashtum blurner en bardzranum: Isk ays dashtavayrum qich shener en nshvum, inchpes: Qovteren, Shaxpeklin, Ryukery, Xaritiry: Qozlu geti aphin:

Te minchev erb ein Erasxi aphery hasnum Arcaxi sahmannery, chgitem: Bayc anerkbayoren petq e asel, vor Arann e norogel Aghvanic ishxanutyuny: Vagharshaki zhamanak tirelov ays vayrerin: Isk heto, yst erevuytin, Phaytakaran ashxarhi terern en irenc dzerqy drel dra vra, aynuhetev Atrpatakani koghmic e nvatchvel: Da toghnenq mi ayl teghum qnnelu ev nshenq gyugher u shener, voronq gtnvum en Arcaxi koghmeri cayrerum u Hayoc bnik arevelqum, mec get Erasxi aphin, inchpes vor kgtnenq ashxarhacuycnerum, sksac arevelyan koghmic, voroncic shatery rusakan zorakaynner en kam amrocner: Parskastani sahmany pahpanelu hamar, vorn anjatum e gety:

Qentilani ev Erasxi xarnarani mot kan Peysamly, Kyuldanly, Yshygly, Guruzayi mot: Pekmenni gyughern u amrocnery, Chereqeni mot: Papi gyughn u amrocy, Qozlui mot: Mirza-mexduli berdy, myus getaki arevmtyan koghmum: Marilyan berdy: Sra mutqic depi Syuniq irar hetevic ynkac en hetevyal gyughery: Aptaly, Srtchaly, Shahnichary, Safary, Mentatchixy, Eshek-metyany, Xyutaferiyny, Alitchaxly: Hagar geti ev Syuniqi lerneri anjrpetin motik:

Xyutaferiyni mot, Arani ev Atrpatakani mijev ka anvani mi kamurj: 12 hastakaruyc kamarnerov, voroncic ereqy qandel e Gharabaghi Ibrahim xany, voronq heto norogel en rusnery: Kamurji mot en gtnvum Araqelis hayoc gyughn u maqratuny: Kamurji hzor karucvacqy ev nra vrayov patvakan qaravanneri ancnely kamurjin shnorhel en parsic ayd anuny, vor nshanakum e Astvacasteghc:
Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
Armenak Avetisyan
21:16, 07.01.2018
13409 | 0
21:11, 07.01.2018
17984 | 0
21:02, 07.01.2018
8329 | 0
20:49, 07.01.2018
12801 | 0
18:57, 07.01.2018
18103 | 0
18:54, 07.01.2018
18957 | 0
18:51, 07.01.2018
11758 | 0
18:48, 07.01.2018
10214 | 0
18:42, 07.01.2018
9146 | 0
18:34, 07.01.2018
6872 | 0
18:32, 07.01.2018
11281 | 0
18:31, 07.01.2018
6885 | 0
18:27, 07.01.2018
12998 | 0
18:22, 07.01.2018
7050 | 0
18:20, 07.01.2018
7622 | 0
17:38, 07.01.2018
7596 | 0
17:34, 07.01.2018
12290 | 0
depi ver