Արարատ Միրզոյանի ելույթը «Անցումային արդարադատության գործիքների կիրառման հեռանկարները Հայաստանում» խորագրով խորհրդարանական լսումների ժամանակ հանդես է եկել ելույթով. «Թույլ տվեք շնորհակալություն հայտնել իմ կոչին արձագանքելու և այս լսումներին նման ներկայանալի մասնակցություն ապահովելու համար: Վստահաբար կարող եմ պնդել, որ վերջին շրջանում և հատկապես վերջին օրերին ՀՀ հանրային երկխոսության մեջ գտնվող ամենամեծ հետաքրքրություն առաջացնող թեմաներից մեկը, թերևս, հենց անցումային արդարադատությունն է: Եվ նորից ասեմ՝ այսպիսի ներկայանալի մասնակցությունը դրա վառ ապացույցն է:

Մենք անցած ամիսներին բազմաթիվ քննարկումներ ենք ունեցել մասնագիտական շրջանակների, միջազգային փորձագետների հետ՝ հասկանալու համար մի շարք հարցեր, որոնք կապված են անցումային արդարադատության հետ և, այնուամենայնիվ, կարիք կա այդ հարցերին պատասխաններ տալ՝ միասնական, ներառական, ավելի լայն հանրային քննարկման ճանապարհով: Կան հարցեր, կան որոշումներ, որոնք պետք է կայացնենք բոլորս միասին այսպիսի, գուցե նաև հետագայում այլ լսումների, քննարկումների ճանապարհով:

Ես հնչեցնեմ այդ հարցերից մի քանիսն ընդամենը՝ ի՞նչ է, ի վերջո, անցումային արդարադատությունը, ինչպիսի՞ գործիքներ ունի, որքանո՞վ է անհրաժեշտություն ՀՀ-ում այս փուլում կիրառել անցումային արդարադատության գործիքները, այդ գործիքներից որո՞նք է անհրաժեշտ կիրառել, ի՞նչ չափով, ինչպիսի՞ն է, ի վերջո, վերջնանպատակն անցումային արդարադատության, ինչպիսի՞ն է միջազգային փորձն այս առումով:

Սկզբի համար թերևս պետք է հասկանանք, թե ինչու՞ գործող դատական համակարգը չի կարող բավարարել ՀՀ քաղաքացիների պահանջը իրականացնելու արդար, անկախ արդարադատություն և ինչու՞ պետք է դիմել անցումային արդարադատության գործիքներին: Բոլորիս համար թերևս փաստ է, գաղտնիք չի, որ դատական համակարգը տարիներ շարունակ ունի կուտակված լրջագույն խնդիրներ, որոնք ոչ միայն չեն լուծվել այս վերջին մեկ տարվա ընթացքում, այլ պատուհաս են դարձել մեր գլխին և իբրև մի հսկա ժայռ՝ կանգնած են Հայաստանի հետագա ժողովրդավարական զարգացման ճանապարհին: Համաձայնեք՝ հնարավոր չէ կառուցել լիարժեք ժողովրդավարություն, երբ անկախ դատարանները չեն կարող ապահովել Հայաստանի Սահմանադրությունից և օրենքներից բխող անկախ արդարադատություն, ապահովել մարդու իրավունքները, չեն կարող կայացնել անկողմնակալ որոշումներ: Եվ անցման այս փուլում, երբ Հայաստանն անցնում է պսևդոժողովրդավարությունից, իսկ որոշ փորձագետների գնահատմամբ՝ ավտորիտար համակարգից դեպի ժողովրդավարություն, երբ ժողովուրդն, ի վերջո, ձևավորել է օրենսդիր իշխանություն և օրենսդիր իշխանության միջոցով՝ գործադիր իշխանություն, դատական իշխանությունը շարունակում է ապրել, պայմանական ասած, հին Հայաստանի կանոններով, որտեղ Սահմանադրությունը և օրենքները մի բան են, խաղի կանոնները, որոնցով առաջնորդվում է դատական իշխանությունը, այլ բան է: Թերևս, ավելորդ չի մեկ անգամ ևս ձևակերպել, որ դրանք խաղի կանոններ են, որտեղ էական դերակատարում ունեն զանազան կոռուպցիոն սխեմաները, ազգակցական կապերը, ինչու չէ՝ կաշառքը: Սա վստահաբար պնդում չի բոլոր դատավորների, բոլոր ատյանների մասին, բայց միայն այն հանգամանքը, որ Հայաստանի հանրությունը չունի վստահություն դատական համակարգի նկատմամբ, իսկ դա ակնհայտ է, արդեն իսկ խոսում է այն մասին, որ այստեղ լրջագույն, արագ և գիտակցված տարբեր որոշումներ կայացնելու ժամանակն է:

Ժամանակի մասով: Ուզում եմ ասել, որ կիսում եմ միջազգային փորձագետների հնչեցրած գնահատականներն այն մասին, որ, եթե պիտի կիրառվի անցումային արդարադատություն, ապա այժմ ճիշտ ժամանակն է: Չէր կարելի դա անել շուտ, հապճեպ և չի կարելի նաև հապաղել, չի կարելի ուշացնել:

Ի՞նչ նպատակ ունի անցումային արդարադատությունը: Անցումային արդարադատության նպատակը վերջնական անկախ դատական համակարգի ձևավորումն է: Այսօր ակնհայտ է, այս օրերին շատ խոսվեց այդ մասին, որ իշխանության մյուս թևերը որևէ կերպ չեն ազդում դատական համակարգի որոշումների վրա, բայց միևնույն ժամանակ դատական համակարգը կարծես թե շարունակում է ազդեցություններ կրել այլ շրջանակներից, այլ օղակներից, և սա, իսկապես, մեծագույն խնդիր է: Հետեւաբար, անցումային արդարադատության նպատակն անկախ դատական համակարգի ձևավորումն է ըստ էության: Մյուս կողմից, անցումային արդարադատությունը նպատակ ունի ոչ թե ավելի սրել եղած խնդիրները, այլ տալ լուծում և հանգեցնել հանրային համերաշխության: Սա ևս չափազանց կարևոր է գիտակցել:

Գործիքների մասով: Թույլ տվեք ալեգորիկ համեմատություն անել: Եթե անցումային արդարադատությունը մի ծով է, որի ափին մենք կանգնած ենք, ապա չափազանց կարևոր է հասկանալ՝ ի՞նչ չափով ենք մենք մտնում այդ ծովը: Որովհետև, եթե մենք մտնում ենք ոչ բավարար չափով, ապա ալեգորիայից իրականություն վերադառնալով՝ պետք է ասենք, որ չեն բավարարվի հասարակության ակնկալիքները և չենք հասնի վերջնանպատակին: Եթե մենք խորանում ենք այդ ծովում ավելին, քան անհրաժեշտ է, ապա մենք կարող ենք հանգել ոչ ինստիտուցիոնալ լուծումների, ինչը չի կարելի որևէ կերպ թույլ տալ: Հայաստանի Հանրապետությունն իրավական պետություն է և, ինչպես ասում են, ունքը սարքելու փոխարեն աչքը հանել ևբբացել մի պանդորայի արկղ, որը չգիտես ուր կհասցնի Հայաստանի Հանրապետությանը: Հետևաբար չափը և գործիքակազմը հստակ գիտակցելը ևս չափազանց կարևոր է:

Միջազգային փորձը: Բազմաթիվ երկրներ են կիրառել անցումային արդարադատությունը, որոշ դեպքերում այդ փորձը հաջողված է, որոշ դեպքերում՝ ոչ: Հաջողվածի և ձախողվածի մեջ որոշ բաղադրիչներ հաջողված են, որոշ բաղադրիչներ՝ ոչ:

Համերաշխության մասին: Համաձայնեք՝ մենք չենք կարող, օրինակ, գործող դատարանների միջոցով գործեր հարուցել և դատապարտել տասնյակ հազարավոր քաղաքացիների, ովքեր մասնակցություն են ունեցել, ենթադրենք, ընտրական խախտումների և ընտրական գործընթացների վրա ապօրինի ազդեցությունների: Մենք չենք կարող տասնյակ հազարավոր քաղաքացիների, այդ թվում՝ ուսուցիչների, ՏԻՄ-երի, բոլորիս տարբեր ազգականների դատապարտել, բայց մենք գուցե կարիք ունենք տալ այդ գնահատականը, արձանագրել և հավաստիացնել ևս մեկ անգամ, որ այլեւս երբեք Հայաստանի Հանրապետությունում այդպիսի բան տեղի ունենալ չի կարող:

Տնտեսական հանցագործությունների մասով: Մենք պետք է կարողանանք հասկանալ. հարցեր են հնչում, հարցեր են բարձրացվում զանազան շրջանակներից՝ կիրառե՞լ, թե՞ չկիրառել, օրինակ, հարկային համաներում, ինչպիսի՞ մեխանիզմներ սահմանել, որպեսզի մարդիկ, ովքեր կարծում են, որ իրենք ապօրինի ճանապարհով են հարստացել, վերադարձնեն իրենց կուտակած հարստությունը պետությանը, հանրությանը և շարունակեն ապրել իրենց խաղաղ, ամենօրյա կյանքով:

Անցած իրադարձությունների իրավաքաղաքական գնահատականի մասով: Մենք պետք է հասկանանք՝ կա՞ արդյոք դրա անհրաժեշտությունը, թե՝ ոչ: Գուցե կա՞, ժամանա՞կն է արդյոք, թե՞ պետք է սպասել ևս 20 տարի:

Դատական համակարգի մասով: Ամենաէականը, մենք պետք է հասկանանք՝ ի վերջո դատական համակարգը ներկայացնու՞մ է ՀՀ քաղաքացիներին, իրականացնու՞մ է նրանց կողմից պատվիրակված լիազորությունները, թե՝ ոչ: Եթե ոչ, ապա արագ պետք է ձևավորել:

Եվ վերջում, ուզում եմ մի կարճ բան ասել. ի՞նչ չէ անցումային արդարադատությունը: Սա չափազանց կարևոր է: Անցումային արդարադատությունն, այսպես ասած, եռյակ դատարանների ձևավորումը չէ, արտակարգ դատարանների ձևավորումը չէ, երբ զանազան մարդիկ կարող են հավաքվել և վճիռներ կայացնել: Անցումային արդարադատությունը պիտի օրենսդրական, օրինական ճանապարհով աջակցի, մաքրի, զտի, կայացնի գործող դատական համակարգը: Սա թերևս ամենաէական ուղերձն է, որը պետք է մտքներումս պահենք:

Նորից շնորհակալություն եմ հայտնում ներկա գտնվելու համար, ես հարցերի միայն մի մասը հնչեցրի, կլինեն զեկույցներ, փորձագետների կարծիքներ, ապա կլսենք բոլոր այն մարդկանց ելույթները, ովքեր, կարծում եմ, ասելիք ունեն այս մասով և գուցե վերջում ունենանք կոնկրետ եզրահանգումներ: Շնորհակալ եմ»: