2023 թվականի սեպտեմբերի 19-21-ը տեղի ունեցած ադրբեջանական ագրեսիայի և դրան հաջորդած Արցախի բռնի հայաթափման արդյունքում թշնամու վերահոսկողության տակ են անցել մի շարք վանական համալիրներ, որոնք միջնադարյան հայ մշակույթի հոգևոր, մշակութային և կրթական խոշոր կենտրոններ են եղել։
Առաջնահերթ պետք է նշել Ամարասի վանքը, որը նշանավոր է նրանով, որ այստեղ է դեռևս 5-րդ դարի սկզբին Մեսրոպ Մաշտոցը հիմնել էր Արցախի առաջին դպրոցը։

Վանքում է գտնվում նաև Գրիգոր Լուսավորչի թոռան՝ Գրիգորիսի դամբարանը, որը նահատակվել էր 338 թվականին։
Հայ մշակույթի համար անչափ մեծ կորուստ է հատկապես Գանձասարի հզոր վանական համալիրը, որը գտնվում է Արցախի Մարտակերտի շրջանում՝ Վանք գյուղի մոտ։ Վանքը կառուցվել է 13-րդ դարում։ Գանձասարը առաջնորդարան էր և Խաչենի իշխանների տոհմական տապանատունը։ Վանքն ունեցել է հարուստ ձեռագրատուն, դպրանոց, եղել է հոգևոր և կրթական խոշոր կենտրոն։ Հատկապես աչքի է ընկնում վանքի գլխավոր եկեղեցու՝ Սուրբ Հովհաննեսի գմբեթը, որն իրական արվեստի գլուխգործոց է՝ բազմաթիվ թեմատիկ և զարդարուն քանդակներով։
Միջնդարյան խոշոր վանական համալիրների թվում իր կարևոր տեղ ունի նաև Դադիվանքը, որը, ի տարբերություն վերոհիշյալ երկու վանքերի, արդեն երեք տարի գտնվում էր ադրբեջանցիների վերահսկողության տակ անցած տարածքներում։ Չնայած գերեվարմանը՝ վանքում շարունակվում էին հոգևոր ծառայություն մատուցել հայ վանականները։ Ավանդությունը վանքի հիմնադրումը կապում է Քրիստոսի առաքյալներից Թադեոսի հետևորդ Դադիի անվան հետ, որի դամբարանը գտնվում է վանքում։ Վանքը իր ծաղկուն շրջանը ապրել է 13-րդ դարից սկսած, այս ժամանակ է կառուցվել նաև վանքի գլխավոր եկեղեցին՝ Սբ Կաթողիկեն։
Ադրբեջանական գերության մեջ հայտնված խոշոր վանքերից են նաև Գտչավանքը, Եղիշե Առաքյալի վանքը, Երից Մանկանց վանքը և բազմաթիվ այլ վանական համալիրներ, որոնց հետագա ճակատագրերը դեռևս անհայտ են։