Վիլյամ ՍԱՐՈՅԱՆ Հետմահու հրատարակված Վ. Սարոյանի «Ո՞ւր են գնում ոսկորները» գիրքը գրվել է 1980 թ. հունվար-մայիս ամիսներին: Այստեղ, կարծես գրողի կտակ-հաշվետվությունն է կամ սեփական կյանքի իմաստն ու նշանակությունն ամփոփող նրա վերջին խոսքը: Ներկայացնում ենք մի քանի հատված: ԼԻՆԵԼ ԾՆՎԱԾ... Ի՜նչ երջանկություն է, որ ծնվել ենք, ողջ ենք մնացել մանուկ հասակում, չոչ ենք արել ու ձգվել, կանգնել ենք երկու ոտքերի վրա, ապա բարձրացել ենք և տեսել ենք, որ առաջին քայլերն ենք անում ու հետո մեր ոտքերն ամուր դրել ենք գետնին, ապա միացել ենք ետևի ոտքերի վրա քայլողներին, և ովքե՞ր են նրանք, շա՞տ են տարբերվում մարդ արարածներից: Ջայլա՞մը: Ընտանի թռչո՞ւնը` բադը, հավատարիմ բադիկը, որին ուսումնասիրեց հռչակավոր մարդը և ինքը բադ դարձավ, ապշեցինք, երբ պարզվեց, որ բադի վարքը մեծ մասամբ նույնն է, ինչ մարդու վարքը: Ի՜նչ երջանկություն է, որ այս բախտին ենք արժանացել ի հեճուկս սոսկալի անհավանականության, միլիարդից, հավանաբար, առնվազն մեկը, և ահա հայտնվում ենք, ամենաքիչը ամեն մեկս իր փոքրիկ դեմքով և սեփական մոր և սեփական հոր և սեփական ցեղի մնացած անդամների հետ սեփական կապերով: Հայաստանում` Երևանում էի, առավելագույնը երկու հարյուր մղոն դեպի արևելք իմ ծննդավայրից` Բիթլիսից, ոչ թե այն վայրից, որտեղ ծնվել եմ, այլ այն վայրից, որտեղ ծնվել են ամենամերձավոր նախնիներս, և ամենամերձավոր ասելով` նկատի ունեմ վերջին երեք կամ չորս հարյուրամյակներում ապրածներին: Աստծո օգնությամբ գոնե մեկ պատմագիր ենք ունեցել, որ տեղը-տեղին պահպանել է մեր պատմությունը` մեզ տրամադրելով մեր տոհմածառը, ափսոս նրա կռվազան կինը ոչնչացրեց այն, կարծես վրեժ լուծելով նրանից, որ այդպես էլ մեծ մարդ չդարձավ կամ այնպիսի մեկը, ով հանրությանը կստիպեր հիանալ իր կնոջով: Եվ մեր պատմությունը, ինչպես և քոնը, ընթերցող, իրականում վավերագրված չէ, հավանաբար այնքան էլ հավաստի չէ, որքան էր, քանի դեռ ծառը չէր ոչնչացվել: Ինքս եմ դա ասում, թանկագին ընթերցող, ես` ինքս, քեզ բոլորովին էլ անհրաժեշտ չէ տեղյակ լինել իրերի իրական վիճակից, կասկածի ենթարկել ինչ-որ բան կամ այնպիսի բան ասել, որ չի ասվել գուցե հազար տարի առաջ ավելի հասկանալի և իմաստալից լեզվով: Բայց դեռ խորհում եմ, ինչպես ասում են ժամանակին Յունգն է խորհել, թե ինչպե՞ս է մարդկային ցեղը սկսած իր ինքնագիտակից գոյության ամենավաղ շրջանից ենթադրել, որ ապրելու է մահից հետո և առաջ է գնացել ու հորինել է կամ հայտնագործել է, թե դա իսկապես ճշմարիտ է, չնայած այդ ամենը յուրօրինակ կերպով տարբեր է քրիստոնյաների և մահմեդականների, հուդայականների, կոնֆուցիոսականների, բուդդայականների համար, և այդպես շարունակ, և այդպես անվերջ, ինչպես այն տարբեր է առանձին անհատների համար: Եվ իմ խորհրդածությունը, թվում է, այնքան էլ անձնական չէ, այլ հանրային է և մաս է կազմում այն ցեղի, որին պատկանում եմ` կենդանական, մարդկային, հայ, Սարոյան ցեղի, և տխուր կամ ցնծալից փաստ է, որ ոչ հայ Սարոյաններ են հայտնվել աշխարհի մայթերին, և հավանական է, որ այլևս երբեք այսքան հայ Սարոյաններ չլինեն: Սարոյանների կեսից ավելին ամուսնացել է անգիացիների, իռլանդացիների, գերմանացիների, ռուսների, լեհերի, ֆրանսիացիների, իտալացիների, իսպանացիների, հույների, մեքսիկացիների, շվեդների, նորվեգացիների, պորտուգալացիների, իրանցիների, իրաքցիների, հրեաների, եգիպտացիների հետ, և այդ ամուսնություններից ծնված երեխաներն, իրոք, գեղեցիկ են, և նույնքան հրաշալի են նրանց զավակները, որոնց միայն մեկ ութերորդ մասն է Սարոյան, բայց այն հայերը, որ դեռ հիշում են Հայաստանը, մշտապես հարցնում են. «Հայաստանից ի՞նչ նորություն կա, Հայաստանը որտե՞ղ է, ապա և` մեր լեզվի հետ ի՞նչ է լինելու, իսկ մեր արվեստի՞, մեր ճարտարապետությա՞ն, մեր մշակույթի՞, գրականությա՞ն, մեր երգ ու պարի՞ հետ»: Է, թող հարցնեն, մենք էլ կհարցնենք, պատասխանելը հեշտ է. «Ունենք Հայաստան, և չնայած ընդամենը մեկ տասներորդն է այն երկրի, որ պետք է ունենայինք, ինքներս մեկ տասներորդը չենք, շատ ավելի շատ ենք Հայաստանում, և մեր ապագան այնտեղ է` մեր լեռնոտ, մեր ցամաք երկրամասում»:
Ա՜Խ, ՎԱԹԱՆ Ամերիկայի մեծագույն ոսկրավիրաբույժ, այդ գիտության տարբեր բնագավառներում նորարարություններ արած, արդեն ութսունն անց դոկտոր Համբար Քելիկյանը, ում պարզապես Քելլի են կոչում, Չիկագոյում ուղղակի հրաշքներ է գործում` փրկելով մարդկային մարմնի ամբողջական վերջավորությունները, ինչպես օրինակ` ամբողջ ձախ թևը կամ ձեռքը, եթե չեմ սխալվում, կանզասցի խելացի, երիտասարդ սենատոր Բոբ Դոլի, որ ժամանակ առ ժամանակ ավելի բարձր պաշտոնների թեկնածու է դառնում: Նա ծանր վիրավորվել էր բանակում, տխուր պատերազմներից մեկի ժամանակ, որին մասնակցում էին նաև ամերիկացիները: Եվ Քելիկյանը` Քելլին էր, որ երկարատև, համբերատար աշխատանքի շնորհիվ վերականգնեց խելացի երիտասարդի վիրավոր թևի գործունակությունը: Ոսկրավիրաբուժության մեր այս վարպետը ժամանակ էր գտել և գրել էր անչափ գործնական մի գիրք` «Ձեռք» վերնագրով: Եվ հինգ կամ տասը տարի անց հրատարակեց մեկ այլ գիրք` «Ոտք»: Հիսուն տարի շարունակ նաև գրական ստեղծագործությամբ էր զբաղվում և պոետական նշանակալի գործեր էր անգիր անում, մեծ մասամբ` հայերեն, որոշ բաներ նաև արտասանում էր հայերեն և այն, ինչ այժմ ես անգլերեն եմ թարգմանում` Մարո Մարգարյանի «Այսքան շատ քարեր» բանաստեղծությունը, Քելլին հայերեն էր արտասանում` «Այսքա՜ն շատ քարեր»: Բանաստեղծության մեջ խոսվում է այն մասին, որ այդ քարերից յուրաքանչյուրը մեկական գերեզմանաքար է դարերի ընթացքում մահացած հայերի համար, և ես այստեղ և այս պահին շարունակում եմ բանաստեղծությունը և ասում եմ, որ քարքարոտ Հայաստանի միլիարդավոր քարերը նաև նշանաքարեր են, որ ազդարարում են ծնունդների շնորհիվ ավելի ու ավելի շատ մեզ նմանների` հայերի, մարդ արարածների, եղբայրների ու քույրերի, հայրերի ու մայրերի, աշխարհով մեկ սփռված տարբեր տոհմերի շարունակական ժամանումը: «Ա՜խ, վաթան, վաթան» (թուրքերեն «հայրենիք» բառն է, որ օգտագործում են նաև հայերը): «Ա՜խ, վաթան, վաթան», - ասում էր վանդակված թռչունը, և կրկնում էր անվերջ, ամբողջ մեկ տարի մերժում ստանալուց, աշխարհի ամենագեղեցիկ, ամենակատարյալ, ամենաշքեղ վանդակին չհարմարվելուց հետո, և ի վերջո հարուստը մոտեցավ նրան և ասաց. «Թռչնակ, որտե՞ղ է քո վաթանը, որին այդպես անհուսորեն կարոտում ես: Վանդակի դռնակը բաց է, դուրս արի և դեպի վաթանդ առաջնորդիր ինձ»: Համաձայնությունը կայացել էր, և հաջորդ յոթ օրերի ընթացքում գեղեցիկ թռչունը իրար ետևից թռավ-անցավ մեկը մյուսից չքնաղ երկրներով և վերջապես մի վայր հասավ, որտեղ միայն քարեր և ցամաքած, սմքած բույսեր էին, որ առանց ջրի էին աճում: Թռչունը քարերից մեկի վրա իջավ, որ գուցե երբեմնի սրագագաթ հուշարձան էր, դեպի հարուստը շրջվեց և ասաց. «Սա է իմ հայրենիքը, սա է իմ վաթանը, այստեղ պետք է ապրեմ, սա է աշխարհում միակ վայրը, որտեղ ես ինձ տանն եմ զգում»: Եվ հարուստը, ինչպես երբեմն պատահում է պատմությունների մեջ, հիացած նայեց թռչնի գեղեցկությանն ու շրջապատի ամայությանը, որքան աչքն էր կտրում, ապա ասաց քնքշորեն. «Նման չքնաղ երկիր դեռ չէի տեսել»:
ԽԱՂՈՂԻ ՏԵՐԵՎՈՎ ՏՈԼՄԱ «Ռուբեն, - ասում եմ, - ուզում եմ, որ ինձ մի լավություն անես: Պիտի խնդրեմ, որպեսզի ինձ անկորիզ խաղողի այգին տանես, որ անմիջապես «Արարատ» գերեզմանատան ետևում է, որովհետև խաղողի նորելուկ տերևներն արդեն բավական մեծացել են, և դրանք քաղելու ժամանակն է, ուզում եմ չորս-հինգ դյուժին հավաքել և տոլմա պատրաստել: Ահավոր քաղց եմ զգում Բիթլիսի մեր ամենասիրած կերակուրի հանդեպ»: Ինչ խոսք, արդեն պարզել էի, որ համենայն դեպս միայն Բիթլիսը չէր, որ ծանոթ էր և սիրում էր խաղողի տերևով տոլմա ուտել: Հարյուր հազարավոր քառակուսի կիլոմետրեր անցիր` սկսած Եվրոպայի ծայր արևելքից դեպի արևմուտք, մինչև Ասիայի խորքերը և դեպի Սև ծովի հյուսիսային մասերը` մինչև Դոնի Ռոստով և այնտեղից էլ վեր` Ուկրաինա, Կիև ու Խարկով, ապա նաև հարավ` Հյուսիսային Աֆրիկա և դրանից էլ այն կողմ, և ամբողջ Արաբական թերակղզին, Պարսկաստան ու Աֆղանստան, այս ամբողջ ընդարձակ տարածքում գեթ մեկ ժողովուրդ չկա, որ չսիրի խաղողի տերև հավաքել և լցոնել գառան աղացած մսով, մանր կտրտած սոխով, խոշոր աղացած բլղուրով, լոլիկով, հետո փափկացնել արգանակով և համեմել աղով ու պղպեղով: Ո՜ւխ: Այ թե համեղ ուտելիք է, ավանդական մածունն էլ լցնում ես կես դյուժին տոլմաների վրա, հետո մի կես դյուժին էլ ես ավելացնում: «Որքան հասկանում եմ, - ասում է Ռուբենը, - խաղողի տերև հավաքելիս, սովորաբար, ճյուղի կամ որթի վրայի յուրաքանչյուր երրորդ տերևն են պոկում, այդ մասին լսե՞լ ես»: «Գիտե՞ս ինչ, - պատասխանում եմ, - երևի չեմ լսել, բայց ոնց որ թե հայավարի չի լինի, եթե հարգես ամառվա տոթին ստվեր ունենալու խաղողի ողկույզների իրավունքը»: Տարիներ առաջ անթիվ-անհամար խաղողի այգիներում եմ եղել և տեսել եմ, թե ինչպես են բոլոր հայրերն ու մայրերը և նրանց որդիներն ու դուստրերը խաղողի թարմ տերևներ հավաքում: Իրականում այդ մասին գրել եմ պատմվածքներիցս մեկում, առաջին գրքիս մեջ է: Վերնագիրը` «Մեծ դաշտավայրի խաղողի այգին»: Նման բաներն ինձ համար նույն նշանակությունն ունեն, ինչ այլոց համար եկեղեցական արարողությունները: Նախ պետք է ասեմ, որ չէի պատկերացնում, թե անկորիզ խաղողի տերևները կամ ցանկացած տեսակի խաղողի տերևները ինչպե՞ս կարելի էր ճաշի վերածել: Ռուբենը հարցրեց. «Ուրեմն խաղողի տերևով տոլման մե՞նք ենք հորինել»: «Եթե, - ասացի, - հայերին նկատի ունես` ոչ: Իսկ եթե բիթլիսցի Սարոյաններին նկատի ունես` այո, և կասեմ, թե ինչու: Մենք աշխարհի մեծագույն խոհարարներն ենք, ինչպես մեր երկուսի մայրերն ու հայրերը, քանի որ համոզված եմ, վաղուց նկատած կլինես, որ հորդ պատրաստած ճաշերը նույնքան համեղ են, որքան մորդ եփածը: Բաղադրատոմսերի ետևից էլ չենք ընկնում: Սովորում ենք այն, ինչ ունենք, և ամենալավը մենք ենք պատրաստում: Աշխարհի այս հսկա տարածքում տոլման կատարելապես մեր սեփականությունը չէ»: Տեղյակ չեմ, թե հույները երբ են այն իրենց խոհանոցի մեջ ներառել, բայց ուզում եմ հավատալ, որ Պլատոնն ու Սոկրատեսը և մտքի ու ժողովրդավարության մյուս ռահվիրաներն իրենց տներում, իրենց ընկերների տներում կամ ռեստորաններում հաճախ են խաղողի տերևով տոլմա ըմբոշխնել: Խաղողի տերևն առանձնահատուկ համ ունի, էլ չեմ խոսում դրա լցոնման եղանակի մասին, հետո թաթախում ես արգանակի մեջ, և ավելի համեղ է դառնում, երբ վրան մածուն ես ավելացնում, որին օտարները յոգուրտ են ասում: Լսեցի՞ր, սա է ամբողջը այդ կերակուրի մասին, որ փափագում եմ կրկին վայելել և շատ շուտով: Դեպի «Արարատ» ուղևորվեցինք, վեց դյուժին խաղողի հրաշալի տերևներ քաղեցինք և երբ տուն հասանք, մեծ կաթսայով լիքը բիթլիսցի Սարոյանների ավանդական հայկական ճաշատեսակը պատրաստեցի:
ԻՆՔՆԱՏԻՐԱՊԵՏՄԱՆ ՀԱՆՃԱՐԸ Փառք Աստծո, Լաս Վեգասի ամենախոշոր գործարարը հայ է, նույն ինքը` ինքնատիրապետման, առք ու վաճառքի, հարկերից խուսափելու, սիցիլիական կամ հրեական, իռլանդական, հունական կամ նեգրական, և կամ ցանկացած այլ մաֆիաների հետ չթշնամանալու հարցում հեշտությամբ հաջողության հասնելու հանճարը: Ծանր գործ է: Այնպիսի դժվար աշխատանք, որ նույնիսկ Քիսինջերը նրա հետ չի համեմատվի: Եվ մեր տղան` հայը, որ իսկական հայի արտաքին ունի, գլուխ է հանում այդ ամենից` հանցավոր, թե անախորժ, բարեգործական, թե հրաշալի: Կեցցես, հայ տղա: Եվ երբ ունեցածդ միլիարդը Աստծո օրհնությամբ կկրկնապատկվի, ամբողջ աշխարհի հայերը հավատով կլցվեն, որ չես զլանա դրա շատ փոքր մասն իրենց փոխանցել, հայերենին` սուրբ լեզվին, եկեղեցուն, որ ինքնին սուրբ ընտանիք է, դպրոցներին, հիվանդանոցներին` իրենց բժիշկներով ու բուժքույրերով և նորագույն, խելացի ու հրաշագործ սարքավորումներով, սքանչելի հովիտներում ծվարած ծերանոցներին, ամեն տեսակի մշակութային ծրագրերին` ներառյալ անգլերեն, ֆրանսերեն և հայերեն ամսագրերի ու գրքերի և պարսավագրերի հրատարակումը: Մենք փոքր ածու ենք, հայ տղա, և չնայած մեր քանակը գնալով ավելանում է, բայց միայն Խորհրդային Հայաստանում: Մնացած բոլոր վայրերում անհետանում ենք` ամուսնանալով, ինչպես ասում են, «օտարների»` ոչ հայերի հետ, ինչպես ինքդ ես վարվել, և մեր գրեթե մեծագույն մասը` աշխարհով մեկ: Ինքներս անկարող ենք կարդալ մեր մայրենի լեզվով և հազիվ ենք խոսում, և մեր զավակները բացարձակապես անտարբեր են այդ ամենի հանդեպ և անտեղյակ են այն ամենից, որ կարելի է ասել, թե իսկապես մերն է, իրոք հայկական, այն, ինչը մեզնից յուրաքանչյուրը այսպես թե այնպես ի զորու է հավատալ, թե հրաշալի է, սակայն միևնույն ժամանակ այդ իրողությանը չի հավատում: Եվ եթե այդ երկու միլիարդից մի քիչ նվիրես մյուս հայերին, ինչպես երեսուն տարուց ավելի արել է Ալեք Մանուկյանը` մաքուր հիսուն միլիոնից ավելի գումար տալով, բոլոր հայերը ամբողջ աշխարհում կտեսնեն լուսանկարներդ բոլոր հայկական օրաթերթերում, շաբաթաթերթերում, ամսագրերում, որ տպագրվում են երկրագնդի բոլոր ծագերում հայերենով, անգլերենով, ֆրանսերենով և հարավամերիկյան իսպաներենով, որովհետև մեզնից շատերը Արգենտինա են տեղափոխվել և այնտեղ եկեղեցիներ ու դպրոցներ են հիմնել:
ՈՒԶՈՒՄ ԵՄ, ՈՐ ՆԱ ԱՊՐԻ Տանը ինձ մի կատու է ընկերակցում` թափառող ծղրիդների և սարդերի հետ միասին: Զվարճանում եմ, երբ տեսնում եմ կատվին, իր հերթին` նաև ծղրիդին, իսկ երբ սարդը բանտարկվում է լոգարանի խողովակի մեջ և ահագին չարչարվելուց հետո` մոտ տասը ժամ, համոզվում է, որ անկարող է մագլցել խողովակի պատի ճերմակ Աննապուրնան ի վեր, եկեք այդ անունը տանք դրան, ես թղթով վերցնում եմ սարդին և ազատագրում եմ նրան: Ուզում եմ, որ նա ապրի: Ինչո՞ւ: Որովհետև ինքս եմ ուզում ապրել: Արդյո՞ք սա կյանքի ծարավի բավական կեղծ ծիսակարգ է բոլոր արարածների համար` ի լրումն այդ մասին վերջին տեղեկություններին, ասելիքը ո՞րն է: Կյանքը փրկելու այս առասպելաբանությունը նորությո՞ւն է ինձ համար: Ոչ, սա վերադարձ է դեպի սկիզբը, այդքան բան, և ես կարող եմ կասկածել, որ այդ զգացումն այս կամ այն չափով գոյություն ունի յուրաքանչյուրիս մեջ, բոլորիս մեջ, ամեն տեղ: Մարդը, որ տառապում է քաղցկեղով, ինչը հաստատվել է լաբորատոր հետազոտությունների արդյունքում, ծանոթ է անհանգստության նոր տեսակին: Նրան չի հուզում, այսպես ասած, ինքնաթիռը կկործանվի՞, թե՞ ոչ: Ավելի շուտ նրան հետաքրքրում է, թե ե՞րբ կկործանվի: Եվ այդ դեպքում այս մարդն ի վիճակի կլինի չանտեսել ավելի հեշտ միջոցի գոյության հնարավորությունը. նախքան ինքնաթիռի կործանումը, նա` ինքը, այսպես ասած, կնախաձեռնի կործանումը` նախականխելով այդ ախտն ու անէացում-մահը (և ա-ով սկսվող ու դրա հետ կապված մյուս բոլոր-բոլոր բառերը` անիծյալ, արգահատելի, ահավոր, ախտավոր, աղտոտ, անարժանապատիվ): Միևնույն ժամանակ, և կրկին միևնույն ժամանակ, և մշտապես դարձյալ միևնույն ժամանակ չմարելով հավատի, նվազող սպասումի, վերադարձի հնարավորությունը, կամ քաղցկեղի անբացատրելի դադարեցումը կամ դրա զարգացման արգելակումն ու ընդհատումը, քաղցկեղի տարածման միտումի անկումը, ինչպես նաև ինչ-որ բանի հավանականությունը սեփական բնույթի, բնավորության, անցյալի, ճշմարտության և ճակատագրի մեջ, թե կհամոզվի, որ ինքն ապրում է այնքան, որքան իրոք ցանկանում է, նույն բանը` ինչպես միշտ, և որ իր բոլոր կապերից, ընտանիքից, աշխարհից և ինքն իրենից հրաժարվելու իրական միջոցը կլինի անհասկանալի, ինչպես եղել է միշտ, որպես էական հավաստումը լոկ վերապրածների, եթե այդպիսիք կան: Հիմա մեզնից մի փոքրիկ խումբ է մնացել: Զաբելը մահացավ ոսկրի կամ ոսկրածուծի քաղցկեղից, անցյալ սեպտեմբերին, մեր չորսը նվազեցնելով-հասցնելով երեքի: Նույնիսկ այս պարագայում` էլի վատ չէ: Մնացած երեքը երեխա չեն, չնայած նրանցից յուրաքանչյուրը ժամանակին եղել է: Կոզետն ութսունմեկ տարեկան է և համարյա կուրացել է, չնայած դեռևս ինքնուրույն է գոյատևում, անզավակ, քանի որ երբեք չի ամուսնացել: Հենրին յոթանասունհինգ է և նույնպես կուրանում է, բայց այլ առումներով առույգ է, քանի որ ամեն առավոտ կես ժամ առողջարարական մարմնամարզություն է անում, ամուսնացած է, ապրում է երկրորդ կնոջ հետ, երբեմն նրանց է այցելում որդին և որդու որդին և Հենրիի առաջին ամուսնությունից ծնված ամուսնացած դուստրը, որն իր հերթին երեք կամ չորս զավակներ ունի, որոնց սակայն հետը չի բերում, որպեսզի իրենց պապիկին տեսնեն` հենց պապիկի խնդրանքով` հարգելով նրա երկրորդ կնոջը: Եվ վերջինը այս գրողն է, համարյա յոթանասուներկու տարեկան, որ երեսունյոթ տարեկան որդի ունի` երկու դուստրերի և մեկ որդու հայր, և մեկ դուստր` երեսունչորս տարեկան, չամուսնացած, անզավակ, և անհավանական է, թե երբևէ կամուսնանա, և քիչ հավանական է, որ երեխա կունենա: Զաբելը հինգ զավակ է թողել, բոլորն էլ ամուսնացած են և սեփական զավակներն ունեն: Սա է 1874-ին ծնված Արմենակ Սարոյանի և Բիթլիսում նրա հարսնացուի` Թագուհու, նույնպես Սարոյան, ծնված 1882-ին, կամ մենք ենք այդպես կարծում, և նրանց երկու դուստրերի և երկու որդիների արդյունքը: Ենթադրում եմ, ճիշտ եմ հաշվել, ոչինչ բաց չեմ թողել: Արմենակն ու Թագուհին ներգաղթել են Նյու Յորք, Էլլիս կղզին, ստորին Մանհեթեն, Պատերսոն, Նյու Ջըրսի և, ի վերջո, Կալիֆոռնիա: Թագուհին իր երկու դուստրերին Բիթլիսից քարշ է տվել մինչև Էրզրում, որտեղ 1905-ին, հենց ճանապարհին, ինքն իրեն և իր դուստրերին ընծայել է Հենրիին, ում էլ իր հերթին հետները Էրզրումից տարել են Տրապիզոն, Կոստանդնուպոլիս, Աթենք, Մարսել, ապա գնացքով հասել են Հավր և ի վերջո նավով` քսանմեկ կամ քսաներկու օրում, Էլլիս կղզին, և բացարձակապես ոչինչ չեն հիշում այդ ուղևորության մասին: Ամեն բան գրեթե ամբողջությամբ ջնջված է նրանց հիշողությունից, հավանաբար այդպես էլ պետք է լիներ, իսկ Հայաստա՞նը, ցե՞ղը, մշակո՞ւյթը, լեզո՞ւն, մտքի և հոգու գերազանցության բուռն ցանկությո՞ւնը, նաև` գոյատևելո՞ւ ցանկությունը: Անգլերենից թարգմանեց ԱՐԱՄ ԱՐՍԵՆՅԱՆԸ |