Մեզանում, հայտնի պատճառով, շարունակ տարփողվում է հայերի ու պարսիկների դարավոր բարեկամությունը` իսպառ մոռացության մատնելով այն չարիքները, որ Պարսկաստանը պատճառել է մեր պետականությանն ու մեր ազգին` ընդհանրապես: Իսկ դրանք անհամար են: Պարսիկները մեզ փորձել են կրոնափոխ անել ոչ միայն այն ժամանակներում, երբ Պարսկաստանի պետական կրոնը զրադաշտականությունն էր, այլև այն ժամանակներում, երբ իրենք արդեն իսլամ էին ընդունել: Այս քաղաքականությունը հատկապես ուժեղանում է Սեֆյան տոհմի գահակալության շրջանում: Մահմեդականությունը տարածելու նպատակ հետապնդող այս օրենքը նաև թույլ էր տալիս կամայական մեկնաբանություններ և կամայական գործողություններ: Եվ հայերի տականքը, որն այդ ժամանակներում էլ շատ է եղել, «հավուր պատշաճի» օգտվել է այդ օրենքի ընձեռած հնարավորություններից` իր իսկ հարազատներին կամ բարեկամներին կողոպտելու համար: Շատերը, դառնալով մահմեդական, կողոպտել են նույնիսկ հեռու ազգակաների, նույնիսկ անծանոթների ընտանիքներ` հայտարարելով, թե իրենք են ժառանգորդը նրանց կալվածքների: Այդ հափշտակությունը հեշտությամբ է կատարվել. Անհրաժեշտ է եղել ընդամենը գտնել մահմեդական վկաներ, որոնք կհաստատեին, որ ժառանգություն պահանջողն իր մատնանշած ընտանիքի հետ բարեկամական կապ ունի: Եվ քանի որ մահմեդական վկայի դեմ չի ընդունվել քրիստոնյայի վկայությունը, հայերը միշտ տանուլ են տվել այդ դատերը, և մահմեդականացված հայը հաճախ տիրել է մեռած ազգականի ոչ միայն կայքին, այլև ընտանիքին, հափշտակել է նրա երեխաներին, կնոջը, որոնց նույնպես մահմեդականացրել է: Եվ այս «անօրեն կարգը» (բնորոշումը պատմիչ Առաքել Դավրիժեցունն է) Պարսկաստանում գործել է նույնիսկ 19-րդ դարում: Այս օրենքի պատճառելիք չարիքներից խույս տալու համար քրիստոնյա հայերն իրենց սեփականությունը պաշտպանելու ընդամենը մեկ հուսալի միջոց են ունեցել: Մահանալուց առաջ նրանք իրենց կալվածքը կտակել են իրեց քաջածանոթ մի մահմեդականի, որպեսզի մահմեդականացած ազգականն իրենց ունեցվածքը չխլի: Կտակով կալվածքն ստացած մահմեդականը խոստացել է կալվածքը վերադարձնել կտակողի զավակներին: Եվ հիմնականում նրանք կատարել են իրենց խոստումը: Փրկության այս միջոցը հայերին հուշել են հենց մահմեդականները: Եվ այս փաստը ևս մեկ անգամ վկայում է այն մասին, որ մահմեդականացած հայն ավելի անգութ է եղել իր ազգակիցների նկատմամբ, քան ի ծնե մահմեդականը: |