1921 tvakanin K. Polsum hratarakum e ardzak gorcery ev qertvacnery arandzin hatorov luys en tesel: «Culutyan paheres» [5] xoragrov: Banasteghcakan xory zgacoghutyan grogh er Marqy, vov voch miayn hay knoj huzashxarhy shnchavorogh grakanutyun e ktakel hay zhoghovrdin, aylev: hay knoj iravunqneri pashtpanutyann e nviraberel ir grichn u imacakan neruzhy։

Ir kensagrakan hushery Marqy nerkayacnum e: «Cphanqner keanqes» xoragrov hatorum: Inchpes grakan-gegharvestakan, aynpes el: hraparakaxosakan ejerum Marqi lezun maqur e, hstak, votchy: parz, vorn aravel mec zhoghovrdakanutyun er apahovum nra erkerin։

Mi aritov: «Amenun Taregirqy» sharqi verjin: 1967-1968 tvakanneri miacyal hamarum, Karo Georgeany andradarnum e Haykanush Marqi gorcuneutyany: arzhevorelov nra vastaky: «Knojakan ashxarhin, hay knoj ynkerayin harcerun ev yatkapes kanaci iraւunqnerun u datin pashtpanutean nuiruac ir hraparakagrakan harust zharanguteamb, Haykanush Marq iravamb eghaւ qsanerord daru arajin yisnameakin amenen aւeli layn zhoghovrdakanutiւn vayelogh grichneren meky hay kin yntercoghnerun hamar» [1]։

1949 tvakanin Stambulum hratarakvum e nra «Zapel Asatur (Sipil)», isk 1950 tvakanin: «Zaruhi Galemqeryan» ashxatutyunnery:

1954 tvakanin nra grakan gorcuneutyan 50-amyaki aritov Polsum luys e tesel «Haykanuysh Marq. Kyanqn u gorcy» [6] stvaracaval hatory, vory grakan, hraparakaxosakan yntir erkeri ev arzheqavor hishoghutyunneri zhoghovacu e: Haykanush Tophuzyany ir grakan anuny: Marq, vercrel e hor: Margari anunic։ Polsahay grakanutyan mej ir karevor nerdrumn e unecel banasteghc u ardzakagir, handugn hraparakaxos Haykanush Marqy, vov arzhanavor tegh e zbaghecnum Srbuhi Tyusabi, Zapel Asaturi, Zapel Esayani koghqin։

Kyanqi verjaluysin, Marqi aroghjakan vitchaky vatanum e, ev na teghaphoxvum e Polso Azgayin hivandanoc, vortegh ev vaxtchanvum e 1966 tvakani marti yotin: kananc mijazgayin orva naxoryakin, andznakan gradarany, irern u arxivy ktakelov Surb Xach Dprevanqin։

«Hay kin» grakan handesy

«Hay kin», 1919-1932, K. Polis: Kisamsya handes, apa: amsorea: Ter ev tnorinuhi: Haykanush Marq: Tparan: O. Arzuman:

Haykanush Marqi gorcuneutyan bardzrakety «Hay kin» handesi hratarakutyunn er, vor Arajin Ashxarhamarti avartic heto, baci ayn, vor tegh er hatkacnum hay irakanutyan mej kin-tghamard havasar iravunqneri bardzradzaynmany, arajadrum er naev Mec Egherni hetevanqov taragir hayutyan xoraguyn verqery aroghjacnelu araqelutyuny:

«Hay kin» handesy Haykanush Marqi xmbagrutyamb tpagrvum e 1919-1932 tvakannerin։ «Hay kin» handesy yurorinak feministakan qayl er, vory hatkanshum er knoj dzerbazatumy (qich te shat) yntanekan u ynkerakan negh shrjanakneric: Ayn ir bnuytov, kazmakerpvacutyamb, partakanutyunnerov handznarel er barephoxelu hay knoj tchakatagiry: «Hay kiny ky himnarkui arandznapes zbaghelu hamar ayn amen eakan harcerov, voronq ky shahagrgren kananc ashxarhy: Ky daւaninq te: anor goyutiւny aւeli qan anhrazhesht e, himay vor Hay kinn al uni ir katareliq bazhiny Azgayin Veracnundin mej: Erkser hay ev nuynisk otar dzernhas ashxatakicneru ajakcuteamb ky nuiruinq mer cragrin, janalov vor gorcy bacatre zayn» [3], - hay knoj derakatarmany andradarnum e Haykanush Marqy handesi xmbagrakanum:

Handesy vordegrel er knoj hogevor, baroyakan, iravakan, geghagitakan, aroghjapahakan, tntesavarakan krtutyan mi yurorinak cragir, vory tasnereq erkar u dzig tarineri yntacqum irakanacnum er handesi xmbagrutyuny: «Kanaci ynkerabaroyakan ev zut ynkerayin harcer», «Mshakum tohmik barqeru ev avanduteanc», «Grakan, gegharvestakan, gitakan, aroghjapahakan niւter», «Krtakan ev mankavarzhakan harcer», «Mankatacutiւn», «Artnin tntesutiւn, «Kencaghagitutiւn», «Kiny shahagrgrogh giւghatnt. Harcer, «Kanaci marmnakrtanq», «Dzev, kar ev noruyt», «Dzerakan ashxatutiւnner», «Caghkemshakutiւn», «Kensagrutiւn hay te otar nshanaւor kineru», «Ardzaganq knojakan ashxarhi, ev hay kanaci Miuteanc sharzhumner»:

1921 tvakani innerord hamari (B tari, tiv 9) «Kiny: grakanutean handep» xmbagrakanum Haykanush Marqy karevorum e knoj derakatarumy grakanutyan mej, heghinakayin ev tpagrakan gorcyntacnerum: «Mec der unin kinery, manaւand harust kinery, ays ketin mej: - Anonq ete irenc yndardzak zhamanaky yatkacnen yntercumner ynelu, anyndhat petq k’unenan girqer gnelu: Ky haghordakcin mtqi aznuakanutean het, ev te zark kutan ceghin grakanutean, vor aprelu hamar e, platonakan hamakranqov al chi snanqy, aւagh» [4]:

Baci aroreakan ashxarhy patkerogh hodvacneric: «Hay kin» handesy tpagrel e naev banasteghcutyunner: «Knoj my vor kular» (Anayis), «Anmahakan erger» (Eghishe A. Eps. Durean), «Ereq mehean» (Zaruhi Galemqearean), «Phaphaq» (Vahan Teqeean), «Oriord Arshaluysin» (Daniel Varuzhan), targmanutyunner: Zhan Moreasi «Tagher» (targm. Haykanoysh Marqi), «Mogakan gishery» (Mirey), Judit Gateri «Mtacum my…», «Kaysry», (targm. Shahoqram), «Manushakin sirty» (Mirey), «Amisnerun shurjpary» ev ayln:

«Hay kin» handesy hogevor u mtavor aroghjutyun er voch miayn naxaeghernyan shrjani azgayin arzheqneri het eritasard serndi hogemtavor kapy steghcelu, amrapndelu ev pahpanelu hamateqstum, aylev: arevmtahay ev arevelahay, xorhrdahay u sphyurqahay phoxgorcakcutyuny ev haghordakcutyuny pahpanelu ev xoracnelu imastov։ Handesin zugaher tpagrvel e arandzin «Terton», vorum tegh en gtel targmanutyunner: Hanri Patay «Caygatitery» (targm: Ed. Simqesheani), Bol Seri «Vogekochumy» (targm: A. Ferhateani), Bol Zheralti «Roper ev Marian» (targm: A. A. S), Zhan Pertyrua «Mijev astghery» (targm. A. Ferhateani), patmvacqner: «Aghuor mec mayriky» (A. Zh.), «Dzmran ptuyt» (Haykanush Marq), «Mankikinzorutyuny» (anheghinak), «Patmutiւn my» (Stephan Shahpaz), Sentni «Photoriky» (targm. A. Nerhateani): «Hay kin» handesy tpagrel e naev hanelukner:

Ogtagorcvac grakanutyun