«Eghici Ter dataւor ev iraւabar ynd is ev ynd qez, ev arasce indz iraւuns i dzerac qoc» (A Tag. ID, 16) ։ «Anorenq halacescin i miasin, ev zaւak amparshtac korice։ Phrkutiւn ardaroc i Tearne e, verakacu e noca i zhamanaks neghutean (Saghmos LZ, 38): «Erani vor halaceal icen vasn ardarutean (Matteos E, 10):

Yisusi naxazgushacumy, te «…och kareq Astucoy carayel ev mamonayi» (Matt. Z, 24) erkar, shat erkar zhamanak vstah ei, vor veraberum e ashxarhakannerin, vovqer Astucoy anuny misht shurterin: harstaharum en, pghcum en, kasharum en ev kasharւum… Bayc ayn ameny, inch hasarakutean mej sksec tevacel 1999‐ic i ver s. Ejmiacni noratux gahakali masin ev anmijapes Nor Naxijevani ev Rusastani Temeri arajnordin pashtonank ev apa ovkianosi miւs aphic kargaloyc anelu xaytarak patmutiւny, aylevs haskanali dardzaւ, vor mer patmutean sev u darn zhamanaknery Hay zhoghovrdi qristoneakan dardzov bacatrely, araւel evs mer hogevor u niւtakan mshakoyty teragnahatelov kam merzhelov, krapashtakan anceali vray voghbasacneri voghby erku naxyntac uni։

Arajiny: kam nengagitutiւnneri heghinaknern en, vovqer baւakanin coyl en patmutean ejery tertelu hamar ev kam, erkrord: mi nor taphov hima el arden voch te anastuacutean (ateism), aysinqn Astcun skzbunqoren merzhelu kataghi mijocn en gorcacum, ayl phordzum en azgayin bovandak chariqneri pattchary tesnel «Qristoneutiւny ibrev petakan kron yndunelu mej» ։

Hetevabar, ays erku koghmern el gitakcabar kam angitakcabar npastum en ayn motalut aghetin vor, vstah em, paytelu e Hayastaneayc Araqelakan Surb Ekeghecu ev qristoneakan mer haւatqi vray, qani vor hayin aylaserumi hamar miayn ayd er pakasum. pakasum er hayoc lezun ev gragitutiւny «akademiakan mtaւorakanneri» dzerqin ibrev xaghaliq taly։

Usti tramabanakan ev haskanali e, te inchu tarber eghanaknerov Ejmiacnakan miabanutean qahananeric minchev arqepiskoposner charakamuteamb mekusacuecin:

Zhnevi hoviւ Ter Abel Qahanayi pashtonankuteamb mer hogevorakan dasy pakasec astuacabanutean mi doktorov, vorpisiq qich en miabanneri mej։ Garegin vardapet Yarutiւneany, vor usanum er i Germania ev miazhamanak hoviւn er teghi hamaynqi, noynpes dardzaւ halaceal, zrkuelov astuacabanutean diplom pashtpanelu hnaraւorutiւnic։ Mayr Atori miaban Eghia vardapet Xachatreani nerkayutiւnn u nra gorcuneutiւny noynpes nerdashnak cher ardarazanc katoghikosin… Ev zanazan mijocnerov: mi depqum bacayayt aporini vtchirov, yajordin: parzapes hrazharakan pahanjelov, errord depqum… Kopit, anparkesht, grete phoghocayin votchov viraւoreln e ays errord depqy։ «Mtaւorakan» entadruogh akademikosnery hamardzakւum en das tal Erusaghemi Amenapatiւ Patriarq Nurhan Arqepiskopos Manukyanin, te «Bardzrastitchan ekeghecakanin vayel che nman votchov, lezuov ev dardzuacqnerov artayayturel Hayoc Episkoposac dasin, aravel evs nra Gahakalin» :

Sakayn mer Ekeghecu tchakatagrov shahagrgir hay hasarakutiւny canot e Norvan Arqepiskopos Zaqareani hrazharakanin, vori drdapattchary eghel e gahy yaphshtakac Garegin Nersiseani lkti xosqy: «Ete, Ter Vache Qahanay Hayrapeteany minchev 1 Yulis 2013 chazateq pahakutean pashtonen ev te Temy amsakan chtay anor, Mayr Atori het du gorc chunes aylevs»: «Ayo, du Mayr Atori het gorc chunes aylevs»: «…Vache qahanayin sqemy, im patiւs e, qukd al petq e yllay, iւraqanchiւr hay ekeghecakaniny petq e yllay»:

Ete akademiakanneri hamar iren orinaւor yntruac katoghikos karcoghi xosqi ays dzevy «vayeluch e bardzrastitchan ekeghecakanin», apa aylevs zarmanali vochinch kay hay mtaւorakanneri storaqarsh kecuacqi nkatmamb։ Nranc hamar, yiraւi, tarorinak e, vor mardy karogh e naev arzhanapatuutiւn unenal… Ankax hogevorakan, akademiakan ev kam mi sovorakan ashxarhakan lineluc։

«Atene my i ver nkatac em vor zis viraւoreln u varkabekely Dzer hatchoyqy dardzac e, — grum e ir hrazharakani mej Norvan Arqepiskoposy.— Dzer vorakumnern u meghadranqnery ughghuac: andzis dem parzapes zarmanq ky pattcharen inci: Duq cheq andradarnar guce, te mardoc arzhanapatւutiւny ky tchzmeq dzer votqin tak»:

Anshusht bacarւum e vor mardu arzhanapatuutiւny votqi tak tchzmoghy karogh e unenal sephakan arzhanapatւutiւn։ Soyn aqsiomy erbeq apacoyc chi pahanjum. ev ays paragayin: noynpes, qani vor menq gorc unenq mi «bardzrastitchan» hogevorakani het, vori masin nran aւeli motic tchanachogh Ter Masis qahanan ardzagangum e. «Gerashnorh Patriarq Hayr. Azgy hrtchuanqi mej e, noynisk kgherakannery։ Duq eghaq miak tchshmartaxosy vor patrec dimaky caւagari vor bazmel e Lusavorchi gahin… Na hasaւ ayntegh stor mijocnerov: matnutiւn, nengutiւn, serayin lkti keanq ev kasharq։ Giteliqneric zurk [na] cher karogh anel ev vochinch, bayc [ete] qandel Hay Ekeghecin։ […] Na Hay Ekeghecin veracel e episkoposac mankapartezi, isk miabanutiւny matnuac e angorcutean…»:

Sakayn vov e ayd Vache qahanan, um sqemy, voch miayn katoghikosakan gahi usurpator Garegin Nersiseani «patiւy» lineluc, petq e vor Norvan Arqepiskoposi patiւn el lini, inchpes naev «petq e lini, iւraqanchiւr hay ekeghecakani patiւy» … Ays harcin sparich patasxan e tuel Norvan Arqepiskoposy ir hrazharakani mej: hasarakutean araj aranc bacayaytelu voreve manramasn։ Hrazharakani mej na yaytararel e. «Vehaphar Ter, «bizines» hogebanuteamb dastiarakuac ankaravareli ekeghecakannery karavarelu voch tramadrutiւny unim, voch al zhamanaky: Hay Araqelakan ekeghecւoy barekargumy ete miayn ughenish e kam kanonadrutiւn, npataky ete miayn varchakan kargapahutiւn erashxaւoreln e, apa Hayoc Mayravanqi mej bacakay e shnorhqi ev siroy mtnolorty, yognecucich e anhati pashtamunqy: Maghtenq vor mer Surb Ekeghecin chvripi ir araqelutean bovandakutenen»: Yiraւi ays patasxany sparich e ev aւelin e asum, qan sosk «biznes‐hogevorakanutean» goyutiւnn e։ Menq arajin angam lsum enq s. Ejmiacni mej arden molegnogh «anhati pashtamunqi», bayc voch hogevor arajnordutean masin։

Usti, anhrazhesht e bacel amboghj patmutiւny, vor hnaraւorutiւn ky tay evs mek angam hamozuelu, te um e hovanaւorum Garegin Nersiseany ev inchu pndum vor Vache qahanayi sqemi patiւy petq e lini naev Norvan Arqepiskoposi patiւy… Inchu ayd qreakan yancagorci sqemy petq e voch miayn ir: Garegin Nersiseani ayl ev iւraqanchiւr hay ekeghecakani patiւy lini… Ays inch patuarzhanutean masin e xosqy…

Nisi naxkin hogevor hoviւy erbemni cxakan xorhrdi het hing tari sharunak eghel e baxumneri mej։ Qani vor Ter Vache qahanay Hayrapeteany katoghikosakan gahy yaphshtakoghi «mardn» e, Garegin Nersiseany nran ugharkum e Strasburg, vortegh, temakan kanonadrutean hamadzayn, ashxatanqayin paymanagir knqely temakan kam cxakan xorhurdneri gorcn e ev voch te ekeghecakan ishxanutean։ Bayc kopit u anparkesht ditoghutiւn e anum Norvan Srbazanin, vov ays paragayin nerkayacnum e ekeghecakan ishxanutiւn։ Hima katarelu enq mi thatch ezrakacutiւn. Garegin Nersiseany kam chgite kanonadrutiւny, vor noynisk terus hogevorakani hamar bacarւum e։ Ev kam… ev kam mitumnaւor e anget dzevanum: temakan arajnordi arzhanapatuutiւny «otqi tak tchzmelu» npatakov։ Ays depqum nra hashuarky miangamayn gorcnakan e։ Ete Norvan Srbazany kul e talis viraւoranqy ev sharunakum e pashtonaւorel, apa nshanakum e, vor na arden dzernasun e, inqnuroynutiւnic zurk mi kamakatar, vorpisiq unenalu hamar e Garegin Nersiseany sksel Ekeghecu hogevorakanneri jardy։ Bayc ete gorc uni arzhanapatւutiւn unecogh anhatakanutean het… Apa xndiry inqnin lucւum e։ Hetevum e hrazharakany…

Isk Ter Vache qahanay Hayrapeteany ibrev qreakan yancagorc, datakan hetapndumi tak e։ Fransiayi datarany phastel e nra yancagorcutiւny, menq i tiւs hayastanci bazmatiւ yancagorcneri, vor bantarkuac en, unenq naev paymanakan bantarkuac hogevorakan, vori votqin hagcvac aparanjany tuyl chi talis Vache qahanayin lqel bnakavayry… aha evs mi «ashxarhacunc» xaytarakutiւn։

Bayc xaytarakutiւnneri shghtan aysqanov chi verjanum։

Sephakan qimqin anhatchoy hogevorakannerin mi qani metodnerov pashtonank aneluc yetoy nranc hetagay kecutean hamar s. Ejmiaciny bnaւ mtahogutiւn chuni։ Erkarameay hogevor carayutiւn katarac mardik pashtonank en arւum aranc toshakaւoruelu։

…Indz yatkapes anhangstacnum e Garegin Nersiseani erkeresanutiւnn u keghcaւorutiւny anceal daraverji vogeghenutean mi qani tarinerin ev apa nra u Hayastani aporini naxagahneri hamagorcakcutiւny Erkirn u Ekeghecin zhoghovrdin otaracnelu hamar։

1999 t. Hoktember 11-ic Ter Yakob qahanay Petroseany ev Ter Grigor qahanay Aւetiseany Miaւoruac Azgeri Kazmakerputean graseneaki dem nstacoyc en arel, ibrev boghoq hay zhoghovrdi votnaharuac iraւunqneri։ Ayd qahananery zhamanakin, mek tesnameak araj ognel en azatamartiknerin։ Aynpes vor nranc qaghaqaciakan kecuacqy shat‐shaterin e yaytni։ Nstacoycy tevel e minchev Doktember 29-y։ Bayc Hoktember 27-in, Azgayin Zhoghovi mej tndacogh krakocneri tak Hayastaneayc Araqelakan Surb Ekeghecu katoghikos nshanakuac Garegin Nersiseany kargaloyc e arel qahananerin, ayn meknabanuteamb, te «dzer kecuacqy anharir e hogevorakani kecuacqi het» ։

Bayc anparkesht e Garegin Nersiseani kecuacqy, qani vor ir zaւtac ishxanutean arajin isk oreric sksel er azatuel bolor nrancic, voronc laւ er tchanachum ev canot er vomanc yndvzelu yndunakutean amen tesaki anardarutiւnneri dimac։

Ays depqum noynpes bacayayt e nra kamayakanutiւny, erb votnakox e anum erkri qaghaqacu iraւunqy։ Ter Yakobn u Ter Grigory Hayastani Hanrapetutean qaghaqaciner en ev Erkri Sahmanadrakan Orenqnery pashtpanum en nranc mardkayin bolor iraւunqnery։ Erb erkiry paterazmakan drutean mej e ev miayn antarber mardik karogh en haւatal ayn xabusik xaghaghuteany, vor ibr pashtpanum en «rusakan xaghaghapahnery», apa hogevorakany anpayman iraւunq uni, partaւor e ibrev qaghaqaci ijnel noynisk razmadasht։ Anharki en bolor ayn naxyntacnery yishatakely, vorpisiq arat en voch miayn hamashxarhayin patmutean hariւrameakneri, ayl ev azgayin patmutean mej… Henc tekuz mer voch heraւor anceali ayn pharaւor ejery, erb Mayravanqi miaban Garegin episkopos Yovsepheany, Zaւen episkopos Mahtesi Babayeany, Tadeos ev Eznik vardapetnery ev ayloq eghel en razmatchakati arajaւor gci vray։ 1918 t. Mayisin Amenayn Hayoc Katoghikos Georg E Sureneancy erkrov mek taracel e Mayr Tatchari ahazangy, votqi hanelov zhoghovrdin ev dardzel e Hay zhoghovrdi azatagrutiւny orhnogh arajin katoghikosy… Ev mite nranq drsevorel en «hogevorakanin anharir kecuacq» ։

Nstacoyc anogh qahananerin 1999 t. Dektember 1-in kargaloyc anelov, s. Ejmiacni dzaxaւer gahakaly drsevoruel e voch te hay zhoghovrdi hogevor arajnord, ayl iren bacayatel e ibrev ir nman dracoy ev votchragorc naxagahneri het noyn lcaphaytin truac, azgayin karqy depi otari andundy tanogh apikar։ Yiraւi, ays ameni gitakcuteamb voreve meky anognakan vitchakic durs galu tchamban voronelu e akamay lutanqnerov, qani vor tesaci u apraci azdecuteamb arayzhm urish karp voch mi phrkutean dur ches tesnum, vorpisin ete noynisk derevs kay, apa ayn el gocel en dzgtum qristoneakan vardapetutiւnn u Haւaty qaghaqaciakan zgacumic zurk xerabaroy u stahakneri het noynacnoghnery։ Isk nman stambakner, caւoq, bnaւ el qich chen eghel katoghikosakan gahi vray grete erku hazar taruay mer Dardzic yetoy։

Isk ete yishenq «ofshorayin» heros Naւasard arqepiskopos Ktchoyeanin, Komitas vardapet Yovnaneani hasarakakan anpatkarutiւny, Gugarqi temi arajnord Sepuh episkopos Chuljeanin, vov vstah e, te «Qahanayin tesnel… Sqemy nra tesnel… Yargel nran… Sranq mshakoyt en…»: Aydpisi «hogevorakannerov» e ir gahakalutiւny apahovagrum Garegin Nersiseany, um aprelu ev gorcelu kargaxosn e. «Te goghin ynker, ev te: qaraւanin barekam» …

Isk irenc «mtaւorakanner» nerkayacnogh keskatar akademikosnery hamardzakւum en das tal Amenapatiւ Nurhan srbazan Manukeanin. «Anmiabanutiւnn u erkparaktumy misht el chariq en eghel mer zhoghovrdi ancac voghj patmutean yntacqum: Uremn inchu zhoghovurdy piti imanay, vor mer havatqi karevoraguyn erku siւnery lurj ev vnasaber gzhtutiւn unen, voronq vnasum en mer ekeghecu ev petutean miasnutyany: Hamazgayin ays voghbergutiւny petq e karoghanal yaghtaharel: Bari kamqi drsevorman depqum anluceli harcer chkan» ։

Ev dardzeal qoghazercum en irenc saւokayin storaqarshuteamb ev anpatasxanatuuteamb hagecac mitumnery։ Nranq phordzum en yarutiւn tal bolshevikean ayn droytin, te: «Vov mez het che: mer dem e» ։ Ev, uremn, paraktoghnery «mez het cheghoghnern en» ։ Isk yajord naxadasuteamb meghadrum en «ekeghecu ev petutean miasnutiւny vnaselu mej» ։ Bayc mite Ekeghecin anjatuac che Petutiւnic։ Xndirn el henc ayn e, vor ayd miasnutiւny bolorovin ayl getni vray e, inchin arden andradardzel em։ Ayd getiny zhoghovrdin, nra erkirn u nra Ekeghecin otarin matucelu yndhanur cragirn e։ Aynuhetev, banic parzւum e, vor zhoghovrdic, aysinqn: irakanutiւny yntroghneric taqcnely nranq karcum en iraւaci ev noynisk baroyakan։ Ays hamaxosakani heghinakneri mej gone mi graget mard chkay… Nranq storagrel mi phastatught, vortegh yaytararum en, te «haւatqi erku siւnery lurj ev vnasaber gzhtutiւn unen» ։ Aystegh xndiry fransacineri asac «kotchghayin lezun» che։ Xndirn ayn e, vor «erku siւnery gzhtutiւn unen voch te irar het», ayl arandzin‐arandzin bacayaytel en Garegin Nersiseani anhandurzheli kecuacqy, nra shahatakutiւnnery, nra phariseciutiւny, nra tmardi ararmunqnery։ Es chem asum «katoghikosin anvayel», zi vorqan arden bacayayt e, hay hasarakutiւny, zhoghovurdy aylevs gitakcum e Hoktember 27-i ariւnot oruay nra aniraւ nshanakumy։ Aւelin. Lratւutiւn radio-kayany ir mi harcazroycov orers hraparakel e Serzh Sargseani verabermunqy. «Aranc ayn el tshnaminer shat unem։ Togh irenq lucen irenc harcery» ։ Isk es der anpayman k'andradarnam ays harcazroyci niւtin noynpes։

Bayc arayzhm «Yo ertas, Hayastaneayc Araqelakan Ekegheci» yoduaci hertakan druagy aւartelu em Matteos Aւetaranichi xosqov, vor veraberum e mer ekeghecu himqery sasanogh Garegin Nersiseanin ev nran haւatarmoren carayogh gorcakicneri ynchaqaghc xmbin. «Vay dzez… Koyr arajnordner, vor mocakin qamum eq ev ughty: xzhrum։ Noynpes ev duq drsic ibrev ardar mard eq nerkayanum, bayc nersic lecun eq keghcaւoruteamb u anorenuteamb» (Matteos, IG, 24, 28) ։

Karen A. SIMVoNEAN
Phariz, 2014