ԵՐԳԻԾԱԿԱՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ
ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Ժողովուրդը չարդարացրեց իշխանությունների
հույսերը, ժողովրդին հարկավոր է ցրել...
Բերտոլդ ԲՐԵԽՏ
Լինում է, չի լինում, մի պետություն է լինում։ Ինչպես բոլոր պետություններում, այնտեղ նույնպես ժողովուրդ էր ապրում, և ինչպես բոլոր ժողովուրդները, ուներ թագավոր, որին մերթ արքա էին անվանում, մերթ պրեզիդենտ կամ նախագահ, մերթ տիրակալ կամ գերագույն իշխան։ Յուրաքանչյուր տիրակալի թեկնածու ժողովրդին սկզբում մեծամեծ խոստումներ էր տալիս ու, ժողովրդի գլուխն անցած, գրողի ծոցն ուղարկում իր նախորդին։ Հետո նա մոռանում էր իր խոստումները և ժողովրդին հիշում էր միայն ընտրությունների ժամանակ և այն պահերին, երբ սկսում էր ճոճվել իր աթոռը։
Երբ ճոճվել սկսեց հերթական թագավորի գահը, նա ծանր գլուխը թափահարեց ու հեռուստաէկրանից գոչեց.
- Ժողովուրդ, մեզ հասած վերջին տեղեկությունների համաձայն, դուք վատ եք ապրում, դեռ ավելին՝ շատ վատ, իսկ մի խումբ արկածախնդիրներ փորձում են խարխլել փառահեղ մեր պետության հիմքերը և ձեզ կրկին տանել հետամնաց անցյալի գիրկը...
Մի օր էլ «արկածախնդիրների խումբն» այդ, ժողովրդի գլուխն անցած, գահընկեց արեց այդ թագավորին, և գահին բազմեց Արքա 5-րդը։ Սա ևս ժողովրդին հարստության սարեր խոստացավ ու երջանկության հորիզոններ գծեց վարդագույն երկնակամարում, և երբ մի քանի օր հետո նրան զեկուցեցին, որ ժողովուրդը աղքատության եզրին է ու բողոքում է, զարմացավ. «Ժողովո՞ւրդ, դա ո՞վ է, իմ տիրությունում էդպիսի մարդիկ էլ կա՞ն։ Էդ ժողովրդին ո՞վ է իրավունք տվել բողոքելու» ։
Հետո դարձյալ քամիներ ու հողմեր անցան այդ երկրի վրայով ու ժողովրդի գլուխներով, և ճոճվել սկսեց նաև Արքա 5-րդի գահաթոռը։ Ու նա բարձր ամբիոնից սկսեց մատ թափահարել իր ախոյանների վրա.
- Այդ ի՞նչ եք անում, արկածախնդիրներ ու քաղաքական թափոններ, այդ ո՞ւր եք ուզում տանել ժողովրդին...
...Արտահերթ ընտրություններ եղան և գահին բազմեց հերթական տիրակալը, որ մինչ այդ իր նախորդների պես «արկածախնդիր» էր որակվել կամ «թափթփուկ» ։
- Ձեր ցավը տանեմ, ժողովուրդ, - արքայական ժամանակակից իր ճոճաթոռին նստած, սիրուհուն ծնկներին նստեցրած, հավատարմության երդում տվեց Նախագահ 4-րդը, - վերջապես դուք տերը կդառնաք ձեր իրավունքների ու ձեր օջախների։ Այսօրվանից ձեր առջև բաց են գիտության ու լուսավորության տաճարները, լուսավառ ու երջանիկ ներկայի և արևավառ ապագայի դռները...
Իսկ նրանք, այն պալատականները, ովքեր մինչ այդ հավատարմության երդում էին տվել ու ստրկամտորեն ծառայում էին նախորդ արքային, անմիջապես «վերափոխվեցին» և հիմա էլ սկսեցին ծառայել նոր արքային։
Կրկին անցան օրեր, ամիսներ ու տարիներ, իսկ ժողովուրդը դարձյալ վատ էր ապրում, դեռ ավելին՝ բուռն ծաղկում էր մուրացկանությունը, թշվառությունն աներես հյուրի պես մտել էր մարդկանց օջախներն ու այնտեղից դուրս գալու ոչ մի ցանկություն չուներ...
- Տիրակալ, ժողովուրդն էլի բողոքում է, - Նախագահի ականջին փսփսաց շշնջոցների գծով արքայի գլխավոր խորհրդականի երկրորդ տեղակալը։
- Ի՞նչ է ուզում։
- Ինչ-որ հաց է ուզում և վերացական ինչ-որ բաներ։
- Ի՞նչ բաներ։
- Դեմոկրատիա, ժողովրդավարություն և այլն։
- Պահո՜, ի՜նչ աներես մարդիկ են այդ ժողովուրդ կոչվածը։ Դրանց համար հզոր ու երջանիկ երկիր եմ կառուցել, իսկ իրենք, խոսքները մեկ արած, անընդհատ դժգոհում են՝ աղքատ ենք, հաց ենք ուզում, դեմոկրատիա-մեմոկրատիա ենք ուզում... Ի՞նչ է, որ մենք հաց չենք ուտում, միայն սև իկրա, լուլաքաբաբ-խորոված, վետչինա ու խաշլամա ենք ուտում, բրազիլական սուրճ ու մանգոյի կամ կոկոսի հյութ ենք խմում, պակա՞ս տղերք ենք...
Նախագահ 4-րդը արտակարգ խորհուրդ գումարեց, ճառեր ասացին, ճառեր լսեցին և վերջում խոսքը տրվեց Նախագահին։
- Գիշերը անկողնում իմ տիկնոջ հետ երկար-բարակ շատ եմ մտածել այդ մասին ու միասին եկել ենք այն եզրակացության, որ ամեն ինչի մեղավորը ժողովուրդն է, - ասաց նա։- Այդ ժողովուրդը ոչ մի կերպ չի բռնում հզոր ու պայծառ մեր երկրի ֆոնին։ Դրանց ներկայությամբ երկրի գիտության կաճառներն ու արվեստի կոթողները այնքան թշվառ ու անհեթեթ են երևում, որ ամաչում ենք ցույց տալ արտասահմանյան բարձրաստիճան հյուրերին...
Հաջորդ օրը արքայից-արքան հրամանագիր արձակեց. «Մենք՝ Նախագահ 4-րդս, գտնում ենք, որ մեր երկրի բոլոր չարիքների պատճառը ժողովուրդն է։ Հաշվի առնելով նաև, որ հզոր ու պայծառ մեր պետությունն այլևս չի կարող պահել դրանց՝ այդ ձրիակերներին, որ ժողովուրդ է կոչվում.
ա) այսօրվանից ժողովուրդը ցրում եմ, բ) սույն հրամանագիրը ստորագրվելու պահից ժողովուրդը լուծարվում է։ Ստորագրություն՝ Մենք՝ Նախագահ 4-րդ» ։
* * *
Լինում է, չի լինում, մի պետություն է լինում։ Ինչպես բոլոր պետություններում, այդ երկրում նույնպես ժողովուրդ կար, բայց արդեն չկար...
Նոյեմբեր, 1999 թ.
ԱՐՁԱՆԸ Երբ նա պաշտոն ստացավ, նրա բոլոր ծանոթներն, ընկերներն ու բարեկամներն ուրախացան։ Նրանք բոլորը մտածեցին, որ վերջապես բախտը ժպտաց, իրենք էլ թիկունք կունենան։ Իսկ ամենից շատ ուրախացավ նա. վերջապես բոլորը կիմանան, թե ով է ինքը։ Աշխարհում ամենաշատը ինքն էր իրեն տեսնում, և առաջինը հենց նա հասկացավ, թե ով է ինքը։ Եվ իր մեծության գիտակցությունից ու իր անգերազանցելիության բարձունքից նա կամաց-կամաց սկսեց ամաչել իր մեծությանն անհամապատասխան ընկեր-բարեկամների համար։
Գրողը տանի, մի՞թե սրանց հետ էի նստում-վերկենում, - մտածեց նա։ Հետո սկսեց ամաչել իր հարազատների՝ ծնողների ու քույր-եղբայրների համար և ամեն կերպ ձգտում էր խուսափել նրանց հանդիպելուց։ Եվ հարազատներին փոխարինեցին իր ստորադրյալները, իսկ ընտանիքը փոխարինվեց աշխատավայրով։
Սկզբում նա ամեն օր տեսնում էր իր աշխատակիցներին, բայց երբ սկսեց ամաչել նաև իր ստորադրյալների համար, նրա «բարի լույսի» և «բարի գիշերի» միակ արձագանքողը դարձավ քարտուղարուհին, որ ժամանակին թեյ ու սուրճ, շոկալադ ու թխվածք էր մատակարարում իրեն, պատասխանում հեռախոսազանգերին։
Նա սկսեց ավելի ու ավելի հազվադեպ տուն գնալ։ Աշխատավայրում սենյակներից մեկը դարձրեց ննջարան, և շենքից դուրս էր գալիս միայն խիստ անհրաժեշտության դեպքում՝ տոն օրերին, որպեսզի մարդիկ տեսնեն իրեն։ Իսկ օրվա, շաբաթվա, ամիսների ու տարիների մյուս բոլոր ժամերին քարտուղարուհին աստիճանաբար սակավացող հեռախոսազանգերին պատասխանում էր. «Նա խիստ զբաղված է...» ։
Նա ոչ մեկին այլևս չէր սիրում, չէր սիրում ընկերներին ու բարեկամներին, անգամ հարազատ երեխաներին ու կնոջը։ Աշխարհում նա սիրում էր միայն մեկին՝ իրեն, նա հարգում էր միայն մի մեծություն. այդ մեծությունն ինքն էր։
Կամաց-կամաց նա մոռացավ բոլորին, ու բոլորն էլ աստիճանաբար մոռացան նրան։
Առավոտից երեկո նա անշարժ նստում էր իր աշխատասենյակում՝ գրասեղանի հետևում, թեյ ու սուրճ խմում, հեռուստացույց դիտում և պարտականություններն անբավարար կատարելու համար կոպտում քարտուղարուհուն։
Անցան տարիներ։ Մի օր ինչ-որ մեկը հանկարծ հիշեց նրան և այդ մասին պատմեց իր ընկերոջը։ Վերջինս էլ մի ուրիշին պատմեց, սրանք էլ՝ այլոց, ու մարդիկ հիշեցին նրան։
Մարդկանց ամբոխը պաշարեց այն շենքը, որի ամենավերին՝ իններորդ հարկում գտնվում էր նրա աշխատասենյակը։ Երբ մարդիկ խուժեցին նրա աշխատասենյակը, զարմանքից սառեցին. գրասեղանի հետևում նստած էր մի քարե արձան։ Փոքրիկ մի աղջիկ մոտեցավ և ծաղիկներ դրեց արձանի դիմաց։ Հետո երկու հաղթանդամ տղամարդ արձանն աթոռով բարձրացրին և դրեցին սեղանի վրա, որ այդ պահին քարացավ և դարձավ պատվանդան։
Հաջորդ օրը հուշարձանը տեղադրվեց քաղաքի տեսարժան վայրերից մեկում։ Իսկ պատվանդանի վրա ընդամենը մի բառ էր գրված՝ «Պաշտոնյան» ։
* * *
Անցավ մի տարի։ Մարդիկ մոռացան նաև արձանին։ Անցնում էին մոտով՝ առանց նվազագույն ուշադրության արժանացնելու։ Ասես այն արձան էլ չէր, այլ չորացած ու անպետք մի կոճղ կամ քարե տձև մի անհեթեթություն։
Սակայն մի օր այնպիսի բաներ սկսեցին կատարվել, որ մարդիկ երազում անգամ չէին կարող պատկերացնել։
...Արձանը սկսեց խոսել։ Սկզբում կողքով անցնող թափառական շների ու փոքրիկների վրա էր մատ ճոճում և լեզու ցույց տալիս, հետո սկսեց նկատողություն անել ու բղավել մեծահասակների վրա։ Այնուհետև նա հանկարծ իջավ իր աթոռից, այն գլխիվայր շուռ տվեց ու դարձրեց ամբիոն և սկսեց ճառել։ Խոսում էր իր մասին, հետո անցավ քաղաքականությանը, սակայն դարձյալ խոսում էր իր մասին։
Մարդիկ սկզբում բան չհասկացան, բայց հետո կամաց-կամաց սկսեցին ըմբռնել, որ մարդ-արձանը հերոս է, իսկ իրենք տարիներ շարունակ գլխի չեն ընկել այդ հասարակ ճշմարտությունը։
Մի քանի հոգի մոտեցան ու ծաղիկներ դրեցին Արձանի պատվանդանին։ Վերջինս արհամարհանքով նայեց ծաղիկներին ու ասաց, որ աշխարհում բոլորը՝ մարդիկ, ծաղիկները, ինչպես նաև աստղերն ու լուսինը իրեն են պարտական իրենց գոյությամբ։
Եվ մարդիկ բաժանվեցին մի քանի խմբերի. մարդիկ, ովքեր կարծում էին, թե բան են հասկանում Արձանի ասածներից, մարդիկ, ովքեր ոչինչ չէին հասկանում այդ ամենից և մարդիկ, ովքեր ընդհանրապես թքած ունեին Արձանի և ամեն ինչի վրա։
Ժողովուրդն աստիճանաբար մոռացավ իր հոգսերը, մոռացավ, որ թշվառ ու աղքատ է, դաժանաբար խաբված ու անարգված, և քաղաքականությունը կամաց-կամաց խուժեց մարդկանց խոսքուզրույցի մեջ, բաց ու փակ դռներից, պատուհաններից և անգամ երդիկներից ու ծխնելույզներից քաղաքականությունը մտավ մարդկանց տները...
Երկիրը հեղեղվեց կուսակցություններով ու միություններով, խմբակներով ու խմբավորումներով։ Կուսակցություններ ու ընկերություններ սկսեցին ստեղծվել նաև մարդկանց բնակարաններում։ Քաղաքական տարբեր բևեռներում հայտնվեցին կին ու ամուսին, մայր ու որդի, քույր ու եղբայր, պապ ու թոռ, մանուկներն անգամ մանկապարտեզներում սկսեցին «քաղաքականություն» խաղալ և բողոքի ցույցեր ու հանրահավաքներ էին կազմակերպում դաստիարակների տիրապետության դեմ, ահաբեկչական գործողություններ ու հեղաշրջման փորձեր անում...
Երկիրն, ի վերջո, բաժանվեց երկու մասի՝ քաղաքացիներ, որ սատարում են Արձանին և մարդիկ, ովքեր Արձանի մասին այնքան են մտածում, որքան, ասենք, մայթերի եզրերին շարված «բորդյուրների» մասին։
...Ու մի օր, երբ քաղաքականության բացիլներով վարակված երկրի վրա սկսեցին գորշ ամպեր կուտակվել, ոչ ոք այդպես էլ չնկատեց, որ այդ ամենի պատճառը՝ Արձանը, գիշերն իջել է իր պատվանդանից ու փախել երկրից...
1999-2000 թթ.
ԿԱՂԱՄԲԸ Մեծի նրա չափանիշը ծավալն է, արտաքին չափսերն ու կշիռը։ Մեծ ու ծանրակշիռ գրողը նրա կարծիքով նա է, ով առնվազն 120 կգ քաշ ունի և կարողանում է հաստափոր գրքեր տպագրել (200 էջանոց գրքերին նա «բրոշյուր» է անվանում), մեծ պաշտոնյան՝ ով մեծ ու բարձր աթոռի վրա է նստում և այլն։
Դեռ մանկությունից երազում էր «մեծ մարդ» դառնալ և հիմնովին նետվեց այդ գաղափարի մեջ։ Ինչպես մեծն Օտյանը կասեր՝ ոչ թե գաղափարը մտավ նրա գլուխը, այլ նա ինքը մտավ գաղափարի մեջ։ Եվ գոմաղբի մեջ ընկած կարտոֆիլի պես սկսեց «աճել» ։ Արդեն 6-րդ դասարանում այդ ասպարեզում հասել էր զգալի նվաճումների. գլխի չափերով առաջին տեղն էր գրավում ոչ միայն համադասարանցիների մեջ, այլև ողջ դպրոցում, իսկ մի քանի տարի հետո՝ նաև քաղաքում։
Տարիներ անցան։ Մեծացավ այն քաղաքը, որտեղ նա էր ապրում։ Մեծացավ ու պարարտացավ նաև նրա գլուխը։ Այլևս հնարավոր չէր տարբերել՝ որն է գլուխը, որը՝ նստուկը։ Ինքն էլ էր հաճախ շփոթում, երբեմն գլխիվայր նստում՝ թյուրիմացության մեջ գցելով մարդկանց։ Իսկ երջանիկ մի օր էլ հանկարծ պարզեց, որ ինքը ևս կարող է ծանրա-կշիռ գրքեր տպագրել։ Ամեն տարի առնվազն 15-20 կիլոգրամ գիրք էր տպագրում։ Տանն այլևս ազատ տեղ չէր մնացել։
- Այս տարի 24 կիլոգրամ գիրք եմ տպագրել, - մի անգամ հպարտությամբ հայտնեց ծանոթ-բարեկամներին, - դա 4 կիլոգրամով գերազանցում է նախորդ տարվա ռեկորդս։ Եթե այսպես շարունակեմ, մի քանի տարի հետո ավելի մեծ եմ լինելու, քան Լերմոնտովն ու Մայակովսկին, Թումանյանն ու Տերյանը...
- Դու արդեն մեծ ես Բայրոնից, Պուշկինից, Իսահակյանից ու Չարենցից, դու հանճար ես, - սկսեցին ոգևորել նրա ճոխ սեղանի փշրանքներով գոյություն քարշ տվող մանկլավիկները։
- Գիտեմ, - համեստորեն խոստովանեց նա, - բայց այդ «հանճարն» արդեն ինձ վրա նեղ է գալիս։ Չեմ հասկանում, ինչո՞ւ մարդիկ մի ավելի մեծ կոչում չեն ստեղծում, ասենք՝ գերհանճար, ամենահանճար...
Իր նազիր-վեզիրներին հանձնարարեց, որ դպրոցներին հրահանգ ուղարկեն՝ գրական միջոցառումներում արտասանել միայն իր բանաստեղծությունները։ Հեռավոր մի գյուղի խարխուլ պահեստից կարտոֆիլ կշռելու հսկա մի կշեռք բերեց տուն, որով մեկ առ մեկ կշռում էր իր գրքերն ու ոգևորված ծափ զարկում. «Վերջին տասը տարում տպագրած իմ բոլոր գրքերը կշռել եմ։ Ինձ հետ միասին 257 կիլո է։ Ես արդեն անցել եմ հայրենի ու համաշխարհային շատ ու շատ մեծերից» ...
Ամեն տարի խոշոր պլանով լուսանկարում էր խաշ գցելու ծավալներ ընդունած մեծ գլուխն ու հպարտությամբ զետեղում իր գրքերի վրա կամ, թանկագին մասունքների պես, իր մակագրությամբ, նվիրում ծանոթ-բարեկամներին։
Եվ մի օր մարդիկ նկատեցին, որ նրա գլխի տարբեր մասերից սկսել են ինչ-որ բաներ դուրս գալ։ Սկզբում ոչինչ չէին հասկանում, իսկ ոմանք մինչև անգամ սկսեցին կատակներ անել՝ «Դդումի վրա պոզեր են բուսնում... Մեծ գլուխը երկունքի մեջ է...» ։ Բայց կես տարի հետո նրանք զարմանքով նկատեցին, որ «մեծ մարդու» գլխի տեղը հսկա մի կաղամբ է աճել։
Զարմանահրաշ լուրը կայծակի արագությամբ սուրաց երկրով մեկ և տարածվեց ողջ աշխարհում։ Մոլորակի տարբեր ծեգերից խոշոր գիտնականներ, հանրահայտ գյուղատնտեսներ եկան՝ իրենց աչքերով տեսնելու և պարզելու այդ հրաշքը։ Բոլորը միաձայն խոստովանեցին, որ իրենց ողջ կյանքում այդպիսի խոշոր կաղամբ չեն տեսել։ Նրանցից ոմանք այդ գլուխ-կաղամբից փոքրիկ թևիկներ կտրեցին և ուղարկեցին իրենց երկրների գիտահետազոտական ինստիտուտներին՝ լաբորատոր ստուգումների համար։ Եվ երբ մի ծեր գյուղատնտես փորձում էր փոքրիկ կաղամբաթև կտրել իր երկրի համար, չգիտես որտեղից մի աղջնակ հայտնվեց ու թախանձագին ասաց.
- Քեռի Կաղամբ, մայրիկս խնդրել է, որ մի թև էլ մեզ տաս՝ տոլմա փաթաթելու համար...
Ծեր գյուղատնտեսն իր ձեռքի կաղամբաթևից մի փոքր կծեց՝ համը ստուգելու համար, բայց հանկարծ զզվանքով դեմքը ծամածռեց.
- Թո°ւհ, ինչ զզվելի համ ունի։ Այս ճիվաղի մեջ որքան չարություն, մաղձ ու թույն կա՝ տվել է զազրելի գլխին և կաղամբ դարձրել...
Ու բոլոր հայտնի գիտնականները հիասթափված շուռ տվեցին գլուխներն ու հաջորդ օրը մեկնեցին իրենց երկրները։ Սակայն այդ ամենը մարդ-կաղամբին ամենևին չանհանգստացրեց։ Կարևորն ու տեսանելին ոչ թե բովանդակությունն է, այլ ձևը, արտաքինը։ Թող որ անհամ ու գարշելի է, բայց իր կաղամբն ամենամեծն է աշխարհում։
Նա հասել էր իր նպատակին։ Նա արդեն «մեծ» էր։
ՉԱՐԻ ՎԵՐՋԸ Շաղգամ Սապոկյանը բյուրոկրատ է։ Ամենատիպիկ բյուրոկրատ՝ ճարպակալած փորով, մեծ գլխով ու կովի աչքերով։ Երեսուն տարի ինչ-որ կազմակերպություն է ղեկավարում, և այդ երեսուն տարում ինտրիգներ սարքելով, մարդկանց իրար դեմ լարելով, նա պաշտպանել է իր աթոռը։ Տարիների վրա տարիներ են գումարվել, և ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար աճել ու զարգացել է Շաղգամ Սապոկյանը. նախ մեծացել է գլուխը, հետո խոշորացել է նստատեղը, իսկ վերջինիս չափերով պայմանավորված, սկզբում նրա համեստ աթոռը դարձել է մեծ աթոռ, այնուհետև՝ լայն ու շքեղ բազկաթոռ։
Տարիների հետ բացվել է Սապոկյանի ախորժակը։ Նախ կերել ու ամայացրել է իր աթոռի մերձակայքը, ապա՝ մերձավոր շրջակայքը և, ի վերջո, մի օր նա զարմանքով նկատել է, որ իր ղեկավարած կազմակերպությունում այլևս ուտելու բան չի մնացել։
Նա դարձել էր արգելափակոց՝ ամեն լավի ու առաջադիմականի, ամենայն լուսավորի ու գեղեցիկի դեմ։ Նա նմանվում էր ճամփամիջին ընկած անճոռնի մի կոճղի, որի կողքով կամ անհնար էր անցնել, կամ եթե հաջողվում էր անցնել, ապա հնարավոր չէր չկեղտոտվել։ Ինչպես մոլախոտ, նա խլում էր ողջ կենդանի շրջապատի լույսը, օդն ու սնունդը...
Այդ օրը, երբ Սապոկյանը պարզեց, որ այլևս ուտելու բան չի մնացել, մյուս կողմից էլ՝ չափազանց շատ ուտելուց վաղուց չի կարողանում կերածը մարսել, ոտքերը տնկել ու հոգին ավանդել է։ Լուրն այնպիսի արագությամբ ու թեթևությամբ տարածվեց քաղաքով մեկ, կարծես Սապոկյանի հետ երբևէ գործ ունեցած հարյուրավոր քաղաքացիներ ազատվել են կապանքներից։ Ու նրանք, իրար ձեռք սեղմելով, ուրախ-զվարթ ասում էին՝ աչքդ լո՛ւյս...
Մինչ կազմակերպության անդամները քչփչալով մտորում էին, թե ինչպես կազմակերպեն հանգուցյալի հուղարկավորությունը, Սապոկյանի հավատարիմ ծառաներից մեկը բռունցքը խփեց սեղանին ու գոչեց.
- Այնպես եք իրարով անցել, ասես մարդ է մեռել... Հրեշը ոտքերը տնկել է, և դա ամենաճիշտ քայլն է նրա ողջ կյանքում...
Եվ սկսվե՜ց։ Սապոկյանի հակառակորդները մինչ զարմանքով իրար էին նայում, նրա մերձավորները, երբեմնի ընկեր-բարեկամներն ու զինակիցներն արդեն մոլեգնած գոռում էին.
- Նրա տիրումե՛րը... Այդ տականքը զրպարտություններ էր գրում և մեզ ստիպում տակը ստորագրել, - ասաց հանրահայտ «Մաուգլի» մուլտֆիլմից «Շակալ» մականունը ստացած մեկը։
- Միայն դա չէ, նրա համար ոչ մի սրբություն գոյություն չուներ, - բղավեց ճերմակահեր մի տղամարդ։- Աչքածակը դատարկ դագաղ տեսներ, իսկույն կմտներ մեջը։ Իր չեղած արժանիքների մասին հոդվածներ էր գրում, մեզ ստիպում տակը ստորագրել և թերթերում տպագրել...
- Այդպիսիներին թաղելն անգամ մեղք է, - բացականչեց ճմրթված մի դեմք։
- Ընդհակառակը՝ մեծագույն հաճույք է։ Աչքերիդ մեջ նայելով խաբում էր և երդվում զավակների արևով, - գոչեց Սապոկյանի ողորմելի տեսքով ընկերներից մեկը։- Մահը նրա համար փրկություն էր։ Որոշել էի այս երկու օրը այդ սրիկայի դիմակը պատռել... Ստահակի բախտը բերեց։
- Երանի ծնված էլ չլիներ, - ծվծվաց կարճ շրջազգեստով մի օրիորդ, - անամոթը մի անգամ մագնիտաֆոնը միացրել է, աշխատասենյակի դուռը ներսից կողպել և ինձ առաջարկել պարելով հանվել...
«Շան քած, հետը պառկել է, հիմա հրեշտակ է ձևանում», - մտքում ասաց խոշոր աչքերով մի կին, հետո թեքվեց դեպի օրիորդը։ «Սիրելիս, լավ ես արել, որ չես հանվել։ Այդ խոզը շարունակ փորձում էր մարգարիտներ գցել իր ձեռքը», - ասաց նա, «մարգարիտներ» ասելով, նկատի ունենալով նաև իրեն։
- Այդ էր պակաս, որ հանվեի, - միանգամից կարմրելով, պատասխանեց Կարճ շրջազգեստը։
- Նա մարդ չէր, անկուշտ հրեշի մեկն էր։ Ավազակն ամեն ինչ սեփականացրել, լափել է...
Վերջին ձայնը դեռ չէր լռել, երբ բացվեց Շաղգամ Սապոկյանի առանձնասենյակի դուռը։ Աղմկարարները վախեցած ձայները կտրեցին, կարծելով, թե Սապոկյանը կենդանացել է։ Նրան «հրեշ» անվանողն այն է, ուզում էր բղավել՝ «Կեցցե՛ Շաղգամ Սապոկյանը», սակայն այդ պահին դռների մեջ երևաց դիահերձող բժիշկը, և գունատված ամբոխն ազատ շունչ քաշեց։ Բժիշկն ակնոցը հանեց, քրտնած ճակատը թևքով սրբեց ու ասաց.
- Իմ երեսնամյա պրակտիկայում սա աննախադեպ բան է... Տարիներ շարունակ նստած լինելով այդ բազկաթոռին, հանգուցյալն այնպես է կպել նրան, որ հնարավոր չէ մարդն ու աթոռն իրարից անջատել։ Մյուս կողմից՝ նա այնքան շատ է կերել, որ չենք կարող փորոտիքը մաքրել. գարշահոտությունը կբռնի ողջ երկիրը... Պարոնայք, բժշկությունն այստեղ անելիք չունի։ Այս՝ դուք, այս էլ՝ ձեր մեռելը։ Ուզում եք՝ բազկաթոռով թաղեք կամ դամբարան սարքեք, դրան դրեք մեջը, ուզում եք՝ արտասահմանից ուրիշ մասնագետներ հրավիրեք...
Սապոկյանի թաղման հանձնաժողովը չորս օր, չորս գիշեր նիստ ու խորհրդակցություններ գումարեց և, ի վերջո, որոշեց.
«Քանի որ հանգուցյալի մարմինն այնպես է կպել աթոռին, որ մարդ ու աթոռ մի ամբողջություն են դարձել,
մյուս կողմից՝ քանի որ կազմակերպության նոր նախագահը հազիվ թե ցանկություն ունենա նստել ամբողջովին աղտեղված այդ բազկաթոռին,
երրորդ կողմից՝ քանի որ հանգուցյալի ծավալները թույլ չեն տալիս նրան շենքից դուրս բերել և, վերջապես,
չորրորդ կողմից՝ քանի որ հանգուցյալը, կարող է զանազան անցանկալի համաճարակի պատճառ դառնալ, նպատակահարմար ենք համարում այդ մարդ-բազկաթոռը հաստ շերտով ցեմենտապատել, բրոնզագույն ներկել և դարձնել արձան։
Որպես պատվանդան՝ օգտագործել նրա շքեղակազմ հաստափոր գրքերը, որոնք, մի քանի վարձակներից բացի ուրիշ ոչ ոք չի կարդացել։ Զանազան զարտուղի ճանապարհով ստացած մեդալ-շքանշանները վերաձուլել, կրծքանշաններ սարքել երեխաների համար։ Իսկ աշխատասենյակն անվանել՝ Բյուրոկրատի տուն-թանգարան...» ։
* * *
Բյուրոկրատի արձանն այսօր էլ կա։ Որտե՞ղ է այն։ Ձեր մեջ։ Ձեր մեջ է այն, պարոնայք բյուրոկրատներ, ու քանի դուք կաք, ապրելու և փոխանցվելու է նոր սերունդների։
Բյուրոկրատիան անմա՞հ է։ Գուցե անմահ է, բայց երբ մարդ ազատ է ու իրեն զգում է որպես իր երկրի Տերը, նրա մերձակայքում ու շրջապատում չի կարող բյուրոկրատ լինել։
2009 թ.
ՍԱՐԴԸ Սենիկ Հավկիթյանը շատ նրբազգաց ու պատվախնդիր մարդ է, և այնպիսի նուրբ սիրտ ունի, որ հաճախ վախենում ես որևէ սրիկայի մասին վատ բան ասել, որովհետև նա իր սրտին շատ մոտ է ընդունում դա... Երբ առաջին անգամ պամֆլետ գրեցի ոմն պաշտոնյայի մասին, որն իր աշխատավայրն երբեմն շփոթում է սեփական բնակարանի հետ, և ինչ կա-չկա իր առանձնասենյակում, թռցնում-տանում իրենց տուն, Սենիկ Հավկիթյանը շատ խիստ նեղացավ ինձնից: «Չնայած անունը չես գրել, բայց ես գիտեմ, որ ինձ ես նկատի ունեցել», - հեռախոսագծի հակառակ ծայրից լսեցի վերջինիս դժգոհ ձայնը:
Մի ամիս հետո նա բռնեցրեց ինձ փողոցում և, իմիջիայլոց, ասաց. «Երեկ թերթում կարդացի պատմվածքդ: Անմիջապես հասկացա, որ դարձյալ ինձ ես նկատի ունեցել»: Մնացի տարակուսած, որովհետև իմ այդ պատմվածքի հերոս էի ընտրել մեկին, որն իր ղեկավարած հիմնարկում աջ ու ձախ ինտրիգներ է սարքում, բոլորին լարում իրար դեմ, որպեսզի ժամանակ չունենան մտածելու իրեն գահընկեց անելու մասին:
Դրանից հետո ես սկսեցի ավելի զգույշ լինել իմ հերոսների կերպարը կերտելիս, որպեսզի Սենիկ Հավկիթյանը հանկարծ չկարծի, թե ես իրեն եմ նկատի ունեցել: Սակայն ամենևին ոչինչ չէր փոխվում: Հենց որ տպագրվում էր իմ այս կամ այն ստեղծագործությունը որևէ կաշառակերի, բյուրոկրատի կամ գողի մասին, Սենիկ Սիսակովիչն անմիջապես զանգում էր ինձ և նեղացած քրթմնջում. «Քեզ ի՞նչ վատություն եմ արել, որ շարունակ ինձ ձեռ ես առնում քո պատմվածքներում»:
Այնուհետև տարբեր ժամանակներում ես գրեցի աչքածակի և աթոռամոլի, ստորաքարշ պաշտոնյայի և աներես շողոքորթի, բոլոր բարեկամ-ազգականներին իր ղեկավարած հիմնարկում տեղավորած չինովնիկի և իշխանությունների առջև չորս վերջավորությունների վրա տրտինգ տվող մարդուկի, ամեն տարի ոչ մեկին պետք չեկող ծանրաքաշ գրքեր տպագրող պոետի և մեծագլուխ փոքրոգի ստահակի, կարիերիստի և աջ ու ձախ կնոջ պես բամբասող տղամարդու մասին, ու ամեն անգամ Սենիկ Հավկիթյանը դժգոհում և խռովում է ինձնից, գտնելով, որ ես խայտառակում եմ իրեն:
Նա իմ մասին թաքուն չարախոսում ու լուտանքներ էր շաղ տալիս և ինձ մեղադրում բազմաթիվ մեղքերի մեջ: «Հիմա էլ գրել ես, որ ես ինձ շրջապատել եմ ոչնչություններով ու մանր-մունր թփերով, որպեսզի նրանց մեջ բարձր երևամ, - կրկին ու կրկին նեղացած բողոքում էր Հավկիթյանը, - անուն-ազգանունը դիտմամբ փոխել ես, որպեսզի գլխի չընկնեմ, որ ինձ ես նկատի ունեցել: Բայց քո ամեն մի տողից, ամեն մի բառից պարզ երևում է, որ քո այդ Սաքո Գրիգորիչը ես եմ»:
Երբ մի անգամ նա ինձ ասաց, որ հակառակ իր լավաթյուններին, ես իրեն դարձրել եմ իմ անձնական թշնամին, ես անկեղծորեն խոստովանեցի, որ իրեն ոչ միայն թշնամի չեմ համարում, այլև իր մասին այնքան եմ մտածում, որքան, ասենք, փողոցով խռխռացնելով անցնող այն բեռնատարի կամ փողկապավոր այն գիշերանոթի մասին: Իմ այս սրտաբաց խոստովանությունը նույնպես նրան դուր չեկավ և նա, «Ինձ վիրավորում ես» խոսքերը մրթմրթալով, թթված հեռացավ:
Մի օր հանկարծ ինքս ինձ համար պարզեցի, որ Սենիկ Հավկիթյանը դժգոհում է իմ այն ստեղծագործություններից, որոնց հերոսը սրիկա է կամ ինչ-որ այլանդակ արարած: Կասկածներս ստուգելու համար ես գրեցի մի մարդու մասին, որին ոչ ոք չի սիրում, և նա ծանր բեռ է դարձել ոչ միայն իր ղեկավարած հիմնարկի, այլև ողջ երկրի համար, ու երբ նա մահանում է և նրա հոգին ընկնում է դժոխք: Այստեղ էլ բոլոր մեղավոր հոգիները վրդոված բողոքի ցույց ու հանրահավաքներ են կազմակերպում՝ մեր հերոսին իրենց «երկրից» դուրս շպրտելու կոչերով...
Իմ այդ ստեղծագործությունը տպագրվելու հաջորդ օրը հնչեց հեռախոսազանգը, և հեռախոսագծի մյուս ծայրում դարձյալ Սենիկ Հավկիթյանն էր՝ իր դժգոհ քրթմնջոցով...
Իր վարք ու բարքով նա դարձել էր յուրատիպ կենդանի թիրախ. ինչ սրիկայի խփում ես՝ նրան է կպչում, ինչ շան վրա քար ես շպրտում՝ նա է վայնասուն բարձրացնում:
Վերջնականապես համոզվեցի, որ Սենիկ Հավկիթյանը ոտուգլուխ աղտոտված տիպ է, որ նրա մեջ մարդկային ու լուսավոր ոչինչ չկա, որ նրան ամենևին չի փրկի ամեն օր ժավելով լողանալն անգամ, որովհետև նրա հոգու վրա տարիներ շարունակ այնքան կեղտ էր կպել-կարծրացել, որ փլավքամիչով անգամ այն հնարավոր չէ զատել։ Այդ ճիվաղն իրեն կապել է պաշտոնական իր աթոռին և մեծ փուչիկի պես օրորվում է նրա վերևում: Նա նման է մեր երկրի մակերևույթին կպած հսկա մի սարդի, որից սկիզբ են առնում մարդկային բոլոր արատներն ու այլանդակությունները:
Ժողովրդական իմաստությունն ասում է. «Կուզին գերեզմանը կուղղի»: Հոգով կուզը, սակայն, հանդերձյալ աշխարհում անգամ չի ուղղվի:
ՄԵՆՔ ԵՆՔ, ՄԵՐ ԿԱԴՐԵՐԸ «Բռնեցե՜ք, փախա՜վ Սաքոն խելագար...» ։ Բայց դա ե՞րբ էր, է՜, Հովհաննես Թումանյանի օրերում, «մութ ու խավար» ժամանակներում։ Եթե ճիշտն եք ուզում իմանալ, Սաքոն ոչ մի տեղ էլ չի փախել, թքել, դուրս է եկել էն մութ ու ձանձրալի ծմակներից, նստել առաջին պատահած ավտոբուսը և մեկնել մայրաքաղաք...
Հետո՞։ Հետո ամեն ինչ եղավ այնպես, ինչպես դասագրքերից դուրս հայտնի է բոլորիս։ Ականջը կանչի Միկիտան Սաքոյի... Հա, խոսքը հենց նույն այդ Միկիտան Սաքոյի մասին է, որին էն մորուքավոր վիպասան Պռոշյան Պերճը նկարագրել է զանազան տեսակի բացասական գծերով։ Ուրեմն՝ հենց այդ նույն Միկիտան Սաքոն, այսինքն՝ Սարգիս Նիկիտիչը, մայրաքաղաքում մասնավոր համալսարան բացել, դիպլոմ էր վաճառում։ Լոռեցի Սաքոն, քաղաք հասնելուն պես, մեկնեց ուղիղ Սարգիս Նիկիտիչի մոտ։
- Զեմլյա՛կ, ես ել եմ եկել, - ասաց, - ինչո՞վ կարող ես օգնել ինձ։
Սարգիս Նիկիտիչն ակնոցի վերևից զարմացած նայեց նրան, աչքերը ճպճպացրեց.
- Ա՛յ տղա, Սերգո, էդ դո՞ւ ես...
- Հա, ես եմ, բայց անունս Սաքո է։
- Զավա՛կս, Սաքոյի ժամանակները անցել-գնացել են։ Այսօրվանից դեն կնետես վրան «խելագարի» պիտակ կպցրած գրական այդ տիտռիկ անունդ ու կդառնաս Սերգո Ավանեսիչ...
Աչքերը զարմանքից ճպճպացնելու հերթը հիմա էլ լոռեցունն էր.
- Սերգոն հասկացանք, բայց «Ավանեսիչն» ո՞վ է։
- Ա՛յ մարդ, հիմա ո՞վ է հիշում հորդ անունը։ Գոնե դու հիշո՞ւմ ես։ Չէ՛։ Դե՝ ջա՛ն։ Ուրեմն որպես հայրանուն կվերցնենք գրական կնքահորդ՝ Թումանյան Հովհաննեսի անվան ժամանակակից ձևը, կդառնաս Սերգո Ավանեսիչ։ Օ քե՞յ...
- Դա ո՞վ է։
- Ախմախ, դա ով չէ, դա ամեն ինչ է։ Հետո կսովորես։ Հիմա ասա, տեսնեմ, սրանցից որն ես ուզում, - Սարգիս Նիկիտիչը մատնացույց արեց իր գլխավերևում լվացաթոկից կախած տարբեր ձևի դիպլոմները։
- Էն կարմիրն ավելի սիրուն է երևում...
- Կեցցե՛ս, լավ ճաշակ ունես։ Ճիշտն ասած՝ դա թանկ է, բայց ոչինչ, փողը հետո կտաս...
Հետո տարիներ անցան։ Մի օր էլ նախարար Սերգո Լոռեցյանը հանկարծ հիշեց, որ դիպլոմի փողը դեռ չի վճարել։ Սելեկտորի կոճակը սեղմեց, քարտուղարուհուն հանձնարարեց «շտապ միացնել» Սարգիս Նիկիտիչի հետ։
- Ա՛յ տա, Սաքո՞, էսօր իմ հաշվին ես։ Եվ հետո՝ քեզ բան պիտի տամ... Հիմար, չէ-չէ չանես... Ավտոս ուղարկե՞մ, թե...
Հա, շատ ճիշտ էլ հասկացել եք։ Էդ նույն Սաքոն, լոռեցի Սաքոն մեկնել է մայրաքաղաք և նախարար դարձել... Հիմա նրա ձեռի տակին հարյուրավոր մարդիկ են ֆռֆռում։ Դուք էլ նստել ու ողբում եք՝ խե՜ղճ Սաքո, տատի հեքիաթները հիշեց և էնքան միամիտ ու խավարամիտ էր, որ դրանից խելագարվեց, գնաց կորավ էն մութ ծմակներում...
Կամ՝ «Բաց արին տեսան գրած զակոնում, թե չոբան Չատին Սիբիր է գնում...» ։ Բարև ձեզ։ Չէ՜ մի, Կամչատկա է գնում։ Ախր, ի՞նչ գործ ունի ինչ-որ սիբիրներում, ի՞նչ չոռ ու ցավ է կորցրել էն օտար ծմակներում։ Մեր ծմակներից դուրս եկել, ռուսի վայրենի անծայրածիր անտառները պիտի գնա՞ր... Ներողություն, մի քիչ սպասեք, հեռախոսը զանգում է...
- Այո, բարև ձեզ։ Լսում եմ, Չատի Մատիևիչ... Այո, ճիշտ այդպես։ Այդպես էլ կգրենք... Ուրեմն՝ հեկտարից ստացել ենք մեկ ամբողջ երեք տասնորդական ցենտներ բերք։ Այո, հասկացա, թվերով գրեմ՝ 1, 3 ցենտներ։ Գրեցի... Իհարկե, դա շատ բարձր ցուցանիշ է... Այո, այո, լսում եմ։ Շտապ գրեմ և ուղարկեմ բացբերան իդիոտների՞ն... Հա՛, հա՛, Չատի Մատիևիչ, կռահեցի, որ կատակով եք ասում, բայց ճիշտ եք ասում, նկատի ունեք լրատվամիջոցներին։ Ճիշտ այդպե՛ս, եղա՛վ, պարոն նախարար։ Ցտեսությո՛ւն...
Օ՜ֆֆ, սպասեք քրտինքս սրբեմ։ Հասկացա՞ք, խոսում էի գյուղնախարարի հետ։ Հա՛, հենց նույն Չատիի հետ, որին իբր Սիբիր են ուղարկել թե քշել... Տո՜, ի՞նչ Սիբիր, ի՞նչ բան, մարդը գնացել, ագրոնոմի բարձրակարգ դիպլոմ է ձեռք բերել, բարով-խերով նախարար է աշխատում... Հասկանո՞ւմ եք, մարդիկ արդեն ուղեծիր են ընկել, իրենց քեֆին պտտվում են՝ մի օր այս պաշտոնում են ֆռռում, մյուս օրը մի ուրիշ բարձր պաշտոնում։ Ասում են, չէ՞... Այո, ժողովուրդն է ասում՝ «Տաշած քարը գետնին չի մնա» ։ Այնպես որ՝ հիմա իսկը և իսկը քարերի ժամանակներն են... Բոլոր չորս կողմերից՝ աջից, ձախից, ներքևից, վերևից և, ամենակարևորը՝ մեջից տաշած քարերի ժամանակնե՜րը...
Կամ մեր սիրելի Պետրոս Պողոսիչը... Հա՛, հենց նույն Քավոր Պետրոսը, որի մասին Րաֆֆին վերցրել ու մի մեծ վեպ է գրել, անունն էլ դրել «Խաչագողի հիշատակարան» ... Ներողություն, ձեռիս հեռախոսն է զանգում, կինս է... Իմիջիայլոց, հիշեցնեմ, որ կողակիցս նշանավոր Էլիզբարովի ավագ դուստրն է, վարչության պետ է աշխատում... Իսկ Պետրոս Պողոսիչի և մյուսների մասին հաջորդ անգամ կպատմեմ...
- Այո, լսում եմ ձեզ, Ռոզալիա Անդրեևնա... Հա՛, վռազ վազեմ խանութ, հետո Արտուրիկին տանեմ երաժշտական, Սիրուշոյի և Մանուշոյի համար շարադրություններ գրեմ... Ճիշտ այդպես, Ռոզալիա Անդրեևնա...
ՀԱՐՍԱՆԻՔ Մեծադիր հայելու առջև հայրս հանդիսավոր ուղղեց փողկապն ու այնտեղ, հայելու ինչ-որ անկյունում գտնելով ինձ, ասաց.
- Պատրաստվի՛ր, Համոյի հարսանիքն է։
- Ուռռա՜, - բղավեցի ես և, զգեստապահարանի աջ անկյունից գլուխկոնծի տալով, հայտնվեցի հորս ոտքերի մոտ։
Երբ ծնողներիս համատեղ ջանքերով քիթ ու մռութը քաղցրավենիքով զարդարված լակոտից վերածվեցի մորս ասելով՝ սիրուն տղամարդու, իսկ հորս կարծիքով՝ վերջապես մարդավարի տեսք ստացա, հայելու մեջ հորս շալվարի բարձրության հնդկահավի նման ինչ-որ բան նկատեցի, որ հեռավոր նմանություն ուներ իմ անձի հետ։
- Փեսան պատրաստ է, - ասաց հայրս ու մենք, ծանր ու մեծ դուրս գալով տնից, ուղղություն վերցրինք դեպի հարսանքատուն։
Համոյենց բակը լիքն էր մարդկանցով։ Երբ մենք մոտեցանք հավաքվածներին, մի քանի հոգի սեղմեցին հորս ձեռքը, իսկ մեկն էլ բարեկամաբար քաշեց ականջս ու հասկանալով, որ հանդիսավոր պատրաստվում եմ տզզալ, մի զույգ կոնֆետ խցկեց ափիս մեջ։ Երբ կոնֆետների հաշիվը մաքրեցի, հեռվում լսվեց ավտոմեքենաների ազդականչերի ոռնոցը։ Հավաքվածներից մեկն ասաց, որ հարսին բերում են, և երեխաների մի խումբ «ուռա» բղավեց։
- Հայրի՛կ, իսկ հարսը փախե՞լ էր, որ բերում են, - հարցրի ես ու չսպասելով պատասխանին, վրա տվի, - իսկ ավտոներն ինչո՞ւ են սուլում։
- Նահապետական սովորություն է, - երկու հարցիս միանգամից պատասխանեց հայրս, բայց ես ոչինչ չհասկացա։
Ինչ-որ տեղ մոտերքում ծկլթաց կլառնետն ու նույն պահին վրան գեղեցիկ տիկնիկ նստեցրած մեքենայից դուրս եկան սպիտակազգեստ հարսն ու մեր Համոն։ Հարսը շատ գեղեցիկ էր, իսկ Համոն այնպես լուրջ էր, որ ես սկզբում չճանաչեցի։ Հետո միանգամից բոլորը թափվեցին հարս ու փեսայի կամ, ինչպես հայրս կասեր, նորապսակների վրա և սկսեցին ուրախությունից պարել։ Իսկ երբ հարսն ուզում էր տուն մտնել, նրան կանգնեցրին ու ոտքերի տակ շուռ տված մի ափսե դրեցին։ Հարսը բարկացավ և ոտքով ջարդեց ափսեն։ Հետո մոտերքում մի քանի հոգի «ուռա» ասացին ու հարսին թույլ տվեցին, որ տուն մտնի։
Երբ տեղավորվեցինք հսկա սեղաններից մեկի շուրջ, Համոյի հայրը մոտեցավ երաժիշտների մոտ դրված միկրոֆոնին ու ասաց, որ մենք բարով ենք եկել, և ինքը խմում է թամադայի՝ Համբարձում Առաքելիչի կենացը, որ վերջինս բարով-խերով իրենց մեծ ուրախությունը ղեկավարի։ Հետո երաժիշտները միկրոֆոնն իրենց քաշեցին ու Համբարձում Առաքելիչի պատվին մի այնպիսի տուշ ցմբացրին, որ սեղանի կենտրոնում փառավոր բազմած շշերն ու բաժակները սկսեցին զնգզնգալ։ Հայրս պատառաքաղը վերցրեց ու, մեր դիմաց նստած քեռի Աբոյին աչքով անելով, ասաց.
- Սեղանի պաշարումը սկսված է։
- Մեկ, երկու, երեք, գրոհի համազա՛րկ, - ասաց քեռի Աբոն ու շամպայնի շշից հրացանի պես կրակեց։
Համբարձում Առաքելիչը, այսինքն՝ թամադան, սկզբում միկրոֆոնի մեջ բարձր հազաց ու սկսեց շատ երկար խոսել ծաղիկների մասին։ Վերջում էլ ասաց, որ խմում է զույգ ծաղիկների կենացը։
- Հայրիկ, ինչո՞ւ եք ծաղիկների կենացը խմում։
- Զույգ ծաղիկները դրանք հարսն ու փեսան են, տղաս։
Նայեցի հարսին ու Համոյին, բայց չհասկացա, թե ինչու են նրանց զույգ ծաղիկներ անվանում։ Ինձ ավելի զարմացրեց այն, որ հենց թամադան խոսում-պրծնում էր, երաժիշտներն իսկույն չափ էին գցում իրենց գործիքներն ու օդը թնդացնում։ Ես մտածեցի, որ երևի նրանք նախօրոք պայմանավորվել են։ Հորս հարցրի, բայց նա քեռի Աբոյի հետ ինչ-որ բան էր վիճում ու ասում, թե թամադան կենացները շփոթել է։ Հետո, երբ Համբարձում Առաքելիչը հասել էր հարսի ծնողների կենացին, նկատեցի, որ հայրս ու քեռի Աբոն այլևս թամադային չեն լսում։ Իսկ թամադան անընդհատ «լռություն» էր բղավում միկրոֆոնով։ Քեռի Աբոն երաժշտության տակտով սկսեց թմբկահարել սեղանը, և դատարկ ու կիսադատարկ շշերը ցատկոտեցին ու ավելի բարձր ծլնգացին։
Պարողներին միացան հայրս ու քեռի Աբոն։ Հայրս արդեն բոլորովին նման չէր հայելու առաջ կանգնած փառահեղ փողկապավորին։ Այժմ նրա փողկապը թուլացել էր ու խղճալիորեն դեպի աջ էր ճոճվում, վեր սանրած մազափունջը կախվել, կպել էր քրտնած ճակատին, իսկ այտի վրա պսպղում էր խոզի խորովածի յուղոտ հետքը։ Հայրս կարտոֆիլի տոպրակի նման ծանր-ծանր տմբտմբացնում էր ու, ձեռքին ծածանելով սեղանի վրայից վերցրած կեղտոտ անձեռոցիկը, հիացած «այշա՜» բղավում։
Քեռի Աբոն գոտու վրայից խուրջինի պես կախ տված փորը վերուվար էր անում ու ապարդյուն փորձում պարելիս ամեն կերպ մոտենալ կապույտ շրջազգեստով աղջկան, իսկ վերջինս միշտ թիթեռի պես դուրս էր պրծնում նրա թևի տակից։ Հետո պարելու հրավիրեցին հարս ու փեսային։ Հարսը շատ ուրախ էր, ձեռքերը հիացմունքից կոտրատում էր, իսկ Համոն թևերը աջ ու ձախ տարածած՝ պտտվում էր նրա շուրջը։ Հետո նրանց շատ շաբաշ տվեցին, ու նրանք դուրս եկան պարողների խմբից։ Դհոլը սկսեց ավելի ու ավելի կատաղի թնդալ։ Պարողներից մեկը, որ կնոջ պես երկար մազերը դես ու դեն էր շպրտում, երաժշտության տակտի տակ հանկարծ սկսեց պպզել ու պարողների ոտքերի տակ ինչ-որ բան փնտրել, երևի հավ։
Վիզս երկարեցի, բայց այնտեղ բան չէր երևում։
Երբ պարը վերջացավ, հայրս ու քեռի Աբոն, քափ ու քրտինքի մեջ կորած, նստեցին, ես հարցրի, թե հավը բռնեցի՞ն։
- Հավ չէր, կապույտ թռչուն էր, ճուտի՛կս, - ասաց քեռի Աբոն ու սկսեց քրքջալ։
Հետո, շատ ուշ, ես հասկացա, որ այնտեղ ոչ մի հավ կամ կապույտ թռչուն էլ չկար, պարելու ձև էր։
Թամադան միկրոֆոնով ասաց, որ հեռավոր Աշխաբադից թե Տաշքենդից փեսայի հորեղբոր որդի Սլավիկը հարսի համար չորս հարյուր ռուբլանոց մատանի է բերել և ուզում է հարսանքավորների ներկայությամբ մատանին արժանացնել հարսի քնքուշ մատին։ Թամադան թվարկեց մի քանի մարդկանց անուններ էլ, որոնք ինչ-որ նվերներ վերցրած, լայն-լայն ժպտալով ու պարելով, մոտեցան հարսին։ Երբ նվերներ տալու արարողությունն ավարտվեց, քեռի Աբոն սրբեց յուղոտ բեղերն ու ասաց.
- Այդ ծիպլիներին ես մի ամսվա աշխատավարձովս կգնեմ։
- Չէ՜ մի, - ասաց հայրս, ու քեռի Աբոն վիրավորվեց և սկսեց հորս ինչ-որ բան ապացուցել։
Նրանք մի քիչ վիճեցին, քեռի Աբոն ասաց, որ հորս հետ այլևս չի խմելու, խռոված վեր կացավ ու մի քանի կենաց հետո երկու քեռիների հետ նորից հայտնվեց մեր սեղանի մոտ։ Նա համբուրվեց հորս հետ, և հարևան սեղանից մի ջահելի էլ կանչեցին ու սկսեցին խմել ծաղիկների կենացը։ Հայրս բաժակը շուռ տվեց, իսկ նորեկներից մեկն ասաց, որ ափսոս է ու սկսեց օղոտված անձեռոցիկը մզել բաժակի մեջ։
Երաժիշտները մի ուրախ պար թնդացրին, և քեռի Աբոն իր բաժակի մեջ մի տասնոց խցկեց ու գնաց պարելու։ Երբ նրան մի կերպ հանեցին պարի հրապարակից, նրա ձեռքի բաժակի մեջ այլևս տասնոցը չկար։ Նրանք, որ քեռի Աբոյին քշել-պոկել էին պարելուց, նստեցին մեզ մոտ դատարկված աթոռներին ու նորից սկսեցին խմել ծաղիկների կենացը։ Քեռի Աբոն ասաց. «Մեր կրուգի կենացը» և խմեցին։ Հետո խմեցին հենց այնպես։ Չասացին, թե ում կենացն է։ Գուցե ասացին, չեմ հիշում։ Այդ ժամանակ ես քնեցի և երազում տեսա, որ մարդիկ մեղրաճանճերի պես տզզալով մտնում են ականջներիս մեջ, նվագում ու գոռում։
Հանկարծ նրանցից մեկը կատաղած դուրս թռավ ականջիցս, սեղանից վերցրեց օղու շիշն ու թափով շրխկացրեց գլխիս։ Վախից վեր թռա։ Մեր սեղանակիցներից մեկը սեղանի տակ ջարդված բաժակի կտորներ էր հավաքում։ Հարսանիքը շարունակվում էր, բայց հարսանքավորների կեսը չկար։ Ծխի, օղու և զանազան կերակուրների համատեղ բուրմունքից գլուխս պտտվում էր։ Երբ մենք վեր կացանք, որ հրաժեշտ տանք, քեռի Աբոն ասաց, որ թամադան չորս կենաց բաց է թողել և սեղանից վերցրեց դատարկ շշերից մեկը։
- Սա տանեմ, տանը մարդավարի խմենք, - ասաց նա։
Մեր սեղանի քեռիները նրանից մի կերպ խլեցին դատարկ շիշը և երբ նրան հազիվ հասցրել էին դռներին, հանկարծ ազատվեց իր թիկնապահներից ու ասաց, որ Ալինային հրաժեշտ չի տվել, և շրջվելով, սկսեց համբուրել հավ բռնող քեռուն։ Հիմա էլ հավ բռնող քեռին չէր ուզում բաց թողնել քեռի Աբոյին։ Նրանք ինչ-որ բան են պատմում ու, իրար քաշքշելով, ճոճվում։ Հավ բռնող քեռին օրորվելով պտտվեց քեռի Աբոյի շուրջն ու, նրան կորցնելով, սկսեց հորս բացատրել, որ երաժիշտները փինաչիներ են։ Հետո նորից գտավ քեռի Աբոյին, սեղմեց ձեռքն ու ասաց. «Ցավդ տանեմ» ։
Հայրս մեր սեղանակիցներին ասաց, որ Աբոն աննման մարդ է, և նրա հետ արժե մինչև լույս խմել։ Հետո քեռի Աբոյին ու մեզ մեքենայի մեջ դրեցին, և երբ վարորդն ուզում էր գործի գցել մեքենան, Քեռի Աբոն դուրս եկավ ավտոմեքենայից ու սկսեց զրուցել մի անծանոթ ծերունու հետ։ Նրան հազիվ պոկեցին ծերունուց ու գցեցին մեքենայի մեջ։ Այդ ժամանակ ծերունին բղավեց, որ ինքն էլ է ուզում մեզ հետ գալ։ Նրան մի կերպ պահեցին, և երբ մեր մեքենան մի քիչ առաջ շարժվեց, նկատեցինք, որ հայրս չկա։ Նա զրուցում էր մեր ջահել սեղանակցի հետ ու կախվում վերջինիս վզից։ Չորս քեռի հորս մեծ դժվարությամբ ավտոմեքենայի մեջ դրին, և մեր մեքենան պոկվեց տեղից։
Մեքենայի մեջ ես նորից քնեցի, իսկ այդ օրն ամբողջ գիշեր թավալվում էի անկողնում ու կենացներ ասում։
Օգոստոս, 1985 թ.
ՏԱՏԻԿԸ ԵՎ ՇԱԽՄԱՏԸ Երբ ես սովորում էի երրորդ դասարանում, մայիսյան մի օր, իններորդ դասարանցի իմ եղբայր Անդրանիկի հետ շախմատ էի խաղում ու մտքում տոնում ինձ համար սովորական դարձած հաղթանակը, տատիկը՝ նստած բազմոցին, թելի երկու կծիկները մեր ոտքերի շուրջ ինչ-որ տեղ գլորելով, ձեռագործ էր անում ու երբեմն ուղղում քթից ցած սահող ակնոցը։
Եղբայրս, չկարողանալով կարգին խաղացնել ձին, ասաց.
- Այս ձին ուղղակի անպետքի մեկն է։
- Ոչ թե ձին, այլ ձիավորը, - բազմոցին նստած տեղից նրան ուղղեց տատիկը։
Այդ օրվա իմ երրորդ հաղթանակից հետո ավագ եղբայրս կատաղորեն կծոտեց շրթունքներն ու ասաց, որ չորրորդ պարտիան անպայման կշահի։ Ես անկեղծորեն խղճացի նրան ու որոշեցի այդ պարտիան զիջել եղբորս։ Բայց ես չգիտեի, թե ինչպես կարելի է դիտմամբ պարտվել և իմ գրոհներից կատաղում էի ու մտքում անիծում ինձ։
Մի որոշ ժամանակ հետո խաղատախտակի վրա, ինձ համար անսպասելի, դրությունը լրիվ փոխվել էր։
- Անդրանի՛կ, ճուտիկի խաղաքարերը վերադարձրու։ Իսկ դու, - տատիկը ակնոցի վերևից նայեց ինձ, - նապաստակի պես դեսուդեն մի խլշիր, ուշադիր եղիր։
Եղբորս ականջները զարդարվեցին վառ կարմիրով։ Նա վերադարձրեց թաքուն թռցրած իմ նավակն ու փիղը և այդ պարտիան էլ տանուլ տվեց։ Ես իսկապես խղճացի նրան, որովհետև վերջին անգամ եղբայրս ինձ հաղթել էր վեց-յոթ տարի առաջ։ Իսկ հազվադեպ ոչ-ոքիները յուրօրինակ տոն էին եղբորս համար։
Այդ օրը հինգերորդ անգամ անընդմեջ պարտվելով, Անդրանիկն ասաց, որ ինձ հետ այլևս շախմատ չի խաղալու։ Իր այդ խոստմանը եղբայրս հավատարիմ մնաց մոտ մի շաբաթ, և ինձ համար այդ ծանր օրերին, շախմատը թևատակիս, ես հերթով մեր տնեցիների զահլան տանում էի։ Հայրս մի երկու անգամ պարտվեց և ասաց, որ չի սիրում թույլերի հետ խաղալ։ Մայրս ու ինձնից երեք և հինգ տարով մեծ քույրերս համահավասար թույլ էին խաղում, և երբ առանց թագուհու ու նավակի ես նրանց մատ հայտարարեցի, նրանք էլ հրաժարվեցին ինձ հետ խաղալ, և ես լիովին մնացի առանց խաղընկերոջ։ Դասերս պատրաստելուց հետո, շախմատը ձեռքիս, ես դեսուդեն էի վազվզում՝ խաղընկերներ որոնելու։ Ընկերներս համատարած թույլ էին, իսկ մեծերն էլ դիվանագիտորեն չէին ուզում ինձ մարդատեղ դնել։
Մի օր էլ, երբ ես շախմատը թևատակիս պաշարել էի բազկաթոռի մեջ ընկղմված ու հանգիստ թերթ ընթերցող հորս, տատիկն ասաց, որ ինքը համաձայն է ինձ հետ խաղալ, միայն մի պայմանով՝ նախ և առաջ ես պետք է իրեն շախմատ խաղալ սովորեցնեմ։ Ես ծանր հոգոց հանեցի և ձեռնամուխ եղա տատիկին խաղի կանոնները սովորեցնելուն։ Երբ ամեն ինչ բացատրել էի, տատիկն ասաց.
- Բայց այս թագավորները բանի պետք չեն։ Ես ուզում եմ իմ թագավորը փոխարինել սովորական մի զինվորով։
Ես համաձայնեցի, հետո մտածեցի, որ այդ դեպքում ես ո՞ւմ պիտի շախ և մատ հայտարարեմ, և հրաժարվեցի տատիկի առաջարկությունից։
Սկզբում տատիկը շփոթում էր արքան ու թագուհին, և նրա խորհրդով ես արքայի գլխի վրա անցք բացեցի, իբր ծխախոտ, լուցկու հատիկ խցկեցի նրա անցք-բերանի մեջ, և մենք շարունակեցինք մեր անդրանիկ պարտիան։ Այդ խաղը ես շատ հեշտ շահեցի։
Երկրորդ պարտիայի ժամանակ, երբ իմ թագուհին պաշարել էր տատիկի արքային, նա զայրացած ասաց.
- Բայց քո այդ թագուհի կոչվածը թողել իր օրինավոր ամուսնուն, լրբի պես ուրիշների շուրջն է պտտվում։
Հետո նա տղամարդու պես հայհոյեց իմ թագուհուն և երկրորդ պարտությունից հետո ասաց, որ այլևս չի ուզում խաղալ շախմատ կոչված անիծյալ խաղը։
Ես մի կերպ համոզեցի նրան և երրորդ պարտիայում, ի զարմանս ինձ, տատիկը կարողացավ ոչ-ոքի անել։ Չորրորդում արդեն ես մի կերպ ոչ-ոքի արեցի։ Իսկ հետո, մնացած բոլոր պարտիաներում տատիկն ինձ հաղթում էր։
Երեկոյան, երբ հայրս վերադարձել էր աշխատանքից, ես նրան ասացի, որ տատիկը հիանալի շախմատ է խաղում։ Հայրս ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով հայտնածս նորությանը, օրվա թերթերի կապուկը վերցրեց, հանգիստ տեղավորվեց բազկաթոռի մեջ ու ասաց.
- Իսկ ֆուտբոլ չի՞ խաղում...
- Կարծեմ չի խաղում, հարցնե՞մ, - ասացի ես։
- Լավ, կարիք չկա...
- Բայց տատիկը լավ շախմատ է խաղում, - նորից հայտնեցի օրվա կարևորագույն նորությունը։
- Չէ մի, էշի պոզեր, - ասաց հայրս և, խորասուզվելով թերթերի էջերում, մոռացավ թե ինձ, թե տատիկին ու շախմատը։
Մյուս օրը ես մի կերպ համոզեցի հորս, որ տատիկի հետ շախմատ խաղա։ Տատիկը քթի վրա շատ լուրջ տեղավորեց ակնոցը և նստեց հայրիկի ու շախմատի դիմաց։ Կես ժամ հետո տատիկը հայրիկին մատ հայտարարեց։ Մայրս, հեռուստացույց դիտող երկու քույրերս, մաթեմատիկական խնդիրների լաբիրինթոսում խարխափող եղբայրս զարմանքից քար կտրեցին։ Հայրս ճակատն էր շփում ու այնպես էր նայում տատիկին, կարծես առաջին անգամ է տեսնում իր զոքանչին։
- Մի անգամ էլ խաղանք, - ասաց հայրս ու անջատեց հեռուստացույցը։
- Խնդրեմ, տղաս, - պատասխանեց տատիկը, - բայց էլի եմ ջարդելու։
Մենք խմբվեցինք տատիկի և հայրիկի շուրջ ու հետաքրքրությամբ սկսեցինք հետևել խաղատախտակի վրա ծավալվող զորաշարժերին։ Տասնհինգերորդ րոպեին իր զույգ ձիերով տատիկը մատ հայտարարեց հայրիկի սպիտակ արքային։
- Տատիկն աշխարհի ութերորդ հրաշալիքն է, - ասաց հայրս ու հիացմունքով սեղմեց տատիկի ձեռքը։
- Ոչ թե ութերորդ, այլ իններորդ, - համեստորեն ուղղեց տատիկը։
Մի քանի օր հետո մենք համաընտանեկան մրցաշար կազմակերպեցինք։ Հայրիկի հետ խաղալիս իմ դրությունն հիանալի էր։
- Տատիկ, նայիր, տարածքային առավելություն ունեմ։
Տատիկն ակնոցը տեղավորեց քթին, նայեց խաղատախտակի վրա շարված խաղաքարերին և ասաց.
- Ճուտիկս, տարածքային առավելություններդ բոստանում կօգտագործես՝ կարտոֆիլ ու լոբի վարելու համար, իսկ քեզ հաղթանակ է պետք։ Արքայիդ լրիվ մենակ ես թողել։
Ոգևորված իմ բացահայտ առավելությամբ, ես ձեռքս թափ տվեցի տատիկի հայտարարության վրա։
- Բան չկա, տատիկ, մի քանի րոպեից հետո հայրիկի բմբուլները քամուն եմ տալու, - ասացի ես։
Մի քանի քայլ հետո հայրս ինձ մատ հայտարարեց։ Խաղի նման վախճանն այնքան անսպասելի էր ինձ համար, որ ես հազիվ էի լացս զսպում։
Իմ վերջին պարտիան պիտի խաղայի տատիկի հետ, որ վաղօրոք իր համար ապահովել էր առաջին տեղը՝ հաղթելով իր բոլոր մրցակիցներին։ Հայրս երկրորդ տեղում էր, բայց տատիկը մեծահոգաբար ինձ հետ ոչ-ոքի արեց, որպեսզի ես առաջ անցնեմ հայրիկից...
Ուղիղ մի շաբաթ հետո, կիրակի օրը, հայրս մեր տուն հրավիրեց մեր շենքի չեմպիոն և մարզի մասշտաբով երրորդ շախմատիստ մեր հարևան քեռի Ստեփանին։ Տատիկն արդեն զգալիորեն բարձրացրել էր իր վարպետությունը, և մենք անհամբեր սպասում էինք, թե ինչպես պիտի ավարտվի մրցամարտը նրա և քեռի Ստեփանի միջև։ Ինչպես և սպասում էինք, քեռի Ստեփանը սկզբում կարծում էր, թե իրեն ձեռ ենք առնում և ոչ մի կերպ չէր համաձայնում տատիկի հետ խաղալ։
Վերջապես նրան համոզեցինք և, երեքժամյա լարված պայքարից հետո, երբ մի պարտության դիմաց տատիկը երեք անգամ կապիտուլացրել էր մեր հարևանին, նա՝ մեր հարևան Ստեփանը, հարգանքով խոնարհվեց տատիկի առաջ ու ասաց, որ ինքը երբեք չի հասկացել և այժմ էլ ի վիճակի չէ հասկանալ կին արարածին։ Նա խմեց տատիկի կենացը, համբուրեց նրա ձեռքն ու հրաժեշտ տվեց մեզ։ Քեռի Ստեփանն այնքան տխուր էր, որ մի պահ ես ցանկացա լաց լինել նրա համար։
Քեռի Ստեփանի գնալուց մոտ կես ժամ հետո տատիկը խաղատախտակի վրա դասավորեց շախմատի խաղաքարերը, շատ երկար նայեց լույսի տակ փայլփլող խաղաքարերին ու ասաց.
- Ես այլևս շախմատ չեմ խաղալու։ Դա շատ հիանալի ու հետաքրքիր խաղ է։ Ափսոս, որ շատ ուշ սովորեցի։ Ես հիմա շատ ծեր եմ և անհարմար եմ զգում, երբ իմ պատճառով ջահելներն իրենց վատ են զգում։ Շախմատը ձեր խաղն է։ Ես չպիտի հաղթեի խեղճ Ստեփանին։ Վերջ, ես այլևս շախմատ չեմ խաղալու։
Այդ րոպեին մեր փոքրիկ տատիկն այնքան մեծ էր երևում, որ մենք մի տեսակ երկյուղածությամբ էինք նայում նրան։ Հայրս հիացմունքով համբուրեց տատիկին, իսկ ես հազիվ էի զսպում ինձ, որ լաց չլինեմ։
Անցան տարիներ։ Տատիկն այլևս չկա։ Մեր տանն այժմ գեղեցիկ խաղաքարերով ու տարբեր մեծության շախմատատուփեր կան, բայց մենք մի առանձին հարգանքով ենք պահում հինավուրց, փայտե պսպղուն քարերով ու լուցկու հատիկ-ծխախոտները բերաններին արքաներով այն շախմատը, որով մի ժամանակ տատիկն էր խաղում ու փառահեղ ջախջախում իր խաղընկերներին։ Իսկ շախմատատուփի մոտ, կաղնեփայտյա նախշազարդ մի արկղիկի մեջ, տատիկի անավարտ ձեռագործն է՝ կապտակարմիր զույգ կծիկներով։
Մարտ, 1987 թ.
ՔԵՌԻ ԱԳՈՆ ԵԿԵԼ Է Քեռի Ագոն առաջին անգամ մեր տանը հայտնվեց հինգ տարի առաջ, բավական կոնծեց, ինչ-որ բան ասաց ու հայրս շատ ջղայնացավ, հետո մայրիկն էլ բարկացավ և քեռի Ագոյի գնալուց հետո ասաց.
- Դա էլ քո ազգականը։
- Մի՞թե նա քո ազգականը չէ, սիրելիս։
- Մեր ազգում այդպիսի կենդանի չկա։ Կարծեմ մորաքրոջդ կողմից է...
- Ինչպե՞ս թե, շնորհակալություն, մեր ցեղը նման ցուցանմուշների կարիք չունի, - հայրս սկսեց նյարդայնորեն ճանապարհորդել սենյակում։- Այդպիսի հուշանվերներ միայն ձեր տոհմական արխիվից կարող են դուրս պրծնել։
- Բայց նա կիսած խնձորի պես նման է հորաքրոջդ...
Այնուհետև մոտ մեկուկես ժամ շարունակվեց այդ վեճը, սակայն այդպես էլ ծնողներս չկարողացան որոշել քեռի Ագոյի ազգային պատկանելությունը, և դա առաջին համաընտանեկան պատերազմն էր մեր հարկի տակ։ Հետագայում այդ պատերազմների քանակն ուղիղ համեմատական դերձավ Քեռի Ագոյի հայտնվելու հետ։ Իսկ քեռի Ագոն սկսեց ավելի ու ավելի հաճախակի մեզ մոտ գալ և իր հետ շատ հետաքրքիր լուրեր էր բերում, որոնցից, ինչպես խարույկը նավթից, այնպիսի պատերազմներ էին բռնկվում, որ քեռի Ագոյի գնալուց հետո էլ երկար ժամանակ շարունակվում էր բոցկլտալ պատերազմի կրակը ոչ հեռու անցյալում խաղաղ համարվող մեր հարկի տակ։
Սկզբում կարծես ամեն ինչ լավ էր գնում։ Մայրս սեղան էր սարքում, հայրս ու քեռի Ագոն զրուցում էին դեսից-դենից ու հայրս ասում է.
- Ծխախոտս էլ վերջացել է։ Վարջերս շատ դժվար է «Սալյուտ» ճարվում։
- Որտեղի՞ց ճարվի, երբ միայն ձեր փոքրիկ գերդաստանում արդեն երկու մոլի ծխող կա, - ի միջի այլոց, ասում է քեռի Ագոն։
- Ինչպե՞ս թե, - զարմացած ասում է հայրս, - Զարինեն չի ծխում։
- Այդ էր պակաս, որ կինդ էլ ծխեր։ Խոսքը սիրելի որդուդ մասին է, խանութներում ծխախոտ չի թողել...
Ու մինչ ես զարմանքով մտածում էի, թե այդ երբվանից է մանկապարտեզական կրտսեր եղբայրս ծխախոտի սիրահար դարձել, քեռի Ագոն մտերմորեն շոյեց գլուխս ու ասաց.
- Տղա՛ս, էլ այդպիսի բան չանես։ Ախր երկրորդ դասարանցին ի՞նչ գործ ունի ծխախոտի հետ։ Ծխախոտի ծուխը նույնն է, ինչ օձի թույնը...
Անցնում էին օրեր, ու քեռի Ագոն ասում է, թե այնքան էլ լավ չէ, որ մենք խռովել ենք Աշխեն հորաքրոջից։ Բայց մենք չենք խռովել Աշխենից, ասում էին հայրիկն ու մայրիկը։ Ինչպե՞ս թե, զարմանում էր քեռի Ագոն, ի՞նչ կարիք կա այդ ամենը ձեր տան լավագույն բարեկամից թաքցնել։ Հետո նա ասում է, որ Աշխենից է լսել, որ մենք անհյուրընկալ և երախտամոռ մարդիկ ենք, և Աշխեն հորաքույրն այլևս չի ուզում մեզ հետ գործ ունենալ։ Այնուհետև քեռի Ագոն ասում է, որ Աշխեն հորաքույրը սաստիկ բարկացած է հորս վրա, որովհետև հայրս մի անգամ իր ընկերների մոտ ասել է, որ ինքն է նրա ամուսնուն տեղավորել քաղառևտրում ու մարդ դարձրել...
Քեռի Ագոն իր հետ միշտ այնպիսի զարմանալիորեն խայտաբղետ «պատճառներ» էր բերում, որ մի տեսակ ամոթ կլիներ դրանք առանց կռվի թողնելը։
Ես մտածում էի, որ նա նման է կախարդական նավթավառի, որ իր գոյությամբ միշտ բորբոք է պահում մեր ընտանիքի պատերազմական կրակը։
Մի օր էլ քեռի Ագոն գնդակի պես ներս սուրաց ու, աչքերից արցունքներ ցայտեցնելով, ողբաձայն ասաց.
- Մենք ձեզ ի՞նչ վատ բան ենք արել, տիկին Զարինե, որ կնոջս չես բարևում։
- Բայց ես ե՞րբ եմ կնոջդ տեսել ու չեմ բարևել, - զարմացավ մայրս։
- Լավ, դա արդեն ձեր անձնական գործն է, բայց ինչո՞ւ եք երեխաներին էլ սովորեցնում, որ մեզ չբարևեն։ Երեկ տղադ ու աղջիկդ այնպես էին կողքովս անցնում, որ կարծես ես ոչ թե ձեր լավագույն բարեկամն եմ, այլ մի անտեր մեխ...
Եվ մինչ մայրս երդվում է, որ ինքն ամենևին մեզ նման բան չի սովորեցրել, ես ճգնում էի հիշել, թե այդ որտեղ եմ քեռի Ագոյին տեսել և ոչ միայն չեմ բարևել, այլև նրան անտեր մեխ եմ համարել։
Դրանից հետո ես փողոցով քայլելիս աշխատում էի աչալուրջ լինել, որպեսզի հանկարծ այնպես չպատահի, որ քեռի Ագոն կողքովս անցնի ու ես չնկատեմ։ Քեռի Ագոյի կնոջը երբեք չէի տեսել և սկսեցի անխտիր բարևել բոլոր այն կանանց, ովքեր նման էին քեռի Ագոյին։ Ո՞վ գիտե, դրանցից մեկը կարող է քեռի Ագոյի կինը լինել...
Իսկ մի անգամ էլ, երբ հայրս ծովափ էր գնացել, քեռի Ագոն եկավ ու ասաց, որ մայրս այդ կնամոլին, այսինքն հորս, մենակ չպիտի բաց թողներ։ Հետո նա ասաց, որ լավ կլինի մայրս այդ մասին հորս ոչինչ չասի, բայց մայրս այլևս քեռի Ագոյին չէր լսում, ու մի քանի օր հետո մայրիկը մեզ թողեց տատիկի մոտ և ինքնաթիռով թռավ հորս մոտ։ Այնուհետև հայրս ու մայրս եկան ծովափից և մի քանի օր մեր տանը պատերազմ եղավ։
Ամռանը, երբ մայրս առաջին դասարանցի քրոջս հետ առողջարան էր մեկնել, քեռի Ագոն մի շիշ կռնատակին եկավ, զրուցեց հորս հետ ու ասաց.
- Լսել եմ Զարինեն այնտեղ պարապ չի մնում։
- Դրանով ի՞նչ ես ուզում ասել, - հայրս հանկարծ գունատվեց։
- Ոչինչ, ես ընդամենը լսածս եմ ասում։ Այդ կանանց ցեղն այդպես է։ Հենց տղամարդ են տեսնում՝ ուշքները գնում է։ Անունն էլ են ասել, բայց մոռացել եմ, - ասաց քեռի Ագոն և իր բերած գինու շիշն ու մեր տան թթօղին դատարկեց։- Բայց իմ մասին կնոջդ ոչինչ չասես, ես ընդամենը լսածս եմ ասում, - ասաց և գնաց։
Ու հետո դարձյալ պատերազմ եղավ։
Եվ մի քանի օր հետո նորից էր հայտնվում քեռի Ագոն ու ասում.
- Որ ես չգամ, դուք չեք էլ ասի, թե բարեկամ ունենք, մի անգամ էլ մենք գնանք, տեսնենք սաղ է, թե...
Եվ, իսկապես, մենք երբեք չէինք եղել քեռի Ագոյենց տանը։ Նրա կնոջ ու երեխաների մասին միայն քեռի Ագոյի պատմածներով գիտենք։ Ու ինքն էլ երբեք մեզ չէր հրավիրել իրենց տուն...
Քեռի Ագոն երբեմն այնպես էր աչքերից արցունքներ ցայտեցնում, որ մենք մի տեսակ վատ էինք զգում։
Հետո նա նորից ու նորից էր հայտնվում, ասում, որ ես կամ մանկապարտեզական եղբայրս պարսատիկով ջարդել ենք իմ ուսուցչուհու կամ Արայիկենց մանկապարտեզի վարիչի տան ապակիները, որ քույրս իր ընկերների մոտ մորաքրոջս մասին վատ բան է ասել, որ մենք դիտմամբ դուռը կողպել էինք, որ իրեն՝ քեռի Ագոյին, չընդունենք, որ մայրս խանութում կամ աշխատանքի վայրում այնքան էլ լավ չի արտահայտվել տատիկի մասին, որ...
Մի օր էլ երբ հայրս ասաց, որ լավ կլինի Ագոն հեռախոսով գոնե զգուշացնի իր գալստյան մասին, մայրիկը ծիծաղեց ու ասաց.
- Որպեսզի ծլկես, հա՞...
Եվ այսպես անցնում էին օրեր, ամիսներ, տարիներ։ Ես արդեն սովորում էի չորրորդ դասարանում ու մի կիրակի էլ, երբ հայրս բազմոցին փառավոր խռմփացնում էր, իսկ ես եղբորս՝ Արայիկի խաղալիք հրացանն էի նորոգում, հանկարծ զգացի, որ թեթև ճոճվում եմ։ Նայեցի առաստաղին՝ ջահը նույնպես ճոճվում էր։
- Երկրաշարժ է, - ասացի ես։
- Հայրի՛տ, երտրաշարժ է, ինչպես տարուսելում, - ուրախ ճչաց Արայիկը։
Եղբորս ձայնից հայրս վեր թռավ, նայեց ճոճվող ջահին, նորից մեկնվեց բազմոցին ու հանգիստ ասաց.
- Մի՛ խանգարիր, ճուտի՛կ, թող քնեմ։ Այնպես բղավեցիր, կարծեցի, թե Ագոն է եկել։
Իսկ մի քանի ժամ հետո, երբ խոհանոցում մայրս ինչ-որ թխվածքներ էր սարքում ու քույրս մեղրաճանճի պես պտտվում էր տարածված անուշահոտությունների շուրջը, հայրս փառավոր ընկղմված բազկաթոռի մեջ, օրվա թերթերն էր աչքի անցկացնում կամ, ինչպես ինքն էր ասում, հոգեկան ծաղկաքաղ էր անում, ես, տնկված գրապահարանի առաջ, «Դեկամերոն» վերնագրով մի հաստափոր գիրք ձեռքիս, մտածում էի՝ կարդա՞մ, թե՞ չկարդամ, կրտսեր եղբայրս, որ պատշգամբում, նստած քրոջս դաշնամուրի պտտվող աթոռի ամենավերին ծայրին, լեղակի և օճառի խառնուրդից կապտամանուշակագույն փուչիկներ էր բաց թողնում, գեղարվեստորեն նախշազարդում մեր լվացքի սպիտակեղենը՝ դրանց վրա փուչիկներ պայթեցնելով, հրճվանքից ոտքերը ճոճում և ուրախ ծլվլում, հանկարծ վախեցած վեր ցատկեց ու ճչաց.
- Հայրի՛տ, թեռի Ադոն դալիս է...
Հետո նա սլացավ խոհանոց այդ լուրը մորս էլ հայտնելու, ու մի քանի վայրկյան հետո մեր բնակարանում ամեն ինչ սարսափելիորեն իրար խառնվեց։ Եվ երբ ես, դեռևս ուշքի չեկած, «Դեկամերոնը» կռնատակիս, սառել էի գրապահարանի առջև, մայրս ուզում էր բացել զգեստապահարանի դուռը, բայց ներսից լսեց հորս խռպոտ ձայնը.
- Տեղ չկա, Զարինե, դու էլ գնա լողասենյակ։
Հենց նույն վայրկյանին քույրս նետվեց միջանցքում կախված հորս վերարկուի հետևը ու, մինչ եղբայրս փոքրիկ բզեզի պես չորեքթաթ կսողար մահճակալի տակ, քույրս դուրս պրծավ իր թաքստոցից և կողքովս սուրաց դեպի պատշգամբ՝ ավելի հարմար թաքստոց գտնելու։
Այն է, ուզում էի թաքնվել քրոջս հին թաքստոցում, բայց հանկարծ, ո՜վ սարսափ, բացվեց մուտքի դուռն ու դիմացս հայտնվեց քեռի Ագոն։ «Դեկամերոնը» կռնատակիցս ցած սահեց ու խուլ դրխկաց հատակին, ես մի քանի քայլ ետ գնացի և, հուզմունքից դողալով, խեղճ-խեղճ ասացի.
- Քեռի Ագո՛, ինչո՞ւ ես եկել։ Մենք քեզ ի՞նչ վատ բան ենք արել, որ եկել ես։
- Թեռի Ադո՛, դնա՛, դնա՛ ձեր տուն, խնդրում եմ, - լսեցի եղբորս ձայնը, որ եկել և թիկունքից պինդ սեղմվել էր ինձ, իր փոքրիկ ձեռքով ամուր բռնել խաղալիք հրացանը, իսկ արցունքներն աղբյուրի պես հոսում էին աչքերից։- Էլ չդաս, դնա՛, դնա՛ ձեր տուն, խնդրում եմ, թեռի Ադո՛, դնա՛...
Ապրիլ, 1986 թ.
ԳՐԵԼԱՑԱՎ Այն ժամանակներում, երբ ես սովորում էի յոթերորդ դասարանում, բանաստեղծություն գրելը այնպիսի մի մոդա էր, ինչպես տղամարդկանց լայնփողք տաբատներն ու աղջիկների մինի հագուստները։ Մի օր էլ ես դասարան բերեցի «Գարուն» ամսագրի հերթական համարը, որտեղ երիտասարդ հեղինակների լուսանկարներով բանաստեղծություններ կային։ Սկզբում մենք մեծ ուշադրություն դարձրինք լուսանկարներին, հետո մեր համադասարանցիներից մեկը մի օր մեզ ցույց տվեց իր և մեր ողջ աշակերտական կոլեկտիվի անդրանիկ բանաստեղծությունը։ Հիմա չեմ հիշում, թե ինչի մասին էր դա, բայց այդ բանաստեղծությունը դարձավ այն փոքրիկ կայծը, որից հետագայում մի ահռելի խարույկ բռնկվեց։
Սկզբում մեր՝ բանաստեղծներիս թիվը հազիվ էր հասնում երեքի, իսկ երկու-երեք ամիս հետո դասարանում չկար մեկը, որ բանաստեղծությունների առնվազն երկու տետր չունենար։ Մենք գրում էինք ամեն ինչի մասին. գովերգում էինք մեր լեռնաշխարհը, ծննդավայրը, մեր ծնողներին, ծաղիկներն ու մարդկանց, իսկ հետո, չնայած միայն հեռակա պատկերացում ունեինք սիրո մասին, սիրո երգերի թվաքանակով կարող էինք մրցել Քուչակի, Սայաթ-Նովայի և Իսահակյանի հետ՝ միասին վերցրած...
Մենք դեռևս սիրտ չէինք անում մեր ստեղծագործությունները հրապարակայնորեն ցուցադրել, բայց ութերորդ և իններորդ դասարաններում քիմիայի, ֆիզիկայի ու հանրահաշվի լայնածավալ տետրերում դասաժամերին ոտանավորներ էինք գրում ու թաքուն փոխանցում իրար։
Գրում էինք գրեթե բոլոր դասերին։ Միայն աշխատանքի պարապմունքներին էր, որ գյուղական դպրոցի մեր հողամասում ուսուցիչ Գալուստ Հովսեփյանի հետ զանազան հետաքրքրիր աշխատանքներ էինք անում, հողի ու հողագործության մասին ուսանելի պատմություններ լսում և մոռանում մեր մուսաներին ու սիրո մեր ապագա թագուհիներին։
Գալուստ Հովսեփյանը մեր տղաների հետ մեծ հույսեր էր կապում։ Մեր աշխատանքներից ոգևորված, նա ասում էր, որ մենք հիանալի հողագործներ կդառնանք և ինքը, որպես ուսուցիչ, հպարտանում է դրանով։ Այդ դասաժամին մենք մտածում էինք, որ այդպես էլ կլինի, բայց հետո, երբ զանգն ազդարարում էր դասի ավարտը, մենք չափածո գրում էինք «Քաոսի» Շուշանիկի ու Թումանյանի պոեմների, Զոհրապի նովելների ու Վարուժանի «Հեթանոս երգերի», Վարդանանց քաջերի ու «Ալպիական մանուշակի» մասին, մոռանում էինք աշխարհում ամեն ինչ և մեր տետրերի խոպան տարածությունները հեղեղում նորանոր բանաստեղծություններով։
Տասներորդ դասարանում մենք ընդմիշտ խաչ դրեցինք բանաստեղծություններ գրելու հինավուրց եղանակների ու մեթոդների վրա, գրողի ծոցն ուղարկեցինք դասական պոեզիայի ավանդույթները, մեր ստեղծագործությունների տիեզերական կենտրոնում, ինչպես արեգակ, տնկեցինք մեր «եսը» և ամեն ինչ, ինչպես ասեղի անցքով, սկսեցինք անցկացնել մեր քնարական «ես» -ի միջով։ Մեր ստեղծագործություններում մեզ համարում էինք առավոտյան ղողանջների արցունքաջինջ մաքրություն ու գիշերային աստղերի համբույրների երկարատևություն, հայելիների բյուրեղային երևակայության եթերային հիշողություն, մեզ համեմատում էինք ծառերի տերևներից կախված ծղրիդների կապույտ արձագանքների, հեռագրասյուների փոշու մեջ ձգված նարնջագույն ստվերների երկունքի և շատ բաների հետ և մեր երգերով ու լուսանկարներով ողողում մեր դպրոցի պատի թերթերն ու շրջանային «Խաղողագործ» թերթի էջերը։
Այդ ժամանակներում մեր ուսուցիչները խոստովանում էին, որ այնքան էլ չեն հասկանում մեզ։ Մենք չէինք էլ ձգտում, որ որևէ մեկը մեզ հասկանա։ Պարզապես մենք սիրում էինք գրել։ Բանաստեղծություն գրելը մեզ համար այնքան էր հեշտացել, ինչպես արևածաղկի սերմեր չրթելը։ Երբեմն մենք այնքան էլ ջանք չէինք թափում պարզելու համար, թե հատկապես ինչ ենք ուզում ասել։ Իսկ ինչ մնում է մեր երկրպագուների թվին, ապա դա այնքան էլ մեծ չէր։ Մեր բանաստեղծական երգչախմբում ես առաջին ջութակ էի այն հաշվով, որ շատ հաճախ իմ գրչընկերներն էլ չէին հասկանում ինձ և դրա համար միահամուռ գլուխ էին խոնարհում ստեղծագործելու իմ մեթոդների ու բանաստեղծական իմ տաղանդի առաջ։ Այդ տարիներին ես արդեն տպագրվել էի «Գարուն» ամսագրում, և մի անգամ գրականության մեր ուսուցիչ Սահակ Վարդանյանը ձեռքը դրեց ուսիս ու մտերիմ տոնով ասաց.
- Տղա՛ս, տառաճանաչ լինելը դեռևս շատ քիչ է բանաստեղծ դառնալու համար, իսկ աշխարհում շատ մասնագիտություններ կան և, պարզապես, պետք է լավ մասնագետ լինել...
Այդ նույն ժամանակներում աշխատանքի ուսուցիչ Գալուստ Հովսեփյանը ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով մեր գրական-բանաստեղծական աշխույժ գործունեությանը, մեր գյուղաշխարհի ու հողագործական հարուստ ավանդույթների մասին դասախոսություններ էր կարդում և ոգևորված ասում, որ ինքը հպարտանում է մեզանով։
Հետո մի օր էլ գրականության ուսուցիչ Սահակ Վարդանյանը կարդաց մեր մի քանի բանաստեղծությունները, իսկ մենք շատ լավ գիտեինք մեր ուսուցչին և շունչներս պահած սպասում էինք նրա քննադատական գրոհին։ Նա ասաց, որ մեր բանաստեղծություններում ամեն ինչ կա. գեղեցիկ բառեր, կետադրության նշաններ, շքեղ պատկերներ ու բանաստեղծական որոշ համաչափություններ և ընդամենը մի փոքրիկ բան է պակասում։ Մենք, որ մեխ կուլ տվածի պես սառած նստել էինք, ազատ շունչ քաշեցինք։ Հետո մեզնից մեկը հարցրեց, թե այդ ինչ փոքրիկ բան է պակասում, իսկ գրականության ուսուցիչը մի թեթև հորանջեց ու ասաց, որ մեր բանաստեղծություններում միայն ԽԵԼՔՆ է պակասում...
Անցան ամիսներ։ Ավարտական երեկոյին գրեթե բոլոր ուսուցիչներն ու դպրոցի դիրեկտորը խոսեցին։ Աշխատանքի ուսուցիչն ասաց, որ մեր պապերն ու նախապապերը հանճարեղ հողագործներ են եղել, և ինքը համոզված է, որ մենք կշարունակենք մեր նախնիների սուրբ գործը։ Հետո մյուսներն էլ խոսեցին, և վերջում գրականության ուսուցիչ Սահակ Վարդանյանը բարի ճանապարհ մաղթեց մեզ և ասաց, թե պարտադիր չէ, որ մենք բոլորս գրողներ դառնանք։ Ասաց, որ լավ ընթերցող լինելն էլ քիչ չէ։
Մենք ոչ մի ուշադրություն չդարձրինք մեր ուսուցիչների այդ և նախորդ խորհուրդներին, որովհետև այդ ժամանակներում մտքում բանաստեղծություններ էինք հորինում և հարմար պահ որոնում թղթերի վրա դրանք անմահացնելու համար։
Երբ ավարտեցինք միջնակարգը, քսանհինգ գլխաքանակից կազմված մեր դասարանում կար տասներկու բանաստեղծ և մի արձակագիր, որ անավարտ պատմվածքներ ու վիպակներ էր գրում և հատվածներ տպագրում նույնիսկ երկրորդ և երրորդ դասարանների պատի թերթերում, ինչպես նաև գյուղական ակումբի «Հարվածային կոլտնտեսական» պատի թերթում։
Անցան շատ տարիներ։ Մենք արդեն դարձել էինք առնվազն երեք բանաստեղծական ժողովածուների հեղինակ և արդեն ոչ թաքուն մեզ համարում էինք Բայրոնի և Բալզակի փառքի ընտրյալ հավակնորդներ։ Մի օր էլ որոշեցինք մեկնել գյուղ՝ տեսնելու մեր ուսուցիչներին։
Մտածեցինք, որ լավ կլինի սկզբում այցելել աշխատանքի մեր ուսուցչին՝ Գալուստ Հովսեփյանին, որին շատ էինք սիրում։
Նա շատ էր ծերացել։ Ճիշտն ասած, մեր այցելությունն այնքան էլ չուրախացրեց նրան։ Մեր գրքերից մոտ երեք տասնյակ մեզ հետ վերցրել էինք և որոշեցինք առաջինը մակագրել ու նվիրել մեր սիրելի ուսուցչին։ Երբ հանել էինք գրիչները և պատրաստվում էինք չափածո մակագրել մեր ժողովածուների վրա, Գալուստ Հովսեփյանը ձեռքի կտրուկ շարժումով ասաց, որ պետք չէ. ծանր քայլերով մոտեցավ գրապահարանին, և մենք նոր միայն նկատեցինք, որ նա հարուստ գրադարան ունի։ Հետո նա մեկ-մեկ հանեց մեր գրքերից ու դրեց սեղանին։
- Ես արդեն գնել եմ, - շատ տխուր ասաց նա, - կարդացել էլ եմ... Ափսո՜ս, - երկարատև դադարից հետո ասաց նա, - ինչո՞ւ այդպես արեցիք։ Իսկ ես կարծում էի, համոզված էի, թե դուք կգնաք ձեր պապերի ճանապարհով... Դուք կարող էիք հիանալի մասնագետ լինել... Դուք այդպես էլ չհասկացաք, որ գրականությունն ու լարախաղացությունը տարբեր բաներ են...
Մենք մնացել էինք քարացած։ Հետո նա շատ տխուր նայեց մեզ, և երբ մենք ծեծված լակոտների պես իրար հետևից դուրս եկանք, ես, որ վերջում էի, լսեցի մեր ուսուցչի շատ տխուր ձայնը.
- Ափսո՜ս... Ափսո՜ս այնքան գարի... Լակ ձվերի վրա էի թուխս նստել...
Սեպտեմբեր, 1986 թ.
ԼԱԿԵՅԸ Լ-ին
Այն ոչ հեռավոր ժամանակները, երբ Բասար Սարիբեկիչը հիմնարկության պետ էր, մարդիկ այսօր բռնապետություն են անվանում։ Հսկա այդ հիմնարկությունում բառիս ամենաուղիղ իմաստով ամեն ինչ ծառայում էր Բասար Սարիբեկիչին, և դրա համար ամենամեծ մեղավորը Բասար Սարիբեկիչը չէր։ Պարզապես սովորական այդ Քաջ Նազարին մարդիկ աստիճանաբար թույլ էին տվել բռնապետ դառնալ։ Բասար Սարիբեկիչն ամեն ինչ ուներ. էլ սազանդար ու երգչուհի, էլ պալատական գեղաչ կաքավողներ ու պալատական աշուղներ, էլ անձնական խոհարարներ ու խաղընկերներ՝ նարդու գծով, կամ շեկլիկ-մեկլիկ գեղուհիներ՝ մահճակալի գծով։ Նրան միայն մի բան էր պակասում։ Հսկա հիմնարկության այդ փոքրիկ միապետը լակեյ (իր բառն է) չուներ, ամենասովորական մի լակեյ, որ ժամանակին սրբի-փայլեցնի կոշիկները, թափ տա շալվարի, հատկապես նստուկի տեղամասի փոշին և կատարի մանր-մունր այլ ծառայություններ։
Եվ ահա Բասար Սարիբեկիչի ընտրությունը կանգ առավ իր տեղակալի՝ սուսիկ-փուսիկ Լևոն Գավրուշյանի վրա։ Ու նա չսխալվեց իր ընտրության հարցում։ Գավրուշյանն այնպես խնամքով ու ձեռներեցությամբ էր կատարում իր ուսերին դրված պատվավոր այդ պարտականությունը, որ կամաց-կամաց մարդիկ մոռացան, որ նա նաև երրորդ տեղակալ է։ Մոռացան ոչ միայն նրա պաշտոնը, այլև անուն-ազգանունը։ Գավրուշյանը դարձավ լակեյ։
Տարիների հետ Գավրուշյանն ավելի կատարելագործեց կոշկի մաքրման իր տեխնիկան, ոտով-գլխով ներծծվեց իր այդ նոր մասնագիտության մեջ և, կարծում եմ, անհամեստություն արած չենք լինի, եթե խոստովանենք. նա դարձավ իր աշխատանքի էնտուզիաստը։ Ասում են՝ ձեռաց նա այնպես էր փայլեցնում իր շեֆի կոշիկները, որ մի քանի վայրկյան հետո արեգակն էլ ապշում էր իր ճառագայթների փառահեղ անդրադարձումից։ Գավրուշյանի տեսողությունը մասնագիտական այնպիսի սրության հասավ, որ մի քանի տասնյակ մետրից էլ նկատում էր Բասար Սարիբեկիչի շորերի փոշին ու իսկույն չեզոքացնում այն։
Ահա, ասենք, ինչ-որ պաշտոնական հանդիպում է կազմակերպված, և Բասար Սարիբեկիչը մեծ փորը ամբիոնի ներսում՝ Գավրուշյանի անմիջական նախաձեռնությամբ սարքած հատուկ դարակի վրա դրած, ճառ է ասում և, մարգարտահատիկների շռայլման այդ վեհ պահին նախագահության ինչ-որ անկյունից Գավրուշյանը Տերի անդրավարտիքի վրա նկատում է անիծյալ մի փոշեհատիկ։ Հաջորդ ակնթարթին նա աննկատ ու անշշուկ հայտնվում է ամբիոնի հետևում, չեզոքացնում «անհնազանդին» և մեծ ու վեհ բան կատարողի արժանապատվությամբ, ինքնագոհ ու փառահեղ տեսքով գրավում իր տեղը նախագահությունում։
Գավրուշյանն այնպես էր վարժվել իր արհեստին (ինքն արվեստ է ասում), որ գիշերները, երբ խոր քնած են լինում ողջ քաղաքն ու Բասար Սարիբեկիչը, նա մեկ-մեկ կարոտում է իր շեֆին, պարապությունից ձեռքերը թունդ քոր են գալիս, և նա հանկարծ հրճվում է այն մտքից, թե ինչքան լավ է կառուցված մեր այս Երկիր կոչվող մոլորակը, որ շուտով լույսը, ինչպես միշտ, կբացվի և ինքը կգնա աշխատանքի և...
Իսկ խնջույք-բանկետ-քեֆերի ժամանակ ավելի հեշտ է։ Նա մի փոքրիկ խորամանկություն է հորինել։ Այն պահին, երբ պալատական երգչուհիներից մեկը արևելյան շիքաստներ ծոր տալով, աչքերի շողերն է պարգևում Բասար Սարիբեկիչին, ու վերջինս էլ պատառաքաղի սուր կողմերով ատամներն է քչփորում ու մտովի մերկացնում երգչուհի տիկնոջը, Գավրուշյանը անփութորեն վայր է գցում ձեռքի գդալը, մտնում սեղանի տակ, իբր գդալի համար, և ձեռաց «ազնվացնում» Տերի կոշիկներն ու անդրավարտիքի փողքերը։
Տարիների հետ Գավրուշյանն այնպես է վարժվել Տերին, որ եթե սեղանի ցանկացած ծայրում նրան մտցնես սեղանի տակ, նա մի ակնթարթում կճանաչի-գտնի Բասար Սարիբեկիչի կոշիկները։ Տերն էլ իր հերթին սովորել էր Գավրուշյանի մշտական հնազանդ գոյությանը՝ իր կոշիկների ու փողքերի մերձակայքներում և, երբեմն աշխատանքային ժամերին ձանձրանալով, իր մոտ էր կանչում Լակեյին ու մի փոքր զվարճանում, կամ ինչպես ինքն է խոստովանում, իրեն մի փոքր թափ տալիս աշխատանքային ծանր օրվա հոգսերից ու իր հասցեին վերևներից արված նկատողությունների ճնշումից։ Նման պահերին, երբ Գավրուշյանը ձեռնածուի ճարպկությամբ կատարում է իր նուրբ գործը, Տերն ասում է.
- Ղամմազ, շրջվի՛ր։
Գավրուշյանը վեհորեն շրջվում է։ Հաջորդ պահին նրա նուրբ տեղերին վարից վեր շրխկում է կոշկի հարվածը, որին հաջորդում է Տերի ինքնագոհ քրքիջը։ Իսկ հետո, ինչպես միշտ, նա գլուխ է տալիս ու դուրս գալիս՝ ազնվացած այն պայծառ մտքից, որ մի քանի վայրկյան առաջ իրեն դիպչել է Բասար Սարիբեկիչի արծաթափայլ կոշիկը...
Անցան տարիներ։ Եկան նոր ժամանակներ։ Աշխարհում հաստատ չկա ոչ մի բան՝ ասել է մեծ բանաստեղծը։ Բասար Սարիբեկիչի գահն էլ երերաց։ Երերաց ու թամբից ցած գցեց իր հեծյալին։ Այնուհետև, ինչպես ընդունված է նման դեպքերում, ինչպես առատության եղջյուրից, սկսեցին լույս աշխարհ գալ ֆելիետոններ ու քննադատական հոդվածներ, ռեպլիկներ ու անեկդոտներ։ Սկզբում գրիչ վերցրին նրանք, ովքեր երբեք չեն հանդուրժել Բասար Սարիբեկիչին։ Հետո սկսվեց շքահանդեսը։ Հիմնարկության ահելներն ու ջահելները յուրօրինակ մրցամարտ ծավալեցին. ով ավելի թունդ թափ կտա Բասար Սարիբեկիչի լխկած ոսկորները։ Նրանք, ովքեր Բասար Սարիբեկիչին միայն լուսանկարներով գիտեին, լարեցին իրենց պարսատիկներն ու նշանառության տակ առան գահընկեցի խրտվիլակը։
Տարիներ անցան։ Արդեն վաղուց մոռացվել էր Բասար Սարիբեկիչը, բայց նրան չէր մոռացել Լակեյը։ Որոշեց ինքն էլ ասել տղամարդու իր խոսքը։ Մնացածներից ինչո՞վ է պակաս։ Ինքն էլ ինքնասիրություն ունի, չէ՞։ Եվ Լևոն Գավրուշյանը գրեց։ Գրեց խնամքով, հատ-հատ տառերով։ Սկզբում գրածը չհավանեց։ Խնամքով կլորացրեց սուր տեղերը, փոշոտ կողմերը փայլեցրեց ու տեսավ, որ հոյակապ է ստացվել։ Գավրուշյանը հաճույքից փնչացրեց։ Վերջապես թող բոլորը հասկանան, որ ինքն էլ տղամարդ է։ Թող մարդիկ իմանան, որ Բասար Սարիբեկիչը (Գավրուշյանը մտքում սխալմամբ ասաց՝ Տերը) կոպիտ ու գռեհիկ մարդ է եղել։ Կնոջ հետ կռվում էր, որդիներին ծեծում էր, որ միայն «հինգեր» ստանան, իր ստորադրյալների հետ դու-ով էր խոսում, իր որոշ աշխատողների հրամայում էր հիմնարկության հիմնական աշխատանքներից բացի կատարել ֆիզիկական ծանր աշխատանքներ։ Ո՞ւր էինք հասել, ամոթ է, չէ՞։ Այո, Բասար Սարիբեկիչն ուներ կապիտալիստական հակումներ ու մեր հայրենիքին միանգամայն խորթ անմարդկային բացասական գծեր։
Գավրուշյանը հինգերորդ անգամ ծայրից ծայր կարդաց 25 ձեռագիր էջանոց իր հոդվածը, բազկաթոռից ոտքը ոտքով գցած նայեց դիմացի պատի ընդարձակ տարածությանն ու մտածեց, որ մինչև հիմա ինքը մի կարգին մեծադիր դիմանկար չունի աշխատասեղանի վերևից կախելու համար։ Պետք է այդ հարցն էլ լուծել։
Փոստարկղի մոտ Գավրուշյանը ոտքը մի քիչ կախ գցեց. նամակ-հոդվածը փոստարկղ գցե՞լ, թե՞ չգցել։ Վերջին պահին ուզում էր չգցել, բայց արդեն ուշ էր, ուռուցիկ ծրարը ձեռքից սահեց...
Աշխարհի մի անկյունում իր վերջին երկրային օրերն էր անցկացնում Բասար Սարիբեկիչը, երբ նրան հայտնեցին, որ իր նախկին տեղակալներից ինչ-որ մեկը թերթում նույնպես «ջարդել» է իրեն։ Երկար ժամանակ Բասար Սարիբեկիչը չէր կարողանում հիշել այդ տեղակալին։ Ասացին անուն-ազգանունը՝ չհիշեց։ Հայրանունն էլ ավելացրին՝ չհիշեց։ Բացատրեցին՝ այսպես-այսպես, սուսիկ-փուսիկ մարդ է, համեստ կարողություններով՝ չճանաչեց։ Ասաց՝ շատերն էին համեստ կարողություններով։ Ինչ-որ տեղից լուսանկարը գտան, ցույց տվեցին, ուրախ բացականչեց.
- Հա՜, լակե՜յը, խե՜ղճ մարդ։ Տեսնես հիմա ում կոշիկներն է մաքրում։
Հոկտեմբեր, 1988 թ.
