ԱՐՑԱԽԱԿԱՆ


ԼԵՌՆԵՐԻ ԼԵԳԵՆԴԸ

Այս լեռները լեգենդներ են պատմում ինձ-
Ղարաբաղցու կամքի մասին աննկուն,
Հին լեգենդներ, որ եկել են դարերից,
Հասել են մեզ ու երգ դառել մեր հոգում։

Այս լեռները եղել են վեմ ու ամրոց,
Ամեն մի ժայռ թշնամու դեմ մի բանակ,
Ծառս են եղել նժույգները սանձակոծ,
Հառաչել է հողը նրանց ոտքի տակ։

Այստեղ ահա՝ Քառասուն կույս սարի մոտ
Հետքն է մնում քաջակորով առյուծի,
Այս լեռներով, կիրճերով այս քարքարոտ,
Արշավել է Դավիթ Բեկի այրուձին։

Ու շաչել են թրերը կեռ, լայնաշեղբ,
Շառաչել են այս լեռները անառիկ,
Ինչպես հողմի բերանն ընկած մի տաշեղ՝
Նենգ Կաջարը գլորվել է այս ժայռից։

Այս լեռները լեգենդներ են պատմում ինձ-
Ղարաբաղցու կամքի մասին աննկուն,
Հին լեգենդներ, որ եկել են դարերից,
Հասել են մեզ ու երգ դառել մեր հոգում։
1962 թ.


* * *
Նկարեցի լեռներ
Ու լեռներին կակաչ,
Եվ գագաթներ ձյունե,
Աղբյուրների կարկաչ.
Հայրս նայեց երկար
Ու գլուխը կախեց.
- Թթի ծառը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Նկարեցի արտեր
Ու հնձաններ հուռթի,
Հազարագույն վարդեր,
Հրաշք ծառը թթի.
Մայրս նայեց դժկամ
Ու ժպիտը պաղ էր.
- Մռավ սարը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Նկարեցի Մռավ՝
Արևն ուսին թիկնած,
Նկարեցի Քիրսը՝
Այգաբացից շիկնած.
Հորեղբայրս եկավ
Նայեց, աչքում ծաղր էր.
- Մեր Թարթառը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Նկարեցի Թարթառ
Ու քարակերտ ձորեր,
Շուրջը զմրուխտ անտառ,
Արտույտներ ու լորեր.
Եվ տատս այս անգամ
Հոնքը դարձրեց աղեղ.
- Գանձասարը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Ես հասկացա մի բան,
Ղարաբաղ իմ անգին,
Փոքր ես դու, սակայն
Մե՜ծ է, մեծ քո ոգին.
Որ մաճառդ մնա
Ազնիվ գինու մաճառ,
Արծիվներդ՝ արծիվ,
Տաճարներդ՝ տաճար.
Օ՜, տուր ինձ՝ նվաստիս,
Ռաֆայելի վրձին
Ու Սարյանի հանճար։
1984 թ.



* * *
Նկարիչ, Արցախ նկարիր, Արցախ,
Վանքեր նկարիր ու բերդեր անառ,
Լեռները դարձրու հավերժի արձան,
Գետերը՝ զնգուն տավիղների լար։
Հողմի դեմ կանգնած անտառ նկարիր,
Ձիեր նկարիր անթամբ ու անսանձ,
Արծիվներ՝ թառած լեռան կատարին,
Արտույտներ՝ երկնի լազուրով արբած։
Մաշտոցյան անմահ գիրը նկարիր,
Պատմությունը մեր՝ գրված այդ գրով,
Որ անզոր էին ջնջել սրտերից-
Աշխարհակործան յաթաղաններով։
Եվ ծռությունը նկարիր նաև
Ու մերկությունը ծռված աշխարհի,
Որ ճիշտն ու սխալը իրար է խառնել
Այս պատմությունը երկերեսանի։
Նկարիչ, «ապրեմ-չապրեմ» նկարիր՝
Տրորված օտար կրունկների տակ,
Ոգին նկարիր Մելիք Ավանի
Ու մեր լինելու ձգտումը արդար։
Պատմիր աշխարհին՝ ով ենք մենք, ինչ ենք,
Եվ ովքեր են թույն խառնում մեր հացին,
Բախտի բերումով թեկուզ և քիչ ենք,
Բայց ոչ քոչվոր ենք, ոչ էլ խառնածին։
Որ մենք ենք ահա ու մեր լեռները,
Մեր Գանձասարը, վանքը Ամարաս,
Բաց են միշտ էլ մեր սրտի դռները,
Մաքուր ենք հոգով, շիտակ ենք ու պարզ։
Նկարիչ, Արցախ նկարիր, Արցախ,
Լեռներ նկարիր, հողմաթեք ծառեր,
Մեր կամքը դարձրու հավերժի արձան,
Ոգին՝ անխորտակ, երազը՝ անմեռ։
1983 թ.



* * *
Քանի՜ հազար տարի,
Քանի՜ ցեղեր վայրի
Քեզ նեղել են,
Քանի՜ հազար տարի,
Հազար ու մի դավով
Քեզ շեղել են։

Քանի՜ հազար տարի
Եկել ու պղծել են,
Վառել տունդ,
Քանի՜ հազար տարի
Ծռել ու կեղծել են
Պատմությունդ։

Քանի՜ նենգ Փանահ խան
Եկել հացդ կտրել,
Քծնել են քեզ, ջանը՜ս...
Հետո գողի նման
Սուրը բկիդ դրել,
Տիրացել են տանըդ։

Քանի՜ հազար տարի,
Քանի՜ սուլթան ու բեկ
Եկել դուռդ թակել,
Քանի՜ հազար տարի
Քեզ խաբել են այդպես
Եվ թիկունքից զարկել։

Քանի՜ հազար անգամ
Քանի՜ ելուզակ քեզ
Իր հավատով երդվել,
Հետո ջրաղացիդ
Ջուրն են կտրել թաքուն
Ու լծկանդ մորթել։

Քանի՜ հազար անգամ
Կառուցել ես, կերտել
Ամրոցներ ու բերդեր,
Քանի՜ հազար անգամ
Արշավել են քո դեմ,
Կառուցածդ քանդել։

Քանի՜ հազար անգամ
Ամուր ձգել գոտիդ-
Դու քո հերկն ես հերկել,
Ագահ ու չարակամ
Գող ու ելուզակից
Դու քո երգն ես փրկել...

Հողը քո այս մի բուռ
Դու դարձրել ես եդեմ,
Լույսով ճամփադ հարթել,
Ի ցավ քո թշնամու
Կառուցելով ապրել,
Ապրելով ես հաղթել։
1984 թ.



* * *
Հազար տարվա անտառ,
Հազար տարվա ծառեր,
Դեմը բարձրակատար
Հազար տարվա սարեր։

Հազար շանթով վառված
Լեռների մութ կոպեր,
Դաշտեր հազար տարվա,
Ջարդած հազար խոփեր։

Հազար տարվա մի վանք
Ժայռի ծերպին թառել,
Ժայռի ոտքերի տակ
Հազար տարվա քարեր։

Հազար տարվա բերդեր,
Քարանձավներ խավար,
Հազար տարվա երգեր
Ու հաստատուն հավատ։

Հազար տարվա բարբառ՝
Հազար հրով անցած,
Եվ ո՞վ գիտե՝ քանի՜
Հազար տարվա Արցախ։
1984 թ.



ՂԱՐԱԲԱՂ

Ես քո կամը ու կալը քո,
Ես հոտաղն ու մաճկալը քո,
Ես մամռապատ խաչքարը քո,
Զորությունս դու ես։

Ես քո կաղնու լույս սաղարթը,
Ես ստուգված քո հավատը,
Ես կենացի քո գավաթը-
Խորությունս դու ես։

Ես հողի համն ու հոտը,
Ես սարերիդ ցուրտն ու տոթը,
Ես ամպերիդ խոլ որոտը-
Դարպաս-դուռս դու ես։

Ես քո շաղն ու ծիածանը,
Ես մրգաշատ քո հնձանը,
Ոլոր-մոլոր քո կածանը-
Օդս-ջուրս դու ես։

Ես արտույտդ լուսաբացի,
Ես աղբյուրդ՝ ծարավածին,
Ես բույրը քո անուշ հացի-
Թոնրատունս դու ես։

Ես քո տվածն ու թողածը,
Կռվում անհայտ քո կորածը,
Ես քո ծիծաղն ու քո լացը-
Թիկունք-կուռս դու ես։

Ես քո զանգի զիլ ղողանջը,
Աղբյուրներիդ ջինջ կարկաչը,
Ես քո երգը ու քո կանչը-
Մաքրությունս դու ես։

Ես քո տառը ու գիրը քո,
Ես հավատի ջրկիրը քո,
Ես շաղախը ու կիրը քո-
Ամրությունս դու ես։

Ես բեկորը քո մի ժայռի,
Ես տատրակը քո անտառի,
Ես վտակը քո Թարթառի-
Զուլալ հունս դու ես։

Արդ, ես գոհ եմ ինձ տրվածով,
Քո զրնգուն լուսաբացով,
Լեռնաստանում այս աստղացոլ՝
Տոհմատունս դու ես։
1984 թ.



* * *
Դու անուն չես սոսկ երգելու համար,
Դու հող ես, լեռ ես, երկինք ես, օդ ես,
Անտառ ես կանգուն ու այգի դալար,
Դու սրտերի մեջ սեր ու կարոտ ես։

Դու ձորերի մեջ շաչող Թարթառ ես
Եվ սրնգաձայն զեփյուռ ես սարի,
Դու Ամարաս ես ու Գանձասար ես,
Դու Մռավ սար ես ու մայր ես բարի։

Քո ժայռերի պես դու քարակերտ ես
Եվ քարերիդ պես ամուր ես ու կուռ,
Դարերում կանգնած անխորտակ բերդ ես,
Դու քաջի ձեռք ես, ոգի աննկուն։

Դու բույր ես ծաղկի ու թթի ծառ ես,
Խաղողի վազ ես բերքով ծանրացած,
Երկնքից կախված արտույտի ձայն ես
Ու արտերի մեջ խճճված կածան։

Աղբյուրներիդ պես զուլալ, արդար ես,
Կամք ու սատար ես հպարտ ոգուն մեր,
Դու ճարտարաձեռ մի նոր Ճարտար ես,
Նոր ճանապարհ ես, դու երգ ես անմեռ։

Աղջիկներիդ պես սիրող ու ջերմ ես,
Ջահելներիդ պես խիզախ ու արի,
Դու մեր լեռներից հոսող Խաչենն ես,
Ըմբոստ կաղնին ես Սինգարա սարի։

Ո՛չ, անուն չես սոսկ երգելու համար,
Դու վարդի թաղ ես, աղբյուր ես, բաղ ես,
Դու մեր սրտերի կարոտն ես անմար,
Հավիտյան կանաչ իմ Ղարաբաղն ես։
1962 թ.



* * *
Քեզ որոնեցի մեր հազարաբույր
Եվ հազարագույն ծաղիկների մեջ.
Դու հեզ մանուշակ ու նարոտ էիր։

Քեզ որոնեցի մեր հայրենախոս
Մագաղաթների տաղիկների մեջ.
Հրեշտակի պես ու խորոտ էիր։

Քեզ որոնեցի լեռներում մեր լուրթ,
Ձոր ու կիրճերում քեզ որոնեցի.
Դու գարնան հեղեղ ու որոտ էիր։

Քեզ որոնեցի դաշտերում կապույտ,
Խաս այգիներում քեզ որոնեցի.
Դու ցողաշաղախ առավոտ էիր։

Լեռներից հոսող խենթ գետակների
Զուլալության մեջ քեզ որոնեցի.
Այգաբացի պես դու շողոտ էիր։

Ես իմ մանկության ծանոթ վայրերում
Գիշեր ու ցերեկ քեզ որոնեցի.
Դու ոսկե երազ ու կարոտ էիր։
1981 թ.



* * *
Ղարաբաղ եմ ասում՝
Հոգիս բաց է լինում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Սիրտս լաց է լինում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Երգս թև է առնում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Սիրտս սև է դառնում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Երազներ եմ հինում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Թևաթափ եմ լինում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Հավքս ձագ է տալիս,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Պատս ճաք է տալիս։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Սիրտս պար է ընկնում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Գլխիս քար է ընկնում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Դրախտին եմ հասել,
Ղարաբաղ եմ տեսնում...
Ա՜խ, ես ձեր ինչն ասեմ։
1981 թ.



* * *
Ինձ ստիպեցին ուղտի պես չոքել,
Բայց ես ուղտ չէի, այլ՝ արշավաձի,
Հետո փորձեցին ինձ քեզնից պոկել,
Դարձնել թևատված, անարգված արծիվ։

Ես ամուր էի լեռներդ գրկել,
Քո հողի մեջ էր ուժն իմ առնացի...
Չկարողացան ինձ քեզնից պոկել,
Բայց քեզ ինձանից ինչպե՜ս պոկեցին։

Այդպես պոկում են սիրտը մարմնից,
Այդպես հոգին են հավատից վանում,
Այդպես խլում են լույսը աչքերից,
Այդպես հավատն են միայն սպանում։

Եվ կա՞ ավելի պատիժ մի դաժան,
Քան այս զրկանքը բիրտ ու ահավոր,
Երբ հողիդ վրա տերդ չես քո տան,
Քո տնկած ծառը ո՞ւմ է հարկավոր։



* * *
Թե իմ Մռավ սարից զատվեմ
Եվ ծուռ նայեմ Շաղասարիս-
Առվի նման պիտի հալվեմ,
Մնամ իմ կես ճանապարհին։

Թե որ լքեմ Գանձասարս,
Ջրաբերդս՝ լեռան արծիվ-
Կչորանա թթի ծառս,
Գտիչ վանքը ինձ կանիծի։

Թե իմ Կիշկում ծաղկաժպիտ
Բուն չունենա հավքը գարնան-
Սևաձորիս ժայռերը բիրտ՝
Սրտիս ծանր սար կդառնան։

Թե որ թողնեմ ճաք տա պատս,
Ցամաքի մեր դռան առուն-
Հարյուր պատան մաշած պապս
Շուռ կգա իր գերեզմանում։

Թե հանդերն այս չնաշխարհիկ
Ու լեռները թողնեմ անտեր-
Ամպրոպագոռ մեր Քիրս սարի
Կայծակները ինձ կշանթեն։

Թե որ դառնամ ես տարագիր
Ու ոտքիս տակ հող չունենամ-
Ղարաբաղս կաղաղակի.
- Քեզ պես որդին թող չունենամ։
1984 թ.



* * *
Արտ է, արոտ է,
Ամպի որոտ է,
Ջինջ առավոտ է
Այս Ղարաբաղը։

Հինավուրց վանք է,
Գանձերի հանք է,
Ճաքած մի զանգ է
Այս Ղարաբաղը։

Կաքավ է, լոր է,
Սար է ու ձոր է,
Կռվախնձոր է
Այս Ղարաբաղը։

Խոսում եմ՝ վայ է,
Լռում եմ՝ ցավ է,
Ո՞նց չասեմ հա՛յ է
Այս Ղարաբաղը։



ՁՈՆ

Գետակներն են կարկաչում խենթ,
Շուրջը մարմանդ փոշի մաղում,
Ծովացել է գետերի հետ
Գարունը իմ Ղարաբաղում։

Օրորվում են արտերը մեր՝
Կորած գարնան զմրուխտ շաղում,
Գեղեցկություն չես տեսել դեռ,
Թե չես եղել Ղարաբաղում։

Բռնիր ճամփան Շաղասարի,
Ոտքդ թրջիր գարնան շաղում,
Չես ծերանա հարյուր տարի,
Թե որ ապրես Ղարաբաղում։

Հազար երազ, կյանք կա ու տենչ
Պահված մեր ջերմ երգ ու տաղում.
Կուզեմ կյանքում երգել անվերջ,
Երգով մեռնել Ղարաբաղում։
1960 թ.