ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+21 °C, +18 °C ... +31 °C Vaghy:+28 °C
Arhestakan banakanutyuny heghashrjum e anvtangutyan standartnern atomakayannerum․ hay inzhener-gitnakan M․ Navasardyani dery: norararutyan gorcum
15:36, 05.11.2023 | mamul.am
3055 | 0

Verjin haryuramyakum energetik ardyunaberutyuny eghel ev mnum e mardkutyan ushadrutyan kentronum, qani vor ayn hamarvum e zhamanakakic qaghaqakrtutyan kensakan baghadrichneric meky։ Amboghj ashxarhy gnum e energetik hamakargeri aragyntac atchi, vor paymanavorvac e Erkir moloraki bnakchutyan qanaki ev kyanqi voraki bardzracmamb, inchn el ir hertin anhnar e patkeracnel aranc avtomat hamakargeri ev noraguyn texnologianeri nerdrman։ Ays hangamanqn ir hertin pahanjum e mec qanaki elektraenergia։ Ete phordzenq hamematakan anckacnel erkrneri mijev, apa mek shnchin bazhin hasnogh elektraenergiayi pahanjarki cucanishnery aveli bardzr en zargacac erkrnerum։

Energetik ardyunaberutyan zaracumy ir hertin arajacnum e mi sharq ekologiakan xndirner, inchpisiq en global taqacumy, vory paymanavorvac e bnakan vareliqneri ayrumic arajacac cxagazeri mtnolort artanetumic, ayd isk pattcharov mardkutyuny gnum e aylyntranqayin ev verakangnvogh elektraenergiayi aghbyurneri hetevic, inchpes naev atomayin energetikayi zargacman tchanaparhov, qani vor ayn nuynpes chi entadrum vtangavor cxagazeri artanetum։

Atomakayannery amenamatcheli ev mec energetik potencial unecogh elektraenergiayi aghbyurneric en, voronq irencic nerkayacnum en shat bard texnologiakan procesneri shghtayakan hamakarger, ev gaghtniq che, vor anvtangutyan apahovumy gerxndir e aydpisi bard ev vtangavor obyektneri hamar, vorpeszi anhnarinin motecvi Chernobili AEK-i ev Fukusimayi AEK-i vtarneri nman aghetnery։

Ayd anvtangutyan hamakargery tarec tari katarelagorcvum en ev shatanum, isk dranc husaliutyuny ev efektivutyuny bardzracnelu npatakov sksum en ogtagorcvel noraguyn texnologianery, voroncic e arhestakan banakanutyuny։ Aydpisov, araj e galis te inzhenerakan ev te cragravoroghakan hmtutyunner unecogh gitnakan-masnagetneri kariq amboghj ashxarhum։ Aha ayd negh gitnakan-masnagetneri sharqum e gtnvum naev mer hayrenakicy: Manuk Navasardyany, um glxavorutyamb steghcvel e nmany chunecogh anvtangutyan hamakarg: atomakayanneri ashxatakicneri ev inzhenerneri anvtangutyan kanonnerin xstoren hetevelu hamar։ Sa nmany chunecogh texnologiakan arajyntac e, vory miavorum e AB-n ev inzhenerakan mtqi trichqy, vori karevorutyunn angnahateli e aydpisi vtangavor obyektnerum inchpisiq en atomakayannery։

Manuk Navasardyany gerazancutyamb avartel e magistrosakan cragiry Moskvayi azgayin hetazotakan mijukayin hamalsaranum 14.04.01 «Atomayin energetika ev Jermafizika» ughghutyamb, ev sharunakel ir gitakan ashxatanqy nuyn hamalsarani aspiranturayi 14.06.01 «Mijukayin, Jermayin ev verakangnvogh energetika ev harakic texnalogianer» cragrov։ Ays amenin zugaher 2020 tvakanic sksel e hamateghutyamb ashxatel Moskvayum gtnvogh «Vizorlabs» ynkerutyunum, vory nerka pahin Rusastani masshtabov gtnvum e toph 3 ynkerutyunneri cankum, vor zbaghvum en tarber volortnerum arhestakan banakanutyan ognutyamb anvtangutyan hamakargeri nerdrmamb։

Navasardyany 3 tarineri yntacqum tvyalneri verlucabanic hasel e data inzheneriayi (data engineer) bazhni ghekavari pashtonin ev zbaghvum e tvyalagitutyamb (data scientist), AB modelneri steghcmamb։ 2021 tvakanin himelov «Nava-DC» SPY ynkerutyuny paymanagrer e knqel «Vizorlabs» ynkerutyan het: masnakcelu hamar mi sharq masshtabayin naxagceri: inchpisiq en Rosatom, Evraz, Nestle, Gazprom ev shat ayl haytni kazmakerputyunneri het hamagorcakcutyunnery, voronc glxavor ghekavary eghel e henc inqy: gitnakany:

Manuk Navasardyani glxavorutyamb Moskvayi azgayin hetazotakan mijukayin hamalsarani termodinamikayi laboratoriayum steghcvel e avtomat hamakarg: termodinamikakan stendi vra phordzer katarelu hamar, vory phoqr masshtabnerov nmanakum e henc atomakayanum teghi unecogh termodinamikakan procesnery։ Phordzeri himan vra hratarakvel en mi sharq gitakan ashxatanqner, voronc heghinakn u hamaheghinakn e eritasard gitnakany։
Glxavorel e mi sharq naxagcer, voroncic mekn el henc atomakayannerum anvtangutyan hamargeri teghadrumn e tesahskvogh taracqnerum։ Ayd naxagicn ir glxavorutyamb sksvel e «Rosatom»-i Kolskayi atomakayanic ev nerka pahin aktivoren nerdrvum e Rusastani taracqum gtnvogh bolor atomakayannerum։

Navasardyany manramasnoren patmum e ir glxavorutyamb steghcvac anvtangutyan hamakargi ashxatanqi masin․

- Hamakargy, vorn ashxatum e arhestakan banakanutyamb, patkanum e meqenayakan usucman (machine learning) hamakargchayin tesoghutyan (computer vision) tipin։ Mi phoqr nerkayacnem, te inchpes enq steghcel mer AB modely, vorn ayzhm ogtagorcvum e atomakayannerum։

Ete nerkayacnenq parzoren, apa modeli steghcumn irenic nerkayacnum e mi gorcyntac, vory kareli e bazhanel hing parz qayleri:

1. Tvyalneri havaqagrum,

2. Ayd tvyalneri mshakumn arhestakan banakanutyan usucman hamar,

3. Meqenayakan usucum, vori yntacqum AB-n sovorum e mshakvac tvyalneri vra inqnuruyn tesnel, haytnaberel mez anhrazhesht obyektnery,

4. Stacvac modeli voraki stugum, ev teghadrum,

5. Modeli katarelagorcum: ir isk sxalneri himan vra։

Ays gorcyntacneri irakanacumy pahanjum e giteliqner cragravorman: masnavorapes data inzheneriayi ev tvyalagitutyan volortum։ De isk phasty, vor modeln ogtagorcvelu e atomakayannerum, irenic entadrum e henc bun inzhenerakan giteliqner։ Miavorelov ays ameny: stanum enq nmany chunecogh hamakarg, vori nshanakutyuny vital e atomakayannerum։
Ayzhm aveli manramasn knerkayacnem bolor hing phulery։

Arajin phuli yntacqum atomakayanum videonkarahanogh sarqavorumneric serverum havaqel enq mec tvyalayin baza։

Erkrord phuln irenic entadrum er ayd tvyalayin bazayi mshakum։ Ays gorcyntacy apahovel en im ynkerutyan: «Nava-DC» timi ashxatakicnery: nshagroghnery (annotator-ner) ev tvyalneri verlucabannery (data analyst)։ Amen kadri kam arden isk filtrvac kadreri vra, vortegh gtnvum en mer npatakayin obyektnery: tvyal paragayum mardik: ashxatakicnery nshagrman gorciqneri ognutyamb (CVAT, Superannotate, Labelme ev ayln) katarum en tarber tesakneri nshagrumner ev havaqvum e mshakvac tvyalneri baza: koordinatnerov ev obyektneri dasakargumov, vory parunakum e informacia ayn masin, te nshagrvac obyekty konkret inch e: mard, saghavart, dzernoc te mek ayl ban։

Errord phuln amenapatasxanatuneric e, ayn e: meqenayakan usucumy։ Tvyalagetn (data scientist) yntrelov mer npatakin aravelaguyns hamapatasxanogh AB modely ev gradarannery (orinak YOLOv7, Mask R-CNN), mer AB modelin sovorecnum enq gtnel ayd patkernery ev dranc koordinatnery ayl kadreri vra։ Ays metodi meqenayakan usucumn anvanum en usucchi ognutyamb, qani vor menq katarelov usucchi der, AB modelin talis enq arden isk patrast, mshakvac, nshagrvac tvyalneri baza։ Nshem, vor kan naev ayl tesaki usucman metodner, orinak: aranc usucchi dzevy։ Ayd metodi paragayum modely naxapes vochinch «chgiti» ev phordzum e sovorel arandznahatuk hatkutyunner gtnelov tvyalneri mijev։ Ka naev hibridayin usucman metod, vori zhamanak modely masnaki ognutyamb e sovorum: amen tchshgrit kanxatesman hamar pargevatrum stanalov։

Chorrord phuly voraki stugman phuln e։ Stugum enq mer sovorecrac modeli voraky hatuk chaphman metrikanerov, voroncic amenahaytninern en: accuracy, precision, recall, f1, naev dranc grafikakan korery, voronc ognutyamb el voroshvum e, te mer stacac modeln inchqanov e bavararum mer npataknerin, inchic kaxvac zhamanaki yntacqum avelacnum enq nor tvyalner bazayum, vory npastum e aveli tchshgrit kanxatesumner anogh modeli stacmany։

Hingerord phuly, vorn inqs em heghinakel, phakum e modeli steghcman amboghj cikly։ Ays paragayum nshagroghnerin enq talis voch te datark kadrer, ayl AB modeli koghmic arden isk nshagrac tvyalner։ Nshagroghnery ughghumner en katarum tvyalneri vra, vor bnakanabar aveli arag e stacvum, qan ashxatanqy zroyic katarely, ev tvyalnery veradardzvum en usucman։ Ays depqum AB modely katarelagorcum enq ir isk katarac sxal kanxatesumneri himan vra ev qayl ar qayl stanum aveli tchshgrit model։

Im anmijakan glxavorutyamb steghcvac ays AB modely karoghanum e atomakayani tesahskvogh taracqnerum katarel stugumner ev verlucutyunner, gtnel AEK-i ashxatakicneri koghmic anvtangutyan kanonneri kopit xaxtumnery, voronq karogh en kyanqi gin unenal henc irenc hamar։ Aydpisi kopit xaxtumneric e hamarvum vtangavor hatvacnerum aranc hatuk handerdzanqi ashxatanq katarely, xosqy masnavorapes pashtpanich saghavartneri, hatuk dzernocneri ev hatuk hamazgestneri bacakayutyan masin e։ Kan naev taracqner, vortegh mardkanc mutqn yndhanrapes argelvum e, ev hamakargy hskum e ayd taracqneri pahpanutyuny, naxagcel enq naev kraki ev cxi detektorner, voronq tesahskvogh taracqnerum hskum en dranc arkayutyan bacakayutyuny։ Ayspisov menq katarelagorcum enq atomakayanneri anvtangutyuny mer naxagcac AB modelneri mijocov, voronc aravelutyuny mardkanc nkatmamb kayanum e ory 24 zham ashxatel karoghanalu, emocianeric zurk linelu, ev aveli tchshgrit u akntartoren verlucutyunner katarelu mej։

Im nerdrumneric e eghel naev ayd hingerord phuli mshakumn u stgheghcumy։ Ayn apahovum e AB modeli karevoraguyn aspektneric meky: inqnakatarelagorcumy: havaqagrelov ayn iravitchaknery, vortegh ayn sxalvel e irakan kanxatesumneri mej, voric heto krknaki verlucutyan shnorhiv hnaravor e darnum henc AB modelin sovorecnel ir katarac sxal kanxatesumneri vra stanal aveli tchshgrit AB model։

Karevor em hamarum nshel naev ayn phasty, vor hamakargn ashxatum ev verlucum e real zhamanakum, inchy hnaravorutyun e talis aveli arag ardzaganqel xaxtumnerin ev apahovel atomakayanneri anvtangutyunn u anvtangutyan kanonneri anxaxteliutyuny։ Hamakargi ashxatanqy karogh eq tesnel storev nerkayacvac tesaholovakum»։

Ezrahangelov nshenq, vor atomakayannern irenc anvtangutyan hamakargery katarelagorcelov noraguyn texnologianeri ognutyamb, dzgtum en amboghjovin anvtang dardznel atomakayanneri shahagorcumy: errord serndi atomakayanneric ancum katarelov chorrord serndi: aveli anvtang ev katarelagorcvac atomayin elektrakayanneri, inchn irenic entadrum e atomakayanneri grete amboghjakan avtomatizacum ev karavarum AB ognutyamb, vorn el isk nvazecnum e mardkayin gorcony։ Chmorananq, vor mardkayin gorconov en paymanavorvac eghel mez haytni atomakayanneri (Chernobil, Fukusima) vtarnery։ Ev uraxali e ayn phasty, vor ays arajyntacum irenc nerdrumn unen naev hay inzhener-gitnakannery: i dems Manuk Navasardyani։

Kisvir ays nyutov:
depi ver