ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+13 °C, +9 °C ... +21 °C Vaghy:+23 °C
Errord uzhi bacarman orenqy
21:04, 28.10.2016
5521 | 0

heghinak: Rafayel Ishxanyan
aghbyur: «Vorn e mer tchanaparhy» , «Mashtoc» 1989 t․

Karcum em: kyanqum mardu glxavor npataky katarelagorcveln e։ Barelavvely։ Vatic depi lavy gnaly։ Ayl xosqov: phoxvely depi kataryaly։ Ayn karciqin em, vor amen mi azgi npatakn el da petq e lini։ Manavand mer hay azginy։ Mer ancyali sxalnery gitakcel ev aveli u aveli ansxal darnal։

Asum en Stephan Zoryani verjin xosqy mahvanic araj eghel e ir zhoghovrdin nra tvac gnahatakany «primitiv azg» ։

Mer zhoghovrdi u nra ghekavarneri mi zgali masi qaghaqakan mtacoghutyuny, xostovanenq, iroq, parzunak e eghel։ Orinak, mezanum hayrenasirutyun e hamarvum mahmedakannerin, masnavorapes turqerin hayhoyely, egherni masin shat xosely, turqeri vayrag lineln anyndhat hishecnely։ Ancyali gorcichneric amenahayrenasernern en hamarvum turqerin shat hayhoyacnery, turq spanoghnery։ Noraguyn shrjani hayrenasernern en hamarvum Evropayum turqakan despanneri ahabekichnery։ Anshusht, bolor hayery che, vor ayspes en mtacum, bayc sa mer mej ishxogh mi tramadrutyun e։ Sa hogebanakan dzogh e, vori myus cayry evropamolutyunn e eghel։ Hamalsarani naxkin kusqartughary 1985 t. asac, «Hayeri hayrenasirutyun nshanakum e rusasirutyun ev turqatyacutyun» ։

Mer patmutyan verjin shrjanum mer shat groghner, banasteghcner mez: hayeris Turqiayi tvac ahavor vnasnery nerkayacnelov, turqerin hayhoyelov pharabanum ein rusnerin։ Hayoc egherni masin mi sharq gorceri heghinak H․ Shirazy Sevana litchy gavat er dardznum, xphum Masis sarin, xmum rus zhoghovrdi kenacy։ Nman tramadrutyunner artahaytel en naev shat urishner: X․ Dashtency, M․ Galshoyany, S․ Kaputikyany, S. Xanzadyany, H․ Sahyany ev ayln, Rusabanutyuny hay grakanutyan mej galis e X․ Abovyanic (guce aveli vagh shrjanic) ։ Inchu em grakanutyuny mej berum։ Vorovhetev mer patmakan mi dzhbaxtutyunn el eghel e ayn, vor mer qaghaqakan ghekavarneric shatery eghel en ev en groghner։ Gegharvestakan grakanutyuny (Raffi, Patkanyan, Aharonyan ev ayln) shat koghmerov mez hamar eghel e qaghaqakanutyun, qaghaqakan cragir։ Sa iroq, dzhbaxtutyan e։

Z․ Balayany, vor hayeren chi grum (nra hayeren tpvac brlor grqery targmanutyun en ruserenic), amen aritov bacakanchum e: «Mah turqerin» ։ Nra «Ojax» kochvogh girqy nvirvac e rusnerin hatchoyanalun, nranc panislamizmov vaxecnelun ev turqerin u adrbejancinerin hayhoyelun․ «tchakatagiry mez pargevel e mer hyusisayin harevanin: rus mec zhoghovrdin։ Tchakatagiry mez zhptacel e naev nranov, vor Hoktemberyan mec heghaphoxutyan shnorhiv phrkvec Arevelyan Hayastany․․․ Erku zhoghovurdnern el (rusnern u hayery ― R. I.) unecel en mek yndhanur tshnami։ Tshnami, vorn ir hangistn e korcrel Arevelyan Hayastany Rusastani het mianalu pahic» ev ayln։

Verjers hakaturqakan martakan hodvacnery shatacel en mer mamulum: Hayastani te Sphyurqi, ayd vogov grvac nor grqern el shat en։ Meznic shateri ugheghum mexvac e «Turqian mer mshtakan tshnamin e, Rusastany: mshtakan barekamy» banadzevy։

Parz e, hogebanoren mer hakaturqakan martakan kecvacqy henvac e mer tikunqum rusakan hzorutyan gitakcman vra։ Turqern u adrbejancinery (ete hashvi arnenq naev haravayin Adrbejany) aysor shurj 65 milion en, hayers amboghj ashxarhum 6 kam amenashaty 7 milion։ Turqiayi banaky yst razmakan teghekatuneri amenahzorn e evropakan voch komunistakan erkrneri banakneri mej, menq: hayers banak arhasarak chunenq, Turqian kazmakerpvac petutyun e, isk menq iskakan imastov petutyun chunenq։ Erb turqeri dem bruncq enq taphaharum, vorn e mer henarany։ Parz e: Rusastany, masamb el Arevmutqy։

Aha sa e errord uzhy։ Erkrord uzhy mer harevannern en։ Erb ushadir nayum enq verjin mot 300 tarva hayeris qaghaqakan patmutyany, tesnum enq, vor grete misht (mek, erku bacarutyamb) ayn henvac e eghel errord uzhin apavinelu gaghaphari vra։ Ayn, inch aysor anvanum enq Hay azgayin azatagrakan sharzhum, mec masamb apavinel e errord uzhin։ Menq mer azatagrakan cragrery kazmelis glxavor teghy tvel enq errord uzhin: Arevmutqin ev Rusastanin։

Der 16-rd darum Miqayel katoghikosi handznararutyamb Abgar Toxatecin meknec Italia։ Na Venetiki dozhi ev Hromi papi het banakcutyunner er varum huys unenalov, vor Hromy kam Venetiky kazaten «Surb Siony» (Hayastany) «anorenneric» ։ Hromy hayerin arajarkec katolikutyun yndunel։ Abgarn u ir vordin yndunecin ev xostacan, vor hayern arhasarak kyndunen։ Iharke, Hromy, Venetiky voch mi ognutyun el cuyc chtvecin Hayastanin ev inchu petq e cuyc tayin u manavand chein el karogh cuyc tal։ Abgar Dpiri ayd «azatagrakan» araqelutyuny mi tghayakan dzernarkum er, qaghaqakan angragitutyun։

Bayc, iharke, amenabnoroshy Israyel Orin e (1659 —1711) ։ Germaniayum na hamozum er mi phoqrik ishxanutyan (Pfalci) tirakalin ir zorqov gal Hayastan, paterazmel Parskastani, naev Turqiayi dem, Hayastann azatagrel u verakangnel hayoc tagavorutyuny։ Uremn, Hrenosi aphic germanaci ishxany ir phoqrativ zorqov (jokatov) piti ancner Evropayi kesy, Rusastany, Kovkasy, hasner parsic sahmany, krver Parskastani dem, haghter nran, Hayastani tagavorutyuny verakangner u noric gnar Germania։ Aysqan cicagheli e eghel errord uzhin apavinelu skzbnakan shrjani mer qaghaqakan gorcuneutyan pharabanvac drvagneric meky։ Ev aysor kan patmabanner, vor Israyel Orun mec qaghaqakan gorcich en hrchakum։

Ayd Orin, erb tesav, vor Pfalci ishxanic ban chi durs galis, sksec qcnel Rusastani kaysr Petros Arajinin։ Ays angam el Orin rusnerin er kanchum, vor gan Parskastanin u Turqiayin jaxjaxen, hayoc tagavorutyuny verakangnen։ Parz e, vor Petrosy Israyel Orii kam nman mi urishi xosqov che, vor petq e gorc skser։ Rusakan petutyunn uner ir shahery, ir nvatchoghakan cragrery։ Ayn zhamanak Haravayin Kovkasi u Hayastani herty der cher hasel ev Orii asacov che, vor Rusastann ir cragrery petq e phoxer։ Israyel Orii amboghj gorcuneutyan ardyunqn ayn eghav, vor na ir erku zavaknerin tarav Peterburg, rusakan krtutyan tvec, ev aydpes nranq rusacan։

Zarmanum es Orii ev voch miayn nra miamtutyan vra, inchu petq e Rusastany paterazmi, aryun taphi hayoc tagavorutyuny verakangnelu hamar։

Kardacel em, vor Petros Arajini qaghaqakan ktakum ka ayspisi mitq hayerin petq e vochnchacnel mahmedakanneri mijocov։ Ardyoq Israyel Orin chi nershnchel rus kaysrin ays mitqy, hayoc tagavorutyan verakangnman masin xoselov, parz e, vor ashxarhi nvatchumn sksac Rusastanin bnav petq cher ir tchanaparhin unenal inch-or xangarich hayoc tagavorutyun։ Na Arevelqy ir hamar er nvatchum ev voch te hayeri kam mek urishi։

Ayspes sksvec hayeri rusakan koghmnoroshumy, aveli stuyg: hayeri qaghaqakan kyanqum Rusastany ibrev glxavor errord uzh tchanachely։ Iharke, Arevmtyan Evropan, arhasarak Arevmutqy hayeris patkeracumnerum nuynpes errord uzhi masn er kazmum, bayc glxavory dardzav Rusastany։ Ayn astitchan, vor hay lragrutyan arqan: Grigor Arcrunin haytararec. «Menq: hayers qaghaqakanapes rus enq» ։ Orii zhamanaknerum er Davit-Beky։ Sa mez nerkayanum e vorpes ayn zhamanaki hamar hasun qaghaqakan gorcich, na dashnakcec Vrastani ev P arskastani het, bayc chapavinec nranc vorpes errord uzhi։ Davit Beki gorcuneutyuny arhasarak bacarik e ev aveli mec ushadrutyan arzhani։

18-rd dari 70֊akan tvakannerin hndkahay gorcichnery (hatkapes Shahamiryannery) hayeri azatagrutyan hamar vorpes errord uzh arajarkum ein Vrac tagavorutyuny։ Bayc sa akntartayin pah er։ Errord uzhi mej glxavor dery mnac Rolsastanin։ Ancyal daraskzbin Rusastani hayoc arajnord Hovseph Arghutyany Haravayin Kovkas mtnogh rusakan zorqi arajapahikn er, nuyn dery 1827— 28 tt, rus ֊parskakan paterazmi zhamanak katarum er Nerses Ashtarakecin։ Ayd zhamanak el sksecin hay kamavorakan jokatner kazmakerpel rusakan banaki hamar ev dranic heto amen angam, erb Rusastany krvi mej er mtnum mahmedakan petutyunneri dem, hay kamavorakan xmber ein kazmvum ev kcvum rusakan banakin։ Nersesy skzbum aynqan miamit er, vor huys uner, te Rusastany petq e verakangni hayoc petakanutyuny։ Ayd huysn unein shat hayer, naev: X. Abovyany։ Rusastany Erevany graveluc heto dzevi hamar steghcec Haykakan marz, heto mi erku taruc veracrec, Nersesin aqsorec։ Tesnelov, vor Rusastany hayoc petakanutyan masin lsel chi uzum, Nerses Ashtarakecin sksec qcnel rusnerin ev dardzav katoghikos։ Isk Erevany nvatchac Paskevichy rusac tagavorin namakov bacatrum er, te inchpes petq e xeghtchacnel hayerin։

X. Abovyany orhnec «en shaty, vor rsi orhnac voty Hayoc lis ashxarhy mtav» ։

1878 t, San֊Stefanoyi paymanagri 16֊rd hoghvacy naxatesum er errord uzhi mijamtutyun Turqiayi gorcerin, ibr hanun hayeri։ Nman mi ban er Berlini vehazhoghovi sahmanac 61-rd hodvacy։ Aydpes skizb arav Haykakan harcy, vori eutyuny errord uzhi mijamtutyunn er Turqiayi gorcerin ibr hanun hayeri ev vori vaxtchany eghav Arevmtahayastani liakatar hayazrkumy։

Hay heghaphoxakan kusakcutyunnern el irenc huysy, apaveny dnum ein errord uzhi: Rusastani ev Evropayi vra։ Angam irenc anunnery nranq ruserenic ein yndorinakum։ Hnchaky Gerceni ruseren «Kolokol» terti anvan hayeren targmanutyunn e, Hay heghaphoxakan dashnakcutyun anuny rusakan «Soyuz ruskix revolyucionerov» kazmakerputyan baraci targmanutyunn e։

Ays kusakcutyunneri gorcuneutyan glxavor npataky Turqiayum haykakan zinvac sharzhumner kazmakerpeln er hayeri kotoracnerov: Evropayi ushadrutyuny depi Hayastan dardznelu npatakov։ Aysinqn nranc xelqn u mitqy errord uzhi hravirumn er։

Mezanum errord uzhin apavinelu mtaynutyuny zugordvum er nuynqan tghayamit cragrerov։ Gravum en Turqiayi banky, sparnum paytecnel, rumb en patrastum, vor Turqiayi sultanin spanen ev nman baner։ Amen kerp uzum en errord uzhi ushadrutyuny hravirel hayeri vra։

Iharke, kayin mardik, vovqer errord uzhin apavinelov, Turqiayi dem gorcoghutyunner katarely hayeri hamar korcanarar ein hamarum։ Orinak, M. Ormanyany, vori miruqy phetecin errord uzhi sirahar heghaphoxakannery։ Av. Isahakyann ir husherum grum e, vor errord uzhin apavinac hay heghaphoxakan sharzhmany dem e eghel naev Gh․ Alishany. «Petq che grgrel turqeri mongholakan aryuny» ։ Bayc sranq anhatner ein, voronc arhamarhum er amboxy vorpes turqaserneri։

Erb errord uzhy kam nra baghadrichneric voreve meky mez vochnchov cher ognum ev hayoc harcy ogtagorcum er miayn ir shaheri hamar, zayranum einq, hayhoyum Evropayin el, Rusastanin el, bayc dardzyal huysners dnum miayn nranc vra։ Urish kerp Hayastani azatagrum cheinq patkeracnum։ nuynisk Bulghariayin el enq apavinel ibrev errord uzhi։

Dashnakcutyuny tesnelov, vor carizmic ogut chka, mi zhamanak xrovec Rusastanic, hakacarakan u hakarusakan kecvacq yndunec, turqeri het barekamanalu phordzer arec, isk 1914 t. Turqiayin aspetakan xosq tvec rus֊turqakan paterazmi depqum mnal chezoq։ Bayc bavakan er, vor rus֊turqakan sahmannerum sksein vorotal tndanotnery, nuyn dashnakcutyuny hogov ev marmnov krkin lcvec rusakan kaysrutyan saylin։

1914 t, erkrord kesin hayutyuny cncum er, asum ein. «Rusastany arag khaghti mahamerdz Turqiayin mer daravor tshnamun ev hayoc harcy klucvi» ։ Ayd ergchaxmbin masnakcum ein grete bolor hay mtavorakannery, nuynisk aynpisi mardik, inchpisiq en H. Tumanyany, A. Shirvanzaden։

Ayd zhamanak el kayin lurj gorcichner, voronq ktrakanapes dem ein rusakan banaki kazmum hay kamavorakan xmber kazmelu gaghapharin։ Drancic er Aram Manukyany ev arhasarak dashnakcutyan Vani xumby։ Bayc nranc xosqn el mnac anapatum hnchogh dzayn։ H. Qajaznunin Vanic veradarnalov Tiflis, dashnakcakan byuroyum haytnec, vor Vani xumby dem e kamavorakan sharzhmany, inqn el ktrakanapes dem er artahaytvum, vor hayery Rusastani koghmic hatuk jokatnerov krven Turqiayi dem։ Na yndharvec bzhishk Zavrievi het, vory errord uzhin votov-glxov apavinelu mecaguyn aspetn er։ Bayc heto inqy: Qajaznunin el dardzav kamavorakan xmberi erandun kazmakerpichneric meky։

Arajin hamashxarhayin paterazmi zhamanak errord uzhin mer apavinely ir gagatnaketin hasav, ev mer korustnern el irenc gagatnaketin hasan, motecanq liovin bnajnjvelu ezrin։

Ays ktor Hayastann el phrkec meky, vor heratesoren bacarum er errord uzhin apavinely ev ays ktor hoghy pahec u hayoc nor petutyun steghcec aranc voreve errord uzhi։

Xosqn, anshusht, Aram Manukyani masin e։

Aysor, erb andradarnum enq ayn oreri depqerin, nkatum enq, vor der 1915 tvic, guce aveli araj hayoc qaghaqakan kyanqum gcagrvum ein erku harkadir ughghutyunner, meky errord uzhin, glxavorapes Rusastanin anverapahoren apavineln er: Turqian mshtakan tshnami tchanachelov, sa kareli e kochel zavrievyan kam andranikyan gic (hishenq, vor Andraniky nuynisk chyndunec aranc Rusastani steghcvac Hayastani hanrapetutyuny), myusy errord uzhy bacarogh ev sephakan uzhery hashvi arnelov harevanneri het erkxosutyan mej mtnelu mtaynutyunn er, sa el guce kareli e anvanel aramyan gic։

Iharke, ays verjin gicy cher merzhum artaqin voreve ognutyun, ete liner aydpisin։ Aramy nuynisk bolshevikyan Moskvayic voreve ognutyun stanalu dem cher, bayc cher apavinum voreve artaqin uzhi, ir cragrery kazmum er miayn hayoc azgayin uzhy nkati unenalov «inch vor e, sa e» skzbunqov։ Hishecnem errord uzhin chapavinelu masin Arami haytni asuytneric meky. «Hayerov voch voq chi hetaqrqrvum: shoshapheli ognutyun hascnelu mtqov։ Dra hakaraky, ka davadrakan verabermunq։ Menak enq ev petq e apavinenq miayn mer uzherin» ։

Hayeris mej ayn zhamanak el, hima el bacardzakoren gerishxoghy eghel e zavrieva֊andranikyan gicy։ 1918 t. mayisin Turqian Kovkasyan ereq azgeric pahanjum er anjatum Rusastanic ev ankax petutyunneri hrchakum։ Vracinern u adrbejancinery hamadzayn ein, hayery (naev dashnakcutyuny) ktrakanapes dem ein: seymum hakarak vracineri ev adrbejancineri qvearkecin Rusastanic anjatvelu ev ankax darnalu dem։ Sa haytni phast e։ Inchu։ Vorovhetev hayern irenc chein patkeracnum errord uzhic, tvyal depqum Rusastanic anjat։ Hayoc aryan mej er mtel errord uzhin apavinelu bnazdy։ Aydpisin ein ev dashnakcakan Tiflisi byuron, ev nuyn qaghaqum nstac Hayoc azgayin xorhurdy։ Nranq angam irenc nstavayry Hayastany chein yntrel: ayn astitchn chein vstahum hayoc azgayin uzhin։ Dra mi nerkayacucichn el zoravar T. Nazarbekovn er, vor rusakan banakum eghac zhamanak misht hardzakman hramanner er talis, haykakakan banaki hramanatar darnalov: anyndhat nahanji hramanner er talis։ Ete Tiflisi azgayin xorhrdin ev Andraniki u Nazarbekovi nmannerin mnar, turqery Erevann el kgravein ev Hayastann arhasarak kjnjver erkri eresic։

Bayc Erevanum arden kar hayoc ankax petutyun Aram Manukyani glxavorutyamb։ Na el hakarak azgayin xorhrdi u Nazarbekovi shtabi voroshman: miayn haykakan uzherov Sardarapatum ev Aparanum hantchareghoren kazmakerpec arden goyutyun unecogh hayoc nor petutyan pashtpanutyuny ev apa banakcutyunneri mej mtav turqeri het։ Ev anyndhat kotorvogh u anverj phaxchogh hayery verjapes haghtecin։ Arajin angam hayeri araj nahanjec turqakan zorqy (bayc hayery moracel en mer ayd araqin u baxtorosh haghtanaky kazmakerpoghin, mecarum en partvacnerin) ։ Ayspes, hayeri ays mecaguyn haghtanaky eghav aranc errord uzhi։ Aha mer dasy։ Erb Vrastann u Adrbejany mayisi 26֊in u 27-in Tiflisum u Baqvum ankaxutyun hrchakecin, Hayoc azgayin xorhurdn el ughghaki stipvac ir porty ktrec errord uzhic (Rusastanic) u tekuz Hayastanic durs: Tiflisum hrchakec Hayastani ankaxutyuny։ Da mayisi 28֊n er։ Dashnakcakannery (erevi voch bolor) heto haskacan ayd orva tchakatagrakanoren karevor linely hayoc kyanqum։ Teev naxqan ayd Erevanum hayoc petutyun kar, bayc mayisi 28֊y da vaveracrec, manavand ayd ory hay ghekavarnery verjapes azatvecin errord uzhin apavinelu haykakan bnazdic, irenc menak zgacin mer harevanneri, hatkapes Turqiayi dem handiman։

S. Vracyann ir husherum grum e, vor der 1917 t. phetrvarin heghaphoxutyan zhamanak hayery ankaxutyan patrast chein։ Vracinery liovin patrast ein, adrbejancinery patrast ein masamb, hayery: bolorovin։ Menq ankaxutyan patrast cheinq naev 1917 t. verjin u 18-i skzbnerin, erb rusakan banaky lqum er turqakan razmatchakaty, heranum Hayastanic։ Kovkasi rusakan phoxarqa Voroncov-Dashkovi pnaknery lizac ev hayoc kamavorakan sharzhumy kazmakerpac paronnery, bzhishk Zavrievi glxavorutyamb shshmel ein: rusnery gnum en, inch piti anenq։

Naxqan ayd: 1915 t. rusakan banaki ev hay kamavorakan gnderi achqi araj arevmtahayutyuny mortvec։ Mek– erku qurd haykakan mi amboghj gyugh ein kotorum։ Rusakan hzor banaky ev zinavar hay kamavornery rusakan qaylerger ein ergum u xorovac ein anush anum ev maty matin chxphecin brnabarvogh u mortvogh hayutyuny phrkelu hamar։ Ur eiq, hay fidayiner, ur eir, qaj Andranik, ur eiq heros kamavorner։ Ayd koghmerum turqakan banak chkar, 1914-i dektemberin Sarighamishi mot jaxjaxvac er, ete hay zoragndery gnayin hayerin ognelu, shat shatery kphrkvein։ Teghic chsharzhvecin, qani vor aranc errord uzhi, aysinqn rusakan banaki, irenc chein patkeracnum։ Isk carakan banaky spasum er, vor Hayastany darna aranc hayeri, inchpes ev cragrel ein։

Ur eir, bzhishk Zavriev, cari pnakalez, hay kamavorutyan heghinak, turqeri dem hoxortacogh, turqeri grgrich։ Rusaxos dashnakcakanneri mej errord uzhin votogh– glxov nvirvelu xoshoraguyn demqn ayd Zavrievn er, vori nmannery hima el kan mer mej։

1918 t. mayisi 28-ic heto hayoc azgayin xorhurdy verjapes barehatchec Erevan gal։ Dashnakcutyuny dardzav petakan kusakcutyun։ Ev karces sksec haskanal errord azhi bacarman orenqi phrkarar dery։ Bayc da tevec minchev Sevri dashnagri zhamanaknery։ 1920 t. amrany hnaravorutyun kar qemalakan Turqiayi het haraberutyunneri mej mtnel, Qemalin da shat er petq, qani vor teghy negh er։ Qemaly hamadzayn er Karsi marzy chpahanjel ev Vani vilayetic el inch-or ban tal Hayastanin։ Bayc errord uzhin apavinelu cavy dardzyal mtel er hay ghekavarneri mej։ Hayastani varchapet bzhishk Hamo Ohanjanyany Sevri dashnagirn er dzerqin taphaharum, dra sahmannerov Hayastan pahanjum Turqiayic։ Ays angam huysy Arevmutqi vra er։ Chnayac Anglian asum er, vor ir navery Ararat bardzranal chen karogh, Fransian ir gorcerov er zbaghvac (orpeszi heto davadrabar Kilikian Turqiayin nviri), hay ghekavarnery huysy drac ayd petutyunneri vra, chein haskanum, vor Sevri dashnagiry hayeris hamar mi tghti ktor e։

Aramy chkar։ Qemaly, Hayastani koghmic ardzaganq chgtnelov, dashnakcec bolshevikyan Rusastani het, ev ayd erkusy Hayastany irar mej bazhanecin, Hayastani hanrapetutyuny merav։ Arevmtyan erkrnery maty matin chxphecin։ Isk Lozani zhoghovum hayeri patgamavorutyuny brnabarvac u ardzakvac boghoqarku knoj er nman։ Voch mi pashtpan chuner։ Sa el errord uzhin apavinelu ardyunqneric mi urishn er։

Partutyun bary vat bar e, voch voq chi sirum։ Erb es asum em, vor mer azatagrakan sharzhumy partvec, da im barekamnerin dur chi galis։ Indz el dur chi dalis։ Bayc da bacardzak phast e։ Menq partvecinq։

19-rd dari erkrord kesin sksvac hayoc azgayin֊azatagrakan sharzhman npatakn er azatagrel Arevmtahayastany, aveli stuyg Turqiayi hayashat vec vilayetnerum barephoxumner anel, hastatel haykakan inqnavarutyun։ Ays npataky chkatarvec։ Avelin, Arevmtahayastany kam hayashat vec vilayetnery liovin zrkvecin hayutyunic, Kilikian, Phoqr Hayqy ev Turqiayi ishxanutyan tak gtnvogh haykakan ayl vayrern el hayazrkvecin, Rusastani ishxanutyan tak gtnvogh Surmalun ev Karsi marzn el ancan Turqiayin ev nuynpes hayazrkvecin։

Sa partutyun e, ayn el xaytarak partutyun։ Ev ayd partutyan glxavor pattchary errord uzhin mer apavineln er։ Ete menq bacareinq amen tesak errord uzh ev mer cragrery karuceinq hay azgayin eghac uzhy hashvi arnelov u yst ayd uzhi sharzhvelov, menq ayspisi xaytarak partutyun cheinq kri։

Mer patmabannery, voronc himnakan gorcy ays 70 tarum eghel e staxosutyuny, lrum en mer ays ahavor partutyan masin։ Isk sa shat vnasakar e, azgin teghyak chen pahum ir partutyan masin, chen asum dra pattcharnery։ Petq e asel, vorpeszi ir gorcac sxalnery azgy chkrkni։ Ayn azgy, vorn ir patmutyan dasery chi sertum ev sxalnery krknum e, apaga chuni։

Mer glxavor haghtanaky 1918 t. mayisin eghav aranc voreve errord uzhi ognutyan։ Erkrord karevor haghtanaky 1920 — 21 tt. Zangezurum (Nzhdehi glxavorutyamb) dardzyal voreve errord uzhi ognutyan eghav։ Aranc errord uzhi menq haghtel enq, errord uzhin apavinelov misht partvel enq։

Mer patmabannery, komunist ev voch komunist qaghaqakan gorcichnery hay zhoghovrdin anyndhat nershnchel en, vor na aranc Rusastani aprel chi karogh, vor Rusastany hayeri phrkichn e u nman baner։ Aysinqn: anyndhat mez nershnchel en, vor aranc errord uzhi goyutyun unenal chenq karogh, petq e liovin apavinenq ayd errord uzhin։

Sa xoracrec 600 tari, guce 900 tari (Anii ankumic hashvac) aranc petakanutyan mnacac hayeri dzerq berac strkamtutyuny։ Aynqan xoracrec, vor hayeri inqnarusacumy sarsapheli chapheri hasav. Hayastani mtavorakanutyan mec masn aysor rusagir ev rusaxos e, tasnyak hazaravor hay yntaniqner, Hayastanum aprelov, ruseren en xosum, Hayastanum rusakan dproc hatchaxogh hay erexaneri tivy motenum e 100 hazari։ Hayastani nerqin gorcavarutyan 90 tokosic avelin ruseren e։ El chem xosum Hyusisayin Kovkasi, Rostovi ev Rusastani ayl vayreri hayeri masin, voronq chqvecin ashxarhic aranc egherni, inqnarusacmamb։ Aysor, Hayastany zgalioren rusacel e ev sharzhvum e depi liakatar rusacum։ Ayspes vor gnanq, kverananq։ Aha errord uzhin apavinelu mi ayl ardyunqy։

Errord uzhin apavinelu gaghaphary ev mitumy jlatum en hay zhoghovrdi nerqin uzhery, dardznum nran strkahatch, mercnum nra dimadroghakanutyuny, spanum goyatevelu kamqy։

Hima el mej en gcel panislamizmi ev panturqizmi xrtvilaknery, vorpeszi menq: hayers aveli amur kapvenq Rusastani saylin։ Errord uzhin apavinelu aspetnery mez asum en: ete Rusastany chlini, panislamizmy ev panturqizmy mez kuten։ Hima es chem uzum yndardzakvel ev xosel panislamizmi ev panturqizmi irakan eutyan shurjy, cuyc tal, vor drancov hayerin anyndhat vaxecnogh mer gorcichnery arnvazn tget en։

Azgayin petakanutyun chunecogh amen mi zhoghovrdi azgayin sharzhman glxavor npataky ir petakanutyuny, aysinqn ankaxutyuny verakangneln e kam dzerq berely։ Sa veraberum e naev hayerin։ Ete mer mej chka azatutyan dzgtumy, datapartvac enq korsti։ Bayc, karcum em, ka inch-or chaphov։

Sakayn ankax Hayastani cnundy kaxvac e mijazgayin harmar iradrutyunic ev manavand ayn banic, te vorqanov e hay azgy patrast dran։ Asaci, vor 1917-in, minchev 18֊i mayis, menq patrast cheinq dran։ Hima el patrast chenq, qani vor mer bun goyutyunn angam menq azgovin paymanavorum enq errord uzhov։

1917 t. verjeric, erb rusakan banaky heranum er Hayastanic, Zavrievy ev zavrievakannery cnkachoq aghersum ein rusnerin chgnal, qani vor Hayastann aranc Rusastani chein patkeracnum։ Bayc nranc lsogh cheghav։ Che vor qaghaqakan depqerr karogh en arajikayum el aynpes zarganal (mec ashxarh e), vor rusakan banaky Hayastanic herana։ Da voch voq bacarel chi karogh։ Ayn zhamanak errord uzhi mer aspetnery: Z․ Balayan, H. Simonyan, A․ Hovhannisyan, S․ Kapoltikyan, S. Poghosyan ev ayln, ete cnkachoq aghachen rusnerin: mi gnaceq, eghbayrner, nranc voch voq chi lsi։ Voreve errord uzh hayeri kamqov erbeve chi sharzhvel ev chi sharzhvi։ Na ir cragrern u shahern uni։ Ayd menq enq hnarel, te rusnery mez phrkel en։ Rusnery erb lsum en ayd bany, zarmanum en. «Menq erb enq dzez phrkel, inchu petq e phrkeinq» ։ Evropan el geghecik xosqer kasi hayeri hascein, bayc razmakan uzhov erbeve chi ognel ev chi ogni (ete shah chuni) ։

Ev ayspes, ete rusakan banaky herana Hayastanic, menq ays 29 hazar qarakusi kilometri vra havaqvac ereq milion hayers dem handiman mnalu enq mi qani tasnyak milioni hasnogh mer hing xoshor harevanneri: turqeri, parsikneri, qrderi, vracineri, adrbejancineri het։

Errord uzhi bacarman orenqn ayn e, vor menq henc hima ev misht mez patkeracnenq menak ays hing harevanneri dem handiman։ Ete aydpes patkeracnenq, shat ban kphoxvi mezanum, mer harevanneri het anmijakanoren, erkusteq xaghaghutyan ezrer gtnelu masin kmtacenq ev voch te anptugh hayhoyanqner kteghanq nranc hascein։ Ev kpatrastvenq azgayin petutyun unenalun։ Patrast klinenq։ Krknem, vor errord uzhi bacarumy chi bacarum dashnakic unenaly։ Dashnakicy na e, um shahery meri het tekuz inch-or zhamanakov hamynknum en, ev dashnakic kunenanq ayn depqum, ete menq inqnuruyn uzh linenq։ Bayc dashnakcin chen apavinum, nra uzhi vra cragrer chen karucum, dashnakicy ognakan e։ Vorqan menq shat tchortananq Rusastanin, aynqan na mez chi hargi։ Erb chtchortananq, mez khargi։

Minchder menq, inchpes asaci, azgovin, mer mtqum, mer bnazdov chenq karoghanum bacarel errord uzhy, apavinum enq nran, mer harevannerin hayhoyum enq, mer cragrery kazmum henc ayd uzhi vra huys dnelov։ Sa veraberum e naev Hayastanum steghcvac voch pashtonakan kazmakerputyunnerin ev hay azgayin kusakcutyunnerin։

Xndrem: dashnakcutyuny, aysor ir amboghj gorcuneutyunn araj e tanum errord uzhin apavinac։ Nra ghekavarneric meky: paron Saruxanyany im kardacac mi harcazruycum haytararel e, vor hayoc hogheri partatery Xorhrdayin Miutyunn e, aysinqn: Rusastany (krknem, vor Rusastany erbeq mitq chi unecel ev aysor el mitq chuni hayerin veradardznel nranc patmakan hoghery) ։ nuyn dashnakcutyunn e, vor mi ayl errord uzhi: Arevmutqi petutyunneri u MAK֊i drnern e cecum, vor tchanachen hayeri ceghaspanutyuny (isk da anogut, parap zbaghmunq e) ։

Dashnakcakan mi ghekavari het zrucum ei։ Asac.

— Voch, Turqiayi het erkxosutyunn animast e ev hancavor։ Turqian mer verabermamb mi npatak uni vochnchacnel։

— Ays depqum dzer cragrum inchu eq dzer npataky hamarum Miacyal ankax Hayastany, ete karcum eq, vor ankax Hayastan Turqiayi harevanutyamb goyutyun unenal chi karogh։

— Voreve errord uzh mez petq e satar lini։ Orinak, Rusastany։

— Bayc duq inchu eq karcum, vor Rusastany khandurzhi ankax Hayastan ev der ksatari nran։

— Urish elq chunenq։ Heto mer arajin gorcy mer hoghery vercnely petq e lini։

— Bayc ashxarhum amen inch phoxvum e, aystegh hromeaciner kayin, gnacin, byuzandaciner kayin, gnacin։ Che vor hnaravor e, vor mi or el Rusastany gna Kovkasic։ Inch piti anenq։

— Urish hovanavor kgtnenq։

— Um։ Patasxan chka։

— Ev inchu eq karcum, vor Rusastany kam mi urishy Turqiayic petq e mer hoghery xli u ta mez։ Sa vov e dzez sovorecrel։ Harcreq Rusastanin, teseq inch e asum։

— Mievnuyn e, menq aranc voreve hzor petutyan ognutyan chenq goyatevi, vochnchi chenq hasni։

— Ete ays hoghum menq turqeri harevanutyamb inqnuruyn aprel chenq karogh, uremn petq e amboghj hayutyuny patrast lini rusneri het ir hayreniqy lqelu։ Aha te duq inch eq qarozum։ Es karcum em, menq petq e mtacenq ays shrjapatum Hayastany pahelu, voch te ayn verjnakanapes qandelu masin։

Motavorapes dashnakcutyan nman e mtacum Erevani «Hay dat» kazmakerputyuny։ Der avelin, ete dashnakcutyuny karevor tegh e talis hayoc lezvi u hay dproci pashtpanutyany, hay nor serndi haykakan krtutyany, «Hay daty» lezvi, azgayin krtutyan, hayaxosutyan, hayagrutyan, aysinqn mer bun goyutyan harcy ankarevor e hamarum (vka nranc amsagiry), miayn: hogher, hogher։ Erevi karcum en hogher goralov, pahanjelov, inch-or meky (Rusastany kam Arevmutqy) hayerin hogh kta, u chen mtacum, vor minchev irenq hogh en uzum, arhamarhelov mer lezun u dprocy, Hayastann u hay azgy karogh en ucanal, veranal, u ayd depqum ete Hayastan chlini, hogheri inch miavorum piti katarvi։

Baci dranic, «Hay daty» naev hayeri nor tshnaminer e voronum, ays angam el maty drel e hreaneri vra։ Ereq tchakatov e «krvum» : panturqizmi, panislamizmi ev sionizmi dem, iharke, Rusastanin apavinelov։ U teev Rusastany asel u asum e, vor inqy panturqizmi ev panislamizmi dem krvelu mitq chuni, isk sionizmi het hashtvelu qayler e anum, mer «Hay daty» ir nuyn gicn e tanum, «krvum» e ayd ereq uzheri dem։ Aystegh e, vor harmar e galis Jivanol xosqy: «Xelqi asheceq» ։

Errord uzhin, ays depqum el Rusastanin en apavinum naev mer ramkavarnern u hnchakyannery։ Sranq el aranc Rusastani chen patkeracnum voreve tesak Hayastan։ Ays 50 — 60 tari e, inch nranc amboghj qaghaqakanutyuny henvac e Rusastanin marmnov u hogov nvirvac linelu mtaynutyan vra։

Errord uzhin en apavinum naev mer erevanyan ankaxakannery: Inqnoroshum miavorumy ev nranic anjatvacy․ nranc ghekavar, indz hamar shat sireli Paruyr Hayrikyani qaghaqakan cragrum karevor tegh e zbaghecnum Hayastani ankaxacman kapakcutyamb MAK֊i zorqer hravirely Hayastan։ Inqnoroshum miavorumy Erevanum cuycer e anum MAK-i droshov։ MAK֊i uzher, Evraxorhrdaran, aha Inqnoroshum miavorman apaven errord uzhery։

Mer ankaxakannery apavinelov arevmtyan errord uzhin: tshnamutyun unen Rusastani nkatmamb։ Karcum em, vor te Rusastani, te Arevmutqi nkatmamb tshnamanaly nuynpisi anmtutyun e, inchpisin vor dranc apavineln e։ Zarmanali e, inchu enq menq karcum, vor Arevmtyan voreve petutyun kam Rusastany mez petq e pashtpan u satar linen։ I nch himar mtaynutyun e sa։ Menq moranum enq, vor amen azg, amen petutyun, ir shahern uni, inchu petq e voreve petutyun ir shahery zohi hanun hayeri։ Voch mi xelaci petutyun aydpisi zohaberum chi ani։

Rusastanic hiastaphvum en u hayhoyum։ Bayc inchu eq huyser kapel, vov e dzez asel, te Rusastany hayeri phrkichn e։ Rusastany: inqy aydpisi ban chi asel։ Ayd duq eq hnarel, sireli hayrenakicner ev duq el huyser eq kapel Rusastani het u hima el hiastaphvum eq։ Petq e ardar linel, ays 300 tari e Rusastani ghekavarnery mez asum en: «Hayer, dzer ev mahmedakanneri vetcheri zhamanak menq dzez chenq pashtpanelu» ev gorcnakanoren el apacucum en irenc ayd dirqy։ Menq aneresi nman noric huys enq kapum, vor Rusastany verjapes mer koghmy kancni ynddem mer harevan mahmedakanneri։ Ev ays 300 tari e naev xratum enq rusnerin, te giteq mahmedakannery vatn en, naev dzez en tshnami, menq: hayers lavn enq, mez pashtpaneceq։ Hayery inchqan hodvacner, grqer en grel rusnerin hamozelu hamar, vor mez pashtpanen։ Misht anardyunq։ Rusakan petutyuny shat e phordzvac, ir shahery lav e haskanum, menq: anpetakan, mer petakan mtacoghutyuny korcrac hayers che, vor nran petq e sovorecnenq։ «Qemaly Leninin xabec», «Adrbejancinery kasharel en Kremlin», «Qaghbyuroyi andamneri kanayq kam xnaminery tatar en ev turq, dra hamar mez chen pashtpanum», — ayspisi thas, ughghaki txmar mtqer en arcarcum shat u shat hayer։ Voch, sireliner, Leniny shat lav giter Qemaln vov e, ev ir erkri shaheri tesaketic miangamayn tchisht qaghaqakanutyun er varum nran amen kerp ognelov, menq einq himar, vor 1920 t. lezu chgtanq Qemali het ev Karsy korcrinq։ Adrbejancinern el chen kasharel Kremlin, hangist egheq, Kremln ir gicn uni, ev da bnav hayerin hatkapes pashtpanogh gic che։ Ev mecaguyn himarutyun e tatar u turq kananc kam xnamineri het kapel hayeri koghmy chancnelu rusakan qaghaqakanutyuny։ Da 300 tarva patmutyun uni։ Inchu eq duq karcum, vor irenq: rusnery mer koghmy petq e pahen։ Inchu։ Sa inch anxelqutyun e։

Erb Nikolay Rizhkovy Hayastanum er, handipec hay mtavorakanutyan het։ Z. Balayany eluyt unecav ev krknec nuyn hin ergy: mahmedakannery, adrbejancinery, turqery shat vatn en, menq hayers shat lavn enq, mez pashtpaneq։ Paron Rizhkovy sastec nran. «Verjacreq, duq che, vor mez petq e sovorecneq, te menq inchpes petq e sharzhvenq, kam: vov e lav, vov: vat։ Menq mer aneliqy lav gitenq» ։ Ev na iravaci er։ Bayc Z. Balayanin da das cheghav։ 1989 t. Hayastani Geraguyn xorhrdi nstashrjanum ruseren ir eluyti mej, dardzyal rusnerin dimelov, nuyny krknec turqery vatn en, menq: lavy, ka panturqizm, rusner, mez pashtpaneq։ Ev iharke, dardzyal apardyun։

Mard amachum e։ Inchqan kareli e chxratvel։ Ayd mardik asum en: voch, du noric qonn es krknum։

Animast e naev Rusastani het tshnamanaly։ Rusastanin chapavinel, nra hzorutyan het cragrer u huyser chkapel bnav chi nshanakum tshnamanal։ Barekam linenq, bayc chapavinenq, votov-glxov chnvirvenq, mer phrkichy chhamarenq, inqners mez chrusacnenq, Hayastany verahayacnenq, inqnuruyn azg darnanq։ Ev giteq inch, rusnery mez ksksen hargel։

Shat hayer el neghacel en M. Gorbalovic, vor na Arcaxy Hayastanin chi talis։ Bayc ay sireli hayer, nra naxordneric vov e mez Arcax tvel Leniny, Staliny, Malenkovy, Xrolshchovy, Brezhnevy․․. vov։ Voch meky։ nshanakum e Arcaxy Aghrbejanic hanely ev Hayastanin miacnely Rusastani shaherin dem e, inchu eq hatkapes Gorbachovic neghanum, na der tuyl tvec azat Arcax pahanjel, «Arcax» komite kazmel, nra naxordnery da el chein tuyl talis։ Rusastani voreve ghekavar chi karogh hakarak gnal ir petutyan shaherin, haskananq verjapes։

Evraxorhrdarany։ Ayd zhoghovarany voroshum yndunec, vor eghel e haykakan ceghaspanutyuny։ Ev shat hayer cncutyan mej ein: Evraxorhurdy tchanachel e, vor turqery mez brnabarel en, mortel, qertel, voghj֊oghj tagher.. Isk Evraxorhurdy parz hashiv uner ev hayeri harcy dardzyal (ays el vorerord angam) vorpes manr dram ogtagorcec։ Arevmtaevropakan yndhanur shukayi andamnery chen uzum, vor hetamnac Turqian darna irenc miavorman andamy ev mej en gcum hayeri ceghaspanutyan harcy, te turqer, duq hayerin kotorel eq, yndhanur shukayum dzez hamar tegh chka։ Mer mecaguyn dzhbaxtutyuny charashahum en, isk menq tetevsolikabar cncum enq։

Arhasarak annpatak e hayeri ceghaspanutyan tchanachumy tarber petutyunneric u MAK֊ic pahanjely։ Asenq: bolor petutyunnery ev MAK֊y tchanachecin, vor mez mortotel en, heto ։ Mer miamit hayern asum en. «Heto mer hoghery ktan» ։ Ay sireliner, inch kap uni ceghaspanutyan tchanachumy hogheri het։ Orinak, Amerikayi karmramortneri ceghaspanutyuny tchanachvac e MAK֊i koghmic, ba inchu spitakamortnery chen heranum Amerikayic ev hoghery karmramortnerin chen talis։ Minchev erb petq e aysqan miamit mnanq։ Heto mtacel eq: um petq e tan hayoc hoghery։ Rusastanin (XSHM֊in) ։ Qich hogh uni Rusastany։ Heto Rusastany (XSHM-y) pashtonapes haytararel e, vor inqy Turqiayic hoghayin pahanj chuni։ Ev verjapes, ete Rusastany Turqiayic hayoc hoghery vercni, inchu eq karcum, vor Hayk. XSH-in kta։ Ete tvogh liner, ir grpanum gtnvogh Naxijevann u Arcaxy ktar։

Bayc es sheghveci mer ankaxakanneri harcic, Nranq erevi karcum en: ankaxutyun, ankaxutyun goralov, vankarkelov, Hayastany ankax kdardznen։ Nrancic shaterin erevi tvum e, te ankaxutyun barn el, dra gaghapharn el irenq en hnarer։ Karces mer Aram Nahapetic u nranic el araj minchev Aram Manukyan u nranic el heto hay lurj qaghaqakan gorcichnery azgayin ankaxutyan chen dzgtel։ An֊ka֊xu֊tyun goralov u grelov irenc terterum: irenq irenc hamar Hayastani varchapet en nshanakum u zhamanakavor karavarutyun։ Inchpes vor erexanery tun– tun en xaghum, aynpes el mer ankaxakannery ankaxutyun en xazum։ Ayd ameny voch mi kap chuni Hayastani irakan ankaxutyan het։

Axr, sireli ankaxakanner, ankaxutyuny, ayd barn anverj grelov u vankarkelov che, vor galis e։ Mer ankaxutyuny 1918-in inchpes ekav։ Aydpes el kga arajikayum։ Ankaxutyany petq e patrastvel, vor 18 tvi nman hankarcaki chganq։ Nax petq e azgy hogepes, ir mtacelakerpov, baroyapes inqnuruyn u ankax dardznel։ Dra hamar el petq e mer zhoghovrdi mtqic hanel errord uzhin apavinelu mtaynutyuny ev haraberutyunner hastatel, erkxosutyun sksel mer hing harevanneri het։ Anhrazhesht e Hay zhoghovrdin vstahecnel, vor inqy karogh e inqnuruyn goyatevel aranc errord uzhi apavinelu։ Petq e naev aysorva hamar amenakarevory: rusacogh Hayastany verahayacner isk ankaxakanneric shatery nuynisk hayeren storagrel chgiten, vomanq arhasarak hayeren chen grum, rusagir en ev ankaxutyun en gorum։

Nranq Mashtocyan Matenadarani, Mesrop Mashtoci ardzani araj havaqvum en u gorum: «Sxal e hayaxosutyan, hayagrutyan u haykakan krtutyan masin xosely, mez petq e ankaxutyun, ete ankaxutyun lini, mer bolor harcery klucven» ։ Shat lav, paronner, isk ete ayd ankaxutyuny 10 tarov kam 50 tarov, guce 60 tarov el ushana, inch, ankaxutyun goralov spasenq, vor Hayastany lriv rusana։ Mi ankaxakani asaci inchu ches hayeren storagrum։ Patasxanec. «Da inch karevor e, karevory ankaxutyunn e, ankaxutyun lini hayeren kstoragrem» ։ Uremn, minchev ankaxutyun hayers storagrenq ruseren» ։ «Inch ka vor» ։ Aha mer vorosh «ankaxakanneri» xelqi laphy։ Harcnum em: «Harevanis erexan ays tari dproc E gnalu, inch dproc gna: haykaka n, te: rusakan» ։ Asum e: «Da inch nshanakutyun uni, karevory ankaxutyunn e» ։

Ayspisineri gluxy chi mtnum, vor hayoc ankaxutyuny sksvum E hayeren greluc ev xoseluc, hay erexanerin miayn haykakan krtutyan taluc։ Sirelis, du inch ankaxakan es, vor ches azatvel otaragrutyunic։ Qo pahanjac ankaxutyuny erexanerin otaramtac dardzneln e, hayeri otar lezvov greln u xoseln E։ Da sut ankaxutyun e, petq che mez։

Na, vov ankaxutyan anunov xaphanum e mer janqery ughghvac bolor hay erexaneri liakatar azgayin krtutyunn apahovelu, Hayastani nerqin gorcavarutyuny 100 tokosov hayacnelu gorcin, na mer iskakan ankaxutyan moli hakarakordn e։

Mer amenaiskakan, amenamec ankaxakany eghel E Mesrop Mashtocy, vory mer petakanutyan ankman pahin mez gir u grakanutyun, haykakan dproc tvec, u drancov mer azgy: qaghaqakan ankaxutyuny korcrac, baroyapes ankax u inqnuruyn mnac shat darer։ Isk mer aysorva ankaxakannery Mashtoci ardzani dimac kangnac Mashtoc en merzhum, qani vor hayagrutyan u haykakan dproci dem nuynisk ankaxutyan anunic xosely nshanakum e krvel Mashtoci u nra mecaguyn gorci dem։

Verjapes, depi inqnuruyn u ankax azg mer tchanaparhy xaphan u xopan klini, ete menq chdarnanq mer qristoneakan havatin, voric azgi mecaguyn masy aysor zrkvac E։ Ete menq amen inch jananq anel aranc mer Ararichin apavinelu, kdzaxoghvenq։ Mer azgy pahel E ev kpahi Astvac, ete menq apavinenq nran։ Na erbeq eres chi dardznum meznic, menq enq nranic eres dardznum ev aydpes phordzanqneri mej ynknum։ Mez odi pes anhrazhesht E dardz depi qristoneutyun։ Apavinenq voch te voreve errord uzhi, ayl mer Ararichin u mer unecac ev unenaliq azgayin uzherin։

Ev ayspes, mer ankaxakannerr kamovin te akama liovin apavinum en errord uzhi: MAK, Evraxorhrdaran ev ayln։ Dranic azgy miayn vnas karogh e unenal։ Norasteghc Azgayin ankaxutyan kusakcutyuny karces aveli xohem e qaylum, teev errord uzhy, karcem, mtqic bolorovin hanel chi karoghanum։

«Arcax» komiten nuynpes errord uzhin apavinelov sksec ir gorcy։ Na Arcaxi u Hayk․ XSH-i veramiavorumy umic er xndrum, pahanjum։ Moskvayic, aysinqn: huys uner, vor ayd errord uzhy mer ev adrbejancineri vetchy kluci mer ogtin։ 1988 t. phetrvarin er, karcem, Lusashxi tany zhoghov eghav, havaqvel ein hayoc anvaninery: S. Kaputikyan, Z, Balayan, S. Xanzadyan, S. Sargsyan, Arcax komiteic ev ayln։ Bolory xosum ein xist hamozvac, vor Moskvan (errord uzhy) verakarucman aritov Arcaxy mez e talu։ Es asaci. «Mer patmutyan verjin 300 tarva yntacqum Moskvan mez voch mi tiz hogh chi tvel, inchu eq karcum, vor hima kta, inch himq uneq։ Aydpisi himq chem tesnum» ։ Es menak mnaci errord uzhin apavinogh yndhanur ergchaxmbi mej։ Dranic heto El erkar zhamanak «Arcax» komiten huys uner, vor errord uzhy mez Arcax e talu։ Es komitein arajarkel em Arcaxi harcov anmijakan banakcutyunneri mej mtnel Adrbejani het։ Indz asum en nranq chen ta։ Bayc, — asum em, — che vor Moskvan el chi talu, isk Baqvi het banakcely gone kmeghmi hay֊ adrbejanakan ays soskali tshnamutyuny ev guce Arcaxi hayutyan hamar aveli taneli azgayin paymanner steghcven...

1921 tvic sksac 68 tari e, menq Moskva enq ugharkum dimumner, storagrutyunner, patmakan phastatghter, xndragrer ev ayln: pahanjelov, xndrelov harci ardar lucum, aysinqn: Arcaxi miacumy Hayk. XSH-in։ Tghtayin ayd hegheghy erevi mi amboghj bernatar gnacqum klini teghavorel, ev vochinch chstacanq, aysor miacumy guce aveli heru e, qan 68 tari araj։ Inch klini, ete phordzenq Baqvi het banakcel. chstanaly ka u ka։

«Arcax» komitei hrchakadz «Menq mshtakan tshnami u mshtakan barekam chunenq» banadzevy qayl e depi errord uzhin apavineluc hrazharvely, qaghaqakan hasunacman vorosh nshan։ Aydpisi nshan e naev komitei haytararutyuny panturqizmi veraberyal (Geraguyn xorhrdi nstashrjanum kardacac) ։ Bayc arayzhm ayd komitei gorcuneutyan mej chi nkatvum lurj bekum depi azgi iskakan inqnuruynacumy։ Komiten el grete antarber e mer lezvi u dproci harceri ev Hayastani verahayacman gorci nkatmamb։ Minchder voreve haykakan kazmakerputyan gci tchshtutyuny ev gorci ogtakarutyuny chaphvum e nranov, te vorqan e naxandzaxndir Hayastani verahayacman gorcin։

Ays aritov chmoranam avelacnel, vor lezva ֊dprocakan harcic heto hratap e naev Hayastani bnutyuny apakanutyunic phrkely։

1914 t. dashnakcutyuny dem er rusakan banakum hay kamavorakan jokatner steghcelun, bayc heto inqn sksec kazmakerpel aydpisi jokatner։ Ardyoq ete nman iroghutyun steghcvi, «Arcax» komiten ev myusnerr nuyny chen ani amboxi tarerqin entarkvelov։

Indz harc em talis naev. isk ete arajikayum iradrutyunn aynpisin darna, vor Rusastann ir zorqery hani Haravayin Kovkasic, menq mahmedakannerov shrjapatvac ev misht errord uzhin apavinac, inch vitchak enq aprelu։ Dardzyal hankarcakii enq galu, qani vor patrast chenq dran։ Mer moskovyannery, nranc zinakicnerr, parz e, vor kchven Rusastan։ Isk ays 29 hazari vra mnacacners։ Aysor, karcum em, chka haykakan mi kazmakerputyun, mi uzh, vor karoghana ays ktor Hayastani ghekavarutyuny standznel ev mer harevanneri het lrjoren banakcel։ Ayd uzhy petq e steghcvi hima ev erkxosutyunn el petq e sksvi hima u mer zhoghovrdi inqnuruyn goyatevelu hnaravorutyan gaghapharn el petq e patvastel hima։

Ayo, es hamozvac em, vor hayers inqnuruyn karogh enq goyatevel mahmedakan shrjapatum, ete sharzhvenq voch te zgacmunqov, voch te vrezhi zgacoghutyamb, ayl banakanutyamb։ Orinak vercnenq Israyelic, vori zavakneric mot 7 milion vochnchacrec Germanian, bayc aysor, Israyely lav haraberutyunner e pahpanum te Arevmtyan, te Arevelyan Germanianeri het։ Kam nuyn Germanian։ Rusastany masnatec ayd erkirr ereq masi (Arevelyan, Arevmtyan Germanianer ev Arevmtyan Berliny, nra hogheric hskayakan taracqner pokec handznelov Lehastanin, Chexoslovakiayin ev mi mec ktor el (Arevelyan Prusian) irenc vercrec։ Bayc aysor erku Germanianern el lav haraberutyunner en pahpanum Rusastani het։ Nman orinaknery shat en։ Aydpes en goyatevelu kamq unecogh azgery։ Ete menq hayers uzum enq goyatevel ays hoghaktori vra, mi elq unenq: orinak vercnel Israyelic, Germaniayic ev urishneric, aysinqn: chmtacel, te errord uzhy misht Hayastanum klini, hishel, vor amen rope ayn karogh e heranal, ev menq mi elq unenq sharzhvel voch te vrezhi zgacumov, ayl goyatevvelu banakanutyamb։ Ev anpayman kgoyatevenq։ Ays depqum Astvac mez kogni։ Ev erb goyatevenq, amrananq u misht xelaci gorcenq, mer hoghern el astitchanabar kmiavorven Hayastani mej։

Isk ete banakanutyamb chsharzhvenq, ete noric handznvenq mer zgacmunqnerin, vrezhi kanchin, ays hoghaktorn el kkorcnenq ev menq azgovin kkorchenq։

300 tari menq apavinel enq errord uzhi ev 300 tari anyndhat korcrel enq։ Ays ktor hoghy pahpanecinq, qani vor errord uzhi chapavinecinq, ayd uzhy bacarecinq։ Mez petq e das ta Aram Manukyany։

Ev ayspes, aysor mer miak tchisht ughin ev arajnahert xndiry mer zhoghovrdi hogekan ev mtavor inqnuruynacumn u ankaxacumn e, Hayastani verahayacumy: errord uzhi bacarman orenqov։

Hayoc harcy voch voq chi lucelu։ Lucoghy miayn menq: hayers enq։ Ev hayoc harcy klucvi miayn mi depqum: ete yndunenq u kirarenq errord uzhi bacarman orenqy։

Heghinak: sasun tevosyan
Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
sasun tevosyan
13:24, 11.06.2020
3195 | 0
17:37, 14.02.2020
3408 | 0
22:02, 31.01.2019
4519 | 0
23:03, 23.03.2017
5679 | 0
15:48, 01.02.2017
4915 | 0
18:18, 27.01.2017
5137 | 0
depi ver