Axtalayi kam Pghndzahanqi vanqy gtnvum e Axtalayi amrocum։ Ays amrocy Zh-ZhG dd․ karucel en Kyurikyannery։ Amrocy ereq koghmic shrjapatvac e bnakan amrutyunnerov, isk hyusisic shrjaphakvac e brgavor bardzr parispnerov։
Vanakan ays hamaliri glxavor ekeghecin e Surb Astvacaciny։
Axtala vanqi ev ayntegh gtnvogh amroci masin teghekutyun e haghordum Sargis arq․ Jalalyancy․ «Axtali e mecanist giւgh i dzoramiji, ar votn Lalvar, erku zhamaւ heri i Tchotchkanay, i koghmn arevmtic․․․ Merdz sora uxtn Astuacamaւr hoyakap ev erknanman katughikeiւ, vor ztesoghn hiacucane zarmacmamb, manaւand chqnagh qandakagorutiւnn, bazmoq ancane znerkay tchartarapetuteamb։ Ekeghecin e karuceal i bardzragoyn vimi i veray erkuc seanc․ ev gaւti nora shrjapateal e amragoyn parspaւ․․․» ։
Baci very mejbervac heghinakic, hay matenagrutyan mej pahpanvel en mi qani patmichneri teghekutyunner Pghndzahanqi S․ Astvacacin vanqi veraberyal։
Kirakos Gandzakeci patmichy Ivanei mahvan kapakcutyamb grum e. «Vaxtchanecaւ ev Iւane, eghbayr Zaqarei, ev taghecaւ i Pghndzahanqn, i durn ekeghecւoyn, zor shineac inqn, areal i hayoc: vraci vans hastateac» ։ Ays teghekutyuny, grete nuynutyamb, krknvac e mi qani ejic heto. «Ev zi yaraj qan zsakaւ zhamanaks mereal er Iւane, taran taghecin zna i Pghndzahanqn, zor iւr shineal er vans vrac, areal i hayoc» ։ Ayd hishatakutyunneric banaser-hnagetnery ezrakacrel en, vor Pghndzahanqy, aveli tchisht: Pghndzahanqi S․ Astvacacin ekeghecin karucel e Ivane Erkaynabazuky։ Miayn
N․ Akinyann e ditel, vor «areal i hayoc: vraci vans hastateac» aselov, «imanalu e anshusht ayn imastov, te qaghkedonik hayeru vanq hastatec» ։ I havelumn asvaci: P․Muradyany grum e․ «Iroq el, ete i skzbane vanqy karucver ibrev «vraci vans», apa patmichy cher yndgci «areal i hayoc» artahaytutyuny։ Nshanakum e: artahaytutyuny ughghakioren veraberum e vanqin: ibrev hogevor kentroni ev voch Pghndzahanq kochvac teghanqin kam Axtala gyughin, vor asel e te: minch Ivane Erkaynabazuky miabnakutyun davanogh ays hastatutyuny 13-rd dari arajin tasnamyaknerum veracvel e vracadavan (qaghkedonakan) miabanutyan» ։
P․ Muradyany ir asacy himnavorum e naev nranov, vor Zaqaryannern ays shrjanum, yst eutyan, Hyusisayin Hayastani phastaci terern ein։ Usti hayeric arnelu kariq chunein, aravel evs nman voreve depq chi hishvum, vor nranq irenc ishxanutyan taracqnerum voreve tiruyt arnein․ «Patmakan aghbyurnerum voch mi angam Zaqaryanneri tirutyuny voreve taracutyan handep «areal i hayoc» chi ditvel ev haskanali pattcharnerov, cher el karogh։ Hayazgi erkaynabazuknery vorosh ardzanagrutyunnerum nuynisk ibrev tagavor en horjorjvum: azganver u shinararakan artakarg beghun gorcuneutyamb» ։
I dep: anhrazhesht e nshel, vor Gandzakecu asacn iroq hstakoren verabervum e hayoc vanqy vercnelun ev ayn vrac dardznelun, vory havastvum e patmichi ayn asacov, inchin zarmanalioren voch voq ushadrutyun chi dardzrel։ Patmichy, yndunvac kargov, hstakoren tarberakum e vanqn u ekeghecin։ Avelin: patmichi ays vkayutyunn ognum e parzel angam ays vanakan hamalirin mas kazmogh miavorneri karucman yntacqy։
Gandzakecu asacic hstakoren erevum e, vor Ivanen karucel e voch te vanqy, ev angam voch te ekeghecin, ayl ekeghecu gavity, vorn aystegh anvanvum e «i durn ekeghecւoyn» ։ Hishenq, vor ZhG darum ev hatkapes henc Zaqaryanneri shrjanum mec taracum er gtel ekeghecinerin kic gavitneri shinutyuny։
Naev anhrazhesht e nshel, vor asvum e, te Ivanen taghvec ir karucac ekeghecum kam ekeghecu: ir karucac gavtum ev voch te himnac vanqum։ Hetevabar: minch Ivanen eghel e vanqy։ Na hayeric vercrel e ayn, dardzrel vrac ev ayntegh karucel kam ekeghecin ev kam el ekeghecu gavity, qani vor ekeghecu shurjy che, vor vanq e hastatvum, ayl hakaraky, himnvac vanqum astitchanabar ekegheciner ev ekeghecakan tarber shinutyunner en karucvum: dzevavorelov vanakan hamaliry։ Usti Ivanen voch te tvyal teghavayrn e vercrel, ayl aydtegh gtnvogh vanqy։
Ayspisov: ete Gandzakecu vkayutyuny veraberum e voch te vanqi himnmany, ayl verjinis qaghkedonik, tvyal depqum: vracadavan darnalun, apa harc e arajanum, te erb en himnvel vanqy ev nran mas kazmogh ekeghecinery։ Vaxushti Bagration arqayazny aysteghi episkoposutyan himnadrumy veragrum e vrac Vaxtang Gorgasal tagavorin (E d.), vor, iharke, havasti linel chi karogh։ Inchpes grum e Levon Meliqset-Beky․ «1724 tvin Vaxushtin ir hor: Vaxtang VI tagavori ev eghbor: Baqari het miasin, osmancineric partutyun kreluc heto, gaghtum e Moskva, ur nvirum e grakan-gitakan gorcuneutyun։ Aprelov «Presnya» -um, na vaxtchanvum e motavorapes 1770 tvakannerin» ։
Vaxushtin Agaraki masin grum e․ «Haghbatic cac gtnvum e Tchotchkani dzory: Lalvar (Lelvar) leran tak, ayginerov li, mrgashat, ptghavet ev odov sqancheli։ Nranic cac: depi hyusis, gtnvum e Agaraki ekeghecin, ur [Vaxtang] Gorgasaln episkopos kargec, vor hetagayum Somxiti metropolit ev [vracadavanneri] temakaly [dardzav], ev vori hotn ein kazmum Xunany, Gardarany ev Berduj get [i dzory]։ Ekeghecin gmbetavor, mecakaruyc, ayzhm kochvum e Axtala ev ereci teschutyan nerqo e» ։
Axtalayi vanqi himnadrmany verabervogh hajord avandutyamb, vory evs himnavorvac che matenagrakan, vimagrakan ev hnagitakan tvyalnerov, asvum e, te ays vanqy himnadrel e byuzandakan Herakl B kaysry: Xachaphayti geredardzi hamar depi Erusaghem arshavanqi yntacqum։
Ays avandutyan, zhamanakayin arumov, amenahin grarumy gtnum enq ZhT-rd dari arajin kesi rus tchanachvac zinvorakan ev ughegrogh N․ Muravyovi Vrastanin u Hayastanin nvirvac ughegrutyan usumnasirutyunum, ur asvum e, vor vardapety, vov zbaghvum er ays vayreri teghagrutyamb, iren asel e, te derevs Herakl B-y, parskakan ir arshavanqi zhamanak, lselov aystegh eghac metaghakan hanqeri masin, huyn hanqaphorneri e ugharkum։ Muravyovn ir koghmic avelacnum e, vor nman avandutyuny hnaravor e tchisht lini, sakayn havelum, te vanqn aynuamenayniv petq e himnvac lini ZhB daric heto, ev, vorpes himnavorum ir xosqeri, vkayakochum e nuyn vardapeti berac ardzanagrutyuny, vor verabervum e 1244 t․։
Vardapet aselov: Muravyovy nkati uni Sargis arq․ Jalalyanci, 1842 t․hratarakvac, «Tchanaparhordutiւn i Mecn Hayastan» gorcy։ Jalalyancn ayd zhamanak derevs vardapet er ev «tchanaparhordutyan» mej, vorpes heghinak, vardapet e nshvum։ Ayn, vor Muravyovy henc Jalalyancin e nkati unecel, hastatvum e nranov, vor grum e, te ays vardapetn uner 1244 tvakani ardzanagrutyuny։ Inchpes hamozich dzevov cuyc e tvel P․ Muradyany: Muravyovn aydpes aselov berum e Jalalyanci grqum hratarakvac ardzanagrutyuny։
Pghndzahanqi: Herakl B koghmic himnvac linelu ays avandutyuny Jalalyancy teev patmel e Muravyovin, sakayn, chi zeteghel ir ughegrakan gorcum, vorum, tepet aranc Heraklin hishelu, voroshakioren aknarkum e ays vanqi: huyneri koghmic karucvac linelu masin։
Pghndzahanqi vanqi: vorpes byuzandakan Herakl B kaysri koghmic himnvac linelu masin, dardzyal banavor avandutyunneri himan vra, grum e naev Muravyovy։ Ays avandutyan: nra berac tarberaky, sakayn, eakanoren tarbervum e naxordic։
Muravyovi berac patmutyuny, vor matenagrakan aghbyurneri vra chi himnvac, ayl teghayin banavor avandutyan, nshum e ev na: aselov, vor ayn iren patmel en teghi Meliqov vrac ishxannery, ev vor ayd patmutyuny, sernde-serund phoxancvelov, hasel e irenc։
Hamadzayn ayd patmutyan Herakl kaysry vanqy karucel e yst ir tvac erdman, parskakan arshavanqi yntacqum, erb nran lur e hasnum, te mi koghmic skyutnery ev myus koghmic parsiknery hardzakmamb motenum en kaysrutyan mayraqaghaqin։ Ayd zhamanak na erdvum e, uxtum, vor Tiramory nvirvac vanq kkaruci ayntegh, vortegh klsi, te K․ Polisy phrkvel e։ Ays urax lury nran hasnum e, erb ancnum er Axtalayi motov։ Aha ays pattcharov ekeghecum gtnvum er Vlaxeryan Tiramor patkery, qani vor ays hrashagorc srbapatkerov patriarq Sergin, K․Polsi shrjapatman zhamanak, voghj gishern anckacnum e aghotqov u hogevor ergecoghutyamb, ev hardzakvoghnery partutyun en krum։ Byuzandakan ekeghecin Vlaxeryan Tiramor zorutyamb katarvac ays hrashqy hishatakum e Meci Pahoc shrjani hingerord shabatva shabat ory: vorpes gohabanutyun Tiramory։
Aha ays hrashqi: Axtalayi het kapvac teghaynacmamb e zhoghovrdakan avandutyamb stugabanvum teghi S․Astvacacin ekeghecu karucumy, vortegh gtnvogh ays vormnankary, ir tarmutyamb ev gegheckutyamb, apshecrel e tesnoghnerin։ ZhT d․ughegroghnery, sakayn, arden vnasvac en nerkayacnum։
Ays vanqi: Herakl B koghmic karucvac linelu masin Lalayany evs hishum e: grelov․ «Isk teghakan mi avandutyun ays ekeghecu shinutyuny veragrum e Herakl kaysrin VII darum, Parsic dem arshavac mijocin» ։ Lalayani ays togheric chi erevum, te na avandutyan vor tarberaky nkati uni: kaysri Pghndzahanqy karucelu, te Tiramorn apavinelun։
Inch veraberum e Herakl B aystegh pghndzahanq himnelu avandutyany, apa karcum enq ays avandutyan mej zhoghovrdakan banahyusutyany ev mtacoghutyany bnorosh dzevov, irar het en shphotvel E d․byuzandakan ev ZhY d․ vracakan Herakl erkrord tagavornery։
Byuzandakan kaysri, vorpes te Pghndzahanqy himnelu, masin avandutyunn amenayn havanakanutyamb cagel e nranic, vor irar het en shphotvel vrac Herakl B-y, vov Pghndzahanqum kazmakerpel e arcati ev vosku ardyunahanumy, vory zhamanaki yntacqum veragrvel e byuzandakan kaysrin: mianalov verstin nuyn Herakli, parskakan arshavanqi het kapvac, patmutyany։
Vanqi himnadrmany veraberogh zhamanakayin ays bazmashertutyuny pattchar e dardzel, vor ZhT dari hay hetazotoghnery chkaroghanan voroshaki hstakutyamb asel, te erb ev um koghmic e himnvel ays vanqy։
Haghpat-Sanahin ev shrjaka vayrery katarac mi ughevorutyan yntacqum ays vanqum e eghel naev «Katoghikosakan divan» -i hratarakich T․ Gyut qahana Aghanyany։ Axtalayi vanqy na ayspes e bnoroshum․ «Axtala hinavurc vanqy, vor huynerin e patkanum» ։ Vanqi karucman zhamanaki masin el grum e, vor ayn, datelov tchartarapetakan horinvacqic, Zh daric vagh che․ «Tatchari mej voch mi hishatakaran chka, voric imacver, te vor daru ev zhamanaki gorc e։ Sakayn merdzaka urish vanqeri ardzanagrutyunneri nayelov: mez tvum e, te Zh daric hin che» ։
Vaxushti arqayazni ayn asacy, te Axtalayi vanqy himnvel e E darum, zarmanalioren vorpes vaverakan mi phast e yndunel E․ Lalayany: entadrelov, vor ayntegh E darum iroq eghel e mi ekegheci, vori shurjy aynuhetev hajord darerum karucvel en vanakan hamaliri myus miavornery․ «․․․Axtali Pghndzahanqum hin zhamanakic, 5-rd daric, kangnac e eghel ekegheci, vori mot hetzhete shinvel en myus ekeghecinery, ev i verjo S․Astvacacin mayr ekeghecin, havanakanoren Ivanei zhamanak ev sra janqerov, erb Tamar taguhu haghtakan tagavorutyan mijocin tchartarapetutyuny dardzyal sksel er caghkel» ։
Takayshvilin ZhT-rd daraverjin ayn mitqn e haytnel, te Axtalayi S․ Astvacacin ekeghecin cher karogh Ivanen karucac linel, qani vor ays karuycin bnorosh en Zh-ZhB dd․ tchartarapetutyan hatkanishnery, ayl voch te: ZhB-rd dari։ Miazhamanak na nshum e, vor ays hangamanqy chi karogh nsemacnel hay patmichneri haghordac teghekutyunnery։
S. Jalalyancy chi andradardzel vanqi karucman zhamanaki harcin, bayc iravacioren erkmtanqov grel e․ «Ays teghi erbemn egheal e episkoposaran yunac, ayl te iskapes yunac e te hayoc: che yayt, yst vorum chiq tchshmarit vep ev kam ardzanagir․ miayn merdz sora goy matur ev xach phoqrik, greal i veray xachin: Kangnecaւ xachs ognakan Aւagay, yarajnordutean Hamazaspay, ev i cinamcgharutean Petrei, i tuin hayoc VoGhG-in» ։
Pghndzahanqi vanqi masin hamarotabar xosel en P. Ioselianin, A․Ericyany, L. Meliqset-Beky, H. Voskyany, S. ephrikyany ev shat ayloq, bayc vanqi karucman stuyg zhamanaky inchpes tesanq takavin parzvac che։ Pghndzahanqi ancyalov hetaqrqrvogh masnagetnerin terevs mi shat karevor ardzanagrutyun karogh e hetaqrqrel, vor pahpanvel e Axtala vanqi taracqum։ Mejteghic kotrvac ays xachqary, ir ardzanagrutyamb, haytni e eghel S. Ter-Avetisyanin ev
L. Meliqset-Bekin։ Verjins, sakayn, erku angam hraparakelov teqsty, masnavor qnnutyan ararka chi dardzrel։ Bann ayn e, vor hangucyal L. Meliqset-Beky Ivane Erkaynabazuki anvan het kapvogh Gandzakecu ev Vardani hishatakac Pghndzahanqy nuynacnum er Taycharux (ayzhm: Meghradzor) gyughi mot gtnvogh vanqi het։ P․ Muradyany karcum e, vor ete Ivanen u ir vordin taghvac en miabnak hayeric arac ev «vraci vans» hastatac menastanum, apa ayd nuynacumy inqnin kveranar Pghndzahanqi (Axtalayi) S. Astvacacin vanqy, yst ayd ardzanagrutyunic makabervogh teghekutyan, 1188 t. karucel e Kyurike B-i dustr Mariamy։
Ays xachqari ardzanagrutyan vercanelis mi shat hetaqrqir teghekutyun enq stanum, havelenq, vor veronshyal xachqary gtnvum e Axtalayi vanqi bakum․
ES MARIAM: D/VoISTR KIIRIKE/I, KANGNECI J/PGhYNDzAHAN/ACS HVoGhHA/TI SB ACAC/INS, VoRQ ER/KRPAGEQ: Z/MEZ YAGhAՒ/TS YIShECEQ/։ TU VoLE։
P․ Muradyany hastatakam pndum e, vor «․․․Surb astuacacins aselov arajin hertin petq e haskanal ayd xachqary, vorin piti erkrpagein, sakayn «zPghndzahanacs hoghhati surb astuacacins» amboghjakan artahaytutyuny iravunq e talis mtacelu, te xosqy veraberum e Pghndzahanqi bun karuycin: S. Astvacacin vanqin, aylapes stipvac piti linenq ayd mijavayrum mek urish «Pghndzahanq» teghanun evs phntrel «Hoghhat» termini goyutyuny evs, vor mer matenagitutyan mej arajin angam e vkayvum ev chka Nor Haykazyan bararanum, hanq unecogh teghanq e matnacucum (hogh+hat (hatanel) -hoghaphor, hanqaphor nshanakutyamb)» ։ Usti menq nuynpes P․Muradyani het hamamit enq ev hamakarciq, vor veronshyal xachqari ardzanagrutyuny veraberum e Pghndzahanqin, aylapes kareli piti lini mtacel, te Pghndzahanac vanqy minch ayd arden karucvac er, ev Mariamy vkayakochum e ayn։
1216 t. Pghndzahanqn arden nshanavor vanq er, ev Ivanen ayntegh er pahum Prosh koghmnakali vordi Vasak ishxani yncayac Orbelyanneri «astuacynkal surb xach», Stephanos Orbelyani canotutyamb: «ev xachn kayr i pahesti i Pghndzahanqn» ։ Inqnin haskanali e, vor xndro ararka dardzac xachy mec arzheq e nerkayacrel ev Pghndzahanqin i pahpanutyun trvel ibrev krtakan-davanabanakan nshanavor kentroni։ Ev iroq el: xachi shurj eghac vetchern u havaknutyunnern aynqan en mecanum, vor Ivanen Dvinum naxadepy chunecogh kazmov «datastan» e hravirum. «Ev nora nstuceal zmecamecs iւr, hramayer qnnel: zBubayn ev zMarcuann, zIvan Dpeln ev zMemna Jagheln (tp. zmemnashagheln), zmec tchghaւnditeln: or ekeal er i tagaւorutenen, zcinamcghaւrn (tp. zciram cghaւrn) Vardzeoy ev zcinamcghaւrn (tp. zciram cghaւrn) Pghndzahanicn ev zmec mamtavarn (resp. mamamtavarn) Garshteucn, zGagecin, ev zMacnabergecin ev ayl bazum dedepulq evs, ev zghatin Tphgheac ev zghatin Anւoy ev zghatin Dւnay ev ghanuani shexn Surmarւoy, ynd voroc ev zmec episkoposn Anւoy ev zepiskoposn Bjnւoy ev zepiskoposn Haghbatay» ։
Verevum nshvac grakanutyan mej, hatchax e nshvum, vor S. Astvacaciny vrac vanq e։ Erkar zhamanak banasirutyany haytni cher, vor «vrac vanq», «vraci» aselov patmakan Hayastani sahmannerum haskacel en voch miayn irapes azgutyamb vraci, ayl naev: vraci yst davanutyan, vracadavan hayazgi։ Ayd gaghtniqi banalin akademikos N. Mary haytnaberec hay qaghkedonakanutyany nvirvac ir nshanavor ashxatutyamb։ Pghndzahanqi verabermamb havasti e Gandzakecu teghekutyuny, «zor shineac inqn, areal i hayoc: vraci vans hastateac», bayc ayd chi nshanakum, te vanqy dardzav zut vracazgi hogevorakanneri miabanutyun։ Ivane Erkaynabazukn u nra vordi Avagy, Kirakos Gandzakecu ev Vardani teghekutyamb, taghvac en Pghndzahanqum: «i durn ekeghecւoyn» (Ivane), «i gerezmani hor iւroy Iւanei» (Avag) ։ Erkaynabazukneri aystegh hugharkavorely inqnin vkayum e, vor vanqn u miabanutyuny otar chen eghel bun mijavayrin։ Erb Zaqaren davadrabar spanvum e Hulavui koghmic, Odzunum gtnvogh nra hayry: Shahnshahy․ «yorzham luaւ zgoyzhn ... i neghsrtutiւn ankeal: i trtmutenen meraւ։ Ev tareal taghecin zna i Qobayrn, znr ar kinn nora i hayoc» ։ Aysteghic hstak erevum e, vor Erkaynabazuknery hugharkavorvum ein hayrenakan mijavayrum։ I dep, veroberyal artahaytutyuny mi angam evs hastatum e, vor «areal i hayocy» iskapes eghac vanqy kam ekeghecin vracadavan dardznelun e veraberum, vorovhetev Qobayry minch ayd vaghuc arden haytni er ibrev miabnak hastatutyun: Kyurike B-i aghjikneri hogacoghutyamb karucvac։
Anhrazhesht e nshel, vor arden ZhT darum chen erevacel Ivanei ev Avagi tapanaqarery։ Gone A․Ericyani: 1870-akan tvakanneri skzbin Axtalayum eghac zhamanak dranq arden voch miayn chein erevum, aylev angam teghn isk haytni cher։ Karcum enq, vor veronshyal phastery irakanum cuyc en talis, te Axtalayi vanqy vovqer en karucel ev animast e haytararel vracakan linelu masin։

Axtalayi S․Astvacacin Vanqi Vanahayr:

T․Hetum qahana Tarverdyan