Խաչիկ Պալըգճեանի լուսանկարները' մեկնաբանությամբ

Կիլիկիայի հայոց ՀԵԹՈՒՄ Բ թագավորի ծննդյան ճշգրիտ թիվը հայտնի չէ, սակայն հստակ է թե նա երբ է գահակալել Կիլիկյայում (1289–96, 1299–1301 թթ.): Հեթում․Բ-ն լատինամոլ վարքագծ է ունեցել: Այդ իսկ պատճառով Եգիպտոսի Աշրաֆ սուլթանը չեղյալ է հայտարարել 1285-ին Կիլիկյան Հայաստանի հետ կնքած 10-ամյա հաշտության պայմանագիրը, 1292-ին գրավել Հռոմկլա քաղաքը և հայկական որոշ բերդեր ստանալուց հետո միայն դադարեցրել առաջխաղացումը։ 1294-ին գահը զիջել է եղբորը ' Թորոսին՝ ու մտել վանք, սակայն հայ ավագանու պահանջով կրկին գահակալել է, փորձել է նորոգել դաշինքը մոնղոլների և Բյուզանդիայի հետ։ 1296-ին: Հեթում Բ-ի եղբայր Սմբատը գրավել է գահը և նրան բանտարկել։ 1298-ին Սմբատից գահը խլել է մյուս եղբայրը՝ Կոստանդինը։ Գահակալ․ կռիվներից օգտվելով՝ Եգիպտոսի սուլթանության և հարևան ամիրայությունների զորքերը նվաճել են երկրի հարավ-արևելյան շրջանները։ 1299-ին դարձյալ գահ հրավիրված Հեթում Բ-ն մոնղոլների աջակցությամբ ազատագրել է կորցրած հողերը։ 1301-ին Կիլիկյան Հայաստանի թագավոր է օծել մանկահասակ եղբորորդուն՝ Լևոն Դ-ին (դարձել է նրա թագավորահայրը) ։նրա խնամակալը՝ «թագավորահայրը», և շարունակել լատինամետ քաղաքականությունը: Արևմուտքի պետություններն օգնության փոխարեն պահանջել են, որ Հայ առաքելական եկեղեցին ընդունի կաթոլիկություն և ենթարկվի Հռոմի պապին: 1307 թ-ին մայրաքաղաք Սսի Սբ Սոփիա մայր տաճարում Լևոն Դ-ն քննել է կաթոլիկ եկեղեցուն միանալու առաջարկը: Թեև արքունիքի ճնշմամբ ժողովն ընդունել է եկեղեցիների միավորման պահանջը, սակայն ժողովուրդը մերժել է այն և պայքարել լատինասեր հոսանքի՝ ունիթորների դեմ, որի հետևանքով խախտվել է երկրի հասարակական-քաղաքական միասնությունը:

Պահպանվել են Հեթում Բ թագավորին վերաբերվող, նրա ժամանակներից մնացած մի շարք արժեքավոր վկայություններ, այդ թվում հուշարձաններ, հուշագրեր, մատյաններ և այլնը: Երուսաղեմի Սուրբ Հակոբանց վանքի մեջ գտնվող խորանին ահա թե ինչ գրություն է փորագրել տվել Հեթում Բ թագավորը "Ես Հեթում Բ., ողորմութեամբն Աստուծոյ, արքայ Հայոց, զկնի յաղթութեանս Տերամբ զսուլթանն Եգիպտացւոց, եկի Յերուսաղէմ եւ կառուցի զայս Սեղան կից յորմն Սրբոյ Գերեզմանին Աստուածածնայ' ի յիշատակ ազգիս Հայոց: Յամի տեառն ՌՅ, յուլիսի ԺԳ."

Մասնավորապես հիշարժան է Հեթում Բ թագավորի Ճաշոցը, 1286 թ., Հռոմկլա (Մատենադարանի դ 979-ը համարի ձեռագիր, էջ 295 էջ) Պատկերների մեծ թիվը, դրանց կատարման ոճական տարբերությունները վկայում են, որ ձեռագիրը նկարազարդել են մի քանի վարպետներ։ Գրիչը և մանրանկարիչները անհայտ են։Հեթում Բ թագավորի Ճաշոցը մեզ հասած ամենավաղ նկարազարդված Ճաշոցն է: Ընդօրինակվել է 1286 թ. Հեթում արքայազնի պատվերով: Ճաշոցի գեղարվեստական ձևավորումն ընդգըր-կում է 150 լուսանցազարդ և շուրջ 3000 սկզբնատառ: Այս Ճաշոցն իր զարդարվեստի ճոխությամբ, վարպետությամբ և գեղարվեստական փայլուն ու կատարյալ ոճով դասվում է համա-քրիստոնեական գրքարվեստի նշանա-վոր գործերի շարքը: XVII դ-ում Ճաշոցը գտնվել է Սսում` Աջապահյանների ընտանիքի մոտ: 1694 թ. Ադանայում մատյանը կազմվել, 1863 թ. առաջ հանձնվել է Մայր Աթոռ Սբ Էջմիածնի մատենադարանին: Ձեռագրերի ինստիտուտ-Մատենադարանին է փոխանցվել 1939 թ.:

«Դժոխքի ավերումը» . Ավետարան, 1287 թ., ծաղկող` Հովհաննես Արքաեղբայր (Մատենադարան, ձեռագիր դ 197), 1268 թ., Հռոմկլա, Կիլիկիա

Մալաթիայի Ավետարանի գրիչը և ծաղկողը հանճարեղ մանրանկարիչ Թորոս Ռոսլինն է: Ավետարանը ունի մագաղաթյա 322 թերթ:

Ձեռագիրը գրվել է Կոստանդին կաթողիկոսի պատվերով, վերջինս էլ նվիրել է մանկահասակ թագաժառանգ Հեթումին (ապագա Հեթում Բ): Ավետարանը ունի 14 տերունական նկար, ինչպես նաև 10 մարգարեների պատկերներ: Օգտագործվել են հիմնական բոլոր գույներն իրենց երանգներով, այդ թվում` նաև ոսկի: Պահվել է Երուսաղեմի Սբ Հակոբյանց վանքի մատենադարանում, 1975 թ. Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Եղիշե արք. Տերտերյանը Ավետարանը նվիրել է Վազգեն Վեհափառին: Նույն թվականին կաթողիկոսը մատյանը հանձնել է Մատենադարանին:

Ի դեպ Երուսաղեմի Սբ Հակոբյանց վանքի հետ կապված բազմաթիվ հուշեր է թողել ինքը' Կիլիկիայի թագավոր Հեթում Բ - ն: «Նիդերլանդական Օրագրի» թղթակից Խաչիկ Պալըգճեանը, ով պատմությանն առնչվող լուսանկարների հարուստ հավաքածո ունի, ներկայացրել է այդ շարքը: Տարիներ առաջ նա եղել է Երուսաղեմում: Դպրոցական ընկերը, ում հետ պարոն Խաչիկը ուսանել է Երուսաղէմի Ժառանգաւորաց վարժարանում' վարդապետ Հայր Սուրբ Բարսեղն է: Միասին էլ այցելել են Երուսաղեմի Ձիթենած պարտեզում գտնուող Հեթում թագաւորի ու Աստուածամոր գերեզմաններ ու այն խորանը, որը կառուցել է Հեթում Բ թագավորը, եղել են եկեղեցու գանձատանը' դիտել Հեթում թագավորի գավազանը:

Ներկայացնում ենք Խաչիկ Պալըգճեանի լուսանկարները' նրա իսկ մեկնաբանությամբ: