ԱՊՈՒՇԸ

Երկրորդ մաս

I

Նաստասյա Ֆիլիպովնայի երեկույթին տեղի ունեցած տարօրինակ արկածից երկու օր անց, որով մենք ավարտեցինք մեր պատմության առաջին մասը, իշխան Միշկինն աճապարեց Մոսկվա մեկնել, իր անսպասելի ժառանգությունն ստանալու գործով։ Այն ժամանակ ասում էին, որ այդպես հապճեպ մեկնելու համար կարող էին և այլ պատճառներ լինել։ Բայց այդ մասին, ինչպես և իշխանի մոսկովյան արկածների և առհասարակ Պետերբուրգից նրա բացակա եղած ամբողջ ժամանակամիջոցի մասին մենք բավական քիչ տեղեկություններ կարող ենք հայտնել։ Իշխանը բացակա էր ուղիղ վեց ամիս, և նույնիսկ նրանք, ովքեր նրա ճակատագրով հետաքրքրվելու որոշ պատճառներ ունեին, այդ ամբողջ ժամանակի ընթացքում նրա մասին չափազանց քիչ բան կարող էին իմանալ։ Ճիշտ է, ոմանց, թեպետև խիստ հազվադեպ, որոշ լուրեր էին հասնում, բայց նույնպես մեծ մասամբ տարօրինակ և միշտ հակասական լուրեր։ Իհարկե, իշխանով ամենից շատ հետաքրքրվում էին Եպանչինների տանը, որոնց, մեկնելիս, իշխանը նույնիսկ ժամանակ չունեցավ հրաժեշտ տալու։ Ասենք, գեներալն այն ժամանակ տեսնվեց նրա հետ, նույնիսկ երկու֊երեք անգամ, նրանք ինչ֊որ բանի մասին լրջորեն խոսում էին։ Բայց եթե Եպանչինն ինքը տեսնվում էր, ապա այդ մասին չհայտնեց իր ընտանիքին։ Եվ առհասարակ սկզբներում, այսինքն՝ իշխանի մեկնելուց հետո համարյա մի ամբողջ ամիս, Եպանչինների տանն ընդունված չէր նրա մասին խոսելը։ Միայն գեներալի կինը՝ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, ամենասկզբում այն միտքը հայտնեց, որ «ինքը չարաչար սխալված է իշխանի նկատմամբ» ։ Հետո երկու թե երեք օր անց ավելացրեց, բայց արդեն առանց իշխանի անունը տալու, այլ անորոշ, որ «իր կյանքի ամենագլխավոր գիծը մարդկանց նկատմամբ անընդհատ սխալվելն է եղել» ։ Եվ, վերջապես, արդեն մի տասը օր անց, աղջիկներից ինչ-որ բանի համար նեղացած, իբրև խրատաբանություն եզրափակեց, որ «բավական են սխալները։ Դրանք այլևս չեն լինի» ։ Ընգսմին չի կարելի չնշել, որ նրանց տանը բավական երկար ժամանակ տիրում էր ինչ-որ տհաճ տրամադրություն։ Ինչ-որ ծանր, լարված, թերասած, կովային բան կար. բոլորը խոժոռվում էին։ Գեներալը գիշեր-ցերեկ զբաղված էր, հոգ էր տանում գործերի մասին, հազվադեպ էին սրան տեսել ավելի զբաղված ու գործունյա, առանձնապես իր պաշտոնական գործերով։ Տնեցիները հազիվ էին կարողանում նրա երեսը տեսնել։ Ինչ վերաբերում է Եպանչինա օրիորդներին, ապա, իհարկե, նրանք բարձրաձայն բոլորովին չէին արտահայտվել։ Գուցե իրար մեջ մենակ եղած ժամանակ էլ շատ քիչ բան էր ասվել։ Դրանք հպարտ, մեծամիտ աղջիկներ էին և նույնիսկ երբեմն միմյանցից ամաչում էին, բայց և իրար հասկանում էին ոչ միայն առաջին խոսքից, այլ նույնիսկ առաջին հայացքից, այնպես որ երբեմն հարկավոր էլ չէր շատ խոսել։

Մի բան միայն կարող էր եզրակացնել կողմնակի դիտողը, եթե այդպիսի մեկը պատահեր, որ, դատելով բոլոր վերև ասված, թեև փոքրաթիվ տվյալներից, իշխանը, այնուամենայնիվ, կարողացել էր Եպանչինների տանը առանձնահատուկ տպավորություն գործել, թեև այնտեղ եղել էր ընդամենը մեկ անգամ, այն էլ հարևանցի։ Կարող է պատահել, դա հասարակ հետաքրքրասիրության տպավորություն էր, որ բացատրվում էր իշխանի որոշ օտարոտի արկածներով։ Ինչ էլ որ լիներ, բայց տպավորություն թողել էր։

Կամաց-կամաց քաղաքում տարածված լուրերն էլ ծածկվեցին անհայտության խավարով։ Ճիշտ է, պատմվում էր ինչ-որ աննշան իշխանի ու ապուշի մասին (ոչ ոք չէր կարող հաստատ ասել անունը), որը հանկարծ հսկայական ժառանգություն է ստացել և ամուսնացել մի եկվոր ֆրանսուհու, Փարիզի Շատո֊դե֊ֆլյորի հայտնի կանկաներուհու հետ։ Բայց ուրիշներն էլ ասում էին, որ ժառանգություն ստացել է ինչ֊որ գեներալ, իսկ եկվոր ֆրանսուհու և հայտնի կանկաներուհու հետ ամուսնացել է մի ռուս վաճառական ու անհաշիվ հարուստ, և իր հարսանիքին, լոկ սնապարծությունից, հարբած վիճակում, մոմի վրա այրել է վերջին վիճակախաղի փոխառության ուղիղ յոթ հարյուր հազարի տոմս։ Բայց այդ բոլոր լուրերը շատ շուտով լռեցին, որին շատ նպաստեցին հանգամանքները։ Օրինակ, Ռոգոժինի ամբողջ խումբը, որից շատերը կարող էին որոշ բան պատմել, հենց Ռոգոժինի գլխավորությամբ, ամբողջ հոծ զանգվածով մեկնել էր Մոսկվա, Եկատերինհոֆի կայարանում տեղի ունեցած սարսափելի ցոփ կերուխումից համարյա ուղիղ մի շաբաթ հետո, որին ներկա էր նաև Նաստասյա Ֆիլիպովնան։ Մի քանիսին, շատ փոքրաթիվ հետաքրքրվողների, ինչ-որ լուրերից հայտնի էր դարձել, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան Եկատերինհոֆից հետո հենց հաջորդ օրը փախել է, անհետացել, և որ իբրև թե հետքը գտել են, վերջապես, որ նա Մոսկվա է մեկնել, այնպես որ Ռոգոժինի Մոսկվա մեկնելու մեջ էլ սկսեցին զուգադիպություն գտնել այդ լուրի հետ։

Սկսեցին լուրեր պտտվել նաև Գավրիլա Արդալիոնովիչ Իվոլգինի վերաբերյալ, որը նույնպես իր միջավայրում բավական հայտնի էր։ Բայց նրան էլ պատահեց մի հանգամանք, որ արագ սառեցրեց, իսկ հետագայում բոլորովին ոչնչացրեց նրա վերաբերյալ բոլոր անբարյացակամ պատմությունները, նա շատ ծանր հիվանդացավ և չէր կարող հայտնվել ոչ միայն ոչ մի տեղ հասարակության մեջ, այլև պաշտոնատեղում։ Մի ամիս տևող հիվանդությունից հետո նա առողջացավ, բայց չգիտես ինչու ակցիոներական ընկերությունում գրաված պաշտոնից բոլորովին հրաժարվեց, և նրա տեղը գրավեց մեկ ուրիշը։ Գեներալ Եպանչինի տանը նա նույնպես չէր հայտնվում ոչ մի անգամ, այնպես որ գեներալի տուն էլ սկսեց գալ մի ուրիշ աստիճանավոր։ Գավրիլա Արդալիոնովիչի թշնամիները կարող էին ենթադրել, որ նա իրեն պատահածից այն աստիճան անհարմար դրության մեջ է ընկած, որ ամաչում է նույնիսկ փողոց դուրս գալուց. բայց նա իրոք տկար էր. նույնիսկ սևամաղձության վիճակի էր հասել, մտածմունքի մեջ էր ընկնում, ջղայնանում էր։ Վարվառա Արդալիոնովնան հենց նույն ձմեռն ամուսնացավ Պտիցինի հետ. բոլոր նրանց ճանաչողները այդ ամուսնությունը ուղղակի վերագրեցին այն հանգամանքին, որ Գանյան չէր ուզում վերադառնալ իր զբաղմունքին և ոչ միայն դադարեց ընտանիքը պահելուց, այլ նույնիսկ ինքն սկսեց օգնության և համարյա խնամքի կարիք զգալ։

Փակագծերի մեջ նշենք, որ Եպանչինների տանը Գավրիլա Արդալիոնովիչի մասին երբեք նույնիսկ չէր էլ հիշատակվում, կարծես ոչ միայն իրենց տանը, այլ նույնիսկ աշխարհի երեսին այդպիսի մարդ չէր եղել։ Մինչդեռ նրա մասին բոլորը իմացան (և նույնիսկ շատ շուտով) մի շատ նշանակալից հանգամանք, այն է՝ նրա համար հենց այն ճակատագրական գիշերը, Նաստասյա Ֆիլիպովնայի տանը պատահած տհաճ արկածից հետո, Գանյան, տուն վերադառնալով, չպառկեց քնելու, այլ տենդոտ անհամբերությամբ սկսեց սպասել իշխանի վերադարձին։ Իշխանը, որ գնացել էր Եկատերինհոֆ, այնտեղից վերադարձավ առավոտյան ժամը վեցին մոտ։ Այն ժամանակ Գանյան մտավ նրա սենյակը և նրա առաջ սեղանին դրեց փողի խանձված փաթեթը, որ նրան նվիրել էր Նաստասյա Ֆիլիպովնան, երբ ինքը ընկած էր ուշագնաց։ Նա համառորեն խնդրում էր իշխանին, որ նա առաջին իսկ հնարավորության դեպքում այդ նվերը վերադարձնի Նաստասյա Ֆիլիպովնային։ Իշխանի մոտ մտնելիս Գանյան տրամադրված էր թշնամաբար և գրեթե հուսահատ. բայց իբր թե նրա ու իշխանի մեջ ինչ-որ մի քանի խոսք էր ասվել, որից հետո Գանյան նրա մոտ նստել էր մի երկու ժամ և ամբողջ ժամանակ դառնագին հեկեկացել։ Բաժանվել էին երկուսն էլ բարեկամական հարաբերությունների մեջ։

Բոլոր Եպանչիններին հասած այս լուրը, ինչպես հետագայում հաստատվեց, միանգամայն ճշգրիտ էր։ Իհարկե, տարօրինակ է, որ այդ կարգի լուրերը կարող էին այդպես արագ հասնել և իմացվել, օրինակ, Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մոտ ամբողջ տեղի ունեցածը Եպանչինների տանը հայտնի դարձավ գրեթե հաջորդ իսկ օրը և նույնիսկ բավական ճշգրիտ մանրամասնություններով։ Իսկ Գավրիլա Արդալիոնովիչի մասին եղած լուրերի առթիվ կարելի էր ենթադրել, որ նրանք Եպանչինների ականջին է հասցրել Վարվառա Արդալիոնովնան, որը հանկարծ ինչ֊որ ձևով հայտնվել է Եպանչինա օրիորդների մոտ և նույնիսկ շուտով խիստ մտերմացել է նրանց հետ, մի բան, որ չափազանց զարմացնում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնային։ Սակայն Վարվառա Արդալիոնովնան, թեև չգիտես ինչու հարկ էր համարել խիստ մերձենալ Եպանչինաներին, իր եղբոր մասին հավանաբար չէր խոսի նրանց հետ։ Նա ևս բավական հպարտ կին էր, թեև յուրովի, չնայած նրան, որ մտերմություն էր հաստատել այնտեղ, որտեղից գրեթե վռնդել էին իր եղբորը։ Դրանից առաջ թեև նա ծանոթ էր Եպանչինա օրիորդների հետ, բայց նրանք հազվաղեպ էին տեսնվում։ Ի դեպ, հյուրասենյակում նա հիմա էլ համարյա չէր երևում և մտնում էր, ասես հարևանցի, հետևի անդաստակից։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան երբեք բարեհաճ չէր նրա նկատմամբ, ոչ առաջ, ոչ հիմա, չնայած շատ էր հարգում Նինա Ալեքսանդրովնային՝ Վարվառա Արդալիոնովնայի մայրիկին։ Նա զարմանում էր, բարկանում, ծանոթությունը Վարյայի հետ վերագրում էր իր աղջիկների քմահաճույքին ու իշխելասիրությանը, որոնք «արդեն չդիտեն ինչ հնարեն, որ իրեն հակառակ բան արած լինեն», իսկ Վարվառա Արդալիոնովնան, համենայն դեպս, շարունակում էր նրանց մոտ գալ իր ամուսնությունից առաջ և հետո։

Բայց իշխանի մեկնելուց հետո անցավ մոտ մի ամիս, և տիկին Եպանչինան մի նամակ ստացավ իշխանուհի Բելոկոնսկայայից, որը դրանից մի երկու շաբաթ առաջ գնացել էր Մոսկվա՝ իր ամուսնացած ավագ աղջկա մոտ, և այդ նամակը նրա վրա նկատելի ազդեցություն գործեց։ Թեև նա այդ նամակից ոչինչ չհայտնեց ոչ աղջիկներին, ոչ Իվան Ֆյոդորովիչին, բայց շատ նշաններից ընտանիքում նկատելի դարձավ, որ նա ինչ֊որ առանձնահատուկ ձևով գրգռված, նույնիսկ հուզված է։ Սկսեց շատ տարօրինակ ձևով խոսել աղջիկների հետ և շարունակ այնպիսի՜ արտասովոր բաների մասին։ Ըստ երևույթին, նա ուզում էր արտահայտվել, բայց չգիտես ինչու ինքն իրեն զսպում էր։ Նամակն ստացած օրը նա բոլորին գուրգուրեց, նույնիսկ համբուրեց Ագլայային ու Ադելաիդային, ինչ-որ բանի համար զղջաց նրանց առաջ, բայց թե ինչի՝ աղջիկները չկարողացան հասկանալ։ Նույնիսկ դեպի Իվան Ֆյոդորովիչը, որին ամբողջ ամիսը պահել էր շնորհազուրկ վիճակում, հանկարծ ներողամիտ դարձավ։ Հասկանալի է, հենց հաջորդ օրը նա սաստիկ բարկացավ իր երեկվա փափկասրտության համար և դեռ մինչև ճաշ հասցրեց բոլորի հետ կռվել, բայց երեկոյան կողմ հորիզոնը նորից պարզվեց։ Առհասարակ ամբողջ շաբաթը նա շարունակում էր բավականին պայծառ տրամադրության մեջ լինել, որ արդեն վաղուց չէր եղել։

Բայց ևս մի շաբաթ հետո Բելոկոնսկայայից մի նամակ էլ ստացվեց, և այս անգամ արդեն Լիզավետա Պրոկոֆևնան վճռեց արտահայտվել։ Նա հանդիսավոր կերպով հայտարարեց, որ «պառավ Բելոկոնսկայան» (նա երբեք այլ կերպ չէր կոչում իշխանուհուն՝ նրա մասին հեռակա խոսելիս) նրան չափազանց մխիթարական լուրեր է հաղորդում այդ... «խենթուկի, դե, ահա, իշխանի մասին» ։ Պառավը Մոսկվայում որոնել գտել է նրան, տեղեկացել է նրա մասին, իմացել է մի շատ լավ բան, վերջապես իշխանն ինքը ներկայացել է նրան և իշխանուհու վրա գրեթե արտակարգ տպավորություն է գործել։ «Դա նրանից է երևում, որ իշխանուհին հրավիրել է նրան ամեն օր առավոտները այցելել իրեն ժամը մեկից մինչև երկուսը, և իշխանը ամեն օր քարշ է գալիս նրա մոտ և մինչև հիմա չի ձանձրացրել», — եզրակացրեց գեներալի կինը, դրան ավելացնելով, որ «պառավի» միջոցով իշխանին սկսել են ընդունել երկու֊երեք լավ տներում։ «Այդ լավ է, որ նստկանի պես տանը չի նստում ու չի ամաչում հիմարի պես» ։ Աղջիկները, որոնց հայտնված էր այդ ամենը, իսկույն նկատեցին, որ մայրիկը իր նամակից կարծես շատ բան թաքցրեց իրենցից։ Թերևս նրանք դա իմացան Վարվառա Արդալիոնովնայի միջոցով, որը կարող էր գիտենալ և, իհարկե, գիտեր այն ամենը, ինչ որ Պտիցինը գիտեր իշխանի և նրա Մոսկվայում գտնվելու մասին։ Իսկ Պտիցինին կարող էր հայտնի լինել նույնիսկ ավելին, քան բոլորին։ Բայց նա գործարար տեսակետից չափազանց լռակյաց մարդ էր, թեև հասկանալի է, Վարյային ասում էր։ Գեներալի կինը դրա համար իսկույն և ավելի ևս չսիրեց Վարվառա Արդալիոնովնային։

Բայց ինչ էլ լիներ, սառույցը կոտրված էր, և հանկարծ հնարավոր դարձավ իշխանի մասին խոսել բարձրաձայն։ Բացի դրանից մի անգամ էլ պարզ դրսևորվեց այն արտասովոր տպավորությունր և այն արդեն չափից դուրս մեծ հետաքրքրությունը, որը հարուցել և իր մասին թողել էր իշխանը Եպանչինների տանը։ Գեներալի կինը նույնիսկ զարմացավ այն տպավորությունից, որ գործեցին իր աղջիկների վրա Մոսկվայից ստացած լուրերը։ Իսկ աղջիկները նույնպես զարմացան իրենց մայրիկի վրա, որն այնպիսի հանդիսավորությամբ հայտարարեց նրանց, որ «նրա կյանքի ամենագլխավոր գիծը մարդկանց նկատմամբ անընդհատ սխալվելն է», և միևնույն ժամանակ իշխանին հանձնարարեց «մեծահզոր» պառավ Բելոկոնսկայայի ուշադրությանը Մոսկվայում, ըստ որում, իհարկե, հարկ եղավ նրա ուշադրությունը ստանալ ի սեր Քրիստոսի և աստծու թախանձագին խնդրանքով, որովհետև «պառավին» որոշ դեպքերում դժվար էր տեղից շարժել։

Բայց հենց որ սառույցը կոտրվեց և նոր քամի փչեց։ գեներալը նույնպես շտապեց արտահայտվել։ Պարզվեց, որ նա էլ անասելի հետաքրքրվում էր։ Ի դեպ, նա հայտնեց լոկ «նյութի գործնական կողմի» մասին։ Պարզվեց, որ նա, իշխանի շահերից ելնելով, ինչ֊որ երկու պարոնների, որոնք յուրովի շատ վստահելի ու ազդեցիկ մարդիկ են Մոսկվայում, հանձնարարել է հետևել իշխանին և առանձնապես նրա ղեկավար Սալազկինին։ Այն ամենը, ինչ ասվում էր ժառանգության մասին, «այսպես ասած ժառանգության փաստի մասին», ճիշտ դուրս եկավ, բայց որ բուն ժառանգությունը այնքան էլ նշանակալի չի, որքան որ սկզբում տարածեցին նրա մասին։ Կարողությունը կիսով չափ խճճված է. հայտնվել էին պարտքեր, հայտնվել էին ինչ֊որ հավակնորդներ, և իշխանն էլ, չնայած բոլոր ղեկավարումներին, իրեն պահում էր ամենաանգործնական ձևով։ «Իհարկե, աստված բարին տա նրան», այժմ, երբ «լռության սառույցը» կոտրված է, գեներալն ուրախ է այդ մասին հայտարարել հոգու «ամբողջ անկեղծությամբ», որովհետև «մարդը մի քիչ էնիք է», բայց արժանի է դրան։ Այնուամենայնիվ այստեղ հիմարություն է արել, օրինակ, հայտնվել են հանգուցյալ վաճառականի պարտատերերը, վիճելի, աննշան փաստաթղթերով, ոմանք էլ իշխանի բնավորության հոտն առնելով, ուղղակի առանց փաստաթղթերի, և ի՞նչ։ Իշխանը գրեթե բոլորին բավարարել է, չնայած բարեկամների բոլոր զեկույցներին այն մասին, որ բոլոր այդ մարդուկներն ու պարտատիրուկները բոլորովին անիրավ են, և լոկ նրա համար է բավարարել, որ իրոք պարզվել է, որ նրանցից մի քանիսը իսկապես տուժել են։

Գեներալի կինը դրան պատասխանել է, որ այդ ոգով նրան գրում է նաև Բելոկոնսկայան, և որ դա «հիմարություն է, մեծ հիմարություն. հիմարին բուժել չի լինի», ― չոր֊չոր ավելացրեց նա, բայց նրա դեմքից երևում էր, թե որքան ուրախ էր այդ «հիմարի» արարքներից։ Ի եզրափակումն ամենի, գեներալը նկատեց, որ իր կինը իշխանով հետաքրքըրվում է ինչպես իր հարազատ որդով և որ նա սկսել է Ագլայային չափից ավելի գուրգուրել. այդ տեսնելով, Իվան Ֆյոդորովիչը միաժամանակ չափազանց գործնական տեսք ընդունեց։

Բայց դարձյալ այդ հաճելի տրամադրությունը երկար չտևեց։ Անցավ ընդամենը երկու շաբաթ, և հանկարծ նորից ինչ֊որ բան փոխվեց, գեներալի կինը խոժոռվեց, իսկ գեներալը, մի քանի անգամ ուսերը թոթվելով, դարձյալ ենթարկվեց «լռության սառույցին» ։ Բանն այն է, որ ընդամենը երկու շաբաթ առաջ նա մի տեղեկություն ստացավ, թեև կարճառոտ, ուստի և ոչ այնքան պարզ, բայց դրա փոխարեն ճիշտ, այն մասին, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան, որ սկզբում կորել էր Մոսկվայում, հետո նրան Մոսկվայում իսկ գտել էր Ռոգոժինը, հետո նորից ուր-որ կորել էր և նորից գտնվել Ռոգոժինի կողմից, վերջապես գրեթե հաստատ խոսք էր տվել նրա հետ ամուսնանալու։ Եվ ահա ընդամենը երկու շաբաթ անց նորին գերազանցությունը հանկարծ լուր է ստանում, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան փախել է երրորդ անգամ, գրեթե պսակադրության արարողությունից, և այս անգամ կորել է ինչ֊որ նահանգում. մինչդեռ Մոսկվայից անհայտացել է նաև իշխան Միշկինը, իր բոլոր գործերը թողնելով Սալազկինի տնօրինությանը, «հայտնի չէ՝ նրա հետ, թե նրա հետևից, բայց այստեղ մի բան կա», — եզրափակեց գեներալը։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան նույնպես և իր կողմից ստացել էր ինչ-որ տհաճ տեղեկութւուններ։ Վերջ ի վերջո իշխանի մեկնելուց երկու ամիս անց Պետերբուրգում համարյա լռեց նրա մասին ամեն մի լուր, իսկ Եպանչինների տանը «լռության սառույցը» այլևս չէր կոտրվում։ Ասենք, Վարվառա Արդալիոնովնան այնուամենայնիվ շարունակում էր այցելել օրիորդներին։

Որպեսզի վերջացնենք այս բոլոր լուրերի ու տեղեկությունների պատմությունը, ավելացնենք և այն, որ գարնան կողմ Եպանչինների մոտ շատ հեղաշրջումներ եղան, այնպես որ դժվար էր չմոռանալ իշխանի մասին, որն ինքն էլ տեղեկություն չէր տալիս, կարող է պատահել, որ չէր էլ ուզում տալ։ Ձմեռվա ընթացքում կամաց֊կամաց, վերջապես, վճռեցին ամառն ուղևորվել արտասահման, այսինքն՝ Լիզավետա Պրոկոֆևնան աղջիկների հետ. գեներալին, հասկանալի է, չէր կարելի ժամանակը վատնել «դատարկ զվարճության» վրա։ Վճիռը կայացավ աղջիկների արտակարգ ու համառ պնդումով, որոնք լիովին համոզվել էին, որ իրենց արտասահման տանել չեն ուզում նրա համար, որ ծնողների անընդհատ հոգսն է նրանց ամուսնացնել և նրանց համար փեսացուներ որոներ կարող է պատահել, ծնողներն էլ համոզվեցին, վերջապես, որ փեսացուներ կարող են հանդիպել նաև արտասահմանում, և որ մի ամառվա ուղևորությունը ոչ միայն չի կարող ոչինչ խափանել, այլ, թերևս, դեռ նույնիսկ նկարող է նպաստել» ։ Այստեղ տեղին կլինի հիշատակել, որ Աֆանասի Իվանովիչ Տոցկու և ավագ Եպանչինայի նախագծվող ամուսնությունը բոլորովին խափանվեց, և Տոցկու ձևական առաջարկությունը բնավ տեղի չունեցավ։ Դա պատահեց մի տեսակ ինքն իրեն, առանց մեծ խոսակցությունների և առանց որևէ, ընտանեկան պայքարի։ Իշխանի մեկնելուց ի վեր հանկարծ ամեն ինչ լռեց երկու կողմից էլ։ Ահա այս հանգամանքն էլ մասամբ մտավ Եպանչինների ընտանիքում այն ժամանակ տիրող ծանր տրամադրության պատճառների շարքը, թեև գեներալի կինը դեռ այն ժամանակ ասաց, որ ինքն հիմա ուրախ է «երկու ձեռքով երեսը խաչ հանել» ։ Գեներալը թեև շնորհազրկված էր և զգում էր, որ մեղավորն ինքն է, բայց և այնպես երկար ժամանակ նեղացած էր. նա ափսոսում էր Աֆանասի Իվանովիչին. «այդպիսի կարողության տեր և այդպիսի ճարպիկ մարդ» ։ Շատ չանցած գեներալն իմացավ, որ Աֆանասի Իվանովիչը գերվել է բարձր հասարակությանը պատկանող մի ֆրանսուհով, որ մարկիզուհի և լեգիտիմիստուհի էր, որ ամուսնությունը կկայանա և որ Աֆանասի Իվանովիչին կտանեն Փարիզ, իսկ հետո ուր-որ Բրետան։ «Է՛, ֆրանսուհու հետ կկորչի», — վճռեց գեներալը։

Իսկ Եպանչինները պատրաստվում էին ամառը մեկնել։ Եվ հանկարծ տեղի ունեցավ մի հանգամանք, որը նորից ամեն ինչ խառնեց նոր ձևով և մեկնումը նորից հետաձգվեց ի մեծ ուրախություն գեներալի և գեներալի կնոջ։ Պետերբուրգ շնորհ բերեց մի իշխան, իշխան Շչ֊ն, ի դեպ, հայտնի մարդ, և հայտնի շատ և շատ դրական տեսակետից։ Դա մեկն էր վերքին ժամանակվա այն մարդկանցից, կամ նույնիսկ, կարելի է ասել, գործիչներից, ազնիվ, համեստ, որոնք անկեղծորեն ու գիտակցաբար ցանկանում են օգտակարը. միշտ աշխատում են և աչքի են ընկնում այն հազվագյուտ ու երջանիկ հատկությամբ, որ միշտ գտնում են աշխատանք։ Առանց ցուցադրվելու, խուսափելով կուսակցությունների անողոքությունից ու դատարկաբանությունից, իրեն չհամարելով առաջինների շարքում, իշխանը, սակայն, չափազանց հիմնավորապես շատ բան էր իմացել վերջին ժամանակներս կատարվածից։ Նա առաջ ծառայում էր, հետո սկսեց մասնակցել նաև զեմստվային գործունեությանը։ Բացի այդ, ռուսական մի քանի գիտական ընկերությունների օգտակար թղթակից էր։ Մի ծանոթ տեխնիկի հետ միացած, հավաքած տեղեկություններով ու հետազոտություններով օժանդակում էր նախագծվող կարևորագույն երկաթուղիներից մեկի ավելի ճիշտ ուղղությանը։ Նա մոտ երեսունհինգ տարեկան էր։ Նա «ամենաբարձր հասարակությանը պատկանող» մարդ էր և, բացի այդ «լավ, լուրջ, անվիճելի» կարողության տեր, ինչպես արտահայտվեց գեներալը, առիթ ունենալով մի բավական լուրջ գործով հանդիպել ու ծանոթանալ իշխանի հետ իր պետի՝ կոմսի տանը։ Իշխանը մի որոշ առանձնահատուկ հետաքրքրությունից մղված, երբեք չէր խուսափում ռուս «գործարար մարդկանց» հետ ծանոթանալուց։ Այնպես պատահեց, որ իշխանը ծանոթացավ նաև գեներալի ընտանիքի հետ։ Ադելաիդա Իվանովնան, երեք քույրերից միջնակը, նրա վրա բավական ուժեղ տպավորություն գործեց։ Գարնան կողմ իշխանը բացատրվեց։ Ադելաիդային նա շատ դուր եկավ, դուր եկավ նաև Լիզավետա Պրոկոֆևնային։ Գեներալը շատ ուրախ էր։ Ինքնին հասկանալի է, ուղևորությունը հետաձգվեց։ Հարսանիքը նշանակված էր գարնանը։

Ասենք, ուղևորությունը կարող էր լինել և ամառվա կեսին և վերջին, թեկուզ մեկ կամ երկու ամսով, որպես զբոսանք Լիզավետա Պրոկոֆևնայի ու նրա հետ մնացած երկու աղջիկների, որպեսզի փարատեին այն թախիծը, որ պատճառելու էր Ադելաիդան, նրանցից բաժանվելով։ Բայց դարձյալ մի նոր բան պատահեց, արդեն գարնան վերջին (Ադելաիդայի հարսանիքը մի քիչ դանդաղել էր և հետաձգված էր մինչև ամառվա կեսը) իշխան Շչ֊ն Եպանչինների տուն բերեց իր հեռավոր ազգականներից մեկին, որին, սակայն, բավական լավ ճանաչում էր։ Դա ոմն Եվգենի Պավլովիչ Ռ-ն էր, դեռ երիտասարդ, մոտ քսանութ տարեկան, ֆլիգել-ադյուտանտ, գեղեցկության տիպար, «ազնվական տոհմից», սրամիտ, փայլուն, «նոր», «չափազանց կրթված», և արդեն ինչ֊որ չլսված չափերի հարստության տեր մի մարդ։ Այդ վերջին կետի վերաբերյալ գեներալը միշտ զգույշ էր։ Նա տեղեկություններ հավաքեց. «Իրոք մի այդպիսի բան կա, սակայն դեռ պետք է պարզել» ։ Այդ երիտասարդը ու «ապագա խոստացող» ֆլիգել-ադյուտանտը Եպանչինների աչքին խիստ բարձրացել էր շնորհիվ այն կարծիքի, որ Մոսկվայից հայտնել էր Բելոկոնսկայան։ Միայն նրա մասին համբավ էր տարածված մի որոշ փափուկ հարցի շուրջը. մի քանի կապեր և, ինչպես հավատացնում էին, «հաղթանակներ» ինչ֊որ դժբախտ սրտերի նկատմամբ։ Ագլայային տեսնելով, նա Եպանչինների տանը դարձավ արտասովոր նստակյաց։ Ճիշտ է, դեռ ոչինչ չէր ասված, նույնիսկ ոչ մի ակնարկ չէր արված, բայց, համենայն դեպս, ծնողներին թվում էր, որ այս ամառ արտասահմանյան ուղևորության մասին մտածելն ավելորդ է։

Ագլայան ինքը գուցե և այլ կարծիքի էր։

Դա տեղի էր ունենում արդեն մեր պատմության բեմի վրա մեր հերոսի երկրորդ անգամ հայտնվելու համարյա հենց սկզբին։ Արտաքինից դատելով, այդ ժամանակ Պետերբուրգում արդեն բոլորովին մոռացել էին խեղճ իշխան Միշկինին։ Եթե նա հիմա հանկարծ հայտնվեր նրան ճանաչողների մեջ, ապա կարծես երկնքից ընկած կլիներ։ Այսուհանդերձ մինչ այդ կհայտնենք մի փաստ ևս ու դրանով կավարտենք մեր ներածությունը։

Կոլյա Իվոլգինը իշխանի մեկնելուց հետո սկզբում շարունակում էր իր առաջվա կյանքը, այսինքն՝ գնում էր գիմնազիա, այցելում էր իր բարեկամ Իպոլիտին, հետևում էր գեներալին և տնտեսության մեջ օգնում Վարյային, այսինքն՝ կատարում էր նրա բոլոր ցանկությունները։ Բայց կենվորներն արագ անհայտացան. Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մոտ տեղի ունեցած արկածից երեք օր հետո Ֆերդիշչենկոն տեղափոխվեց չգիտես ուր և բավական շուտով կորավ, այնպես, որ նրա մասին լռեց ամենայն լուր. ասում էին, բայց ոչ հաստատ, որ մի տեղ խմում է։

Իշխանը մեկնեց Մոսկվա, կենվորների հարցը փակված էր։ Հետագայում, երբ արդեն Վարյան ամուսնացավ, Նինա Ալեքսանդրովնան ու Գանյան նրա հետ փոխադրվեցին Պտիցինի մոտ, Իզմայլովյան գունդ, ինչ վերաբերում է գեներալ Իվոլգինին, ապա նրան գրեթե հենց նույն ժամանակ մի բոլորովին չնախատեսված բան պատահեց, նրան կալանատուն նստեցրին։ Նրան այդտեղ ուղարկողը իր բարեկամուհին՝ կապիտանի կինն էր, որին տարբեր ժամանակներ մոտ երկու հազարի արժողության փաստաթղթեր էր տվել։ Այդ բոլորը նրա համար կատարյալ անակնկալ էր եղել, և խեղճ գեներալը «իսկական զոհ էր, ընդհանրապես ասած, մարդկային սրտի ազնվության վերաբերյալ իր անչափելի հավատի» ։ Փոխառական պարտագրեր ու մուրհակներ ստորագրելու հանգստացուցիչ սովորություն ընդունելով, նրա մտքովն իսկ չէր անցնում, որ դրանք թեկուզ երբևէ կարող են ներգործություն ունենալ, միշտ մտածում էր, որ դա հենց այնպես է։ Պարզվեց, որ այդպես չէ։

«Սրանից հետո հավատա մարդկանց, ցույց տուր ազնիվ դյուրահավատություն», — վշտալի բացականչում էր նա, գինու շիշն առաջին՝ նստած Տարասովի տանը նոր բարեկամների հետ և նրանց անեկդոտներ պատմելով Կարսի պաշարման և հարություն առած զինվորի մասին։ Ի դեպ նա սկսեց հիանալի կյանք վարել։ Պտիցինն ու Վարյան ասում էին, դա իսկական նրա տեղն է որ կա․ Գանյան լիովին հաստատեց այդ։ Միայն խեղճ Նինա Ալեքսանդրովնան էր թաքուն դառնագին լալիս (որ նույնիսկ զարմացնում էր տնեցիներին) և, շարունակ տկար լինելով հանդերձ, որքան կարող էր հաճախակի, քարշ էր գալիս Իզմայլովյան գունդ, ամուսնու հետ տեսակցության։

Բայց «գեներալին պատահած դեպքից» ի վեր, ինչպես արտահայտվում էր Կոլյան, և առհասարակ քրոջ ամուսնանալուց ի վեր Կոլյան համարյա բոլորովին անհնազանդ էր դարձել և այնտեղ էր հասել, որ վերջին ժամանակները նույնիսկ հազվադեպ էր տուն գալիս գիշերելու։ Ըստ լուրերի, նա բազմաթիվ նոր ծանոթություններ էր հաստատել․ բացի այդ, շատ հայտնի էր դարձել նաև կալանատանը։ Նինա Ալեքսանդրովնան այնտեղ առանց նրա չէր էլ կարող յոլա գնալ, իսկ տանը հիմա նրան չէին անհանգստացնում նույնիսկ հետաքրքրվելով, թե նա ինչով է զբաղվում։ Վարյան, որ առաջ այնքան խիստ էր վարվում նրա հետ, հիմա նրա թափառումների մասին ամենաչնչին հարցաքննության էլ չէր ենթարկում։ Իսկ Գանյան, ի մեծ զարմանս տնեցիների, չնայած իր ողջ մելամաղձությանը, խոսում և նույնիսկ երբեմն բոլորովին ընկերաբար մտերմանում էր նրան, մի բան, որ բոլորովին չէր լինում առաջ, քանի որ քսանյոթամյա Գանյան բնականաբար ոչ մի մտերմական ուշադրություն չէր դարձնում իր տասնհինգամյա եղբոր վրա, հետը կոպիտ էր վարվում, բոլոր տնեցիներից միայն խստություն էր պահանջում նրա նկատմամբ և շարունակ սպառնում էր «նրա ականջները քաշել», որը Կոլյա յին հանում էր «մարդկային համբերության վերջին սահմաններից» ։ Կարելի էր կարծել, որ հիմա Կոլյան երբեմն նույնիսէլ անհրաժեշտ էր լինում Գանյային։ Կոլյային շատ էր զարմացրել, որ նա այն ժամանակ վերադարձրել էր փողերը, դրա համար նա պատրաստ էր շատ բան ներել եղբորը։

Իշխանի մեկնելուց անցել էր մոտ երեք ամիս, և Իվոլգինների ընտանիքում իմացան, որ Կոլյան հանկարծ ծանոթացել է Եպանչինների հետ և շատ լավ է ընդունվել օրիորդների կողմից։ Վարյան շուտով իմացավ այդ մասին, ի դեպ, Կոլյան ծանոթացել էր ոչ թե Վարյայի միջոցով, այլ «ինքն իր կողմից» ։ Կամաց֊կամաց Եպանչինների տանն սկսեցին սիրել նրան։ Գեներալի կինն սկզբում շատ դժգոհ էր նրանից, բայց շուտով սկսեց փաղաքշել նրան «անկեղծության և այն բանի համար, որ չի շողոքորթում» ։ Որ Կոլյան չէր շողոքորթում, դա միանգամայն իրավացի էր, նա կարողացավ նրանց հետ միանգամ այն հավասարի և անկախ դիրք բռնել, թեև երբեմն գեներալի կնոջ համար գրքեր ու լրագրեր էր կարդում. բայց նա միշտ էլ պատրաստակամ էր։ Ասենք, նա մի երկու անգամ թունդ կռվեց Լիղավետա Պրոկոֆևնայի հետ, հայտարարեց նրան, որ նա բռնակալ է և որ ինքը ոտք չի դնի նրա տունը։ Առաջին անդամ վեճ ծագեց «կանանց հարցի» պատճառով, իսկ երկրորդ անգամ այն հարցի պատճաոով, թե տարվա ո՞ր եղանակին լավ է որսալ ազնվասարեկներ։ Որքան էլ տարօրինակ լինի, բայց վիճաբանությունից երեք օր հետո գեներալի կինը սպասավորի միջոցով նրան մի տոմսակ ուղարկեց, խնդրելով, որ անպայման շնորհ բերի. Կոլյան չէր կոտրատվում և անմիջապես ներկայացավ։ Չգիտես ինչու, միայն Ագլայան լավ չէր տրամադրված դեպի նա և վերևից էր նայում նրա վրա։ Բայց Կոլյային վիճակված էր հենց նրան մասամբ զարմացնել։ Մի անգամ, դա զատկի տոներին էր, որսալով մի րոպե, երբ մենակ էին, Կոլյան Ագլայային մի նամակ հանձնեց, ասելով միայն, որ պատվիրված է հանձնել միմիայն նրան։ Ագլայան սպառնագին նայեց «անձնապաստան անպիտան տղային», բայդ Կոլյան չսպասեց ու դուրս գնաց։ Ագլայան նամակը բացեց ու կարդաց.

«Մի ժամանակ դուք ինձ պատիվ արիք ձեր վստահությամբ։ Կարող է պատահել, դուք հիմա բոլորովին մոռացել եք ինձ։ Ինչպե՞ս պատահեց, որ գրում եմ ձեզ։ Չգիտեմ, բայց իմ մեջ անզուսպ ցանկություն ծագեց ձեզ հիշեցնել իմ մասին, և հատկապես ձեզ։ Քանի անգամ դուք երեքդ էլ ինձ շատ պետք եք եղել, բայց բոլոր երեքիցդ ես տեսել եմ միայն ձեզ։ Դուք ինձ պետք եք, շատ եք պետք։ Ես ոչինչ չունեմ ձեզ գրելու իմ մասին, ոչինչ չունեմ պատմելու։ Ես այդ չէի էլ ուզում. ես սաստիկ կցանկանայի, որ դուք երջանիկ լինեիք; Արդյոք երջանի՞կ եք։ Ահա հենց միայն այս էի ուզում ասել ձեզ։ Ձեր եղբայր իշխ. Լ. Միշկին» ։

Այս կարճառոտ և բավական անկապ տոմսակը կարդալով, Ագլայան հանկարծ ամբողջովին շիկնեց և մտածմունքի մեջ ընկավ։ Մեզ համար դժվար կլիներ հաղորդել նրա մտքերի ընթացքը։ Ի միջի այլոց նա հարցրեց իրեն. «Որևէ մեկին ցույց տա՞ արդյոք» ։ Նա մի տեսակ ամաչում էր։ Սակայն, ի վերջո, ծաղրական ու տարօրինակ ժպիտով նամակը նետեց իր սեղանի արկղը։ Հաջորդ օրը նորից հանեց ու դրեց մի հաստ, ամուր կազմով գրքի մեջ (նա միշտ էլ այդպես էր վարվում իր թղթերի հետ, որպեսզի արագ գտներ, երբ պետք գար) ։ Եվ արդեն միայն մի շաբաթ հետո առիթ ունեցավ ուշք դարձնելու, թե ինչ գիրք էր այդ։ Դա «Դոն-Կիխոտ Լամանչեցին» էր։ Ագլայայի ծիծաղը սաստիկ բռնեց, հայտնի չէ ինչու։

Հայտնի չէ նաև, թե արդյոք նա իր ստացածը ցույց տվե՞ց քույրերից որևէ մեկին։

Բայց դեռ նամակը կարդալիս, հանկարծ նրա մտքով անցավ. մի՞թե իշխանը այդ անձնապաստան անպիտան տղային, այդ պոռոտախոսին է ընտրել թղթակից և ով գիտե, նրա այստեղի միակ թղթակիցն է։ Թեև, արտասովոր արհամարհոտ տեսքով, բայց և այնպես նա Կոլյային հարցաքըննության ենթարկեց։ Բայց միշտ վիրավորվող «անպիտան տղան» այս անգամ ամենափոքր իսկ ուշադրություն չդարձրեց արհամարհանքին. չափազանց կարճ և բավական չոր բացատրեց Ագլայային, որ թեև ինքը համենայն դեպս իր մշտական հասցեն հայտնել էր իշխանին Պետերբուրգից նրա մեկնելուց անմիջապես առաջ և ընդսմին առաջարկել էր իր ծառայությունները, բայց որ սա առաջին հանձնարարությունն է, որ նա ստացել է իշխանից և իրեն ուղղած նրա առաջին տոմսակը, իսկ որպես ապացույց իր խոսքերի ներկայացրեց նաև նամակը, որ անձամբ ինքն էր ստացել։ Ագլայան անհարմար չզգաց ու կարդաց։ Կոլյային ուղղած նամակում ասված էր.

«Սիրելի Կոլյա, բարի եղեք, սրան առընթեր կնքած նամակը հանձնեցեք Ագլայա Իվանովնային։ Ողջ լերուք։ Ձեզ սիրող իշխ. Լ. Միշկին» ։

— Համենայն դեպս ծիծաղելի է այսպիսի փուչիկին վստահելը, — վիրավորված արտասանեց Ագլայան, Կոլյային հանձնելով տոմսակը և արհամարհաբար անցավ նրա մոտով։

Դրան արդեն չէր կարող դիմանալ Կոլյան. այնինչ նա հատկապես այդ դեպքի առթիվ Գանյայից խնդրել էր, առանց պատճառը նրան բացատրելու, և վիզը գցել նրա դեռ բոլորովին նոր կանաչ շարֆը։ Նա չարաչար վիրավորվեց։

II

Հունիսի սկիզբն էր, և Պետերբուրգում ահա արդեն մի ամբողջ շաբաթ բացառիկ լավ եղանակ էր։ Եպանչինները սեփական հարուստ ամառանոց ունեին Պավյովսկում։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան հանկարծ տակն ու վրա եղավ ու տեղից շարժվեց, երկու օր էլ դեսդեն չընկած, տեղափոխվեցին։

Եպանչինների փոխադրվելու հաջորդ թե երրորդ օրը առավոտյան գնացքով Մոսկվայից ժամանեց նաև իշխան Լև Նիկոլաևիչ Միշկինը։ Կայարանում նրան ոչ ոք չդիմավորեց, բայց վագոնից դուրս գալիս գնացքով ժամանածներին պաշարած ամբոխի մեջ հանկարծ նրա աչքին երևաց ինչ-որ մեկի զույգ աչքերի տարօրինակ, բորբոքված հայացքը։ Ավելի ուշադիր նայելով, նա այլևս ոչինչ չջոկեց։ Իհարկե, միայն աչքին էր երևացել, բայց տհաճ տպավորություն մնաց։ Ընդսմին իշխանն առանց այդ էլ տխուր ու մտախոհ էր և թվում էր ինչ֊որ բանով մտահոգված։

Կառապանը նրան հասցրեց Լիտեյնայայից ոչ հեռու գտնվող մի հյուրանոց։ Հյուրանոցը վատն էր։ Իշխանն զբաղեցրեց երկու փոքրիկ, խավար ու վատ կահավորված սենյակ, լվացվեց, հագնվեց, ոչինչ չպահանջեց ու շտապ դուրս եկավ, կարծես վախենալով կորցնել ժամանակը կամ ինչ-որ մեկին տանը չգտնել։

Եթե նրա առաջին գալստյանը՝ կես տարի առաջ Պետերբուրգում նրան ճանաչողներից որևէ մեկը նրան տեսներ, ապա թերևս կեզրակացներ, որ նա արտաքուստ շատ է փոխվել դեպի լավը։ Բայց հազիվ թե դա այդպես էր։ Միայն զգեստի մեջ էր լիակատար վափոխություն. ամբողջ հագուստն ուրիշ էր, Մոսկվայում լավ դերձակի կարած, բայց հագուստի մեջ էլ թերություն կար. չափից ավելի մոդայով էր կարված (ինչպես միշտ կարում են բարեխիղճ, բայց ոչ այնքան տաղանդավոր դերձակները), այն էլ այնպիսի մարդու համար, որը դրանով բոլորովին չէր հետաքրքրվում, այնպես որ իշխանին ուշադիր նայելիս, ծիծաղելու շատ սիրահար որևէ մեկը գուցե և ժպտալու մի բան գտներ։ Բայց ինչի՞ց ասես մարդու ծիծաղը չի գալիս։

Իշխանը կառք վերցրեց և ուղևորվեց Պեսկի։ Ռոժդեստվենսկայա փողոցներից մեկում նա շուտով գտավ մի ոչ մեծ փայտաշեն տնակ։ Ի զարմանս նրա, այդ տնակի տեսքը գեղեցիկ էր, մաքուր, տիրում էր խիստ կարգ ու կանոն, նախապարտեզ ուներ, որտեղ ծաղիկներ էին աճում։ Դեպի փողոց նայող լուսամուտները բաց էին և այնտեղից լսվում էր անընդհատ սուր խոսակցություն, գրեթե բղավոց, կարծես մեկը բարձրաձայն կարդում էր կամ նույնիսկ ճառ էր արտասանում. ձայնը երբեմն ընդհատվում էր մի քանի, զրնգուն ձայների ծիծաղով։ Իշխանը բակ մտավ, բարձրացավ անդաստակ և հարցրեց պարոն Լեբեդևին։

— Ահա նա, — պատասխանեց դուռը բացող խոհարարուհին, որի թևքերը քշտած էին մինչև արմունկները, և մատով ցույց տվեց «հյուրասենյակը» ։

Այդ հյուրասենյակում, որը պատած էր մուգ երկնագույն թղթով և կահավորված էր մաքուր ու որոշ հավակնություններով, այսինքն՝ կար կլոր սեղան ու բազմոց, ծածկույթի տակ դրած բրոնզե ժամացույց, լուսամուտների միջև պատամասին կախած էր նեղլիկ հայելի և առաստաղից բրոնզե շղթայիկով կախած էր ապակեզարդ հնագույն փոքրիկ ջահ, այդ սենյակի մեջտեղում կանգնած էր պարոն Լեբեդևն ինքը, մեջքն արած ներս մտնող իշխանի կողմը, ժիլետով, բայց առանց վերնազգեստի, ամառային ձևով, և, կուրծքը ծեծելով, դառնագին ճարտասանում էր ինչ-որ թեմայով։ Ունկնդիրներն էին՝ մոտ տասնհինգամյա մի տղա, բավական զվարթ ու խելացի դեմքով և գիրքը ձեռքին, ամբողջովին սևեր հագած և մի ծծկեր երեխա գրկած մոտ քսանամյա մի աղջիկ, մի տասներեքամյա աղջիկ, նույնպես սգազգեստով, որը սաստիկ ծիծաղում էր, բերանը շատ լայն բացելով, և, վերջապես, բազմոցին պառկած մի չափազանց տարօրինակ ունկնդիր, բավական գեղեցիկ, թխավուն, մոտ քսանամյա մի երիտասարդ, երկար, խիտ մազերով, խոշոր սև աչքերով, փոքրիկ այտամորուսների ու մորուքի հավակնությամբ։ Այդ ունկնդիրը, թվում է, հաճախ էր ընդմիջում և վիճարկում ճարտասանող Լեբեդևին. հավանաբար հենց դրա վրա էր ծիծաղում մնացած բազմությունը։

— Լուկյան Տիմոֆեյիչ, այ Լուկյան Տիմոֆեյիչ։ Մի տես, է՜։ Դե այս կողմը նայիր... Էհ, գրողը տանի ձեզ։

Եվ խոհարարուհին հեռացավ, ձեռքերը թափահարելով ու այնպես բարկացած, որ նույնիսկ ամբողջովին կարմրատակեց։

Լեբեդևը ետ նայեց և, իշխանին տեսնելով, միառժամանակ կանգ առավ շանթահարի պես, հետո նետվեց դեպի նա՝ ստորաքարշ ժպիտը դեմքին, բայց ճանապարհին կարծես նորից քարացավ, ի դեպ, արտասանելով.

— Ամ֊ամ֊ամենապայծառափա՜յլ իշխան։

Բայց հանկարծ, կարծես դեռես ի վիճակի չլինելով հարմար ձև գտնել, շուռ եկավ և չգիտես ինչու հարձակվեց նախ սևեր հագած և երեխա գրկած աղջկա վրա, այնպես, որ նա նույնիսկ մի քիչ ընկրկեց անսպասելիությունից, բայց անմիջապես նրան թողնելով վրա պրծավ հաջորդ սենյակի շեմքին ցցված տասներեքամյա աղջկանը, որը դեռ շարունակում էր ժպտալ քիչ առաջվա ծիծաղի մնացորդներով։ Սա չդիմացավ բղավոցին և անմիջապես վստաց խոհանոց. Լեբեդևը նույնիսկ ոտները դոփեց նրա հետևից, ավելի խիստ սաստելու համար, բայց հանդիպելով իշխանի հայացքին, որը նայում էր շփոթված, ի բացատրություն ասաց.

— ...Հարգալիրության համար, հի՜֊հի՜֊հի՜։

— Այդ բոլորր իզուր տեղն եք անում...— սկսեց իշխանը։

— Իսկույն, իսկույն, իսկույն... փոթորկի պե՜ս։

Ու Լեբեդևն արագ չքացավ սենյակից։ Իշխանը զարմացած նայեց աղջկան, տղային և բազմոցի վրա պառկածին. նրանք բոլորը ծիծաղում էին։ Իշխանն էլ ծիծաղեց։

— Գնաց ֆրակը հագնելու, — ասաց տղան։

— Ինչ ցավալի է այս ամենը, — սկսեց իշխանը, — իսկ ես կարծում էի... ասացեք, նա...

— Հարբա՞ծ է, կարծում եք, — հնչեց մի ձայն բազմոցից, — ամենևի՜ն։ Այնպես մի երեք-չորս, դե, շատ-շատ հինգ կա, բայց դա ի՛նչ է որ, կա՛րգ է։

Իշխանն ուզեց դիմել բազմոցից հնչող ձայնին, բայց խոսել սկսեց աղջիկը և իր սիրունիկ դեմքի ամենաանկեղծ արտահայտությամբ ասաց.

— Նա առավոտները երբեք շատ չի խմում. եթե դուք նրա մոտ որևէ գործով եք եկել, հենց հիմա ասացեք։ Իսկական ժամանակն է։ Երեկոյան կողմ, երբ վերադառնում է, այն ժամանակ գինով է լինում, այն էլ հիմա ավելի շատ քնելուց առաջ լալիս ու մեզ համար բարձրաձայն կարդում է սուրբ գրքից, որովհետև ընդամենը հինգ շաբաթ է, ինչ մեր մայրիկը մեռել է։

― Նրա փախչելու պատճառն այն էր, որ հավանաբար դժվարացավ ձեզ պատասխան տալ, — ծիծաղեց բազմոցին պառկած երիտասարդը։— Գրազ կգամ, որ նա արդեն ձեզ խաբում է և հենց հիմա է մտմտում, թե ինչպես անի։

― Ընդամենը հինգ շաբա՜թ է։ Ընդամենը հինգ շաբա՜թ է, — վրա բերեց Լեբեդևը, վերադառնալով արդեն ֆրակ հագած, աչքերը թարթելով և գրպանից դուրս քաշելով թաշկինակը, արցունքները սրբելու համար, — ո՜րբ ենք։

― Այդ ինչ է, ամբողջովին ծակծկված դուրս եկաք, — ասաց աղջիկը, — ախր ձեր նոփ-նոր սերթուկը այնտեղ դռան հետևում է, չտեսա՞ք, ինչ է։

— Ձե՛նդ, ճպուռ, — բղավեց նրա վրա Լեբեդևը։— Տես, հա՜, — ոտները դոփելով նրան սաստեց հայրը։ Բայց այս անգամ աղջիկը միայն ծիծաղեց։

— Ի՞նչ եք վախեցնում, ես հո Տանյան չեմ, չեմ փախչի։ Իսկ Լյուբոչկային, իսկապես որ կզարթեցնեք, մեկ էլ տեսար՝ թալալ կկպչի․․․ Ի՞նչ եք բղավում։

— Չէ֊չէ֊չէ՜։ Լեզուդ չորանա, լեզուդ չորանա․․․― հանկարծ սարսափելի վախեցավ Լեբեդևը և նետվելով դեպի դստեր ձեռների վրա քնած երեխան, մի քանի անգամ վախեցած տեսքով խաչակնքեց նրան։— Տեր, պահի՜ր, տեր, պահպանի՜ր։ Սա իմ սեփական ծծկեր երեխան է, Լյուբով՝ աղջիկս, — դարձավ նա իշխանին, — և ծնվել է ամենաօրինական ամուսնությունից, նոր վախճանված կնոջիցս՝ Ելենայից, որը մեռավ ծննդաբերությունից։ Իսկ այս պուճուրիկը աղջիկս է, Վերան, սուգ է պահում... իսկ սա, սա, օ, սա...

— Հը, կա՞պ ընկար, — բղավեց երիտասարդը, — շարունակիր, մի ամաչիր։

— Ձերդ պայծառափայլություն, — ինչ-որ եռանդով հանկարծ բացականչեց Լեբեդևը, — բարեհաճե՞լ եք թերթերում հետևել Ժեմարինների ընտանիքի սպանությանը։

— Կարդացել եմ, — որոշ զարմանքով ասաց իշխանը։

— Դե, ահա սա Ժեմարինների ընտանիքի իսկական սպանողն է, որ կա։

— Ի՜նչ եք ասում, — ասաց իշխանը։

— Այսինքն, այլաբանորեն ասած, ապագա երկրորդ մարդասպանը Ժեմարինների ապագա երկրորդ ընտանիքի, եթե այդպիսին լինի։ Այստեղ է ասված...

Բոլորը ծիծաղեցին։ Իշխանի մտքով անցավ, որ գուցե իսկապես էլ Լեբեդևը միայն նրա համար է կուչուձիգ անում ու ծռմռվում, որ նախազգալով նրա հարցերը, չգիտի, թե ինչպես պատասխանի դրանց, և ժամանակ է շահում։

— Ըմբոստանում է։ Դավադրություններ է սարքում, — բղավում էր Լեբեդևը, կարծես թե արդեն անզոր լինելով ինքն իրեն զսպելու, — դե, կարո՞ղ եմ ես, դե, իրավունք ունե՞մ ես այսպիսի չարալեզվին, այսպիսի, կարելի է ասել, շնացողին ու ճիվաղին հարազատ ազգականս, հանգուցյալ քրոջս՝ Անիսյայի միակ որդին համարել։

— Դե վերջ տուր, հարբած մարդ։ Կհավատա՞ք, իշխան, հիմա նրա խելքին փչել է փաստաբանությամբ զբաղվել, դատարկ հայցերով, սկսել է ճարտասանություն անել և տանը երեխաների հետ շարունակ վերամբարձ ոճով է խոսում։ Հինգ օր առաջ հաշտարար դատավորների առաջ էր խոսում։ Եվ ո՜ւմ էր հանձն առել պաշտպանելու. ո՛չ թե այն պառավին, որը նրան խնդրում-աղաչում էր, և որին սրիկա վաշխառուն կողոպտել էր, յուրացրել էր նրա ամբողջ ունեցածը՝ հինգ հարյուր ռուբլին, այլ հենց այդ վաշխառուին, ինչ-որ ջհուդ Զայդլերի, նրա համար, որ նա հիսուն ռուբլի էր խոստացել սրան..»

— Հիսուն ռուբլի, եթե շահեմ, և միայն հինգ, եթե տանուլ տամ, — բացատրեց հանկարծ Լեբեդևը բոլորովին այլ ձայնով, քան խոսում էր մինչև հիմա, այնպես, կարծես թե բոլորովին չէր բղավել։

— Եվ իհարկե, հիմարություններ դուրս տվեց, հին ժամանակներր չեն հիմա, այնտեղ վրան ծիծաղեցին միայն։ Բայց սա անասելի գոհ մնաց ինքն իրենից. հիշեցեք, ասում է, անաչառ պարոնայք դատավորներ, որ ոտներից զրկված, ազնիվ աշխատանքով ապրող վշտոտ ծերունին զրկվում է հացի վերջին պատառից. հիշեցեք օրենսդրի իմաստուն խոսքերը. «Թող դատարաններում իշխի ողորմածությունը» ։ Եվ կհավատա՞ք, ամեն առավոտ նա այստեղ մեզ համար կրկնում է այդ ճառը, ճիշտ և ճիշտ այնպես, ինչպես այնտեղ էր ասել, այսօր հինգերորդ անգամն է. հենց ձեր գալուց առաջ կարդում էր, այնքան դուր էր եկել նրան. հաճույքից ինքն իրեն լպստում է։ Էլի ինչ֊որ մեկին պատրաստվում է պաշտպանել։ Դուք, կարծեմ, իշխան Միշկի՞նն եք։ Կոլյան ձեր մասին ինձ. ասում էր, որ ձեզանից ավելի խելոքին մինչև հիմա աշխարհում դեռ չի էլ հանդիպել․․․

— Եվ չկա՜։ Եվ չկա՜։ Եվ աշխարհում չկա ավելի խելոքը, — անմիջապես վրա րերեց Լեբեդևը։

— Է, ասենք, սա ստեց։ Մեկը ձեզ սիրում է, իսկ մյուսը քծնում է ձեր առաջ. իսկ ես բոլորովին մտադիր չեմ ձեզ շողոքորթելու. թող դա հայտնի լինի ձեզ։ Չէ որ դուք անմիտ չեք. ահա դատեցեք ինձ ու նրան։ Դե, ուզո՞ւմ ես, ահա իշխանը մեզ կդատի, — դարձավ նա քեռուն։— Ես նույնիսկ ուրախ եմ, իշխան, որ դուք պատահեցիք։

— Ուզո՛ւմ եմ, — վճռական բղավեց Լեբեդևը և ակամա նայեց բազմությանը, որը նորից սկսել էր հավաքվել։

— Ի՞նչ բանի եք այստեղ, — ասաց իշխանը, կնճռոտվելով։

Նրա գլուխն իսկապես ցավում էր, ըստ որում նա ավելի ու ավելի էր համոզվում, որ Լեբեդևը իրեն խաբում է և ուրախ է, որ գործը հետաձգվում է։

— Գործի շարադրանքը։ Ես նրա ազգականն եմ. այդ նա չստեց, թեև շարունակ ստում է։ Ես դասընթացը չեմ ավարտել, բայց ուզում եմ ավարտել և կպնդեմ այդ, որովհետև հաստատակամություն ունեմ։ Իսկ առայժմ, որպեսզի գոյությունս պահպանեմ, քսանհինգ ռուբլիանոց մի պաշտոն եմ ստանձնում երկաթուղում։ Բացի այդ, խոստովանում եմ, որ նա արդեն մի երկու-երեք անգամ ինձ օգնել է։ Ես քսան ռուբլի ունեի և դա տանուլ տվեցի։ Դե, հավատո՞ւմ եք, իշխան, ես այնքան ցածր, այնքան ստոր եմ եղել, որ տանուլ եմ տվել այդ գումարը։

— Մի սրիկայի, մի սրիկայի, որին պետք էլ չէր վճարել, — բղավեց Լեբեդևը։

― Այո, մի սրիկայի, որին, սակայն, պետք էր վճարել, — շարունակեց երիտասարդը։— Իսկ որ նա սրիկա է, դա ես էլ կհաստատեմ, և ոչ միայն նրա համար, որ նա քեղ ծեծել է։ Դա, իշխան, մի խոտանված սպա է, պաշտոնաթող պորուչիկ, նախկին ռոգոժինյան խմբից և բռնցքամարտ է սովորեցնում։ Նրանք բոլորը հիմա թափառում են, ինչպես որ Ռոգոժինը նրանց վռնդել է։ Բայց ամենից վատն այն է, որ նրա մասին ես գիտեի, որ նա սրիկա է, անպիտան ու գող է, և այսուամենայնիվ նրա հետ նստեցի խաղալու, և որ, վերջին ռուբլին խաղի մեջ տարվելով (մենք ձողիկներ էինք խաղում), ինձուինձ մտածում էի. կտարվեմ՝ քեռի Լուկյանի մոտ կգնամ, կխնդրեմ, չի մերժի։ Սա արդեն ստորություն է, այ սա արդեն իսկ որ ստորությո՜ւն է։ Սա արդեն գիտակցված ստորություն է։

— Այ դա՛ արդեն գիտակցված ստորություն է, — կրկնեց Լեբեդևը։

— Դե, մի ուրախանա, դեռ սպասիր, — վիրավորկան բղավեց ազգականը, — ուրախացա՜վ։ Ես եկա նրա մոտ, իշխան, այստեղ և ամեն ինչ խոստովանեցի. ես ազնիվ վարվեցի, ինքս ինձ չխնայեցի, նրա առաջ ինքս ինձ նախատեցի, ինչպես կարող էի. այստեղ բոլորը վկա են։ Երկաթուղուս այդ տեղը գրավելու համար ինձ հարկավոր է մի կերպ հանդերձավորվել, որովհետև ամբողջովին ցնցոտիների մեջ եմ։ Ահա, կոշիկներիս նայեցեք։ Այլապես հնարավոր չէ այնտեղ գնալ, իսկ եթե նշանակված ժամկետին չներկայանամ, տեղը կգրավի ուրիշը, և այն ժամանակ ես նորից հասարակած կընկնեմ և մեկ էլ ե՜րբ տեղ կգտնեմ։ Հիմա ես նրանից խնդրում եմ ընդամենը տասնհինգ ռուբլի և խոստանում եմ, որ այլևս երբեք չեմ խնդրի և, բացի դրանից, առաջին երեք ամսվա ընթացքում նրան կվճարեմ ամբողջ պարտքս, մինչև վերջին կոպեկը։ Ես խոսքս կպահեմ։ Ես կարող եմ ամբողջ ամիսներ հացով ու կվասով անցկացնել, որովհետև հաստատակամ բնավորություն ունեմ։ Երեք ամսվա ընթացքում ես կստանամ յոթանասունհինգ ռուբլի։ Առաջվանն էլ հետը նրան պարտք կլինեմ ընդամենը երեսունհինգ ռուբլի։ Նշանակում է վճարելու հնարավորություն կունենամ։ Դե, ինչպիսի տոկոս ուզում է նշանակի, գրողի ծոցը։ Ինձ չի ճանաչում, ինչ է։ Հարցրեք նրան, իշխան, առաջ, երբ ինձ օգնում էր, վճարո՞ւմ էի, թե ոչ։ Հապա ինչո՞ւ հիմա չի ուզում։ Չարացել է, որ ես այդ պորուչիկին վճարեցի. ուրիշ պատճառ չկա։ Ահա թե ինչպիսի՜ մարդ է սա, ոչ իրեն, ոչ ուրիշներին։

― Եվ չի՜ դնում, — բղավեց Լեբեդևը, — պառկել է այստեղ ու չի դնում։

― Ես այդպես էլ ասացի քեզ։ Դուրս չեմ գա, մինչև չտաս։ Դուք, կարծես, ժպտո՞ւմ եք, իշխան։ Կարծես ինձ անիրավացի՞ եք համարում։

― Ես չեմ ժպտում, բայց իմ կարծիքով դուք իրոք մի քիչ անիրավացի եք, — դժկամ արձագանքեց իշխանը։

— Դե ուղղակի ասացեք, որ բոլորովին անիրավացի եմ, դեսուդեն մի գցեք. էլ ի՜նչ «մի քիչ» է։

— Եթե ուզում եք՝ ապա բոլորովին անիրավացի եք։

— Եթե ուզո՜ւմ եմ։ Ծիծաղելի՜ է։ Մի՞թե կարծում եք, թե ինքս էլ չգիտեմ, որ փափուկ հանգամանք է այսպես վարվելը, որ փողը նրանն է, կամքն էլ նրանն է, իսկ իմ կողմից բռնություն է ստացվում։ Բայց դուք, իշխան... կյանքը չեք ճանաչում։ Նրանց որ չսովորեցնենք, բան դուրս չի դա։ Սրանց պետք է սովորեցնել։ Չէ՞ որ իմ խիղճը մաքուր է․ խղճի մտոք, ես նրան վնաս չեմ պատճառի, ես տոկոսներով կվերադարձնեմ։ Նա բարոյական բավարարություն նույնպես ստացել է. նա տեսել է իմ ստորացումը։ Էլ ի՞նչ է պետք նրան։ Էլ ինչի՞ պետք պիտի գա, առանց օգուտ բերելու։ Ներեցեք, իսկ նա ի՞նքն ինչ է անում։ Հապա մի հարցրեք, թե ուրիշների հետ ինքն ինչպես է վարվում և ինչպես է խաբում մարդկանց։ Նա ինչո՞վ է այս տունը վաստակել։ Դե, գլուխս կտրել կտամ, եթե նա արդեն չի խաբել ձեզ և արդեն չի մտածել, թե էլի ինչպես խաբի այսուհետև։ Դուք ժպտո՞ւմ եք, չե՞ք հավատում։

— Ինձ թվում է, այս ամենը այնքան էլ չի վերաբերում ձեր գործին, ― նկատեց իշխանը։

— Ես ահա արդեն երրորդ օրն է այստեղ պառկած եմ և ինչե՜ր տեսա, — բղավում էր երիտասարդն, առանց լսելու, — պատկերացրեք, որ նա ահա այս հրեշտակին, ահա այս աղջկանը, այժմ որբ, իմ զարմուհուն, իր դստերը, կասկածում է, նրա մոտ ամեն գիշեր սիրելի բարեկամներ է որոնում։ Ծածուկ գալիս է այստեղ ինձ մոտ, իմ բազմոցի տակ էլ է որոնում։ Կասկածամտությունից խելքը թոցրել է. ամեն անկյունում գողեր է տեսնում։ Ամբողջ զիջեր րոպեն մեկ տեղից վեր է թռչում, մեկ պատուհաններն է նայում, թե արդյոք լա՞վ են փակված, մեկ դռներն է փորձում, վառարանի մեջ է նայում, և այսպես գիշերվա ընթացքում մի յոթ անգամ։ Դատարանում սրիկաների կողմն է պահում, իսկ ինքը գիշերը մի երեք անգամ վեր է կենում աղոթքի, ահա այստեղ, դահլիճում, ծնկաչոք, կես ժամ ճակատը հատակին է խփում, և ում համար չի աղոթում, ինչ ողբ ու կոծ ասես չի բարձրացնում հարբած վիճակում։ Կոմսուհի Դյուբարրիի հոգու համար էր աղոթում, ես իմ ականջովս եմ լսել. Կոլյան էլ է լսել, բոլորովին խելքը թռցրել է։

— Տեսնո՞ւմ եք, լսո՞ւմ եք։ թե ինչպես է ինձ խայտառակում, իշխան, ― կարմրելով և իսկապես համբերությունը կորցնելով, բղավեց Լեբեդևը։― Բայց չգիտի՞ որ գուցե ես՝ հարբեցողս ու անառակս, կողոպտիչս ու չարագործս, հենց միայն նրա համար արժանավոր եմ, որ ահա այս ծաղր անողին դեռ մանուկ հասակում խանձարուրների մեջ էի պարուրում, և տաշտի մեջ լողացնում էի, և աղքատ, այրիացած քրոջս, Անիսյայի մոտ, ես, նույնպես աղքատ, անքուն գիշերներ էի լուսացնում, նրանց՝ երկու հիվանդին էի խնամում, ցածում դռնապանից փայտ էի գողանում, սրան երգեր էի երգում, մատներս էի շրխկացնում, քաղցած փորով, և ահա դայակություն անելով մեծացրի, իսկ հիմա նա ինձ վրա ծիծա ղում է։ Եվ քո ի՞նչ գործն է, եթե իսկապես էլ կոմսուհի Դյուբարրիի հանգստյան համար ես երբևէ մի անգամ ճակատիս խաչ եմ հանել։ Ես, իշխան, չորս օր առաջ, կյանքումս առաջին անգամ բառարան կարդացի։ Գիտե՞ս արդյոք, թե ինչ բան էր նա, Դյուբարրին։ Ասա, գիտե՞ս, թե ոչ։

— Ըհը՛, մենակ դու ես, որ գիտես, — ծաղրաբար, բայց դժկամ մրթմրթաց երիտասարդը։

— Դա այնպիսի կոմսուհի էր, որը, խայտառակությունից դուրս գալով, թագուհու փոխարեն կառավարում էր և որին մի մեծ կայսրուհի իր սեփական ձեռքով գրած նամակում «ma cousine» էր գրել։ Կարդինալը, պապի նվիրակը, լվե-դյու֊ռուայի^[20] Ժամանակ (գիտե՞ս, թե ինչ բան էր լվե-դյու-ռուան), հանձն առավ նրա մերկ տոտիկներին անձամթ ինքը հագցնել մետարսե պուլպաները, և այն էլ պատիվ համարե-քով, ահա այդւդիսի թարձր ու սրբազան անձնավորությո՜ւնը։ Գա. էքիտե ս այդ։ Երեսիցդ տեսնում եմ, որ չդիտես։ !հե, նա ինչպե ս մեռավ։ Պատասխանիր, եթե դիտես։

— Կորի՛։ Կպել է, պոկ չի գալիս։

— Նա այնպես մեռավ, որ այդպիսի պատվից հետո, այդպիսի նախկին տիրակալուհուն, կառափնարան քարշ տվեց դահիճ Սամսոնը, անմեղ տեղը, ի հաճույս փարիզյան պուասարդուհիների^[21], իսկ նա վախից նույնիսկ չէր հասկանում, թե ինչ է կատարվում իր հետ։ Տեսնում է, որ դահիճը իր վզից բռնած թեքում է դանակի տակ և հարվածներով մոտ է քաշում (իսկ պուասարդուհիները ծիծաղում են), սկսում է բղավել. «Encore սո moment, monsieur le bourreau, encore un moment!» Որը նշանակում է. «Եվս մի րոպե հետաձգեցեք, պարոն բուրրո^[22], ընդամենը մեկ րոպե» ։ Եվ ահա, գուցե հենց այդ րոպեին աստված նրան կների, որովհետև այդպիսի միզերից այն կողմ մարդկային հոգին պատկերացնել չի կարելի։ Գիտե՞ս արդյոք, թե ինչ է նշանակում միզեր բառը։ Դե ահա, հենց միզեր է, որ կա։ Մի րոպեի մասին կոմսուհու այդ ճիչից, հենց որ կարդացի, կարծես թե սիրտս աքցանով ճզմեցին։ Եվ քո ի՞նչ գործն է, ճիճու, որ ես գիշերը պառկելով քնելու, աղոթքի ժամանակ մտածեցի հիշել նրան՝ մեծ մեղապարտուհուն։ Գուցե հենց նրա համար հիշեցի, որ աշխարհի սկզբից ի վեր, հավանաբար, նրա համար ոչ ոք երբեք ճակատը չի խաչակնքել և դրա մասին չի էլ մտածել։ Ահա, նրան հաճելի կլինի այն աշխարհում զգալ, որ գտնվել է նրա նման մի մեղապարտ, որը նրա համար գեթ մի անգամ աղոթել է երկրի երեսին։ Ի՞նչ ես ծիծաղում։ Չե՞ս հավատում, աթեիստ։ Իսկ դու որտեղի՞ց դիտես։ Բայց այն էլ սուտ ասացիր, եթե ծածուկ ականջ ես դրել ինձ, ես ոչ թե ուղղակի միայն կոմսուհի Դյուբարրիի համար էի աղոթում. ես այսպես էի կոծում. «Հանգստացրու, տեր, կոմսուհի Դյուբարրիի և բոլոր նրա նմանների հոգին», իսկ սա արդեն բոլորովին այլ բան է, որովհետև շատ կան այդպիսի մեծ մեղապարտուհիներ և ճակատագրի փոփոխության օրինակներ, և տառապյալներ, որոնք հիմա այնտեղ իրարանցման մեջ են, և հառաչում են, և սպասում. ես քեզ համար էլ, ինչպես դու ես, քեզ նման լպիրշների ու վիրավորիչների համար էլ հենց այն ժամանակ աղոթում էի, եթե որոշել էիր ականջ դնել, թե ինչպես եմ աղոթում...

— Դե, հերիք է, բավական է, ում համար ուզում ես, աղոթիր, սատանան քեզ հետ, ձենը գլուխը գցեց, — բարկացած ընդհատեց ազգականը։— Ախր նա խիստ կարդացած է, չգիտեի՞ք, իշխան, — ավելացրեց նա մի տեսակ ամաչկոտ ծաղրով, — հիմա շարունակ ահա այդպիսի զանազան գրքույկներ և մեմուարներ է կարդում։

— Ձեր քեռին համենայն դեպս... անսիրտ մարդ չէ, — դժկամությամբ նկատեց իշխանը։ Նրա համար այդ երիտասարդը չափազանց անհաճո էր դառնում։

— Նրան այդպես գովաբանելով, հավատա, կփչացնեք։ Տեսնո՞ւմ եք, նա արդեն ձեռքն էլ սրտին է դրել, բերանն էլ ծռել է, իսկույն համի ընկավ։ Նա թերևս անսիրտ չի, բայց խաբեբա է, այս է դժբախտությունը, ըստ որում նաև հարբեցող է, ամբողջովին քայքայվել է, ինչպես և մի քանի տարի շարունակ հարբող ամեն ոք, դրա համար էլ նրա ամեն ինչը ճռճռում է։ Երեխաներին, ասենք, նա սիրում է, հանգուցյալ քեռակնոջս հարգում էր... նույնիսկ ինձ սիրում է և ախր, աստված վկա, կտակի մեջ ինձ մաս է թողել...

— Ո-ո՛չինչ չեմ թողնի, — դաժանացած բղավեց Լեբեդևը։

— Լսեցեք, Լեբեդև, — հաստատ ասաց իշխանը, երեսը շրջելով երիտասարդից, — ախր ես փորձով գիտեմ, որ դուք գործնական մարդ եք, երբ ուզում եք... Ես հիմա շատ քիչ ժամանակ ունեմ և եթե դուք... ներեցեք, ինչպե՞ս է ձեր անուն-հայրանունը, մոռացել եմ։

— Տի֊Տի֊Տիմոֆեյ։

― Ե՞վ։

— Լուկյանովիչ։

Բոլոր սենյակում գտնվողները նորից ծիծաղեցին։

— Խաբե՜ց, — ճչաց ազգականը, — այստեղ էլ խաբեց։ Նրա անունը, իշխան, բոլորովին էլ Տիմոֆեյ Լուկյանովիչ չէ, այլ Լուկիան Տիմոֆեևիչ է։ Դե, ասա, ինչո՞ւ խաբեցիր։ Դե, քեզ համար մեկ չի՞, Լուկյան է, թե Տիմոֆեյ և դա իշխանի ի՛նչ գործն է։ Ախր միայն սովորությունից է խաբում, հավատացնում եմ ծեզ։

— Մի՞թե ճիշտ է, — անհամբեր հարցրեց իշխանը։

— Լուկյան Տիմոֆեևիչ է, իրոք, — համաձայնեց ու շփոթվեց Լեբեդևը, խոնարհաբար գլուխը կախելով և նորից ձեռքը սրտին դնելով։

— Բայց ինչո՞ւ եք այդ անում, ախ, աստված իմ։

— Ինքնանվաստացումից, — շշնջաց Լեբեդևը։ առավել ևս խոնարհ կախեքով գլուխը։

— Էխ, այստեղ ի՞նչ ինքնանվաստացում կա։ Եթե միայն իմանայի, թե հիմա որտեղ գտնեմ Կոլյային, ― ասաց իշխանը և շուռ եկավ, որ գնա։

— Ես ձեզ կասեմ, թե որտեղ է Կոլյան, ― նորից հանձն առավ երիտասարդը։

— 9է~չէ֊չէ'» — վրա պրծավ և շնչակտուր իրար անցավI Լեբեդևը։

— Կոլյան այստեղ էր գիշերել, բայց առավոտյան գնաց իր գեներալին որոնելու, որին դուք, իշխան, աստված գիտի, թե ինչու փրկագնեցիք «բաժանմունքից» ։ Գեներալը դեռ երեկ խոստացավ շնորհ բերել այստեղ գիշերելու, բայց շնորհ չարեց։ Ամենից հավանականն այն է, որ գիշերել է այստեղից ոչ հեռու «Վեսի» հյուրանոցում։ Նշանակում է, Կոլյան այնտեղ է կամ Պավլովսկում, Եպանչինների տանը։ Նրա մոտ փող կար, նա դեռ երեկ էր ուզում գնալ։ Այսպես, ուրեմն, «Վեսիում» կամ Պավլովսկում։

— Պավլովսկում է, Պավչովսկո՜ւմ... իսկ մենք այստեղ, այգին գնանք և... սուրճ...

Եվ Լեբեդևը իշխանի ձեռքից բռնած քարշ տվեց։ Նրանք դուրս եկան սենյակից, փոքբիկ բակը կտրեցին ու դռնակով ներս մտան։ Այդտեղ, իրոք, մի շատ փոքրիկ և շատ սիրունիկ այգի կար, որտեղ շնորհիվ լավ եղանակի արդեն բոլոր ծառերը փթթել էին։ Լեբեդևը իշխանին նստեցրեց կանաչ փայտե նստարանին, ոտները հողի մեջ թաղած կանաչ սեղանի առաջ և ինքը տեղավորվեց նրա դիմաց։ Մի րոպե անց իրոք հայտնվեց նաև սուրճը։ Իշխանը չհրաժարվեց։ Լեբեդևը քմծիծաղով ու ագահաբար շարունակում էր նայել նրա աչքերի մեջ։

— Ես չգիտեի, որ այսպիսի տնտեսություն ունեք, — ասաց իշխանը, բոլորովին ուրիշ բանի մասին մտածող մարդու տեսքով։

— Ո-ո՜րբ ենք, — կուչ ու ձիգ անելով սկսեց Լեբեդևը, բայց կանգ առավ, իշխանը մտացրիվ նայում էր իր առաջ և, իհարկե, արդեն մոռացել էր իր հարցը։ Անցավ ևս մեկ րոպեի չափ, Լեբեդևը հետամտում և սպասում էր։

— Դե ի՛նչ, — ասաց իշխանը կարծես սթափվելռվ, — ախ հա՜։ Չէ՞ որ ինքներդ գիտեք, թե որն է մեր գործը։ Ես եկել եմ ձեր իսկ նամակով։ Ասացեք։

Լեբեդևը շփոթվեց, ուզում էր մի բան ասել, բայց միայն կակազեց. ոչինչ չարտասանեց։ Իշխանը սպասեց ու տխուր ժպտաց։

— Թվում է, ես շատ լավ եմ հասկանում ձեզ, Լուկյան Տիմոֆեևիչ. հավանաբար, դուք ինձ չէիք սպասում։ Կարծում էիք, թե ես իմ խուլ վայրից վեր չեմ կենա ձեր առաջին հաղորդումով, և գրել էիք ձեր խիղճը մաքրելու համար։ Բայց ես ահա եկա։ Դե, հերիք է, մի խաբեք։ Հերիք է ծառայեք երկու տիրոջ։ Ռոգոժինն արդեն երեք շաբաթ է, ինչ այստեղ է, ես ամեն ինչ գիտեմ։ Արդեն հասցրե՞լ եք նրան՝ Ռոգոժինին ծախել, ինչպես այն անգամ, թե՞ ոչ։ Ուղիղն ասացեք։

— Ճիվաղն ինքը իմացավ, ինքը։

— Մի հայհոյեք նրան. նա, իհարկե, ձեզ հետ վատ վարվեց...

— Ծեծեց, ծեծե՜ց, — սաստիկ տաք-տաք վրա բերեց Լեբեդևը, — և Մոսկվայում շնով էլ հալածեց, ամբողջ փողոցով մեկ, քերծե շնով։ Սարսափելի շուն։

— Դուք ինձ փոքրիկի տեղ եք դնում, Լեբեդև։ Ասացեք, նա լրջորե՞ն թողել է Ռոգոժինին հիմա, Մոսկվայում։

— Լրջորեն, լրջորեն, նորից հենց պսակադրության ժամանակ։ Ռոգոժինն արդեն րոպեներ էր հաշվում, իսկ նա այստեղ Պետերբուրգ և ուղղակի ինձ մոտ է գալիս․ «Փրկիր, պահիր, Լուկյան, և իշխանին մի ասա․․․» ։ Նա ձեզնից, իշխան, ավելի է վախենում, քան Ռոգոժինից, և այստեղ շատ խորիմաստ բան կա։

Եվ Լեբեդևը խորամանկորեն մատը ճակատին դրեց։

— Իսկ հիմա դուք նրանց նորի՞ց հանդիպեցրիք։

— Ամենապայծառափայլ իշխան, ինչպե՞ս կարող էի․․․ Ինչպե՞ս կարող էի թույլ չտալ։

— Դե, բավական է, ես ինքս կիմանամ ամեն ինչ։ Ասացեք միայն, որտե՞ղ է հիմա նա։ Ռոգոժինի մո՞տ։

— Օ, ո՜չ։ Չէ֊չէ՜։ Դեռ ինքն իր համար է։ Ես, ասում է, ազատ եմ, և գիտե՞ք, իշխան, ամուր կանգնած է այդ տեսակետի վրա, ես, ասում է, դեռ բոլորովին ազատ եմ։ Դեռևս Պետերբուրգյանում է, իմ քենու տանն է ապրում, ինչպես գրել էի ձեզ;

— Հիմա՞ էլ այնտեղ է։

— Այնտեղ է, եթե ոչ Պավլովսկում, լավ եղանակի շնորհիվ, Դարյ ա Ալեքսեևնայի ամառանոցում։ Ես, ասում է, բոլորովին ազա՞տ եմ, դեռ երեկ Նիկոլայ Արդալիոնովիչին իր ազատության մասին շատ պարծեցել էր։ Վա՜տ նշան է։

Եվ Լեբեդևը լայն ժպտաց, ատամները ցույց տալով։

— Կոլյան հաճա՞խ է լինում նրա մոտ։

— Թեթևամիտ է ու անհասկանալի և գաղտնապահ չէ։

— Վաղո՞ւց եք եղել այնտեղ։

— Ամեն օր, ամեն օր։

— Նշանակում է երեկ էլ։

— Ո֊ոչ. չորս օր առաջ։

— Ինչ ցավալի է, որ մի քիչ խմել եք, Լեբեդև։ Թե չէ ձեզ կհարցնեի։

— Չէ-չէ֊չէ՜, բոլորովին հարբած չեմ։

Լեբեդևն ուղղակի ականջները սրեց։

— Ասացեք ինձ, ի՞նչ վիճակում թողիք նրան։

— Ո֊որոնումների մեջ է․․․

— Որոնումների՞։

— Կարծես շարունակ մի բան է որոնում, կարծես մի բան է կորցրել։ Իսկ առաջիկա ամուսնության նույնիսկ միտքը զզվելի է դարձել և վիրավորական է համարում։ Իսկ նրա մասին մտածում է ինչքան կմտածեր կերած նարնջի կեղևի մասին, ոչ ավելի, այսինքն՝ և ավելի, վախով ու սարսափով, նույնիսկ խոսելն արգելում է, իսկ հանդիպում են միայն ու միայն անհրաժեշտության դեպքում․․․ և Ռոգոժինը դա շատ լավ զգում է։ Բայց անխուսափելի՜ է... Անհանգիստ է, ծաղրող, երկլեզու, հարձակվող...

— Երկլեզու և հարձակվո՞ղ։

— Հարձակվող է. որովհետև անցյալ անգամ մի խոսակցության համար քիչ մնաց մազերս փետեր։ Հայտնության խոսքերով սկսեցի նախատել։

— Ինչպե՞ս թե, — հարցրեց իշխանը, կարծելով, թե սխալ է լսել։

— Հայտնության գիրքը կարդալով։ Անհանգիստ երևակայության տեր տիկին է, հի՛֊հի՜։ Ընդսմին դիտել եմ, որ դեպի լուրջ, թեպետև կողմնակի, թեմաների չափազանց հակված է։ Սիրում է, սիրում և նույնիսկ ընդունում է որպես առանձնահատուկ հարգանք դեպի ինքը։ Այո֊ո։ Իսկ ես հայտնության մեկնաբանության հարցում ուժեղ եմ և տասնհինգերորդ տարին է, ինչ մեկնաբանում եմ։ Հետս համաձայնեց, որ մենք գտնվում ենք երրորդ, սևաթույր նժույգի և իր ձեռքին չափ բռնած հեծյալի ժամանակաշրջանում, քանի որ ներկա դարում ամեն ինչ չափսով ու պայմանագրով է, և բոլոր մարդիկ միայն իրենց իրավունքներն են որոնում․ «Մի չափ ցորենը մի դինարով և երեք չափ գարին մի դինարով․․․» և դեռ դրանով հանդերձ ուզում են ազատ ոգի և սիրտ մաքուր, և առողջ մարմին, և բոլոր պարգևներն աստծո պահպանել։ Բայց լոկ իրավունքով չեն պահպանի, և դրան կհետևի դալուկ նժույգը և նա, որի անունը Մահ է, իսկ դրա հետև արդեն դժոխքն է... Հանդիպելիս հենց դրա մասին ենք խոսում և խիստ ներգործեց։

— Դուք ինքնե՞րդ այդպես հավատում եք, — հարցրեց իշխանը, տարօրինակ հայացքով զննելով Լեբեդևին։

— Հավատում եմ և մեկնաբանում։ Զի աղքատ եմ ու մերկ և հյուլե եմ մարդկանց հորձանքի մեջ։ Եվ ո՞վ կհարգի Լեբեդևին։ Ամեն մեկը ծաղրում է նրան, և ամեն մեկը քիչ է մնում քացիով ճամփու դնի նրան։ Իսկ այստեղ, սույն մեկնաբանութ յան մեջ ես հավասար եմ մեծատոհմիկ մարդու։ Զի խելք ունեմ։ Եվ մեծատոհմիկն էլ է գողացել ինձնից... Իր բազկաթոռին նստած, խելքով ընկալելով։ Նորին բարձր գերազանցությունը, Նիլ Ալեքսեևիչը, երեք տարի առաջ, զատկի տոների նախօրեին, իմացել էր, երբ ես դեռ աշխատում էի նրա դեպարտամենտում, և Պյոտր Զախարիչի միջոցով հերթապահ սենյակից հատկապես պահանջել էր ինձ իր կաբինետը և առանձին հարցրեց. «Ճի՞շտ է, որ նեռի պրոֆեսոր ես» ։ Եվ չթաքցրի. «Ես եմ», — ասում եմ, շարադրեցի, և ներկայացրի, և սարսափը չմեղմացրի, այլ դեռ մտովի արձակելով այլաբանական թղթագալարը, սաստկացրի և թվերն ամփոփեցի։ Եվ քմծիծաղ տվեց, բայց թվերի ու նմանությունների վրա սկսեց դողալ, և խնդրեց, որ գիրքը ծածկեմ ու գնամ, և զատկական տոների առթիվ ինձ պարգևատրում նշանակեց, իսկ զատկի առաջին շաբաթը հոգին ավանդեց։

— Ի՞նչ եք ասում, Լեբեդև։

— Այդպես է որ կա։ Սայլակից էր ընկել ճաշից հետո․․․ քունքը խփել էր քարին, մանկիկի պես, մանկիկի պես, տեղնուտեղը շունչը փչել։ Ըստ ծառայության ցուցակի յոթանասուներեք տարեկան էր, կարմրաթշիկ, ալևորիկ, ամբողջովին օծանելիքով ցողված, և միշտ ժպտում էր, միշտ ժպտում էր, ասես մանկիկ։ Հիշեց այն ժամանակ Պյոտր Զախարիչը․ «Այդ դու կանխագուշակեցիր», ― ասում է։

Իշխանը պատրաստվեց վեր կենալ։ Լեբեդևը զարմացավ և նույնպես շփոթված էր, որ իշխանն արդեն վեր է կենում։

— Շատ անտարբեր եք դարձել, հի՛-հի՛, ― քծնանքով համարձակվեց նկատել նա։

— Ճշմարիտ, ես ինձ այնքան էլ առողջ չեմ զգում, գլուխս ծանր է, ճանապարհից է, թե ինչից, — պատասխանեց իշխանը խոժոռվելով։

— Ամառանոց գնացեք, ― երկչոտ ամփոփեց Լեբեդևը։

Իշխանը կանգնել էր մտասույզ։

— Ես ինքս էլ, ահա, մի երեք օրից տուն-տնովի ամառանոց կգնամ, որպեսզի և նորածին թռչնակիս պահպանեմ, և այդ ընթացքում այս տնակը կարգի բերեմ։ Եվ նույնպես Պավլովսկ։

— Դո՞ւք էլ Պավլովսկ, — հարցրեց հանկարծ իշխանը։— Սա ի՞նչ բան է, այստեղ բոլո՞րը Պավլովսկ են գնում, թե ինչ։ Ասում եք, դո՞ւք էլ այնտեղ ձեր ամառանոցն ունեք։

— Բոլորը չեն գնում Պավլովսկ։ Իսկ ինձ Իվան Պետրովիչ Պտիցինը զիջեց էժան ձեռք բերած ամառանոցներից մեկը։ Եվ լավ է, և բարձր, և կանաչ, և էժան, և բոնտոնային, և երաժշտական, ահա դրա համար էլ բոլորը Պավլովսկ են գնում։ Ես, ի դեպ, կցաշենքում եմ, իսկ իսկական ամառանոցը...

— Վարձո՞վ եք տվել։

— Ո֊ոչ։ Ոչ․․․ բոլորովին։

— Ինձ տվեք, — հանկարծ առաջարկեց իշխանը։

Կարծես Լեբեդևի ուզածն էլ հենց այդ էր։ Այդ միտքը երեք րոպե առաջ անցավ նրա գլխով։ Այնինչ նա արդեն կենվորի կարիք չէր զգում, նա արդեն ուներ ամառանոց վարձող, որը ինքն էր տեղեկացրել, որ, գուցե, ամառանոցը կզբաղեցնի։ Բայց Լեբեդևը հաստատ գիտեր, որ ոչ թե «գուցե», այլ կզբաղեցնի։ Բայց հիմա հանկարծ նրա գլխով անցավ իր հաշվով մի շատ շահավետ միտք՝ ամառանոցը տալ իշխանին, օգտվելով այն հանգամանքից, որ նախորդ վարձակալը անորոշ է արտահայտվել։ «Մի ամբողջ ընդհարում և գործի ամբողջ նոր ընթացք» ներկայացավ հանկարծ նրա երևակայությանը։ Իշխանի առաջարկությունը նա ընդունեց համարյա հիացմունքով, այնպես որ ի պատասխան գնի մասին տված նրա ուղղակի հարցին, Լեբեդևը նույնիսկ ձեռքերը թափահարեց։

— Դե ինչպես կամենաք. ես կտեղեկանամ, վնաս չեք կրի։

Նրանք երկուսն էլ արդեն դուրս էին գալիս այգուց։

— Իսկ ես ձեզ․․․ ես ձեզ․․․ եթե ուզենայիք, ես ձեզ, մեծարգո իշխան, կարող էի որոշ, շատ հետաքրքիր բաներ հայտնել, նույն նյութին վերաբերող, — մրթմրթաց Լեբեդևը՝ ուրախությունից գալարվելով իշխանի կողքին։

Իշխանը կանգ աոավ։

— Դարյա Ալեքսեևնան էլ Պավկովսկում ամառանոց ունի։

— Հետո՞։

— Իսկ հայտնի անձնավորությունը նրան բարեկամուհի է և մտադիր է հաճախակի այցելել նրան Պավլովսկում։ Նպատակով։

— Հետո՞։

— Ագլայա Իվանովնան...

— Ախ, բավական է, Լեբեդև, — ինչ-որ տհաճ զգացողությամբ նրա խոսքը կտրեց իշխանը, ասես կպել էին նրա հիվանդ տեղին։— Այդ ամենը այդպես չէ։ Ավելի լավ է, ասացեք, ե՞րբ եք փոխադրվում։ Որրան շուտ, ինձ համար այնքան լավ, որովհետև ես հյուրանոցում եմ...

Զրուցելով, նրանք դուրս եկան այգուց և, առանց սենյակները մտնելու, բակն անցան ու մոտեցան դռնակին։

— Դրանից լավ ի՞նչ կարող է լինել, — մտածեց վերջապես Լեբեդևը, — փոխադրվեցեք ինձ մոտ ուղղակի հյուրանոցից, հենց այսօր, իսկ վաղը չէ մյուս օրը բոլորս միասին կգնանք Պավլովսկ։

— Տեսնենք, ― ասաց իշխանը մտախոհ և դուրս եկավ դարպասից։

Լեբեդևը նայեց նրա հետևից։ Նրան զարմացրեց իշխանի հանկարծակի ցրվածությունը։ Դուրս գալիս նա մոռացավ նույնիսկ «մնաք բարով» ասել, նույնիսկ գլուխ չտվեց, որը անհամատեղելի էր իշխանի՝ Լեբեդևին հայտնի քաղաքավարության և ուշադրության հետ։

III

Արդեն ժամը տասներկուսն էր լինում։ Իշխանը գիտեր, որ Եպանչինների տանը քաղաքում նա հիմա կարող էր գտնել միայն գեներալին, պաշտոնի բերումով, այն էլ հազիվ թե։ Նրա մտքովն անցավ, որ, ով գիտի, գեներալը նրան կվերցնի ու անմիջապես հետը կտանի Պավլովսկ, իսկ ինքը մինչ այդ շատ էր ուզում մի այցելություն անել։ Եպանչինների տուն գնալն ուշացնելու և Պավլովսկ մեկնելը վաղվան հետաձգելու վտանգին ենթարկելով, իշխանը վճռեց գնալ որոնելու այն տունը, ուր նա այնպես ուզում էր մտնել։

Ի դեպ, այդ այցելությունը նրա համար որոշ իմաստով վտանգավոր էր։ Նա դժվարանում ու տատանվում էր։ Նա այդ տան մասին գիտեր, որ Դորոխովայա փողոցում է, Սադովայա փողոցից ոչ հեռու, և որոշեց գնալ այնտեղ, հուսալով, որ տեղ հասնելով, ժամանակ կունենա վերջապես վճռելու։

Մոտենալով Դորոխովայա և Սադովայա փողոցների խաչմերուկին, նա ինքն էլ զարմացավ իր արտասովոր հուզմունքին. նա չէր էլ սպասում, որ այդպես ցավագին կբաբախեր իր սիրտը։ Մի տուն, հավանաբար իր առանձնահատուկ կերպարանքով, դեռ հետևից սկսեց գրավել նրա ուշադրությունը, և իշխանը հետո հիշում էր, որ ինքն իրեն ասաց. «Սա հավանաբար հենց այն տունն է» ։ Արտասովոր հետաքրքրությամբ նա մոտենում էր ստուգելու իր կռահումը. նա զգում էր, որ չգիտես ինչու իրեն առանձնապես տհաճ կլինի, եթե ճիշտ է կռահել։ Այդ տունը մեծ էր, մռայլ, եռահարկ, առանց որևէ ճարտարապետության, կեղտոտ կանաչագույն։ Պետերբուրգում (որտեղ ամեն ինչ այնպես արագ է փոխվում), անցյալ դարի վերջին կառուցված այդ կարգի մի քանի, ի դեպ շատ փոքրաթիվ, տներ են կանգուն մնացել հենց այդ փողոցներում, գրեթե անփոփոխ։ Դրանք կառուցված են դիմացկուն, հաստ պատերով և չափազանց սակավաթիվ լուսամուտներով. ցածի հարկում լուսամուտները երբեմն վանդակապատ են։ Մեծ մասամբ ներքևում դրամափոխական կրպակ է։ Կրպակում նստող ներքինին բնակարան է վարձում վերևում։ Եվ արտաքուստ, և ներքուստ մի տեսակ անհյուրընկալ ու չոր է, կարծես ամեն ինչ թաքնվում է ու պահվում, իսկ թե ինչու լոկ տան կերպարանքից այդպես է թվում՝ դժվար կլիներ բացատրել։ Գծերի ճարտարապետական զուգորդություններն, իհարկե, իրենց գաղտնիքն ունեն։ Այդ տներում ապրում են գրեթե բացառապես միայն առևտրական մարդիկ։ Դարպասին մոտենալով և նայելով մակագրությանը, իշխանը կարդաց. «Տոհմական պատվավոր քաղաքացի Ռոգոժինի տունը» ։

Վերջ տալով տատանմանը, նա բացեց ապակյա դուռը, որը աղմուկով փակվեց նրա հետևից, և սկսեց շքասանդուղքով բարձրանալ երկրորդ հարկ։ Սանդուղքը խավար էր, քարե, կոպիտ շինված, իսկ նրա պատերը ներկած էին կարմիր ներկով։ Նա գիտեր, որ Ռոգոժինը մոր և եղբոր հետ զբաղեցնում է այդ տխուր տան ամբողջ երկրորդ հարկը։ Իշխանի առաջ դուռը բացող սպասավորը նրան առաջնորդեց առանց զեկուցելու և տանում էր երկար. նրանք անցան և մի շքասրահով, որի պատերը «մարմարանման» էին, կաղնեփայտի պարկետով և քսանական թվականների կոպիտ ու ծանր կահ-կարասիով, անցան նաև ինչ-որ մանրիկ խցիկներով, մի քանի ոլորապտույտներ արեցին, բարձրացան երկու-երեք աստիճան և նույնքան էլ ցած իջան ու, վերջապես, մի դուռ բախեցին։ Դուռը բացեց Պարֆեն Սեմյոնիչն ինքը, իշխանին տեսնելով, նա այն աստիճան գունատվեց ու տեղում քարացավ, որ որոշ ժամանակ նման էր քարե արձանի, անշարժ ու վախեցած հայացքով նայում էր, բերանը ծամածռելով մի վերին աստիճանի տարակուսած ժպիտից, ասես Իշխանի այցելության մեջ տեսնում էր ինչ-որ անհնարին և համարյա հրաշապատում բան։ Իշխանը թեև սպասում էր դրա նման մի բանի, բայց նույնիսկ զարմացավ։

— Պարֆեն, գուցե ես անժամանակ եկա, ուզես՝ կգնամ, ― վերջապես ասաց նա շփոթված։

— Ժամանակի՜ն է։ Ժամանակի՜ն, — ուշքի եկավ, վերջապես, Պարֆենը։— Շնորհ արա, մտիր։

Նրանք իրար դու էին ասում։ Մոսկվայում հանդիպում էին հաճախակի ու երկար, նրանց հանդիպումներում եղել էին նույնիսկ մի քանի ակնթարթ, որոնք չափազանց խոր էին տպավորվել միմյանց սրտում։ Իսկ հիմա մոտ երեք ամիս չէին հանդիպել։

Դալկությունն ու կարծես մի տեսակ մանրիկ դողը դեռ չէր անցնում Ռոգոժինի երեսից, նա թեև հրացրեց հյուրին, բայց անասելի շփոթությունը դեռևս շարունակվում էր։ Մինչ նա իշխանին մոտեցնում էր բազկաթոռին և նստեցնում սեղանի մոտ, վերջինս պատահաբար շրջվեց դեպի Պարֆենը և կանգ առավ նրա չափազանց տարօրինակ ու ծանր հայացքի ազդեցության ներքո։ Մի բան նրա միտքը եկավ՝ նորերս պատահած, ծանր, մռայլ։ Առանց նստելու և անշարժ կանգնած, նա միառժամանակ նայում էր ուղիղ Ռոգոժինի աչքերին. նրանք կարծես առաջին վայրկյանին ավելի ուժեղ փայլատակեցին։ Վերջապես Ռոգոժինը քմծիծաղ տվեց, բայց փոքր֊ինչ շփոթվելով և կարծես գլուխը կորցրած.

― Ի՞նչ ես նայում այդպես ակնապիշ, — մրթմրթաց նա, — նստիր։

Իշխանը նստեց։

― Պարֆեն, ― ասաց նա, — ուղիղն ասա ինձ, դու գիտեի՞ր, որ ես այսօր Պետերբուրգ եմ գալիս, թե՞ ոչ։

— Որ դու կգաս, այդպես էլ կարծում էի, և տեսնո՞ւմ ես, չսխալվեցի, — ավելացրեց նա խայթիչ ծաղրով, — Բայց որտեղի՞ց գիտեի, որ այսօր կգաս։

Պատասխանի մեջ պարունակված հարցի որոշ կոպիտ պոռթկունությունն ու գրգռվածությունը ավելի ևս զարմացրեց իշխանին։

— Թեկուզև իմանայիր, որ այսօր, բայց ի՞նչ կարիք կա այդպես գրգռվելու, — կամացուկ հարցրեց իշխանը շփոթված։

— Բայց հարցիդ պատճառն ի՞նչ է։

— Այն ժամանակ, վագոնից դուրս գալիս, ես տեսա մի զույգ ճիշտ և ճիշտ այդպիսի աչքեր, ինչպիսի աչքերով հիմա դու նայեցիր ինձ հետևիցս։

— Մի տե՜ս, իսկ ո՞ւմ աչքերն էին դրանք, — կասկածամտորեն մրթմրթաց Ռոգոժինը։ Իշխանին թվաց, թե նա ցնցվեց։

― Չգիտեմ, ամբոխի մեջ էր, ինձ նույնիսկ թվում է, թե աչքիս երևաց։ Ես, Պարֆեն եղբայր, ինձ զգում եմ համարյա այնպես, ինչպես ինձ հետ պատահում էր հինգ տարի առաջ, երբ նոպաներս բռնում էին։

— Ինչ կա որ, գուցե և աչքիդ է երևացել. ես չգիտեմ, — մրթմրթում էր Պարֆենը։

Նրա դեմքի սիրալիր ժպիտը այդ րոպեին բոլորովին չէր սազում նրան, ասես այդ ժպիտի մեջ մի բան կոտրվել էր, և կարծես Պարֆենը ոչ մի կերպ չէր կարող կպցնել, որքան էլ ջանում էր։

— Ուրեմն, նորի՞ց արտասահման, ինչ է, ― հարցրեց նա և ավելացրեց.— իսկ հիշո՞ւմ ես, աշնանը ինչպես էինք Պսկովից գալիս վագոնով, ես այստեղ, իսկ դու... պլաշչով էիր, հիշո՞ւմ ես, շտիբլետներդ էլ։

Եվ Ռոգոժինը հանկարծ ծիծաղեց, այս անգամ մի տեսակ անսքող չարությամբ և կարծես ուրախանալով, որ հաջողվեց գոնե որևէ բանով արտահայտել այդ չարությունը։

— Դու այստեղ վերջնակա՞ն ես հաստատվել, — հարցրեց իշխանը, առանձնասենյակը զննելով։

— Այո, ես իմ տանն եմ, հապա էլ որտե՞ղ պիտի լինեմ։

— Վաղուց է, չենք տեսնվել։ Քո մասին այնպիսի բաներ եմ լսել, որ կարծես թե դու չլինես։

— Ինչեր ասես, որ չեն ասի, ― չոր֊չոր նկատեց Ռոգոժինը։

— Բայց և այնպես, դու ամբողջ խումբդ ցրել ես. ինքդ ահա հայրենի տանդ ես նստած, չարություն չես անում։ Ինչ կա որ, լավ է։ Տունը քո՞նն է, թե ձեր ընդհանուրինն է։

— Տունը մայրիկինս է։ Նրա մոտ կարելի է գնալ այստեղից, միջանցքն անցնելով։

— Իսկ եղյբա՞յրդ որտեղ է ապրում։

— Սեմյոն Սեմյոնովիչ եղբայրս կցաշենքում է։

— Ընտանիքավո՞ր է նա։

— Այրիացած է։ Դա քո ինչի՞ն է պետք։

Իշխանը նայեց ու չպատասխանեց, նա հանկարծ մտածմունքի մեջ ընկավ և, թվում է, հարցը չլսեց։ Ռոգոժինը չէր պնդում և սպասում էր։ Մի պահ լռեցին։

— Ես հիմա, մոտենալիս, հարյուր քայլ հեռավորությունից գուշակեցի, որ սա է քո տունը, — ասաց իշխանը։

— Այդ ինչո՞ւ։

— Բոլորովին չգիտեմ։ Քո տունն ունի ձեր ամբողջ ընտանիքի և ձեր ամբողջ Ռոգոժինյան կյանքի կերպարանքը, բայց հարցրու, թե ինչու եմ այդպես եզրակացրել, ոչնչով բացատրել չեմ կարող։ Իհարկե, զառանցանք է։ Նույնիսկ վախենում եմ, որ դա ինձ այսպես անհանգսաացնում է։ Առաջ մտքովս էլ չէր անցնի, որ դու այսպիսի տան ես ապրում, բայց հենց որ տեսա, իսկույն մտածեցի. «Դե ախր նրա տունը հենց այսպիսին էլ պիտի լինի» ։

— Մի տե՜ս, — անորոշ քմծիծաղ տվեց Ռոգոժինը, այնքան էլ լավ չհասկանալով իշխանի անպարզ միտքը։— Այս տունը դեռ պապս է կառուցել, — նկատեց նա, — այստեղ շարունակ ներքինիներ են ապրել, Խլուդյակովները, դեռ հիմա էլ մեզ մոտ են վարձում։

— Ինչպիսի խավար է։ Խավարի մեջ ես նստում, — ասաց իշխանը՝ առանձնասենյակը շրջահայելով։

Դա մի մեծ սենյակ էր, բարձր, մթավուն, ամեն տեսակի կահույքով լցված՝ մեծ մասամբ մեծ աշխատանքային սեղաններով, բյուրոներով, պահարաններով, որոնցում պահվում էին պաշտոնական մատյաններ ու զանազան թղթեր։ Կարմիր լայն սեկե բազմոցն ըստ երևույթին Ռոգոժինին ծառայում էր որպես անկողին։ Սեղանի վրա, որի առաջ նրան նստեցրել էր Ռոգոժինը, իշխանը երկու֊երեք գիրք նկատեց։ Նրանցից մեկը՝ Սոլովյովի «Պատմությունը», բացած էր և մեջը էջանշան էր դրված։ Պատերից կախված էին փայլատ ոսկեզօծ շրջանակներով մի քանի յուղաներկ նկարներ, խավար, մրոտված, որոնց վրա շատ դժվար էր որևէ բան տեսնել։ Ամբողջ հասակով մեկ մի պատկեր իր վրա գրավեց իշխանի ուշադրությունը. նկարը պատկերում էր մոտ հիսուն տարեկան մի մարդու՝ գերմանական ձևի սերթուկով, որը սակայն երկարափեշ էր, վզից երկու մեդալ կախ, շատ ցանցառ ու կարճլիկ ալեխառն մորուքով, կնճռոտ ու դեղին դեմքով, կասկածոտ, ծածկամիտ ու վշտալի հայացքով։

― Չլինի՞ սա քո հայրն է, — հարցրեց իշխանը։

— Նա է որ կա, — տհաճ քմծիծաղով պատասխանեց Ռոգոժինը, կարծես պատրաստվելով անմիջապես որևէ անպատկառ կատակ անելու իր հանգուցյալ ծնողի հասցեին։

— Նա հնածեսներից չէր, այնպես չէ՞։

― Ոչ, եկեղեցի գնում էր, բայց ճիշտ է, ասում էր, որ հին հավատն ավելի ճիշտ էր։ Ներքինիներին էլ շատ էր հարգում։ Սա ահա հենց նրա կաբինետն էր։ Ինչո՞ւ հարցրիր, թե հո հնածես չէր։

— Հարսանիքդ այստե՞ղ ես անելու։

— Այս֊տեղ, — պատասխանեց Ռոգոժինը, համարյա ցնցվելով անսպասելի հարցից։

— Շո՞ւտ եք անելու։

— Ինքդ գիտես, մի՞թե ինձնից է կախված։

— Պարֆեն, ես քեզ թշնամի չեմ և ոչ մի բանում քեզ խանգարելու մտադիր չեմ։ Դա ես հիմա կրկնում եմ այնպես, ինչպես հայտարարել էի առաջ, մի անգամ, գրեթե մի այսպիսի րոպեի։ Երբ Մոսկվայում քո հարսանիքն էր, ես քեզ չէի խանգարում, դու գիտես։ Առաջին անգամ նա ինքը նետվեց ինձ մոտ, համարյա պսակի տակից, խնդրելով «փրկել» իրեն քեզնից։ Ես նրա սեփական բառերն եմ կրկնում քեզ։ Հետո ինձնից էլ փախավ, դու նորից նրան փնտրեցիր գտար և պսակադրության տարար, և ահա, ասում են, նա նորից այստեղ է փախել քեզնից։ Այդ ճի՞շտ է։ Ինձ Լեբեդևն է այդպես տեղեկացրել, դրա համար էլ եկել եմ։ Իսկ որ այստեղ նորից դրստվել են ձեր գործերը, ես միայն երեկ առաջին անգամ վագոնում իմացա քո նախկին բարեկամներից մեկից, եթե ուզում ես իմանալ՝ Զալյոժովից։ Իսկ այստեղ գալիս էի մի նպատակով. ես ուզում էի վերջապես համոզել նրան, որ արտասահման մեկնի առողջությունը շտկելու համար․ շատ է խախտված նրա մարմինը և հոգին, հատկապես գլուխը, և, իմ կարծիքով, մեծ խնամքի կարիք ունի։ Ես ինքս նրան արտասահման ուղեկցել չէի ուզում, այլ նկատի ունեի այդ ամենը սարքել առանց ինձ։ Քեզ կատարյալ ճշմարտությունն եմ ասում։ Եթե միանգամայն ճշմարիտ է, որ ձեր մեջ նորից գլուխ է գալիս այդ գործը, ապա նրա աչքին չեմ էլ երևա, և քեզ մոտ էլ այլևս երբեք չեմ գա։ Ինքդ գիտես, որ քեզ չեմ խաբում, որովհետև միշտ անկեղծ եմ եղել քեզ հետ։ Իմ մտքերն այդ մասին քեզնից երբեք չեմ թաքցրել և միշտ ասել եմ, որ քեզ մարդու գնալը նրա համար անպայման կործանում է։ Քեզ համար էլ է կործանում․․․ գուցե ավելի, քան նրա համար։ Եթե դուք նորից բաժանվեիք, ես շաա գոհ կլինեի, բայց մտադիր չհմ ինքս խափանել ու քանդել ձեր գործը։ Ուրեմն հանգիստ եղիր ու մի կասկածիր ինձ։ Ասենք, դու ինքդ էլ գիտես, երբևէ եղե՞լ եմ արդյոք քո իսկական ախոյանը, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նա փախավ ինձ մոտ։ Ահա դու հիմա ծիծաղեցիր։ Այո, մենք այնտեղ ապրում էինք առանձին և տարբեր քաղաքներում, և դու այդ ամենը հաստատ գիտեիր։ Չէ՞ որ քեզ առաջ էլ էի բացատրել, որ ես նրան «ոչ թե սիրով եմ սիրում, այլ խղճահարությամբ» ։ Կարծում եմ, որ դա ճիշտ եմ բնորոշում։ Դու այն ժամանակ ասում էիր, որ իմ այդ խոսքերը հասկացար. արդյոք ճի՞շտ է, արդյոք հասկացա՞ր։ Ահա ինչպիսի ատելությամբ ես նայում։ Ես քեզ հանգստացնելու եկա, որովհետև դու էլ ինձ համար թանկ ես։ Ես քեզ շատ եմ սիրում, Պարֆեն։ Իսկ հիմա կգնամ և երբեք չեմ գա։ Մնաս բարով։

Իշխանը վեր կացավ։

— Մի քիչ նստիր հետս, ― կամացուկ ասաց Պարֆենր, առանց տեղից վեր կենալու և գլուխը հակելով աջ ափին, ― քեզ վաղուց չեմ տեսել։

Իշխանր նստեց։ Երկուսն էլ նորից լռեցին։

— Ես, հենց որ աչքիս առաջ չես, անմիջապես չարություն եմ զգում քո նկատմամբ, Լև Նիկոլաևիչ։ Այս երեք ամիսը, որ քեզ չեմ տեսել, ամեն րոպե չարացել եմ քեզ վրա, աստված վկա։ Ուղղակի կվերցնեի ու մի բանով կթունավորեի քեզ։ Ահա թե ինչ։ Հիմա քառորդ ժամ էլ չես նստել ինձ հետ, բայց ամբողջ չարությունս անցնում է, և առաջվա նման սիրելի ես ինձ։ Մի քիչ նստիր ինձ հետ․․․

— Երբ քեզ հետ եմ, դու ինձ հավատում ես, իսկ երբ չկամ, անմիջապես դադարում ես հավատալուց և նորից ես կասկածում։ Հորդ ես քաշել, — բարեկամաբար ծաղրելով և ջանալով թաքցնել իր զգացմունքը, պատասխանեց իշխանը։

— Ես քո ձայնին եմ հավատում, երբ նստած եմ քեզ հետ։ Ես ախր հասկանում եմ, որ մեզ չի կարելի հավասարեցնել, ինձ ու քեզ․․․

— Ինչո՞ւ ավելացրիր դա։ Եվ ահա նորից գրգռվեցիր, — ասաց իշխանը, զարմանալով Ռոգոժինի վրա։

— Է, այստեղ արդեն, եղբայր, մեր կարծիքը չեն հարցնում, ― պատասխանեց նա, — այստեղ առանց մեզ են գործ տեսել։ Մենք ահա սիրում էլ ենք տարբեր, ամեն ինչում տարբերություն կա, — շարունակեց նա կամացուկ ու մի պահ լռելուց հետո։— Դու ահա ասում ես, խղճահարությամբ ես սիրում։ Ոչ մի այդպիսի խղճահարություն չկա իմ մեջ դեպի նա։ Եվ նա ամենից ավելի ատում է ինձ։ Նա հիմա ամեն գիշեր երազս է գալիս, որ, շարունակ, ուրիշի հետ ինձ վրա ծիծաղում է։ Դա հենց այդպես էլ է, եղբայր։ Ինձ հետ պսակվելու է գալիս, իսկ իմ մասին նույնիսկ մոռացել է մտածել, կարծես կոշիկ է փոխում։ Կհավատա՞ս, հինգ օր է նրան չեմ տեսել, որովհետև չեմ համարձակվում նրա մոտ գնալ. կհարցնի. «Ինչո՞ւ ես հրամել» ։ Քի՞չ է անարգել ինձ...

— Ինչպե՞ս է անարգել։ Ի՞նչ ես ասում։

— Կարծես թե չգիտես։ Ախր հենց քեզ հետ է ինձնից փախել «պսակի տակից», նոր ինքդ ասացիր։

— Բայց դու ինքդ էլ չես հավատում, որ․․․

— Մի՞թե նա սպայի, Զեմտյուժինկովի հետ, Մոսկվայում չէր անարգում ինձ։ Հաստատ գիտեմ, որ անարգում էր, և արդեն այն բանից հետո, երբ ինքն էր պսակադրության ժամկետ նշանակել։

— Չի՛ կարող պատահել, — բացականչեց իշխանը։

— Հաստատ գիտեմ, — համոզված պնդեց Ռոգոժինը։— Ինչ, այդպիսին չի՞։ Այդ, եղբայր, կարիք էլ չկա ասելու, որ այդպիսին չի։ Դա միայն ցնդաբանություն է։ Քեզ հետ նա այդպես չի լինի և հավատաս, հենց ինքը կսարսափի այդպիսի գործից, իսկ ինձ հետ ահա հենց այդպիսին է։ Ախր այդպես է։ Ինձ վրա նայում է ինչպես ամենավերջին տականքի վրա։ Կելլերի, ահա այն սպայի հետ, որ բռնցքամարտով էր զբաղվում, հաստատ գիտեմ, որ միայն ինձ վրա ծիծաղելու համար էր հնարել այդ պատմությունը... Դու դեռ չգիտես, թե Մոսկվայում ինչե՜ր էր անում գլխիս։ Իսկ փո՜ղ, ինչքա՜ն փող մսխեցի...

— Էլ․․․ ինչպե՞ս ես հիմա ամուսնանում։ Հետո՞ ինչ ես անելու, — սարսափով հարցրեց իշխանը։

Ռոգոժինը ծանր ու սարսափելի նայեց իշխանին և ոչինչ չպատասխանեց։

— Ես հիմա հինգերորդ օրն է արդեն, որ նրա մոտ չեմ եղել, — շարունակեց նա, մի րոպե լռելուց հետո։— Շարունակ վախենում եմ, թե կվռնդի։ «Ես, ասում է, դեռ իմ գլխի տերն եմ. ուզենամ, քեզ բոլորովին կվռնդեմ, իսկ ինքս արտասահման կգնամ» (դա արդեն ինքն է ինձ ասել, որ արաասահման կգնա, — նկատեց Ռոգոժինը կարծես թե փակագծերի մեջ և մի տեսակ առանձնահատուկ նայելով իշխանի աչքերի մեջ) . երբեմն, ճիշտ է, միայն վախեցնում է, չգիտես ինչու, շարունակ ծիծաղը գալիս է ինձ վրա։ Իսկ ուրիշ անգամ իսկապես էլ կմռայլվի, կխոժոռի, մի խոսք չի ասի. ես ահա հենց դրանից եմ վախենում։ Նորերս մտածեցի՝ սկսեմ ձեռնունայն չգնալ մոտը, բայց միայն նրա ծիծաղը շարժեցի, իսկ հետո նույնիսկ չարացավ։ Աղախին Կատկային իմ մի այնպիսի շալը նվիրեց, որ թեև առաջ նա ճոխության մեջ էր ապրում, բայց այդպիսին գուցե դեռ տեսած չլիներ։ Իսկ այն մասին, թե երբ ենք պսակվելու, նույնիսկ ծպտուն հանել չի կարելի։ Էլ ի՞նչ փեսացու, որ ուղղակի նրա մոտ գնալուց էլ վախենում է։ Եվ ահա նստում եմ, իսկ երբ համբերությունս հատում է, թաքուն ու գաղտագողի շրջում եմ փողոցում նրա տան շուրջը կամ թաքնվում եմ որևէ անկյունում։ Նորերս համարյա մինչև լուսաբաց նրա դարպասի մոտ հերթապահեցի, այն ժամանակ մի բան էր երևացել աչքիս։ Իսկ նա, երևի, լուսամուտից տեսել էր. «Ինձ ի՞նչ կանեիր, ասում է, եթե տեսնեիր, որ քեզ խաբում եմ» ։ Ես չհամբերեցի ու ասում եմ. «Ինքդ գիտես» ։

— Իսկ ի՞նչ գիտի։

— Ես ինքս էլ չգիտեմ, ի՞նչ իմանամ, — չար ծիծաղեց Ռոգոժինը։— Մոսկվայում ես այն ժամանակ նրան ոչ ոքի հետ չկարողացա բռնել, թեև երկար ժամանակ հետապնդում էի։ Ես այն ժամանակ մի անգամ վերցրի ու նրան ասացի. «Դու խոստացել ես ինձ հետ պսակվել, ազնիվ ընտանիք ես մտնում, բայց գիտե՞ս, թե հիմա ով ես դու։ Դու, ասում եմ, ահա թե ինչպիսին ես» ։

— Դու նրան ասացի՞ր։

— Ասացի։

— Հետո՞։

— «Ես քեզ, ասում է, հիմա գուցե ինձ մոտ նույնիսկ լակեյ վերցնել չեմ ուզենա, ուր մնաց թե քո կինը դառնալ» ։ «Իսկ ես, ասում եմ, այսպես չեմ գնա, վերջը մեկ է» ։ «Իսկ ես, ասում է, հիմա Կելլերին կկանչեմ, նրան կասեմ, և նա քեզ դարպասից դուրս կնետի» ։ Ես էլ հարձակվեցի նրա վրա և կապտեցնելու աստիճան ծեծեցի։

— Չի՛ կարող պատահել, — գոչեց իշխանը։

— Ասում եմ՝ պատահել է, — կամացուկ, բայց աչքերը փայլեցնելով, ասաց Ռոգոժինը։— Ուղիղ օր ու կես չքնեցի, չկերա, չխմեցի, նրա սենյակից դուրս չեկա, նրա առաջ ծունկի էի գալիս. «Կմեռնեմ, ասում եմ, դուրս չեմ գա, մինչև չներես, իսկ եթե հրամայես դուրս անել, ջուրը կընկնեմ, կխեղդվեմ, որովհետև հիմա ի՞նչ եմ անելու առանց քեզ» ։ Նա այն ամբողջ օրը իսկական խելագարի պես էր, մեկ լալիս էր, մեկ պատրաստվում էր դանակով սպանել ինձ, մեկ հայհոյում էր ինձ։ Զալյոժովին, Կելլերին, Զեմդյուժինկովին, և բոլորին կանչեց, ինձ մատնացույց է անում, խայտառակում։ «Ամբողջ խմբով այսօր թատրոն գնանք, պարոնայք, թող նա այստեղ նստի, եթե չի ուզում դուրս գալ, ես նրա համար շղթայված չեմ։ Իսկ ձեզ այստեղ, Պարֆեն Սեմյոնիչ, առանց ինձ թեյ կհրամցնեն, դուք, հավանաբար սովածացել եք այսօր» ։ Թատրոնից վերադարձավ մենակ․ «Նրանք, ասում է, վախկոտներ ու սրիկաներ են, քեզնից վախենում են, ինձ էլ են վախեցնում, ասում են, նա այդպես չի գնա, հավատա, կմորթի։ Իսկ ես ահա, որ ննջարան գնամ, դուռը չեմ կողպի հետևիցս, ահա թե ինչպես եմ վախենում քեզանից։ Որպեսզի դու գիտենաս ու տեսնես այդ։ Թեյ խմեցի՞ր» ։ «Ոչ, ասում եմ, և չեմ խմի» ։ «Գոնե մի քիչ պատիվ ունենայիր, թե չէ արարքդ բոլորովին չի սազում քեզ» ։ Եվ ինչպես որ ասաց, այնպես էլ արավ, սենյակը չկողպեց։ Առավոտյան դուրս եկավ՝ ծիծաղում է․ «Խելագարվե՞լ ես, ինչ է, — ասում է։― Այդպես դու սովամահ կլինես» ։— «Ներիր», ասում եմ։ «Չեմ ուզում ներել, ասված է՝ չեմ ուզում քեզ մարդու գնալ։ Մի՞թե դու ամբողջ գիշերը այս բազմոցին էիր նստած, չէիր քնել» ։— «Ոչ, ասում եմ, չէի քնել» ։— «Ի՜նչ խելոքն ես։ Իսկ էլի՞ թեյ չես խմելու և չես ճաշելու» ։— «Ասացի՝ չէ, ներիր» ։— «Իմանայիր, թե ինչպե՜ս չի սազում դա քեզ, ինչպես կովին՝ թամբը։ Չլինի՞ թե մտածել ես ինձ վախեցնել։ ԻԷնչ մի քամբախատություն է ինձ համար, որ քաղցած կնստես. այ թե վախեցրի՜ր» ։ Բարկացավ, բայց դա երկար չտևեց, նորից սկսեց ինձ ձեռ առնել։ Եվ այստեղ զարմացա նրա վրա, թե ինչպե՞ս նրա մեջ բոլորովին չկա այդ չարությունը։ Այնինչ նա հիշաչար է, ուրիշների վրա երկար է պահում զայրույթը։ Ահա հենց այդ ժամանակ մտքովս անցավ, որ նա այն աստիճան ստոր է համարում ինձ, որ նույնիսկ չի կարող շատ զայրանալ վրաս։ Եվ դա ճիշտ է։ «Դու գիտե՞ս, ասում է, ինչ բան է Հռոմի պապը» ։— «Լսել եմ», ասում եմ։ «Դու, ասում է, Պարֆեն Սեմյոնիչ, բոլորովին չես սովորել ընդհանուր պատմություն» ։— «Ես, ասում եմ, ոչինչ էլ չեմ սովորել» ։— «Որ այդպես է, ասում է, կտամ, կարդա. մի այդպիսի պապ է եղել, և բարկացել է մի կայսեր վրա, և սա երեք օր առանց ուտելու, առանց խմելու, ոտաբոբիկ, ծնկաչոք, մնացել է նրա պալատի առաջ, մինչև պապը նրան ներել է. ի՞նչ ես կարծում, այդ երեք օրվա ընթացքում այդ կայսրը, ծունկի եկած, ինչե՜ր է մտածել և ինչ երդում է կերել։ Բայց սպասիր, ասում է, ես ինքս կարդամ քեզ համար այդ մասին» ։ Վեր թռավ, գիրքը բերեց. «Սա բանաստեղծություն է», ասում է, և սկսեց ոտանավորներով կարդալ, թե ինչպես այն կայսրը այդ երեք օրը ուխտ էր անում վրեժխնդիր լինել պապին։ «Մի՞թե, ասում է, սա քեզ դուր չի գալիս, Պարֆեն Սեմյոնիչ» ։— «Այդ բոլորը, ասում եմ, ինչ որ կարդացիր, ճիշտ է» ։ «Ըհը՜, ինքդ ասում ես, որ ճիշտ է, նշանակում է, գուցե դու էլ երդվում ես, որ՝ «սա մարդու կգնա ինձ, այն ժամանակ ամեն ինչ կհիշեցնեմ նրան, ահա այն ժամանակ հախիցը կգամ» ։— «Չգիտեմ, ասում եմ, գուցե և մտածում եմ այդպես» ։— «Ինչպե՞ս թե չգիտես» ։— «Այնպես, ասում եմ, չգիտեմ, հիմա դրա մասին չեմ մտածում» ։— «Իսկ ինչի՞ մասին ես մտածում հիմա» ։ «Դե ահա հենց վեր կենաս տեղիցդ, կողքովս անցնես, նայում եմ քեզ ու հետևում. շորդ խշխշա՝ սիրտս նվաղում է, իսկ երբ դուրս ես գնում սենյակից, մտաբերում եմ քո ամեն մի փոքրիկ բառը, թե ինչ ձայնով և ինչ ասացիր, իսկ այս ամբողջ գիշերը իսկի մի բանի մասին էլ չէի մտածում, շարունակ ականջ էի դնում, թե ինչպես էիր շնչում քնիդ մեջ և ինչպես մի երկու անգամ շարժվեցիր...» ։― «Ով գիտի, — ծիծաղեց նա, — դու այն մասին էլ չես մտածում, որ ինձ թակեցիր, չես մտածում և չես հիշում» ։— «Գուցե և, ասում եմ, մտածում եմ, չգիտեմ» ։— «Իսկ եթե չներեմ և հետդ չամուսնանա՞մ» ։— «Ասացի, որ ջուրը կընկնեմ, կխեղդվեմ» ։— «Գուցե նախքան այդ սպանես էլ» ... ասաց ու մտքերի ծովն ընկավ։ Հետո բարկացավ ու դուրս գնաց։ Մի ժամ անց գալիս է ինձ մոտ այնպես մռայլ։ «Ես, ասում է, կամուսնանամ քեզ հետ, Պարֆեն Սեմյոնիչ, և ոչ թե նրա համար, որ վախենում եմ քեզնից, այլ միևնույն է, կործանվելու եմ։ Որտե՞ղ է, որ ավելի լավ է։ Նստիր, ասում է, հիմա քեզ ճաշ կբերեն։ Իսկ եթե ամուսնանամ, ասում է, քեզ հավատարիմ կին կլինեմ, դրան մի կասկածիր և մի անհանգստանա» ։ Հետո մի քիչ լռեց ու ասում է. «Այնուամենայնիվ դու լակեյ չես. ես առաջ կարծում էի, թե դու տեղովդ լակեյ ես» ։ Հենց այստեղ էլ հարսանիքի օրը նշանակեց, իսկ մի շաբաթ անց ինձնից փախավ այստեղ, Լեբեդևի մոտ։ Հենց որ եկա, նա ինձ ասում է. «Ես քեզնից լիովին չեմ հրաժարվում. ես միայն դեռ էլի ուզում եմ սպասել, ինչքան քեֆս տա, որովհետև դեռ ինքս եմ գլխիս տերը։ Դու էլ սպասիր, եթե ուզում ես» ։ Ահա թե ինչպիսին են հիմա մեր գործերը... Ի՞նչ ես կարծում այս բոլորի մասին, Լև Նիկոլաևիչ։

— Դու ինքդ ի՞նչ ես կարծում, ― հարցը կրկնեց իշխանը, տխուր նայելով Ռոգոժինին։

— Մի՞թե ես մտածում եմ, — դուրս թռավ սրա բերանից։ Նա ուզում էր էլի մի բան ավելացնել, բայց լռեց անսահման թախիծով։

Իշխանը վեր կացավ և նորից ուզում էր գնալ։

— Ես քեզ, համենայն դեպս, չեմ խանգարի, ― կամացուկ ասաց նա, գրեթե մտածկոտ, կարծես պատասխանելով իր ներքին, թաքուն մտքին։

— Գիտե՞ս ինչ կասեմ քեզ, — հանկարծ ոգևորվեց Ռոգոժինը և նրա աչքերը պսպղացին, — այդ ինչպե՞ս ես ինձ զիջում, չեմ հասկանում։ Մի՞թե բոլորովին դադարել ես նրան սիրելուց։ Առաջ, համենայն դեպս, դու թախծում էիր, ես ախր տեսնում էի։ Հապա էլ ինչո՞ւ գլխապատառ այստեղ հասար։ Խղճահարությունի՞ց։ (Եվ նրա դեմքը ծամածռվեց չար ծաղրից) ։ Հա՜-հա՜։

— Դու կարծում ես, որ քեզ խաբո՞ւմ եմ, — հարցրեց իշխանը։

― Ոչ, ես քեզ հավատում եմ, միայն թե ոչինչ չեմ հասկանում այստեղ։ Ամենից ճիշտն այն է, որ ով գիտե, քո խղճահարությունն իմ սիրուց ավելի սաստիկ է։

Ինչ-որ քինոտ և անպայման անմիջապես արտահայտվել ցանկացող բան բռնկվեց նրա դեմքին։

— Ի՛նչ կա որ, քո սերը չարությունից տարբերել չի լինի, — ժպտաց իշխանը, — իսկ եթե դա անցնի, կարող է ավելի վատ բան լինել։ Ես, Պարֆեն եղբայր, սա քեզ ասում եմ...

— Կմորթե՞մ, ինչ է։

Իշխանը ցնցվեց։

— Շատ կատես նրան հենց հիմիկվա այն սիրո փոխարեն, այս ամբողջ տանջանքի փոխարեն, որ հիմա ընդունում ես։ Ինձ համար ամենազարմանալին այն է, թե նա ինչպե՞ս նորից կարող է ամուսնանալ քեզ հետ։ Երբ երեկ իմացա, հազիվ հավատացի, և այնպես ծանր ազդեց վրաս։ Չէ՞ որ արդեն երկու անգամ հրաժարվել է քեզնից ու պսակադրության ծեսից փախել, նշանակում է, նախազգացում ունի... Հիմա դու էլ նրա ինչի՞ն ես պետք։ Մի՞թե քո փողերն են գրավում։ Դատարկ բան։ Եվ ով գիտի, փողերդ էլ կարգին վատնել ես։ Մի՞թե լոկ նրա համար, որ ամուսին գտնի։ Ով ասես՝ քեզնից լավ կլինի, որովհետև դու իսկապես էլ կարող ես մորթել, և դա, կարող է պատահել, նա հիմա շատ լավ է հասկանում։ Որ դու նրան այդպես ուժգին սիրո՞ւմ ես։ Ճիշա է, դա՝ թերևս... Ես լսել եմ, որ կան այնպիսիները, որոնք հենց այդպիսի սեր են որոնում... միայն...

Իշխանը կանգ առավ և մտասուզվեց։

— Ինչո՞ւ նորից քմծիծաղ տվիր հորս պատկերի վրա, — հարցրեց Ռոգոժինը, որը չափաղանց ուշադիր հետևում էր իշխանի դեմքի ամեն մի փոփոխությանը, ամեն մի անցողիկ գծին։

— Ինչու քմծիծաղ տվի՞։ Մտքովս անցավ, որ եթե գլխիդ այս փորձանքը չգար, այս սերը չպատահեր, դու, հավատա, ճիշտ և ճիշտ քո հոր նման կդառնայիր և շատ կարճ ժամանակում հնազանդ ու անբարբառ կնոջդ հետ լուռումունջ կնստեիր այս տանը, հազվադեպ ու խիստ մի խոսք ասելով, ոչ մի մարդու չհավատալով և բոլորովին դրա կարիքը չզգալով, և միայն լուռ ու մռայլ՝ փող կուտակելով։ Մեկ էլ շատ֊շաա հին գրքերը կգովաբանեիր և երկմատնյա խաչակնքությամբ կհետաքրքրվեիր, այն էլ գուցե միայն օր ծերության...

— Ծաղրիր։ Եվ ահա նա էլ ճիշտ և ճիշտ նույնն էր ասում նորերս, երբ նույնպես դիտում էր այս պատկերը։ Զարմանալի է, թե ինչպես հիմա դուք ամեն ինչում համամիտ եք...

— Մի՞թե նա արդեն եղել է քեզ մոտ, — հետաքրքրությամբ հարցրեց իշխանը։

— Եղել է։ Երկար ժամանակ նայում էր պատկերին, հանգուցյալի մասին հարցուփորձ էր անում։ «Դու ահա ճիշտ այսպիսին կլինեիրի վերջո քմծիծաղ տվեց վրաս, — դու, ասում է, Պարֆեն Սեմյոնիչ, ուժեղ կրքեր ունես, այնպիսի կրքեր, որ դրանցով ուղիղ Սիբիր, աքսոր կթռչեիր, եթե դրանց հետ մեկտեղ խելք էլ չունենայիր, որովհետև դու մեծ խելքի տեր ես», ― ասում է (հենց այդպես էլ ասաց, հավատո՞ւմ ես, թե չէ։ Առաջին անգամ նրանից իմացա այդպիսի խոսք) ։ «Դու հիմիկվա այդ ամբողջ գժությունը շուտով մի կողմ կդնեիր։ Եվ քանի որ դու բոլորովին անուսում մարդ ես, ապա կսկսեիր փող կուտակել, և հորդ պես քո ներքինիների հետ կնստեիր այս տանը. թերևս, վերջ ի վերջո նրանց հավատն ընդունեիր, և այնպես կսիրեիր քո փողերը, որ ոչ թե երկու միլիոն, այլ հավատաս տասն էլ կկուտակեիր և քո պարկերի վրա սովից կմեռնեիր, որովհետև ամեն ինչի կիրք ունես, ամեն ինչ կրքի աստիճանի ես հասցնում» ։ Ահա ճիշտ այսպես էլ ասում էր, համարյա ճիշտ և ճիշտ այս բառերով։ Դեռ երբեք մինչև այդ ինձ հետ նա այդպես չէր խոսել։ Ախր նա ինձ հետ շարունակ դատարկ բաների մասին է խոսում կամ ծաղրում է. այստեղ էլ ծիծաղելով սկսեց, իսկ հետո այնպես մռայլվեց․ շրջեց այս ամբողջ տունը, զննեց և կարծես թե ինչ-որ բանից վախենում էր։ «Ես այս բոլորը կփոխեմ, ասում եմ, ու կզարղարեմ, կամ թե չէ մինչև հարսանիքը, գուցե, մի ուրիշ տուն կգնեմ» ։— «Չէ՛, չէ՛, ասում է, այստեղ ոչինչ չփոխես, այսպես էլ կապրենք։ ես ուզում եմ քո մայրիկի մոտ ապրել, երբ քո կինը դառնամ» ։ Ես նրան տարա մայրիկիս մոտ, դեպի նա հարգալիր էր, ինչպես հարազատ աղջիկը։ Մայրիկս առաշ էլ, ահա արդեն երկու տարի է, կարծես թե խելքը լրիվ գլխին չի (նա հիվանդ է), իսկ ծնողիս մահից հետո բոլորովին մանկացել է, անխոս ղարձել. նստում է ոտները կաթվածահար և միայն բոլորին, ում տեսնում է, նստած տեղից գլուխ է տալիս. թվում է, եթե չկերակրես, երեք օր գլխի չի ընկնի։ Ես մայրիկիս աջ ձեռքը բռնեցի, երեք մատը միացրի. «Օրհնեցեք, ասում եմ, մայրիկ, ինձ հետ պսակվում է», և նա զգացմունքով համբուրեց մայրիկիս ձեռքը։ «Հավանաբար, ասում է, շատ վիշտ է տեսել մայրիկդ» ։ Ահա այu գիրքը տեսավ ինձ մոտ. «Այդ ինչ է, «Ռուսաց պատմությո՞ւնն» ես սկսել կարդալ։ (Իսկ նա մի անդամ Մոսկվայում ինքն էր ասել ինձ. «Գոնե մի բանով կրթեիր քեզ, թեկուզ Սոլովյովի «Ռուսաց պատմությունը» կարդայիր, ախր ոչ մի բան չգիտես) ։ «Այդ լավ ես անում, ասաց, այդպես էլ արա, կարդա։ Ես քեզ համար մի փոքրիկ ցուցակ կկազմեմ, թե նախ և առաջ ինչ գրքեր պետք է կարդալ. ուզո՞ւմ ես, թե ոչ» ։ Եվ երբեք, ախր երթեք առաջ նա ինձ հետ այդպես չէր խոսել, այնպես որ նույնիսկ զարմացրեց ինձ. առաջին անգամ շունչ քաշեցի կենդանի մարդու պես։

— Ես դրա համար շատ ուրախ եմ, Պարֆեն, ― ասաց իշխանը անկեղծ զգացմունքով, ― շատ ուրախ եմ։ Ո՞վ գիտի, գուցե աստված կհաջողեցնի, որ միասին լինեք։

— Դա երբեք չի լինի, — տաք-տաք գոչեց Ռոգոժինը։

— Լսիր, Պարֆեն, եթե դու նրան այդպես սիրում ես, մի՞թե չես ուզենա արժանանալ նրա հարգանքին։ Իսկ եթե ուզում ես, ապա մի՞թե հույս չունես։ Ահա քիչ առաջ ես ասացի, որ ինձ համար զարմանալի խնդիր է. նա ինչո՞ւ է մարդու գնում քեզ։ Ու թեև ես չեմ կարող լուծել այդ խնդիրը, սակայն, այսուհանդերձ, ինձ համար կասկածից վեր է, որ այստեղ պետք է լինի բավարար խելացի պատճառ։ Քո սիրուն նա համոզված է. բայց հավանաբար համոզված է նաև քո մի քանի արժանիքներին։ Ախր այլ կերպ չի կարող լինել։ Այն, ինչ հիմա ասացիր, հաստատում է դա։ Դու ինքդ ես ասում, որ նա հնարավոր համարեց քեզ հետ խոսել բհլորովին այլ լեզվով, քան առաջ էր վարվում ու խոսում։ Դու կասկածամիտ ես ու խանդոտ, դրա համար էլ չափազանցնում ես այն ամեն վատը, ինչ տեսել ես։ Ինչ խոսք, որ նա քո մասին այնքան վատ չի մտածում, ինչպես դու ես ասում։ Չէ՞ որ այլապես կնշանակեր, որ քեզ հետ ամուսնանալով, նա գիտակցաբար ջուրն է նետվում կամ դանակի տակ ընկնում։ Մի՞թե դա կարող է պատահել։ Ո՞վ է գիտակցաբար ջուրը նետվում կամ դանակի տակ ընկնում։

Դառն քմծիծաղով Պարֆենը ականջ դրեց իշխանի տաք-տաք խոսքերին։ Թվում էր, նրա համոզմունքը արդեն աներեր հաստատված էր։

— Ինչպես ծանր ես նայում հիմա ինձ, Պարֆեն, ― ծանր զգացումով դուրս թռավ իշխանի բերանից։

— Ջուրը կամ դանակի տա՜կ, — ասաց վերջապես ՌոգոԺինը, — Հե՛։ Դե հենց դրա համար էլ ամուսնանում է հետս, որ հավանորեն ինձնից դանակ է սպասում։ Մի՞թե իսկապես մինչև հիմա գլխի չես ընկել, թե այստեղ ամբողջ բանն ինչ է։

— Ես քեզ չեմ հասկանում։

— Ինչ կա որ, գուցե իսկապես էլ չի հասկանում, հա՜-հա՜։ Ախր քո մասին ասում են, որ դու... էնիք ես։ Նա ուրիշին է սիրում, ահա թե ինչը հասկացիր։ Ճիշտ այնպես, ինչպես հիմա ես նրան եմ սիրում, ճիշտ այդպես էլ նա հիմա ուրիշին է սիրում։ Իսկ այդ ուրիշը գիտե՞ս ով է։ Այդ դո՜ւ ես։ Չգիտեի՞ր, ինչ է։

— Ե՞ս։

— Դու։ Նա քեզ այն ժամանակ, հենց անվանակոչության օրվանից ի վեր, սիրեց։ Միայն նա կարծում է, որ իրեն չի կարելի քեզ հետ ամուսնանալ, որովհետև նա իբր քեզ կխայտառակի և քո ամբողջ բախտը կկործանի։ «Ես, ասում է, հայտնի է, թե ինչպիսին եմ» ։ Մինչև հիմա դրա մասին ինքն է պնդում» Նա այդ ամենը ուղղակի երեսիս է ասել։ Քեղ կործանել ու խայտառակելուց վախենում է, իսկ ինձ հետ ամուսնանալ, ուրեմն, ոչինչ, կարելի է, ահա թե ինչպես է նա ինձ հարգում, այս էլ նկատիր։

— Բայց այդ ինչպե՞ս քեզնից ինձ մոտ փախավ, իսկ․․․ ինձնից...

— Իսկ քեզնից ինձ մոտ։ Հե՛։ Դե ինչ ասես, որ նրա խելքին չի փչի հանկարծ։ Նա հիմա կարծես ամբողջովին տենդի մեջ է։ Մեկ երեսիս բղավում է. «Քեզ հետ ամուսնանում եմ, ոնց որ ջուրը նետվելիս լինեմ։ Շուտ, հարսանիքն անենք» ։ Ինքն է շտապեցնում, օր է նշանակում, իսկ ժամանակը որ մոտենում է, վախենում է, կամ ուրիշ մտքեր են գալիս գլուխը, աստված գիտի, թե ինչ, ախր ինքդ տեսար, լալիս է, ծիծաղում, տենդով բռնված ցնցվում։ Այստեղ զարմանալու ի՞նչ կա, որ քեզնից էլ է փախել։ Նա այն ժամանակ քեզնից նրա համար փախավ, որ ինքն էլ գլխի ընկավ, թե որքան ուժգին է սիրում քեզ։ Նրա ուժերից վեր էր քեզ մոտ մնալ։ Դու ահա քիչ առաջ ասացիր, որ ես այն ժամանակ նրան փնտրեցի դտա Մոսկվայում, ճիշտ չէ. նա ինքն ինձ մոտ փախ տվեց քեզնից. «Օր նշանակիր, ասում է, ես պատրաստ եմ։ Շամպայն տուր։ Գնչուների մոտ գնանք», — բղավում է... Դե եթե ես չլինեի, նա արդեն վաղուց ջուրը նետված կլիներ․ ճիշտ եմ ասում։ Դրա համար էլ չի նետվում, որ ես, գուցե, ջրից էլ սարսափելի եմ։ Ջգրու է ամուսնանում ինձ հետ․․․. Եթե ամուսնանա, ապա ճիշտ եմ ասում, որ ջգրու կամուսնանա։

— Հապա ինչպե՜ս ես դու... ինչպե՜ս ես դու...— գոչեց իշխանը և չավարտեց։ Նա սարսափով նայում էր Ռոգոժինին։

— Էլ ինչո՞ւ չես վերջացնում, — ավելացրեց սա, ատամները ցույց տալով, — ուզո՞ւմ ես ասեմ, թե հենց այս րոպեիս ինքդ քեղ ինչ ես մտածում. «Հիմա ինչպե՞ս պիտի նա սրա հետ ամուսնանա։ Ինչպե՞ս թույլ տամ նրան այդ բանը» ։ Հայտնի է, թե ինչ ես մտածում․․․

— Ես դրա համար չէի գալիս այստեղ, Պարֆեն, ասում եմ քեզ, այդ չէր մտքինս․․․

— Այդ կարող է պատահել, որ դրա համար չէիր գալիս և այդ չէր մտքինդ, բայց հիմա արդեն հաստատորեն դարձավ դրա համար, հի՜֊հի՜։ Դե, բավական է։ Ինչո՞ւ այդպես տակնուվրա եղար։ Դե մի՞թե իսկապես չգիտեիր այդ։ Զարմացնում ես ինձ։

— Այդ բոլորը խանդ է, Պարֆեն, այդ բոլորը հիվանդություն է, այդ ամենը դու անսահման չափազանցրիր․․․― քրթմնջաց իշխանը արտակարգ հուզմունքով, — ի՞նչ ես ասում։

— Թող, — ասաց Պարֆենը և իշխանի ձեռքից արագ խլեց դանակը, որ նա վերցրել էր սեղանին գրած գրքի մոտից, և նորից դրեց առաջվա տեղը։

— Ես կարծես գիտեի, երբ մտնում էի Պետերբուրգ, կարծես նախազգում էի․․․— շարունակեց իշխանը, — չէի ուզում այստեղ գալ։ Ես ուզում էի այստեղի ամեն ինչը մոռանալ, դուրս պոկել սրտիցս։ Դե, մնաս բարով․․․ Դե, ի՜նչ ես անում։

Խոսելով, իշխանը ցրվածությամբ նորից էր սեղանի վրայից ձեռքն առել նույն դանակը, և Ռոգոժինը նորից խլեց նրա ձեռքից ու նետեց սեղանին։ Դա բավական հասարակ ձևի դանակ էր, եղջերյա կոթով, չծալվող, մոտ երեք ու կես վերշոկ երկարությամբ ու համապատասխան լայնության շեղբով։

Տեսնելով, որ իշխանն առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձնում այն բանի վրա, որ նրա ձեռքից երկու անգԽմ խլեցին այդ դանակը, Ռոգոժինը չար զայրույթով վերցրեց այն, դրեց գրքի մեջ և գիրքը նետեց մյուս սեղանին։

— Դու սրանով թերթե՞րն ես կտրատում, թե ինչ, — հարցրեց իշխանը, բայց մի տեսակ ցրված, կարծես դեռ շարունակ խիստ մտածմունքի ճնշման ներքո։

— Այո, թերթերը...

— Չէ՞ որ սա այգու դանակ է։

— Այո, այգու է։ Մի՞թե այգու դանակով չի կարելի թերթեր կտրատել։

— Բայց նա... բոլորովին նոր է։

— Հետո՞ ինչ, որ նոր է։ Մի՞թե ես չեմ կարող հենց հիմա նոր դանակ գնել, — ինչ-որ կատաղությամբ վերջապես բղավեց ամեն խոսքի հետ ավելի ևս գրգռվող Ռոգոժինը։

Իշխանը ցնցվեց և ուշադիր նայեց Ռոգոժինին։

— Այ թե գժվեցի՜նք, — ծիծաղեց հանկարծ նա, բոլորովին սթափվելով։— Ներիր ինձ, եղբայր, երբ գլուխս այնպես ծանր է, ինչպես հիմա և այս հիվանդությանը... Ես բոլորովին, բոլորովին դառնում եմ այսպես ցրված ու ծիծաղելի։ Ես բոլորովին էլ դրա մասին չէ, որ ուզում կի հարցնել․․․ չեմ հիշում ինչի մասին։ Մնաս բարով...

— Այդ կողմ չէ, — ասաց Ռոգոժինը։

— Մոռացա։

— Այս կողմ, այս կողմ, գնանք, ես ցույց կտամ։

IV

Գնացին նույն սենյակներով, որոնցով արդեն եկել էր իշխանը. Ռոգոժինը գնում էր փոքր֊ինչ առջևից, իշխանը նրա հետևից։ Մտան մի մեծ դահլիճ։ Այստեղ պատերից կախված էր մի քանի նկար, բոլորը հայրապետների պատկերներ ու բնանկարներ, որոնց վրա ոչինչ չկր կարելի զանազանել։ Դեպի մյուս սենյակը տանող դռան վերև կախված էր իր ձևով բավական տարօրինակ մի նկար, մոտ երկու և կես արշին երկարությամբ և վեց վերշոկից ոչ ավելի բարձրությամբ։ Նա պատկերում էր հենց նոր խաչից հանած փրկչին։ Իշխանը հարևանցի նայեց դրան, կարծես մի բան մտաբերելով, ի դեպ, կանգ չառնելով, ուզում էր դուռն անցնել։ Նրա համար շատ ծանր էր և ուզում էր որքան կարելի է շուտ դուրս գալ այդ տնից։ Բայց Ռոգոժինը հանկարծ կանգ առավ պատկերի առաջ։

― Ահա այստեղի այս բոլոր նկարները, ― ասաց նա, — աճուրդով մի ռուբլով ու երկու ռուբլով է գնել հանգուցյալ հայրիկս, նա սիրում էր։ Մի հասկացող մարդ սրանք բոլորը նայեց այստեղ, զիբիլ է, ասում է, իսկ ահա սա, նույնպես երկու ռուբլով գնված՝ դռան վերևի այս նկարը, զիբիլ չէ։ Մեկն էլ գտնվեց, որ դրա համար ծնողիս երեք հարյուր հիսուն ռուբլի էր տալիս, իսկ Սավելևը՝ Իվան Դմիտրիչը, վաճառականներից, մեծ սիրահար է, նա մինչև չորս հարյուր էր տալիս, իսկ անցյալ շաբաթ Սեմյոն Սեմյոնիչ եղբորս արդեն հինգ հարյուր էլ էր առաջարկել։ Ես ինձ պահեցի։

— Ախր սա... Հանս Հոլբեյնի նկարի պատճենն է, ― ասաց իշխանը, ուշադիր նայելով նկարին, — ու թեև ես մեծ գիտակ չեմ, բայց կարծես հիանալի պատճեն է։ Ես այս պատկերը արտասահմանում եմ տեսել և մոռանալ չեմ կարող։ Բայց․․ այդ ի՞նչ ես...

Ռոգոժինը հանկարծ պատկերը թողեց ու առաջվա ճանապարհով առաջ գնաց։ Իհարկե, Ռոգոժինի մեջ այդպես անակնկալ հայտնված ցրվածությունն ու առանձնահատուկ, տարօրինակ գրգռված տրամադրությունը, թերևս, կարող էր բացատրել այդ կտրուկ շարժումը, բայց և այնպես իշխանի համար մի տեսակ զարմանալի թվաց, որ այդպես հանկարծ ընդհատվեց խոսակցությունը, որն ինքը չէր սկսել, և որ Ռոգոժինը նույնիսկ չպատասխանեց նրան։

— Իսկ ինչպե՞ս է, Լև Նիկոլաևիչ, վաղուց է ուղում էի քեզ հարցնել, դու աստծուն հավատո՞ւմ ես, թե ոչ, — հանկարծ նորից սկսեց խոսել Ռոգոժինը, մի քանի քայլ անցնելով։

— Ինչ տարօրինակ ես հարցնում և... նայում, — նկատեց իշխանն ակամա։

— Իսկ այդ նկարին ես սիրում եմ նայել, — փոքր-ինչ լռելով, մրթմրթաց Ռոգոժինը, կարծես նորից մոռանալով իր հարցը։

— Այդ նկարի՜ն, — գոչեց հանկարծ իշխանը, մի հանկարծակի մտքի ազդեցության տակ, — այդ նկարի՜ն։ Ախր այդ նկարից ոմանք կարող են հավատն էլ կորցնել։

— Եվ կորչում է, — հանկարծ անսպասելի հաստատեց Ռոգոժինը։ Նրանք արդեն հասել էին ելքի դռանը։

— Ինչպե՞ս թե, — կանգ առավ հանկարծ իշխանը, — ի՞նչ ես ասում։ Ես համարյա կատակ էի անում, իսկ դու այդպես լուրջ։ Եվ ինչո՞ւ ինձ հարցրիր՝ հավատո՞ւմ եմ արդյոք աստծուն։

― Է, ոչինչ, հենց այնպես։ Ես առաջ էլ ուզում էի հարցնել։ Ախր հիմա շատերը չեն հավատում։ Իսկ ճի՞շտ է (դու արտասահմանում ապրել ես), մեկն ինձ հարբած վիճակում ասում էր, թե մեզ մոտ, Ռուսաստանում, ավելի քան բոլոր երկրներում, կան այնպիսիները, որ աստծուն չեն հավատում։ «Մեզ համար, ասում է, դա ավելի հեշտ է, քան նրանց, որովհետև մենք նրանցից առաջ ենք անցել․․․» ։

Ռոգոժինը կծու քմծիծաղ տվեց. իր հարցը տալով, նա հանկարծ դուռը բացեց և, փականի կոթը բռնած, սպասում էր, որ իշխանը դուրս գա։ Իշխանը զարմացավ, բայց դուրս եկավ։ Ռոգոժինը հետևից դուրս եկավ սանդուղքի հարթակը և իր հետևից դուռը փակեց։ Երկուսն էլ իրար առաջ կանգնել էին այնպիսի տեսքով, որ թվում է, երկուսն էլ մոռացել էին, թե ուր են եկել և հիմա ինչ պետք է անել։

— Դե, մնաս բարով, — ասաց իշխանը, ձեռքը պարզելով։

— Գնաս բարով, — ասաց Ռոգոժինը, ամուր, բայց բոլորովին մեքենայորեն սեղմելով իրեն պարզած ձեռքը։

Իշխանը մի աստիճան ցած իջավ և շրջվեց։

— Իսկ հավատի վերաբերյալ, — սկսեց նա ժպտալով (ըստ երևույթին չուզենալով անպատասխան թողնել Ռոգոժինի հարցը) և բացի այդ աշխուժանալով մի անակնկալ հիշողության ազդեցության ներքո, — հավատի վերաբերյալ ես անցյալ շաբաթ երկու օրում չորս տարբեր հանդիպումներ ունեցա։ Առավոտյան ճանապարհ էի գնում մի նոր երկաթուղով և մոտ չորս ժամ մի Ս֊ի հետ զրուցեցի վագոնում, հենց այդտեղ էլ ծանոթացա նրա հետ։ Ես առաջ էլ շատ բան էի լսել նրա մասին և, ի միջի այլոց, որպես աթեիստի։ Նա հիրավի շատ գիտուն մարդ է, և ես ուրախացա, որ իսկական գիտնականի հետ եմ խոսելու։ Բացի այդ, նա հազվագյուտ լավ դաստիարակված մարդ է, այնպես որ ինձ հետ խոսում էր ինչպես գիտելիքներով ու հասկացություններով միանգամայն իրեն հավասարի հետ։ Աստծուն նա չի հավատում։ Միայն մի բան ինձ զարմացրեց, որ ամբողջ ժամանակ կարծես թե բոլորովին այն մասին չէր խոսում, և հենց այն պատճառով զարմացրեց, որ առաջ էլ, ինչքան հանդիպել եմ ոչ հավատացյալների և ինչքան այդպիսի գրքեր եմ կարդացել, ինձ շարունակ թվացել է, թե և՛ խոսում, և՛ գրքերում գրում են բոլորովին ոչ այն մասին, թեպետև արտաքուստ թվում է, թե այդ մասին է։ Ես դա նրան հենց այն ժամանակ ասացի, բայց, ըստ երևույթին, անորոշ կամ չկարողացա արտահայտել, որովհետև նա ոչինչ չհասկացավ․․․ Երեկոյան ես իջևանեցի գավառական հյուրանոցում գիշերելու, և այդտեղ հենց նոր մի սպանություն էր պատահել, անցյալ գիշերը, այնպես որ, երբ ես եկա, բոլորն այդ մասին էին խոսում։ Երկու գեղջուկ, և տարիքն առած, և չհարբած, և վաղուց արդեն իրար ծանոթ, բարեկամներ, թեյ են խմել և ուզեցել են միասին, մի խցում քնել։ Բայց վերջին երկու օրը մեկը մյուսի մոտ թաքուն տեսել էր դեղին հուլունքե շղթայով մի արծաթե ժամացույց, որն, ըստ երևույթին, առաջ չէր տեսել։ Այդ մարդը գող չէր, նույնիսկ ազնիվ էր և ըստ գյուղական կենցաղի, բոլորովին աղքատ չէր։ Բայց նրան այնքան էր դուր եկել այդ ժամացույցը և այնքան էր գայթակղել նրան, որ նա, վերջապես, չդիմացավ․ դանակը վերցրեց և, երբ բարեկամը շուռ եկավ, զգուշությամբ նրան մոտեցավ հետևից, նշան բռնեց, աչքերը երկինք հառեց, երեսը խաչ հանեց և, մտքում դառն աղոթք արտասանելով՝ «Տեր, ներիր ի սեր Քրիստոսի», բարեկամին մորթեց մի հարվածով, ինչպես ոչխարի, և ժամացույցը հանեց նրա գրպանից։

Ռոգոժինը ծիծաղից թուլացավ։ Նա այնպես էր հռհոռւմ, կարծես ինչ-որ նոպայի մեջ լիներ։ Նույնիսկ տարօրինակ էր այդ ծիծաղին նայել քիչ առաջվա այդպիսի մռայլ տրամադրությունից հետո։

— Այ դա ես սիրո՜ւմ եմ։ Չէ, ահա դա ամենից լա՜վն է, — բացականչում էր նա ջղաձգաբար, համարյա շնչահեղձ լինելով, — մեկը բոլորովին չի հավատում աստծուն, իսկ մյուսը այնքան է հավատում, որ նույնիսկ մարդկանց մորթում է աղոթքով․․․ Չէ, այդ տեսակ բանը, եղբայր իշխան, հնարել չի լինի՜։ Հա՛֊հա՛-հա՛։ Չէ, դա ամենից լա՜վն է․․․

— Առավոտյան ես քաղաք դուրս եկա մի քիչ թափառելու, — շարունակեց իշխանը, հենց որ Ռոգոժինը դադարեց, թեև ծիծաղը դեռևս ցնցողաբար ու նոպաներով դողում էր նրա շուրթերին, — տեսնեմ տախտակե մայթով քարշ է գալիս բոլորովին խոշտանգված տեսքով մի հարբած զինվոր։ Մոտենում է ինձ. «Ապա, գնիր արծաթե խաչս, ընդամենը քսան կոպեկի եմ տալիս․ արծա՜թ է» ։ Տեսնեմ ձեռքին մի խաչ կա, և, ըստ երևույթին, հենց նոր է հանել վզից, երկնագույն, խիստ մաշված ժապավենի վրա, միայն թե իսկական կապարե, առաջին հայացքից էլ երևում է, մեծ չափսի, ութթևանի, լիակատար բյուգանդական գծագրությամբ։ Ես մի քսանկոպեկանոց հանեցի ու նրան տվի, իսկ խաչը տեղնուտեղը վիզս գցեցի, և նրա դեմքից երևում էր, թե որքան գոհ է, որ խաբեց հիմար աղային, և անմիջապես գնաց իր խաչի գինը խմելու, դա արդեն անկասկած էր։ Ես, եղբայր, այն ժամանակ ամենաուժեղ տպավորության տակ էի այն ամենի, որ ուղղակի հորդում էր ինձ վրա Ռուսաստանում. առաջ նրանից ոչինլ չէի հասկանում, մեծանում էի ասես անլեզու և արտասահմանում անցկացրած այս հինգ տարվա ընթացքում նրա մասին հիշում էի մի տեսակ ֆանտաստիկ ձևով։ Ահա գնում եմ ու մտածում․ չէ, դեռ կհամբերեմ դատապարտելու այս խաչավաճառին։ Չէ՞ որ աստված գիտի, թե ինչ կա այդ հարբած ու թույլ սրտերում։ Մի ժամ հետո, հյուրանոց վերադառնալով, հանդիպեցի ծծկեր երեխայով մի կնկա։ Կնիկը դեռ ջահել էր, երեխան մի վեց շաբաթական կլիներ։ Երեխան նրան ժպտաց, ինչպես դիտել էր մայրը, իր ծննդից ի վեր առաջին անգամ։ Տեսնեմ՝ կնիկը հանկարծ այնպես աստվածավախորեն երեսը խաչակնքեց։ «Այդ ինչո՞ւ, ասում եմ, ջահել հարս» ։ (Ես ախր այն ժամանակ շարունակ հարցուփորձ կի անում) ։ «Ահա, ասում է, ճիշտ էնենց, ոնց որ լինում է մոր ուրախությունը, երբ նա նկատում է իր պստլիկի առաջին ժպիտը, հենց ճիշտ էնենց էլ ուրախանում է աստված, ամեն անգամ, երբ երկնքից տեսնում է, որ մեղավորը իր ամբողջ սրտով աղոթքի է չոքում նրա առաջ» ։ Դա ինձ մի կնիկ ասաց, գրեթե հենց այս խոսքերով, և այնպիսի խորունկ, այնպիսի նուրբ ու ճշմարիտ կրոնական միտք, այնպիսի մի միտք, որի մեջ միանգամից արտահայտվեց քրիստոնեության ողջ էությունը, այսինքն՝ ողջ հասկացողությունը այն մասին, թե աստված մեր հարազատ հայրն է և մարդու վրա նա ուրախանում է ինչպես հայրն է ուրախանում հարազատ մանկան վրա, որը Քրիստոսի ամենագլխավոր միտքն է։ Մի հասարա՜կ կնիկ։ Ճիշտ կ, մայր... և, ով գիտի, գուցե այդ կնիկը հենց այն զինվորի կինն էր։ Լսիր, Պարֆեն, դու քիչ առաջ ինձ հարցրիր, ահա իմ պատասխանը. կրոնական զգացմունքի էությունը ոչ մի դատողության, ոչ մի զանցանքի ու հանցագործության և ոչ մի աթեիզմի չի ենթարկվում։ Այստեղ ինչ-որ այն չէ, և միշտ այսպես կլինի․ այստեղ մի այնպիսի բան է, որի վրա միշտ կսայթաքեն աթեիզմները և շարունակ կխոսեն ոչ այն մասին։ Բայց գլխավորն այն է, որ դա ամենից ավելի պարզ և ամենից շուտ կնկատես ռուսական սրտի վրա, ահա իմ եզրակացությունը։ Դա իմ ամենաառաջին համոզմունքներից մեկն է, որ արտաբերում եմ մեր Ռուսաստանից։ Անելու բան շատ կա, Պարֆեն։ Անելու բան կա մեր ռուսական աշխարհում, հավատա՛ ինձ։ Միտքդ բեր, թե ինչպես Մոսկվայում մի ժամանակ հանդիպում ու զրուցում էինք ես ու դու... Եվ հիմա բոլորովին չէի ուզում այստեղ վերադառնալ։ Եվ բոլորովին, բոլորովին այսպես չէի կարծում քեզ հետ հանդիպելիս։ Էհ, ի՛նչ արած․․․ Մնաս բարով, ցտեսություն։ Աստված հետդ լինի։

Նա շուռ եկավ ու սանդուղքով իջավ ցած։

— Լև Նիկոլա՜ևիչ, — վերևից կանչեց Պարֆենը, երբ իշխանը հասավ առաջին սանդղահարթակին, — զինվորից գնած խաչը մո՞տդ է։

— Այո, վզիս է։

Եվ իշխանը նորից կանգ առավ։

— Հապա մի ցույց տուր։

Դարձյալ նոր տարօրինակություն։ Նա մի փոքր մտածեց, վերև բարձրացավ և առանց վզից հանելու իր խաչը ցուցադրեց նրան։

— Ինձ տուր, — ասաց Ռոգոժինը։

— Ինչո՞ւ։ Մի՞թե դու...

Իշխանը չէր ուզենա բաժանվել այդ խաչից։

— Վիզս կգցեմ, իսկ իմը կհանեմ քեզ կտամ, դու կրիր։

— Ուզում ես խաչերս փոխանակե՞նք։ Խնդրեմ, Պարֆեն, եթե այդպես է, ես ուրախ եմ, եղբայրանանք։

Իշխանը հանեց իր կապարե խաչը, Պարֆենը՝ իր ոսկյա, և փոխանակեցին։ Պարֆենը լուռ էր։ Ծանր զարմանքով նկատեց իշխանը, որ առաջվա թերահավատությունը, առաջվա դառն ու գրեթե ծաղրական ժպիտը կարծես դեռևս չէր անցնում նրա եղբայրացուի երեսից, համենայն դեպս որոշ ակնթարթներ խիստ արտահայտվում էր։ Վերջապես Ռոգոժինը լուռ բռնեց իշխանի ձեռքը և միառժամանակ կանգնել էր, մի տեսակ չիմանալով իր ինչ անելը. վերջապես հանկարծ նրան քաշեց իր հետևից, հազիվ լսելի ձայնով արտասանելով. «Գնանք» ։ Անցան առաջին հարկի հարթակով և զանգահարեցին իրենց դուրս եկած դռան դիմացի դուռը, որը շուտով բաց արին նրանց առաջ։ Ամբողջովին կորացած ու սևեր հագած, գլուխը թաշկինակ կապած մի պառավ կին լուռ ու խոր գլուխ տվեց Ռոգոժինին. սա շտապ ինչ֊որ բան հարցրեց կնոջը և, կանգ չառնելով պատասխանը լսելու, իշխանին առաջ տարավ սենյակների միջով։ Նորից սկսվեց խավար սենյակների շարք, ինչ֊որ արտասովոր, սառը մաքրությամբ, պաղ ու խիստ, սպիտակ մաքուր ծածկոցներով ծածկված հինավուրց կահ֊կարասիով կահավորված սենյակներ։ Առանց զեկուցելու, Ռոգոժինը իշխանին մտցրեց հյուրասենյակի նմանող մի ոչ մեծ սենյակ, որը կիսված էր կողքերից երկու դուռ ունեցող կարմրափայտ, պսպղուն միջնորմով, որի հետև, հավանաբար, ննջարան էր։ Հյուրասենյակի անկյունում, վառարանի մոտ, բազկաթոռին նստած էր մի փոքրամարմին պառավ, արտաքուստ դեռ չէր կարելի ասել, թե շատ պառավ, նույնիսկ բավական առողջ, հաճելի և կլոր երեսով, բայց արդեն բոլորովին սպիտակահեր և (առաջին հայացքից կարելի էր եզրակացնել) կատարելապես մանկացած։ Նա բրդյա սև զգեստ էր հագել, վզին մի մեծ, սև թաշկինակ, զլխին՝ սև ժապավեններով սպիտակ մաքուր գլխադիր։ Ոտները հենված էին փոքրիկ աթոռակին։ Նրա մոտ գտնվում էր մի ուրիշ մաքրազգեստ պառավ, նրանից մի քիչ ավելի տարեց, նույնպես սգազգեստով և նույնպես սպիտակ գլխադիրով, ըստ երևույթին մի ձրիակյաց կին, և լուռ գուլպա էր գործում։ Ըստ երևույթին նրանք երկուսն էլ շարունակ լուռ էին։ Առաջին պառավը Ռոգոժինին և իշխանին տեսնելով, ժպտաց նրանց և մի քանի անդամ սիրալիր խոնարհեց գլուխը, ի նշան գոհունակության։

— Մայրիկ, — ասաց Ռոգոժինը, համբուրելով նրա ձեռքը, — ահա իմ լավ բարեկամը՝ իշխան Լև Նիկոլաևիչ Միշկինը. մենք մեր խաչերը փոխանակեցինք. նա մի ժամանակ Մոսկվայում ինձ համար հարազատ եղբոր պես էր, շատ բան արեց ինձ համար։ Օրհնիր նրան, մայրիկ, ինչպես հարազատ որդուդ կօրհնեիր։ Կաց, պառավ, ահա այսպես, սպասիր մատներդ միացնեմ․․․

Բայց պառավը, մինչև Պարֆենը կհասցներ բռնել, բարձրացրեց իր աջ ձեռքը, երեք մատը միացրեց և երեք անգամ աստվածավախորեն խաչակնքեց իշխանին։ Ապա մի անգամ ևս սիրալիր ու քնքուշ գլուխ տվեց նրան։

— Դե, գնանք, Լև Նիկոլաևիչ, — ասաց Պարֆենը, — ես միայն դրա համար բերի քեզ...

Երբ նորից դուրս եկան սանդուղք, նա ավելացրեց.

— Ահա նա ախր ոչինչ չի հասկանում, թե ինչ են ասում, և ոչինչ չհասկացավ իմ բոլոր խոսքերից, իսկ քեզ օրհնեց, նշանակում է, ինքն ուզեց... գնաս բարով, ինձ էլ, քեզ էլ ժամանակն է։

Եվ նա բաց արեց դուռը։

— Թույլ տուր գոնե գրկեմ քեզ հրաժեշտի ժամին, տարօրինակ մարդ, — գոչեց իշխանը, քնքուշ կշտամբանքով նայելով նրան, և ուզում էր փարվել։ Բայց Պարֆենը հազիվ էր բարձրացրել ձեռքերը, որ իսկույն նորից ցած գցեց, նա սիրտ չէր անում, նա շուռումուռ էր գալիս, որպեսզի չնայեր իշխանին։ Նա չէր ուզում փարվել նրան։

— ՄԻ՛ վախենա։ Թեև քո խաչն առա, բայց ժամացույցի համար չե՜մ մորթի, — անորոշ քրթմնջաց նա, հանկարծ մի տեսակ տարօրինակ ծիծաղելով։ Բայց հանկարծ նրա ամբողջ դեմքը այլափոխվեց, նա սարսափելի գունատվեց, շրթունքները դողդողացին, աչքերը բոցավառվեցին։ Նա ձեռքերը բարձրացրեց, ամուր գրկեց իշխանին և, շնչահեղձ լինելով, ասաց.

— Ա՛ռ նրան, եթե ճակատագիրդ է։ Քո՜նն է։ Զիջում եմ հիշի՜ր Ռոգոժինին։

Եվ թողնելով իշխանին, առանց նրան նայելու, շտապ ներս մտավ և իր հետևից շրխկացրեց դուռը։

V

Արդեն ուշ էր, համարյա երեքի կեսը, և իշխանը Եպանչինին տանը չգտավ։ Այցետոմսը թողնելով, նա վճռեց գնալ «Վեսի» հյուրանոցը և այնտեղ հարցնել Կոլյայի մասին, իսկ եթե նա այնտեղ չլինի, տոմսակ թողնել։ «Վեսի» -ում նրան ասացին, որ Նիկոլայ Արդալիոնովիչը «դուրս է գնացել դեռևս առավոտյան, բայց գնալիս նախազգուշացրել է, որ եթե պատահմամբ որևէ մեկը գա իրեն հարցնի, ապա հայտնեն, որ նա գուցե ժամը երեքի մոտ կգա։ Իսկ եթե մինչև չորսի կեսը այստեղ չլինի, նշանակում է գնացքով Պավլովսկ է գնացել, տիկին Եպանչինայի ամառանոցը, և այնտեղ էլ, կնշանակի, կճաշի» ։ Իշխանը նստեց սպասելու և, ի դեպ, ճաշ պահանջեց իր համար։

Ժամը չորսի կեսին և նույնիսկ չորսին մոտ Կոլյան չհայտնվեց։ Իշխանը դուրս եկավ և մեքենայորեն քայլերն ուղղեց ուր որ պատահի։ Ամռան սկզբին Պետերբուրգում երբեմն պատահում են սքանչելի օրեր՝ պայծառ, շոգ, խաղաղ։ Կարծես դիտմամբ այդ օրը այդպիսի հազվադեպ օրերից մեկն էր։ Միառժամանակ իշխանը թափառում էր աննպատակ։ Քաղաքը նրան քիչ էր ծանոթ։ Նա երբեմն կանգ էր առնում փողոցների խաչմերուկներում, որոշ տների առաջ, հրապարակներում, կամուրջների վրա, մի անգամ մտավ մի հրուշակարան հանգստանալու։ Երբեմն մեծ հետաքրքրությամբ սկսում էր դիտել անցորդներին. բայց ամենից հաճախ չէր նկատում ոչ անցորդներին, ոչ այն, թե ինքը որտեղով է անցնում։ Նա տանջալից լարման ու անհանգստության մեջ էր և միաժամանակ առանձնանալու արտակարգ պահանջ էր զգում։ Նա ուզում էր մենակ լինել և անձնատուր լինել այդ ողջ տառապալից լարվածությանը բոլորովին կրավորական ձևով, չորոնելով ամենափոքր իսկ ելք։ Նա նողկանքով խուսափում էր իր հոգին ու սիրտը հորդած հարցերի լուծումից։ «Ի՛նչ, մի՞թե ես մեղավոր եմ այս ամենի մեջ», — քրթմնջում էր նա ինքն իրեն, գրեթե չգիտակցելով իր խոսքերը։

Ժամը վեցի մոտ նա հայտնվեց Ցարսկոսելսկի երկաթուղու կառամատույցում։ Միայնությունը շուտով նրա համար անտանելի դարձավ. մի նոր ավյուն համակեց նրա սիրտը և մի վայրկյան պայծառ լույսով լուսավորեց խավարը, որի մեջ թախծում էր նրա հոգին։

Նա Պավլովսկի տոմս վերցրեց և անհամբերությամբ շտապում էր մեկնել, բայց, իհարկե, նրան ինչ֊որ բան հետապնդում էր, և դա իրողություն էր, այլ ոչ թե ֆանտազիա, ինչպես, թերևս, նա հակված էր մտածել։ Գրեթե արդեն գնացք նստելով, նա հանկարծ հենց նոր վերցրած տոմսը գցեց հատակին և ետ վերադարձավ կայարանից, շփոթված ու մտախոհ։ Որոշ ժամանակ անց, փողոցում, նա կարծես ինչ֊որ բան մտաբերեց, կարծես հանկարծակի մի բան հասկացավ, շատ տարօրինակ բան, որ արդեն շատ երկար նրան անհանգստացնում էր։ Նա հանկարծ գիտակցաբար իրեն բռնեց արդեն վաղուց շարունակվող մի զբաղմունքի մեջ, որը սակայն ինքը չէր նկատում մինչ այդ վայրկյանը. ահա արդեն մի քանի ժամ էր, նույնիսկ դեռ «Վեսի» ֊ում, կարծես նույնիսկ մինչև «Վեսի» -ն, մեկ էլ տեսար, նա կարծես հանկարծ սկսում էր իր շուրջը ինչ֊որ բան որոնել։ Եվ նույնիսկ կմոռանար երկար ժամանակ, մոտ կես ժամ, և հանկարծ նորից անհանգստացած շուրջն էր նայում ու փնտրում։

Բայց հենց որ նա իր մեջ նկատեց այդ հիվանդագին և մինչև հիմա միանգամայն անգիտակից շարժումը, որն այնքան վաղուց տիրել էր նրան, հանկարծ նրա առաջ առկայծեց մի այլ հիշողություն ևս, որը չափազանց հետաքրքրեց նրան. նա հիշեց, որ այն րոպեին, երբ ինքը նկատեց, որ շարունակ ինչ-որ բան է որոնում իր շուրջը, նա կանգնած էր մայթին մի խանութի մոտ և մեծ հետաքրքրությամբ դիտում էր լուսամուտում ցուցադրված ապրանքը։ Նա հիմա ուզեց անպայման ստուգել, արդյոք իսկապե՞ս նա հիմա, գուցե ընդամենը հինգ րոպե առաջ կանգնել էր այդ կրպակի լուսամուտի առաջ, արդյոք աչքին չէ՞ր երևացել, մի բան չէ՞ր շփոթել։ Իրականում գոյություն ունի՞ արդյոք այդ կրպակը և այդ ապրանքը։ Չէ՞ որ հիրավի նա այսօր իրեն զգում է առանձնապես հիվանդագին տրամադրության մեջ, գրեթե այնպիսի, ինչպես լինում էր առաջ, իր առաջվա հիվանդության նոպաները սկսվելու պահին։ Նա գիտեր, որ այդպիսի նոպայի ժամանակ ինքը լինում է չափազանց ցրված, և նույնիսկ հաճախ խառնում է առարկաներն ու դեմքերը, եթե դրանց նայում է առանց բացառիկ լարված ուշադրության։ Հայց և հատուկ պատճառ կար, որի համար նա այնպես սաստիկ ցանկացավ ստուգել, թե արդյոք ինքը կանգնե՞լ էր կրպակի առաջ. կրպակի լուսամուտում ցուցադրված իրերի շարքում մի բան կար, որին նա նայել էր և նույնիսկ գնահատել վաթսուն կոպեկ արծաթով, նա այդ հիշում էր, չնայած իր ամբողջ ցրվածությանն ու տագնապին։ Հետևաբար, եթե այդ կրպակը գոյություն ունի և եթե այդ իրը մյուս ապրանքների հետ իրոք ցուցադրված է, ապա նշանակում է, հենց այդ իրի համար էր կանգ առնում։ Նշանակում է այդ առարկան նրա համար այնպիսի ուժգին հետաքրքրություն էր պարունակում իր մեջ, որ նրա ուշադրությունը գրավեց նույնիսկ այն ժամանակ, երբ ինքը գտնվում էր այնպիսի ծանր հուզմունքի մեջ, երկաթուղու կայարանից հենց նոր դուրս գալիս։ Նա քայլում էր, գրեթե անձկությամբ նայելով դեպի աջ, և նրա սիրտը տրոփում էր անհանգիստ անհամբերությունից։ Բայց ահա այդ կրպակը, վերջապես գտա՜վ։ Նա արդեն հինգ հարյուր քայլի վրա էր այդ կրպակից, երբ մտածեց ետ վերադառնալ։ Ահա և այդ առարկան, վաթսուն կոպեկի արժողությամբ. «Իհարկե, վաթսուն կոպեկ, ավելին չարժե», — հաստատեց նա հիմա ու ծիծաղեց։ Բայց ծիծաղեց հիստերիկաբար․ նա շատ ծանր զգաց։ Նա հիմա պարզ հիշեց, որ հենց այստեղ, այս լուսամուտի առաջ կանգնած, հանկարծ շուռ եկավ, ճիշտ այնպես, ինչպես այն ժամանակ, երբ իր վրա բռնեց Ռոգոժինի հայացքը։ Համոզվելով, որ չի սխալվել (որում, ի դեպ, մինչև ստուգելն էլ համոզված էր), նա կրպակը թողեց ու արագ հեռացավ նրանից։ Այս ամենը պետք է արագ կշռադատել, անպայման, հիմա պարզ էր, որ կայարանում էլ նրա աչքին չէր երևացել, որ նրան անպայման իրական և անպայման նրա այդ ամբողջ առաջվա անհանգստության հետ կապված մի բան էր պատահել։ Բայց ինչ-որ ներքին անհաղթահարելի նողկանք նորից գերակշռեց. նա չուզեց ոչինչ կշռադատել, չսկսեց կշռադատել. նա խորասուզվեց բոլորովին այլ մտքերի մեջ։

Նա սկսեց խորհել, ի միջի այլոց, այն մասին, որ իր էպիլեպտիկ վիճակում մի աստիճան կար գրեթե նոպայից անմիջապես առաջ (եթե միայն նոպան բռնում էր հարթմնի), երբ հանկարծ անձկության, հոգեկան խավարի, ճնշման մեջ, որոշ վայրկյաններ կարծես բոցավառվում էր նրա ուղեղը և անսովոր պոռթկումով միանգամից լարվում էին նրա բոլոր կենսական ուժերը։ Կյանքի, ինքնագիտակցության զգացողությունը գրեթե տասնապատկվում էր կայծակի տևողություն ունեցող այդ վայրկյաններին։ Միտքը, սիրտը լուսավորվում էին անսովոր լույսով, նրա բոլոր հուզումները, բոլոր կասկածները, բոլոր անհանգստությունները կարծես միանգամից խաղաղվում էին, վերծանում էին որպես ինչ֊որ գերագույն հանգստություն, լի պայծառ, ներդաշնակ ուրախությամբ ու հույսով, լի բանականությամբ ու վերջնական պատճառով։ Բայց այդ պահերը, այդ փայլատակումները դեռ միայն նախազգացումն էին այն վերջնական վայրկյանի (երբեք վայրկյանից ոչ ավելի), որից սկսվում էր բուն նոպան։ Այդ վայրկյանն, իհարկե, անտանելի էր։ Այդ ակնթարթի մասին խորհելով հետո, արդեն առողջ վիճակում, նա հաճախ ասում էր ինքն իրեն. չէ՞ որ բարձրագույն ինքնազգացողության և ինքնագիտակցության, ուրեմն նաև «բարձրագույն կեցության» այդ բոլոր կայծակներն ու փայլատակումները, ոչ այլ ինչ են, քան հիվանդություն, քան նորմալ վիճակի խախտում, իսկ եթե այդպես է, ապա դա բոլորովին էլ ոչ թե բարձրագույն կեցություն է, այլ ընդհակառակը, պետք է դասել ամենաստոր կեցության շարքը։ Եվ սակայն, այնուամենայնիվ նա վերջապես հանգեց մի չափազանց պարադոքսային եզրակացության. «Ի՞նչ անենք, որ դա հիվանդություն է, — վերջապես վճռեց նա, — ի՞նչ գործ ունենք նրա հետ, որ դա աննորմալ լարում է, եթե բուն արդյունքը, եթե զգացողության րոպեն, որ հիշողությանդ մեջ է մտնում և քննարկվում է արդեն առողջ վիճակում, հանդիսանում է վերին աստիճանի ներդաշնակություն, գեղեցկություն, տալիս է մինչ այդ չլսված, անակնկալ լիակատարության, չափի, հաշտության ու կյանքի ամենաբարձրագույն սինթեզի հետ զմայլելի աղոթական ձուլման զգացողություն» ։ Այդ մշուշապատ արտահայտությունները իրեն թվում էին շատ հասկանալի, թեև դեռ շատ թույլ։ Իսկ այն, որ դա իրոք «գեղեցկություն ու աղոթք», է, որ դա իրոք «կյանքի բարձրագույն սինթեզ» է, դրանում նա կասկածել չէր կարող, և չէր էլ կարող թույլ աալ կասկածելու։ Չէ՞ որ այդ պահին ինչ-որ աննորմալ ու անգո տեսիլներ չէին գալիս նրա երազում, ինչպես հաշիշի, օպիումի կամ գինու ազդեցությունից է լինում, որոնք ոչնչացնում են բանականությունը և աղավաղում հոգին։ Դրա մասին նա կարող էր առողջ ղատել հիվանդագին վիճակն անցնելուց հետո։ Այդ ակնթարթները լոկ ինքնագիտակցության արտասովոր ճիգեր էին, — եթե պետք լիներ այդ վիճակն արտահայտել մի խոսքով, — վերին աստիճանի անմիջական ինքնագիտակցության և միևնույն ժամանակ ինքնազգացողության ակնթարթներ։ Եթե այդ վայրկյանին, այսինքն՝ նոպայից ամիջապես առաջ ամենավերջին գիտակից պահին, պատահում էր, որ նա հասցներ պարզ ու գիտակցորեն ինքն իրեն ասել․ «Այո, հանուն այս պահի արժե տալ ողջ կյանքդ», ապա, իհարկե, այդ պահն ինքնըստինքյան հենց արժեր ողջ կյանքը։ Ասենք, նա չէր պաշտպանում իր եզրակացության դիալեկտիկական մասը, որպես վառ հետևանք այդ «բարձրագույն րոպեների», նրա առաջ կանգնած էին բթացումը, հոգեկան խավարը, ապուշությունը։ Հասկանալի է, նա լրջորեն չէր վիճաբանի։ Եզրակացության, այսինքն՝ այդ րոպեի գնահատման մեջ, անկասկած, սխալ կար, բայց զգացողության իրական լինելը, այնուամենայնիվ, մի փոքր շփոթեցնում էր նրան։ Իսկապես, ինչպե՞ս վարվեր իրականության հետ։ Չէ՞ որ այդ լինում էր, չէ՞ որ նա ինքը հասցնում էր բուն այդ վայրկյանին ասելու իրեն, որ իր կողմից լիովին զգացվող անսահման երջանկության այդ ակնթարթը, իսկապես որ կարող էր արժել ողջ կյանքը։ «Այդ պահին, — ինչպես մի անգամ ասում էր նա Ռոգոժինին, Մոսկվայում, իրենց այնտեղի հանդիպումների ժամանակ, — այդ պահին ինձ համար մի տեսակ հասկանալի է դառնում արտասովոր խոսքն այն մասին, թե ժամանակն այլևս չի լինի» ։ «Հավանաբար, — ավելացրեց նա ժպտալով, — դա նույն այն վայրկյանն է, որում չի հասցրել թափվել ընկնավոր Մահմեդի շուռ տված ջրով կուժը, սակայն նույն այդ վայրկյանին Մահմեդը հասցրել է տեսնել ալլահի բոլոր օթևանները» ։ Այո, Մոսկվայում հաճախ էին հանդիպում նա ու Ռոգոժինը և խոսում էին ոչ միայն դրա մասին։ «Ռոգոժինը քիչ առաջ ասաց, որ այն ժամանակ ես նրա համար եղբայր եմ եղել, նա այդ առաջին անգամ այսօր ասաց», — մտածեց իշխանն իր մեջ։

Նա այդ մասին մտածեց ամառային այգում, նստարանի վրա, ծառի տակ նստած։ Ժամը յոթին մոտ էր։ Այգին դատարկ էր։ Մի ակնթարթ ինչ֊որ մռայլ բան պարուրեց արևը։ Տոթ էր. նման էր փոթորկի հեռավոր նախանշանի։ Իր այժմյան հայեցողական վիճակում նրա համար ինչ֊որ հրապուրիչ բան կար։ Նա հիշողություններով ու մտքով փակչում էր ամեն մի արտաքին առարկայի, և դա նրան դուր էր գալիս․ նա շարունակ ուզում էր ինչ֊որ իրական, կենսականորեն անհրաժեշտ բան մոռանալ, բայց իր շուրջը գցած առաջին իսկ հայացքից անմիջապես, նորից տեսնում էր իր մռայլ միտքը, մի միտք, որից այնքան ուզում էր ազատվել։ Նա հիշեց, որ քիչ առաջ ճաշի ժամանակ պանդոկի սպասավորների հետ խոսում էր նորերս տեղի ունեցած մի շատ տարօրինակ սպանության մասին, որը շատ աղմուկ ու խոսակցություն էր առաջացրել։ Բայց հենց որ դրա մասին հիշեց, նրան հանկարծ նորից ինչ֊որ առանձնահատուկ բան պատահեց։

Արտակարգ, անդիմադրելի ցանկությունը, գրեթե գայթակղությունը հանկարծ կաշկանդեցին նրա ողջ կամքը։ Նա նստարանից վեր ելավ և այգուց գնաց ուղղակի Պետերբուրգյան կողմը։ Քիչ առաջ Նևայի մերձափնյա փողոցում, ինչ-որ անցորդի նա խնդրել էր, որ Նևայի վրայով նրան ցույց տար Պետերբուրգյան կողմը։ Նրան ցույց տվին, բայց այն ժամանակ նա չգնաց այնտեղ։ Եվ բոլոր դեպքերում այսօր այնտեղ գնալու կարիք չկար. նա գիտեր այդ։ Հասցեն վաղուց ուներ. նա հեշտությամբ կարող էր գտնել Լեբեդևի աղգականուհու տունը, բայց նա գրեթե հաստատ գիտեր, որ նրան տանը չի գտնի։ «Անպայման մեկնել է Պավլովսկ, այլապես Կոլյան որևէ բան թողած կլիներ «Վեսի» ֊ում, ինչպես պայմանավորվել էինք» ։ Այսպիսով, եթե նա հիմա գնում էր, ապա, իհարկե, ոչ նրա համար, որ այդ աղգականուհուն տեսներ։ Մի ուրիշ մռայլ, տանջալից հետաքրքրութչուն էր գայթակղում նրան։ Մի նոր, անակնկալ միտք էր անցել նրա գլխով․․․

Բայց նրա համար արդեն ավելի քան հերիք էր այն, որ գնաց և գիտեր, թե ուր է գնում. մի րոպե անց նա արդեն նորից գնում էր, գրեթե չնկատելով իր ճանապարհը։ Իր «անակնկալ միտքը» կշռադատելը իսկույն նրա համար անասելի տհաճ և գրեթե անկարելի դարձավ։ Նա տանջալիորեն լարվող ուշադրությամբ նայում էր աչքովն ընկած ամեն բանի, նայում էր երկնքին, Նևային։ Նա խոսքի բռնվեց հանդիպած փոքրիկ երեխայի հետ։ Գուցե և նրա էպիլեպտիկ վիճակը գնալով ավելի սաստկանում էր։ Փոթորիկը, կարծես, իրոք մոտենում էր, թեև դանդաղ։ Շատ տոթ էր դառնում...

Չգիտես ինչու հիմա նրա միտն էր գալիս, ինչպես երբեմն մարդու միտն է գալիս դադար չտվող և հիմարության աստիճան ձանձրացրած երաժշտական եղանակը, Լեբեդևի քրոջ որդին, որին նա տեսել էր քիչ առաջ։ Տարօրինակն այն է, որ այդ տղան նրա միտն էր գալիս որպես այն մարդասպանը, որի մասին այն ժամանակ հիշատակեց Լեբեդևն ինքը, իր քրոջ որդուն իշխանին ներկայացնելիս։ Այո, այդ մարդասպանի մասին նա կարդացել էր բոլորովին նորերս։ Շատ էր կարդացել ու լսել այդպիսի բաների մասին այն ժամանակից ի վեր, ինչ մտել էր Ռուսաստան, նա համառորեն հետևում էր այդ ամենին։ Իսկ քիչ առաջ սպասավորի հետ ունեցած խոսակցության ժամանակ նույնիսկ չափազանց հետաքրքրվեց հատկապես հենց Ժեմարինների այդ սպանությամբ։ Սպասավորը նրա հետ համաձայնեց, իշխանը դա հիշեց։ Մտաբերեց նաև սպասավորին. դա խելքը գլխին տղա էր, լուրջ և զգուշավոր, բայց, «ասենք, աստված գիտի, թե ինչպիսին էր։ Դժվար է նոր երկրում նոր մարդկանց մասին կարծիք կազմելը» ։ Սակայն նա սկսել էր կրքոտ կերպով հավատալ ռուսական հոգուն։ Օ, այդ վեց ամիսների ընթացքում նա իր համար շատ, շատ նոր բան գտավ և անակնկալ, և չլսված, և անսպասելի։ Բայց ուրիշի հոգին մութ խորան է, ռուսական հոգին էլ մութ խորան է. շատերի համար է մութ խորան։ Ահա նա երկար ժամանակ մտերիմ էր Ռոգոժինի հետ, սերտ մտերմություն ուներ, «եղբայրաբար» մտերիմ էին, իսկ ճանաչո՞ւմ է արդյոք Ռոգոժինին։ Բայց երբեմն այստեղ, այս ամենի մեջ ինչպիսի՜ քաոս, ինչպիսի՜ խառնաշփոթություն, ինչպիսի՜ այլանդակություն կա։ Եվ, այսուհանդերձ, ի՜նչ զզվելի և ինքնագոհ ելունդ է Լեբեդևի քիչ առաջվա այդ քրոջորդին։ Բայց ասենք, այս ի՛նչ եմ անում (շարունակում էր մտածել իշխանը), մի՞թե նա է սպանել այդ էակներին, այդ վեց հոգուն։ Ես կարծես թե խառնում եմ... ինչ տարօրինակ է սա։ Գլուխս մի քիչ պտտվում է։ Իսկ ի՜նչ համակրելի, ինչ հաճելի դեմք ունի Լեբեդևի մեծ աղջիկը, այ նա, որը կանգնել էր երեխան գրկին, ինչպիսի անմեղ, ինչպիսի գրեթե մանկական արտահայտություն և ինչպիսի գրեթե մանկական ծիծաղ։ Տարօրինակ է, որ նա մոռացել էր այդ դեմքր և միայն նոր հիշեց նրա մասին։ Նրանց վրա ոտները դոփող Լեբեդևը հավանաբար նրանց բոլորին պաշտում է։ Բայց ինչը ամենից հաստատ է, ինչպես երկու անգամ երկուսը, այդ այն է, որ նա պաշտում է նաև իր քրոջորդուն։

Սակայն ի՞նչ է ինքը հանձն առնում այդպես վերջնական դատել նրանց, ինքը, որ այսօր է հայտնվել, ի՞նչ է այդպիսի դատավճիռներ կայացնում։ Ահա Լեբեդևը այսօր խնդիր դրեց նրա առաջ. մի՞թե ինքը այդպիսի Լեբեդև սպասում էր։ Մի՞թե նա առաջ ճանաչում էր այդպիսի Լեբեդևի։ Լեբեդև ու Դյուբարրի, տե՜ր աստված։ Ասենք, եթե Ռոգոժինը սպանի, ապա, համենայն դեպս, այդպես անկարգ չի սպանի։ Այդ քաոսը չի լինի։ Ըստ գծագրի պատվիրած գործիք և իսկական զառանցանքի մեջ սպանած վեց հոգի։ Մի՞թե Ռոգոժինը ըստ գծագրի պատվիրած գործիք ունի... նա... բայց... մի՞թե վճռված է, որ Ռոգոժինը կսպանի, ― ցնցվեց հանկարծ իշխանը։ «Հանցանք չէ՞ արդյոք, ստորություն չէ՞ արդյոք իմ կողմից այսպես ցինիկորեն֊անկեղծ այսպիսի ենթադրություն անելը», ― գոչեց նա և միանգամից նրա դեմքը ամոթից կարմրեց։ Նա զարմացած էր. նա արձանի պես կանգ էր առել ճանապարհին։ Նա միանգամից մտաբերեց և քիչ առաջվա Պավլովսկյան կայարանը, և քիչ առաջվա Նիկոլաևյան կայարանը, և աչքերի մասին ուղղակի Ռոգոժինի երեսին արած հարցը, և Ռոգոժինի խաչը, որը հիմա իր վզին է, և նրա մոր օրհնությունը, որի մոտ հենց Պարֆենն ինքը տարավ նրան, և վերջին ջղաձիգ փարումը, Ռոգոժինի վերջին հրաժարումը, քիչ առաջ, սանդուղքի վրա, — և այս ամենից հետո ինքն իրեն բռնում է շարունակ իր շուրջը ինչ֊որ բան որոնելու վրա, և այդ կրպակը, և այդ առարկան... ի՜նչ ստորություն։ Եվ այս ամենից հետո նա գնում է «հատուկ նպատակով», հատուկ «անակնկալ մտքո՜վ» ։ Հուսահատությունն ու տառապանքը պատեցին նրա ողջ հոգին։

Իշխանն ուզում էր անմիջապես ետ վերադառնալ իր հյուրանոցը. նույնիսկ շուռ եկավ ու գնաց, բայց մի րոպե անց կանգ առավ, մտմտաց և նորից վերադարձավ առաջվա ճանապարհով։

Ասենք նա արդեն հենց Պետերբուրգյան կողմում էր, նա մոտիկ էր տանը, չէ՞ որ հիմա առաջվա նպատակով չի գնում այնտեղ, չէ՞ որ «հատուկ մտքով» չի գնում։ Եվ ինչպե՜ս կարող էր դա լինել։ Այո, նրա հիվանդությունը վերադառնում է, դա անկասկած է. կարող է պատահել նոպան կբռնի անպայման այսօր։ Հենց նոպայի պատճառով է այս ողջ խավարը, հենց նոպայի պատճառով է այդ «միտքը» ։ Հիմա խավարը փարատված է, դևը վտարված, կասկածները գոյություն չունեն, նրա սրտում ուրախություն է։ Եվ ինքը այնքան վաղուց չի տեսել նրան, ինքը պետք է տեսնի նրան, և... այո, նա կուզենար հիմա հանդիպել Ռոգոժինին, նա կբռներ նրա ձեռքից և միասին կերթային... Իր սիրտը մաքուր է․ մի՞թե ինքը Ռոգոժինին ախոյան է։ Վաղը նա ինքը կգնա և Ռոդոժինին կասի, որ տեսել է նրան։ Չէ՞ որ այստեղ էր թռչում, ինչպես քիչ առաջ ասել էր Ռոգոժինը, միայն նրան տեսնելու համար։ Գուցե և տանը գտնի նրան, հո հաստատապես Պավլովսկում չի նա։

Այո, պետք է, որ հիմա այդ ամենը պարզ դրված լինի, որպեսզի բոլորը պարզ կարդան միմյանց հոգում գրվածը, որպեսզի չլինեն այդ մռայլ ու բուռն հրաժարումները, ինչպես քիչ առաջ հրաժարվեց Ռոգոժինը, և թող այդ բոլորը կատարվի ազատ ու... լուսավոր։ Մի՞թե Ռոգոժինը ընդունակ չէ լույսի։ Նա ասում է, որ ինքը այնպես չի սիրում, որ իր մեջ կարեկցություն չկա, «ոչ մի այդպիսի խղճահարություն» չկա։ Ճիշտ է, նա հետո ավելացրեց, որ «քո խղճահարությունը, կարող է պատահել, ավելի ուժգին է իմ սիրուց», — բայց նա ամբաստանում է ինքն իրեն։ Հը՛մ, Ռոգոժինը գի՞րք կարդա, մի՞թե արդեն սա «խղճահարություն» չէ, «խղճահարության» սկիզբը չէ։ Մի՞թե այդ գրքի լոկ ներկայությունը չի ապացուցում, որ Ռոգոժինը լիովին գիտակցում է իր վերաբերմունքը դեպի նա։ Իսկ նրա քիչ առաջվա պատմությո՞ւնը։ Ոչ, դա ավելի խորն է լոկ միայն կրքոտությունից։ Եվ մի՞թե միայն կրքոտություն է հարուցում նրա դեմքը։ Նա հարուցում է տառապանք, նա համակում է մարդու ողջ հոգին, նա․․․ և հանկարծ այրող, տանջալից հիշողությունն անցավ իշխանի սրտով։

Այո, տանջալից։ Նա հիշեց, թե ինքը դեռ նորերս ինչպես էր տանջվում, երբ առաջին անգամ նրա մեջ սկսեց նկատել խելագարության նշաններ։ Այն ժամանակ նա գրեթե հուսահատություն զգաց։ Եվ ինչպե՞ս կարող էր ինքը թողնել նրան, երբ նա այն ժամանակ իր մոտից փախավ Ռոգոժինի մոտ։ Պետք է որ իշխանն ինքը վազեր նրա հետևից, և ոչ թե սպասեր լուրերի։ Բայց․․․ մի՞թե Ռոգոժինը մինչև հիմա նրա մեջ խելագարությունը չի նկատել... Հը՛մ․․․ Ռոգոժինը ամեն ինչում տեսնում է ուրիշ պատճառներ, կրքի պատճառներ։ Եվ ինչպիսի՜ խելահեղ խանդ։ Նա ի՞նչ էր ուզում ասել իր քիչ առաջվա ենթադրությամբ։ (Իշխանը հանկարծ շիկնեց, և կարծես թե նրա սրտում ինչ-որ բան դողաց) ։

Ասենք, ի՞նչ կարիք կա հիշել այդ մասին։ Այստեղ խելագարությունը երկու կողմից է։ Իսկ նրա՝ իշխանի կողմից գրեթե անիմաստ, գրեթե դաժանություն, անմարդկայնություն կլիներ կրքոտ սիրով այդ կնոջը սիրելը։ Այո, այո՜։ Ոչ, Ռոգոժինն ամբաստանում է ինքն իրեն, նա հսկա սիրտ ունի, որը կարող է և տառապել, և կարեկցել։ Երբ իմանա ամբողջ ճշմարտությունը և երբ համոզվի, թե ինչ խղճուկ արարած է այդ խախտվածը, խելագարը, այն ժամանակ մի՞թե նրան չի ների ամբողջ առաջվանը, իր բոլոր տանջանքները։ Մի՞թե չի դառնա նրա ծառան, եղբայրը, բարեկամը, նախախնամությունը։ Կարեկցությունը կիմաստավորվի ու կուսուցանի Ռոգոժինին իրեն։ Կարեկցությունը ամբողջ մարդկության կեցության ամենագլխավոր և, թերևս, միակ օրենքն է։ Օ՜, ինչպես ինքը աններելիորեն ու անազնիվ կերպով մեղավոր է Ռոգոժինի առաջ։ Ոչ, ոչ թե «ռուսական հոդին է խավար», այլ հենց իր հոգում է խավար, եթե ինքը կարող էր այդպիսի սարսափելի բան երևակայել։ Մոսկվայում ասած մի քանի ջերմ ու սրտալի խոսքի համար Ռոդոժինն արդեն նրան իր եղբայրն է անվանում, իսկ ինքը․․․ Բայց սա հիվանդություն ու զառանցանք է։ Այս բոլորը կվերջանա... Ի՜նչ մռայլ ասաց այն ժամանակ Ռոգոժինը, թե «կորչում է իր հավատը» ։ Պետք է որ այդ մարդը սաստիկ տառապելիս լինի։ Նա ասում է, որ «սիրում է նայել այդ պատկերին. չի սիրում, այլ, նշանակում է, պահանջ է զգում։ Ռոգոժինը ոչ միայն կրքոտ հոգի է. նա այնուամենայնիվ մարտիկ է. նա ուզում է ուժով վերադարձնել իր կորցրած հավատը։ Դա հիմա նրան տանջալիորեն պետք է... Այո, որևէ բանի հավատալ, որևէ մեկին հավատալ։ Սակայն ինչ տարօրինակ նկար է Հոլբեյնի այդ նկարը... Ահա և այդ փողոցը։ Ըստ երևույթին, ահա և տունը, այդպես է որ կա, 16, «կոլեգիական քարտուղարի կին Ֆիլիսովայի տունը։ Այստե՜ղ է» ։ Իշխանը զանդահարեց և հարցրեց Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մասին։

Տանտիրուհին ինքը պաաասխանեը նրան, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան դեռ առավոտվանիը մեկնել է Պավլովսկ Դարյա Ալեքսեևնայի մոտ «և նույնիսկ կարող է պատահել, որ մի քանի օր այնտեղ մնա» ։ Ֆիլիսովան մոտ քառասուն տարեկան, փոքրամարմին, սրաչք ու սրադեմ մի կին էր և նայում էր խորամանկ և ուշադիր։ Անվան մասին նրա տված հարցին, հարց, որին նա կարծես դիտավորյալ խորհրդավորության երանգ տվեց, իշխանը սկզբում չուզեց պատասխանել, բայը անմիջապես ետ վերադարձավ և համառորեն խնդրեց Նաստասյա Ֆիլիպովնային հաղորդել իր անունը։ Ֆիլիսովան այդ համառությունն ընդունեց սաստկացած ուշադրությամբ և արտասովոր գաղտնապահ տեսքով, որով ըստ երևույթին ուզում էր ասել, թե «մի անհանգստացեք, ես հասկացա» ։ Ըստ երևույթին, իշխանի անունը շատ ուժեղ տպավորություն գործեց։ Իշխանը ցրված տեսքով նայեց նրան, շուռ եկավ և ետ գնաց իր հյուրանոցը։ Բայց նա Ֆիլիսովայի տնից դուրս եկավ ոչ այն տեսքով, որով զանգահարում էր։ Նրա մեջ դարձյալ, և կարծես թե մի ակնթարթում, արտասովոր փոփոխություն կատարվեց. նա դարձյալ քայլում էր գունատ, թույլ, տառապալի, հուզված. նրա ծնկները դողում էին, և տարտամ, անորոշ Ժպիտը թափառում էր նրա կապտած շրթունքներին. նրա «անակնկալ միտքը» հանկարծ հաստատվեց և արդարացավ, և նա նորից հավատում էր իր դևին։

Բայց արդյո՞ք հաստատվեց։ Բայց արդյո՞ք արդարացավ։ Ինչո՞ւ նորից նրա հետ է այդ դողը, այդ սառն քրտինքը, հոգեկան այդ ցուրտն ու խավարը։ Արդյոք նրա՞ համար, որ հիմա նա նորից տեսավ այն աչքերը։ Բայց չէ՞ որ նա ամառային այգուց գնաց լոկ նրա համար, որ տեսներ դրանք։ Չէ՞ որ հենց դրանում էր կայանում նրա «անակնկալ միտքը» ։ Նա համառորեն ուզեց տեսնել այդ «քիչ առաջվա» աչքերը, որպեսզի վերջնականապես համոզվի, որ անպայման դրանց կհանդիպի այնտեղ, այդ տան մոտ։ Դա նրա ջղաձիգ ցանկությունն էր, և էլ ինչո՞ւ է հիմա այդպես ճզմված ու զարմացած այն բանից, որ հիմա իսկապես տեսավ դրանք։ Կարծես թե չէր սպասում։ Այո, դրանք այն նույն աչքերն էին (և նրանում, որ այն նույնն էին, հիմա այլևս ոչ մի կասկած չկա), որոնք առավոտյան փայլատակեցին նրա վրա, ամբոխի միջից, երբ ինքը դուրս էր գալիս Նիկոլաևյան երկաթուղու վագոնից, այն նույն (բոլորովի՜ն նույն), որոնց հայացքը հետո քիչ առաջ նա որսաց իր ուսերի հետև, Ռոգոժինի տանը նստելով աթոռին։ Ռոգոժինն այն ժամանակ հրաժարվեց․ նա հարցրեց ծամածռված, սարսռեցնող ժպիտով... «Իսկ այդ ո՞ւմ աչքերն էին» ։ Եվ դեռ բոլորովին նոր, Ցարսկոսելսկյան ճանապարհի կայարանում, երբ նա վագոն էր նստում, որպեսզի գնար Ագլայայի մոտ, և հանկարծ նորից տեսավ այդ աչքերը, արդեն երրորդ անգամ այդ օրը, իշխանը սաստիկ ցանկացավ մոտենալ Ռոգոժինին և ասել նրան, «թե ում աչքերն էին դրանք» ։ Բայց նա դուրս վազեց կայարանից և ուշքի եկավ միայն դանակագործի կրպակի առաջ այն րոպեին, երբ կանգնած էր և վաթսուն կոպեկ էր գնահատում եղջերյա կոթով մի առարկա։ Մի տարօրինակ սարսափելի դև վերջնականապես կպավ նրան և արդեն չէր ուզում բաց թողնել։ Այդ դևը շշնջաց նրան ամառային այգում, երբ նա ինքնամոռացության մեջ նստած էր լորենու տակ, որ եթե Ռոգոժինին այնպես պետք էր հենց առավոտվանից հետևել նրան և որսալ ամեն քայլափոխում, ապա իմանալով, որ իշխանը չի մեկնի Պավլովսկ (որը արդեն, իհարկե, Ռոգոժինի համար ճակատագրական տեղեկություն էր), Ռոգոժինն անպայման կգնա այնտեղ, Պետերբուրգյանի վրա գտնվող այն տան մոտ, և անպայման այնտեղ կհսկի նրան, իշխանին, որը դեռ առավոտյան Ռոգոժինին ազնիվ խոսք էր տվել, որ «չի տեսնի նրան» և որ «դրա՛ համար չի եկել Պետերբուրգ» ։ Եվ ահա իշխանը տենդագին ձգտում է դեպի այն տունը, և ի՞նչ կա դրանում, որ նա, իրոք, այնտեղ հանդիպում է Ռոգոժինին։ Նա տեսել է միայն մի դժբախտ մարդու, որի հոգեկան տրամադրությունը մռայլ է, բայց շատ հասկանալի։ Այդ դժբախտ մարդը հիմա նույնիսկ չէր թաքնվում։ Այո, Ռոգոժինն այն ժամանակ չգիտես ինչու հրաժարվեց ու ստեց, բայց կայարանում նա կանգնած էր, գրեթե առանց թաքնվելու։ Նույնիսկ ավելի շուտ նա, իշխանն էր թաքնվում, և ոչ թե Ռոգոժինը։ Իսկ հիմա, տան մոտ, նա կանգնած էր փողոցի մյուս կողմում, շեղակի հիսուն քայլ հեռավորությամբ, հակառակ մայթի վրա, ձեռքերը կրծքին խաչած, և սպասում էր։ Այստեղ արդեն նա բոլորածն տեսանելի էր և, կարծես, դիտմամբ ուզում էր տեսանելի լինել։ Նա կանգնած էր որպես մերկացնող ու որպես դատավոր, և ոչ թե որպես... Եվ ոչ թե որպես ո՞վ։

Իսկ ինչո՞ւ ինքը, իշխանը, հիմա չմոտեցավ նրան և շուռ եկավ նրանից, կարծես ոչինչ չնկատելով, չնայած նրանց աչքերը հանդիպեցին։ (Այո, նրանց աչքերը հանդիպեցին, և նրանք նայեցին միմյանց) ։ Չէ՞ որ քիչ առաջ ինքն էր ուզում բռնել նրա ձեռքից ու նրա հետ գնալ այնտեղ։ Չէ որ ինքն էր ուզում վաղը գնալ նրա մոտ և ասել, որ ինքը եղել է նրամոտ։ Չէ՞ որ նա ինքը հրաժարվեց իր դևից, դեռևս այնտեղ գնալիս, ճանապարհի կեսին, երբ հանկարծ ուրախությունը լցրեց նրա հոգին։ Թե՞ հիրավի մի այնպիսի բան կար Ռոգոժինի մեջ, այսինքն՝ այդ մարդու ամբողջ այսօրվա կերպարում, նրա խոսքերի, շարժումների, արարքների ու հայացքների ամբողջ համակցության մեջ, որ կարող էր արդարացնել իշխանի սարսափելի նախազգացումները և նրա դևի վրդովիչ քչփչոցը։ Մի այնպիսի բան, որն ինքնին երևում էր, բայց դժվար է վերլուծել ու պատմել, անհնար է արդարացնել բավարար պատճառներով, որը, սակայն, չնայած այդ ամբողջ դժվարությանն ու անկարելիությանը, թողնում է միանգամայն ամբողջական ու անդիմադրելի տպավորություն, որն ակամա դառնում է լիակատար համոզմունք...

Համոզմունք՝ ինչո՞ւմ։ (Օ, ինչպես տանջում էր իշխանին այդ համոզմունքի, «այդ ստոր նախազգացմունքի» հրեշավորությունը, «ստորացուցիչ լինելը», և ինչպե՜ս էր մեղադրում ինքն իրեն) ։ Դե ասա, եթե համարձակվում ես, ինչո՞ւմ, — անընդհատ ասում էր նա ինքն իրեն, կշտամբանքով ու մարտահրավերով, — ձևակերպիր, համարձակվիր արտահայտել ամբողջ միտքդ, պարզ, ճշգրիտ, առանց տատանման։ Օ, ես անազնի՜վ եմ, ― կրկնում էր նա զայրույթով ու ամոթի շառագույնը դեմքին, — հիմա ի՞նչ աչքերով պետք է նայեմ ամբողջ կյանքումս այդ մարդուն։ Օ, այս ի՜նչ օր է։ Օ, աստված, ինչպիսի՜ կոշմար է։

Պետերբուրգյան կողմից կատարած այդ երկար ու տանջալից ճանապարհի վերջում եղավ մի րոպե, երբ հանկարծ իշխանին համակեց մի անդիմադրելի ցանկություն՝ հենց հիմա գնալ Ռոգոժինի մոտ, սպասել նրան, ամոթով, արցունքներն աչքերին փարվել նրան, ամեն ինչ ասել և միանգամից ամեն ինչ վերջացնել։ Բայց նա արդեն կանգնած էր իր հյուրանոցի մոտ... Ինչպես դուր չեկան նրան այն ժամանակ այդ հյուրանոցը, այդ միջանցքները, այդ ամբողջ տունը, նրա համարը, դուր չեկան առաջին իսկ հայացքիցց այդ օրը նա մի քանի անգամ խորշանքով մտաբերեց, որ պետք կլինի վերադառնալ այստեղ... «Դե այս ի՞նչ եմ ես այսօր հիվանդ կնոջ պես հավատում ամեն մի նախազգացման», — մտածեց նա ջղային ծաղրով, դարպասի մեջ կանգ առնելով։ Ամոթի, գրեթե հուսահատության մի նոր հորդում նրան գամեց տեղում, դարպասի հենց մուտքի առաջ։ Նա մի րոպե կանգ առավ։ Այդպես է լինում երբեմն մարդկանց, անտանելի անակնկալ հիշողությունները, հատկապես ամոթի հետ կապված, սովորաբար մի րոպե կանգնեցնում են տեղում։ «Այո, ես անսիրտ ու վախկոտ մարդ եմ», — կրկնեց նա մռայլ և կտրուկ շարժվեց, որ գնա, բայց... նորից կանգ առավ...

Առանց այն էլ խավար այդ դարպասում այդ րոպեին շատ մութ էր. մոտեցող փոթորկաբեր ամպը կլանել էր իրիկնային լույսը և հենց այն պահին, երբ իշխանը մոտենում էր տանը, ամպը հանկարծ պատռվեց ու հորդ անձրև տեղաց։ Հենց այդ ժամանակ, երբ իշխանը վայրկենապես կանգնելուց հետո կտրուկ շարժվեց տեղից, նա գտնվում էր դարպասի բուն սկզբին, փողոցի կողմից դարպասի մուտքի հենց տակը։ Եվ հանկարծ նա դարպասի խորքում, կիսախավարի մեջ, սանդուղքի հենց մուտքի մոտ մի մարդ տեսավ։ Այդ մարդը կարծես մի բանի էր սպասում, բայց արագ երևաց ու անհայտացավ։ Իշխանը չէր կարող այդ մարդուն պարզ տեսնել և, իհարկե, ոչ մի կերպ հաստատ չէր կարողանա ասել, թե ով էր։ Բացի այդ, այստեղ ինչքան ասես մարդ կարող էր անցնել, այստեղ հյուրանոց էր, և անընդհատ մարդիկ էին անցնում ու վազում միջանցքները և այնտեղից ետ։ Բայց նա հանկարծ ամենալիակատար և անդիմադրելի համոզմունք զգաց, որ ինքը ճանաչեց այդ մարդուն և որ այդ մարդն անպայման Ռոգոժինն է։ Մի ակնթարթ անց իշխանը նրա հետևից նետվեց դեպի սանդուղք։ Նրա սիրտը նվաղեց։ «Հիմա ամեն ինչ կլուծվի», — տարօրինակ համոզվածությամբ ասաց նա ինքն իրեն։

Սանդուղքը, ուր նետվեց իշխանը դարպասի տակից, տանում էր դեպի առաջին և երկրորդ հարկի միջանցքները, որոնց վրա բացվում էին հյուրանոցի համարները։ Այդ սանդուղքը, ինչպես բոլոր վաղուց կառուցված տներում, քարե էր, մութ, նեղ և ոլորվում էր քարե հաստ սյան շուրջը։ Առաջին սանդղահարթակում այդ սյան մեջ ոչ ավելի քան մի քայլ լայնությամբ և կես քայլ խորությամբ որմնախորշի նման մի խորություն կար։ Սակայն, այդտեղ մարդ կարող էր տեղավորվել։ Որքան էլ մութ լիներ, բայց, բարձրանալով հարթակը, իշխանն անմիջապես ջոկեց, որ այդտեղ, այդ որմնախորշի մեջ, չգիտես ինչու, մի մարդ է թաքնված։ Իշխանը հանկարծ ուզեց մոտովն անցնել ու չնայել դեպի աջ։ Նա արդեն մի քայլ էր արել, բայց չդիմացավ և շուռ եկավ։

Քիչ առաջվա երկու աչքը, այն նույն աչքերը, հանկարծ հանդիպեցին նրա հայացքին։ Որմնախորշում թաքնված մարդը նույնպես արդեն հասցրել էր մի քայլ անել դեպի դուրս։ Մի վայրկյան երկուսն էլ կանգնել էին միմյանց առաջ, գրեթե ընդհուպ։ Հանկարծ իշխանը բռնեց նրա ուսերից և ետ շրջեց դեպի սանդուղքը, լույսին ավելի մոտիկ, նա ուզում էր պարզ տեսնել դեմքը։

Ռոգոժինի աչքերը փայլատակեցին, և կատաղի ժպիտը աղավաղեց նրա դեմքը։ Նրա աջ ձեռքը բարձրացավ և մի բան շողաց ձեռքին. իշխանը չէր մտածում կանգնեցնել այդ ձեռքը։ Նա միայն հիշում էր, որ կարծես բղավեց.

— Պարֆեն, չե՛մ հավատում...

Ապա հանկարծ կարծես ինչ֊որ բան բացվեց նրա առաջ, արտասովոր ներքին լույսը լուսավորեց նրա հոգին։ Այդ ակնթարթը տևեց, գուցե, կես վայրկյան. և սակայն, նա պարզ ու գիտակցորեն հիշում էր սկիզբը, ամենաառաջին հնչյունը իր սարսափելի աղաղակի, որն ինքն իրեն դուրս պոռթկաց նրա կրձքից և որը ոչ մի ուժով նա չէր կարողանա կանգնեցնել։ Ապա նրա գիտակցությունը ակնթարթաբար հանգավ, և կատարյալ խավար իջավ։

Նրան ընկնավորական նոպա բռնեց, որ արդեն շատ վաղուց դադարել էր։ Հայտնի է, որ ընկնավորության նոպան, այսինքն՝ բուն ընկնելը, վրա է հասնում վայրկենաբար։ Այդ ակնթարթին հանկարծ արտակարգ ձևով աղավաղվում է դեմքը, հատկապես հայացքը։ Ջղակծկումներն ու ցնցումները համակում են ամբողջ մարմինը և բոլոր դիմագծերը։ Սարսափելի, աներևակայելի և ոչ մի բանի չնմանող աղաղակ է դուրս թռչում կրծքից. այդ աղաղակի մեջ կարծես թե հանկարծ չքանում է ամենայն մարդկայինը, և ոչ մի կերպ հնարավոր չէ, համենայն դեպս, դիտողի համար շատ դժվար է պատկերացնել ու ենթադրել, որ բղավողը նույն այդ մարդն է։ Նույնիսկ այնպես է թվում, թե բղավում է այդ մարդու մեջ գտնվող մեկ ուրիշը։ Համենայն դեպս, շատերն են իրենց տպավորությունն այդպես պարզաբանել, իսկ շատերի վրա ընկնավորություն մեջ եղած մարդու տեսքը ներշնչում է կատարյալ անտանելի սարսափ, որն իր մեջ նույնիսկ ինչ֊որ միստիկական բան է պարունակում։ Պետք է ենթադրել, որ այդ րոպեի մյուս բոլոր սոսկալի տպավորությունների հետ կապված այդ անակնկալ սարսափի տպավորությունը հանկարծ տեղում քարացրեց Ռոգոժինին և դրանով իսկ փրկեց իշխանին արդեն նրա վրա ընկնող դանակի անխուսափելի հարվածից։ Ապա, դեռ գլխի չընկած, որ դա նոպա էր, և տեսնելով, որ իշխանը ետ ընկրկեց նրանից և հանկարծ ընկավ երեսնիվեր, ուղղակի սանդուղքով դեպի ցած, ծոծրակը թափով խփելով քարե ասաիճանին, Ռոգոժինը սրընթաց ցած նետվեց, շրջանցեց ընկածին և գրեթե ուշքը կորցրած փախավ հյուրանոցից։

Ջղակծկումներից, թփրտալուց ու ցնցումներից հիվանդի մարմինը աստիճաններով, որոնք տասնհինգից ավելի չէին, ցած գնաց մինչև սանդուղքի ծայրը։ Շատ շուտով, ոչ ավելի, քան հինգ րոպե անց, նկատեցին ընկածին, և ամբոխ հավաքվեց։ Գլխի մոտ գոյացած արյան մի ամբողջ լճակ տարակուսանք էր առաջացնում. մարդն ի՞նքն կր ընկել, թե «որևէ մեղք էր պատահել» ։ Սակայն շուտով մի քանիսը հասկացան, որ դա ընկնավորություն է. համարների սպասավորներից մեկը հանձին իշխանի ճանաչեց իրենց քիչ առաջվա իջևանողին։ Վերջապես իրարանցումն անցավ շատ բարեբախտ, շնորհիվ մի բարեբախտ հանգամանքի։

Կոլյա Իվոլգինը, որ խոստացել էր ժամը չորսին լինել «Վեսի» ֊ում և դրա փոխարեն մեկնել էր Պավլովսկ, մի անակնկալ նկատառումով հրաժարվեց գեներալի կնոջ՝ Եպանչինայի մոտ «ճաշելուց», այլ վերադարձավ Պետերբուրգ և շտապեց «Վեսի», ուր և հայտնվեց երեկոյան մոտ ժամը յոթին։ Նրան թողած տոմսակից իմանալով, որ իշխանը քաղաքում է, նա աճապարեց նրա մոտ, տոմսակում ցույց տված հասցեով, հյուրանոցում տեղեկանալով, որ իշխանը դուրս է եկել, նա ցած իջավ բուֆետի սենյակները և սկսեց սպասել, թեյ խմելով ու երգեհոն լսելով։ Պատահաբար լսելով մեկի հետ պատահած ընկնավորության նոպայի մասին խոսակցությունը, նա ճիշտ նախաղգացումով նետվեց դեպքի վայրը և ճանաչեց իշխանին։ Անմիջապես ձեռնարկվեցին անհրաժեշտ միջոցներ։ Իշխանին տարան իր համարը, նա թեև սթափվեց, բայց բավական երկար ժամանակ չէր գալիս լիակատար գիտակցության։ Բժիշկը, որ հրավիրվպծ էր ջարդված գլուխը նայելու համար, թրջոցներ տվեց և ասաց, որ ջարդվածքներից ամենափոքր իսկ վտանգ չի սպասվում։ Իսկ երբ արդեն մի ժամ անց իշխանը սկսեց բավական լավ հասկանալ շրջապատը, Կոլյան կառքով հյուրանոցից նրան փոխադրեց Լեբեդևի մոտ։ Լեբեդևը հիվանդին ընդունեց արտասովոր եռանդով ու խոնարհումով։ Հենց նրա համար էլ արագացրեց ամառանոց տեղափոխվելը․ երրորդ օրն արդեն բոլորը Պավլովսկում էին։

VI

Լեբեդևի ամառանոցը մեծ չէր, բայց հարմար էր և նույնիսկ գեղեցիկ։ Վարձակալման համար նախատեսված մասը առանձնապես զարդարված էր։ Բավական ընդարձակ պատշգամբում, փողոցից սենյակները տանող մուտքի մոտ փայտե մեծ կանաչ կիսատակառների մեջ դրված էին թուրինջի, կիտրոնի ու հասմիկի մի քանի ծառեր, որը և Լեբեդևի հաշվով կազմում էր ամենագայթակղեցուցիչ տեսաբանը։ Այդ ծառերից մի քանիսը նա ձեռք էր բերել ամառանոցի հետ և այնքան էր գայթակղվել պատշգամբում դրանց թողած տպավորությունից, որ որոշեց, օգտվելով պատեհ առիթից, կոմպլեկտ կազմելու համար տակառների մեջ տնկած մի քանի նույնպիսի ծառ գնել, որոնք վաճառվում էին աճուրդով։ Երբ վերջապես բոլոր ծառերը բերվեցին ամառանոց ու դասավորվեցին, Լեբեդևն այն օրը մի քանի անգամ փողոց վազեց պատշգամբի աստիճաններից և հիանում էր իր կալվածով, ամեն անգամ մտովի ավելացնելով այն գումարը, որ ենթադրում էր պահանջել իր ապագա ամառանոցային կենվորից։ Թուլացած, թախծող ու փշրված մարմնով իշխանին ամառանոցը շատ դուր եկավ։ Ի դեպ, Պավլովսկ փոխադրվելու օրը, այսինքն՝ նոպայից երեք օր հետո, իշխանն արտաքուստ արդեն գրեթե առողջ մարդու տեսք ուներ, թեև ներքուստ իրեն դեռևս կազդուրված չէր զգում։ Նա ուրախ էր բոլոր նրանց համար, ում տեսնում էր իր շուրջը այդ երեք օրը, ուրախ էր Կոլյայի համար, որը գրեթե նրանից չէր հեռանում, ուրախ էր Լեբեդևի ամբողջ ընտանիքի համար (առանց քրոջորդու, որն անհետացել էր չգիտես ուր), ուրախ էր հենց Լեբեդևի համար. նույնիսկ բավականությամբ ընդունեց դեռ քաղաքում նրան այցի եկած գեներալ Իվոլգինին։ Բուն տեղափոխության օրը, որ տեղի ունեցավ արդեն երեկոյան կողմ, պատշգամբում նրա շուրջը բավական շատ հյուրեր հավաքվեցին, նախ եկավ Գանյան, որին իշխանը հազիվ ճանաչեց, այնպե՜ս էր փոխվել նա այդ ամբողջ ժամանակի ընթացքում և նիհարել։ Ապա հայտնվեցին Վարյան ու Պտիցինը, նույնպես Պավլովսկի հովեկներ։ Իսկ գեներալ Իվոլգինը գրեթե անընդհատ գտնվում էր Լեբեդևի բնակարանում, նույնիսկ կարծես հենց նրա հետ էլ տեղափոխվել էր։ Լեբեդևն աշխատում էր նրան իշխանի մոտ չթողնել և նրան պահում էր իր մոտ. նրա հետ վարվում էր բարեկամաբար, ըստ երևույթին նրանք արդեն վաղուցվա ծանոթներ էին։ Իշխանը նկատել էր, որ այդ բոլոր երեք օրը նրանք երբեմն իրար հետ երկար խոսակցության էին բռնվում, հաճախ բղավում ու վիճաբանում էին, նույնիսկ, կարծես թե, գիտական նյութերի վերաբերյալ, որը, ըստ երեվույթին, բավականություն էր պատճառում Լեբեդևին։ Նույնիսկ կարելի էր կարծել, որ նա գեներալի կարիքն էր զգում։ Բայց ամառանոց փոխադրվելու իսկ օրից իշխանի նկատմամբ նույն նախազգուշացումները Լեբեդևն սկսեց կիրառել և իր ընտանիքի նկատմամբ, իշխանին չանհանգստացնելու պաարվակի տակ նա ոչ ոքի չէր թողնում նրա մոտ, չնայած իշխանի բոլոր խնդրանքներին, որ ոչ ոքի չվռնդի. առաջին իսկ կասկածի դեպքում, որ նրանք գնում են պատշգամբ, որտեղ գտնվում էր իշխանը, Լեբեդևը ոտքերն էր դոփում, վրա էր պրծնում ու վազում էր իր աղջիկների հետևից, չբացառելով նաև Վերային երեխայի հետ։

— Նախ՝ ոչ մի հարգալիրություն չի լինի, եթե նրանց սանձերը այդպես բաց թողնեմ. իսկ երկրորդ՝ նրանց համար նույնիսկ անվայել է․․․― բացատրեց նա վերջապես, ի պատասխան իշխանի ուղղակի հարցի։

— Ախր ինչո՞ւ, — ամաչեցնում էր իշխանը, — ճշմարիտ, դուք ինձ այդ բոլոր հսկումներով ու պահակությամբ միայն տանջում եք։ Ես մենակ ձանձրանում եմ, ձեզ մի քանի անգամ ասել եմ, իսկ դուք ինքներդ ձեր անընդհատ ձեռքի թափահարումներով և ոտների ծայրին քայլելով, ավելի եք ձանձրացնում։

Իշխանն ակնարկում էր այն, որ թեև Լեբեդևը հիվանդին անհրաժեշտ հանգստի պատրվակի տակ վռնդում էր բոլոր տնեցիներին, բայց ինքը այդ բոլոր երեք օրը համարյա րոպեն մեկ մտնում էր իշխանի մոտ, և ամեն անգամ նախ բացում էր դուռը, գլուխը ներս խոթում, դիտում սենյակը, կարծես ուզում էր համոզվել, արդյոք այստե՞ղ է, հո չի՞ փախել և հետո արդեն, մատների ծայրին, դանդաղ, գաղտագողի քայլերով, մոտենում էր բազկաթոռին, այնպես, որ երբեմն հանկարծակի վախեցնում էր իր կենվորին։ Անընդհատ տեղեկանում էր, թե արդյոք նրան որևէ բան պետք չէ՞, և երբ վերջապես իշխանն սկսեց նրան նկատողություն անել, որ իրեն հանգիստ թողնի, հնազանդ ու անաղմուկ շրջվում էր, մատների ծայրին ետ էր գնում դեպի դուռը և ամբողջ ժամանակ, մինչ քայլում էր, ձեռքերն էր թափահարում, կարծես ուզելով հասկացնել, որ ինքը հենց այնպես, որ ինքը ոչ մի բառ չի արտասանի և որ ինքը ահա արդեն դուրս եկավ, և չի գա, և, սակայն, տասը րոպե անց կամ ամենաշատը քառորդ ժամ անց նորից էր հայտնվում։ Կոլյան, որ ազատ մուտք ուներ իշխանի մոտ, դրանով իսկ խորապես վշտացնում էր Լեբեդևին և նույնիսկ վիրավորանքի զայրույթ առաջացնում նրա մեջ։ Կոլյան նկատեց, որ Լեբեդևը մինչև կես ժամի չափ կանգնում էր դռան մոտ և թաքուն ականջ էր դնում, թե ինքը ինչ է խոսում իշխանի հետ, որի մասին, հասկանալի է, հայտնեց իշխանին։

— Դուք կարծես ինձ սեփականացրել եք, որ փակի տակ եք պահում, ― բողոքում էր իշխանը, ― գոնե ամառանոցում ես ուզում եմ, որ ուրիշ կերպ լինի, և համոզված եղեք, որ կընդունեմ ում ուզենամ և կգնամ ուր ուզենամ։

— Առանց ամենանվազագույն կասկածի, — ձեռքերը թափահարեց Լեբեդևը։

Իշխանը ուշադիր նայեց նրան ոտից գլուխ։

— Իսկ ձեր պահարանիկը, Լուկյան Տիմոֆեևիչ, որ ձեր մահճակալի գլխավերևումն էր կախված, փոխադրեցի՞ք այստեղ։

― Ոչ, չեմ փոխադրել։

— Մի՞թե այնտեղ թողիք։

— Անհնար է բերելը, պետք է պատի միջից կոտրել հանել... Ամուր է, ամուր։

— Բայց, դուցե, այստեղ ճիշտ նույնպիսի՞ն կա։

— Նույնիսկ ավելի լավը, նույնիսկ ավելի լավը, դրա համար էլ գնեցի ամառանոցը։

― Հը-ը՜։ Քիչ առաջ այդ ո՞ւմ չէիք թողնում ինձ մոտ։ Մի ժամ առաջ։

— Դա... դա գեներալին։ Իսկապես չէի թողնում, և նա ձեզ մոտ չի լինի։ Ես, իշխան, այդ մարդուն խորապես հարգում եմ, դա․․․ դա մեծ մարդ է. չե՞ք հավատում։ Դե, կտեսնեք, բայց համենայն դեպս... ավելի լավ է, ամենապայծառափայլ իշխան, որ նրան չընդունեք ձեզ մոտ։

— Իսկ ինչո՞ւ այդպես, թույլ տվեք հարցնել։ Եվ ինչո՞ւ, Լեբեդև, դուք հիմա կանգնած եք թաթերիդ ծայրին, իսկ միշտ ինձ մոտենում եք այնպիսի տեսքով, կարծես ուզում եք ականջիս գաղտնիք հայտնել։

— Ստոր եմ, ստոր եմ, զգում եմ, — անսպասելի պատասխանեց Լեբեդևը, կուրծքը ծեծելով, — իսկ գեներալը ձեզ համար չափազանը հյուրընկալ չի՞ լինի։

— Չափազանց հյուրընկա՞լ կլինի։

— Հյուրընկալ։ Նախ և առաջ, նա արդեն պատրաստվում է ինձ մոտ ապրել, դա ոչինչ, բայց ազարտով է, անմիջապես ազգական է դառնում։ Ես ու նա արդեն մի քանի անգամ ազգական համարվեցինք, պարզվեց, որ քենեկալներ ենք։ Դուք էլ մոր կողմից նրան ազգական եք դուրս գալիս, դեռ երեկ էր պարզաբանում ինձ։ Եթե դուք ազգական եք, նշանակում է, ես և դուք էլ, ամենապայծառափայլ իշխան, ազգականներ ենք։ Այդ դեռ ոչինչ, փոքրիկ թուլություն է, բայց հիմա հավատացնում էր, որ ամբողջ կյանքում, պրապորշչիկական աստիճանից սկսած մինչև անցյալ տարվա հունիսի տասնմեկը նրա տանը ամեն օր սեղան էին նստում ոչ պակաս, քան երկու հարյուր հոգի։ Վերջապես մինչև այնտեղ հասավ, որ նույնիսկ սեղանից չէին էլ վեր կենում, այնպես որ և ճաշում էին, և ընթրում, և թեյ խմում օրական տասնհինգական ժամ, մոտ երեսուն տարի իրար հետևից առանց ամենափոքր ընդմիջման, հազիվ ժամանակ էր լինում սփռոցը փոխելու։ Մեկը վեր է կենում գնում, մեկ ուրիշն է գալիս, իսկ տոն ու թագավորական օրերին նույնիսկ մինչև երեք հարյուր հոգու էր հասնում։ Իսկ Ռուսաստանի հազարամյակի օրը մինչև յոթ հարյուր հոգի էր հաշվել։ Ախր սա սոսկալի է. այդպիսի տեղեկությունները շատ վատ նշան են․ այդպիսի հյուրընկալներին իր մոտ ընդունելը նույնիսկ սարսափելի է, ես էլ մտածեցի. այդպիսի մարդը ինձ և ձեզ համար չափից ավելի հյուրընկալ չի՞ լինի։

— Բայց դուք, կարծեմ, նրա հետ չափազանց լավ հարաբերությունների մեջ եք։

— Եղբայրաբար ընդունում եմ իբրև կատակ․ թող մենք քենեկալներ լինենք. ինձ ինչ, ավելի շուտ պատիվ է։ Ես հանձին նրա նույնիսկ երկու հարյուր հոգու և Ռուսաստանի հազարամյակի միջով տեսնում եմ հրաշալի մարդու։ Անկեղծ եմ ասում։ Դուք, իշխան, հիմա գաղտնիքների մասին խոսք արիք, իբրև թե, այսինքն, ես մոտենում եմ, կարծես ուզում եմ գաղտնիք հայտնել, իսկ գաղտնիք, հակառակի պես էլ կա. մի հայտնի անձնավորություն հիմա իմաց արեց, որ շատ կուզենար ձեզ հետ գաղտնի տեսակցություն ունենալ։

— Իսկ ինչո՞ւ համար գաղտնի։ Բնավ։ Ես նրա մոտ կգնամ ինքս, թեկուզ այսօր։

— Բնավ, բնավ ոչ, — սկսեց ձեռները թափահարել Լեբեդևը, ― և ոչ էլ այն բանից է վախենում, ինչից կարող եք ենթադրել։ Ի դեպ, ճիվաղը ամեն օր գալիս է ձեր առողջության մասին տեղեկանալու, արդյոք ձեզ հայտնի՞ է։

— Դուք ինչ֊որ շատ հաճախ եք նրան ճիվաղ անվանում, դա ինձ համար շատ կասկածելի է։

— Ոչ մի կասկած ունենալ չեք կարող, ոչ մի կասկած, — արագ խոսքը շեղեց Լեբեդևը, — ես միայն ուզում էի բացատրել, որ հայտնի անձնավորությունը վախենում է ոչ թե նրանից, այլ բոլորովին այլ բանից, բոլորովին այլ։

— Դե հապա ինչի՞ց, շուտ ասացեք, — անհամբերությամբ հարցաքննում էր նրան իշխանը, նայելով Լեբեդևի խորհրդավոր ծամածռություններին։

— Հենց դրանում է գաղտնիքը։

Եվ Լեբեդևը քմծիծաղ տվեց։

— Ո՞ւմ գաղտնիքը։

— Ձեր գաղտնիքը։ Ինքներդ ինձ արգելեցիք, ամենապայծառափայլ իշխան, ձեր ներկայությամբ խոսել...— մրթմրթաց Լեբեդևը և, հաճույք ստանալով նրանից, որ իր ունկնդրի հետաքրքրությունը հասցրեց հիվանդագին անհամբերության, հանկարծ եզրափակեց.— Ագլայա Իվանովնայից է վախենում։

Իշխանը կնճռոտվեց ու մի րոպեաչափ լռեց։

— Աստվա՛ծ վկա, Լեբեդև, ես կհեռանամ ձեր ամառանոցից, — ասաց նա հանկարծ։— Որտե՞ղ են Գավրիլա Արդալիոնովիչը և Պտիցինները։ Ձեզ մո՞տ են։ Դուք նրանց էլ եք քաշել ձեզ մոտ։

— Գալիս են, գալիս են։ Եվ նույնիսկ գեներալն էլ նրանց հետևից։ Բոլոր դռները բաց կանեմ և բոլոր աղջիկներիս կկանչեմ, բոլորին, բոլորին, հիմա, հիմա, — վախեցած շշնջում էր Լեբեդևը, ձեռները թափահարելով և մի դռնից դեպի մյուսը նետվելով։

Այդ րոպեին Կոլյան փողոցից մտնելով, հայտնվեց պատշգամբում և հայտարարեց, որ իր հետևից հյուրեր են գալիս, Լիզավետա Պրոկոֆևնան երեք աղջիկների հետ։

— Թողնե՞մ, թե չթողնեմ Պտիցիններին ու Գավրիլա Արդալիոնովիչին։ Թողնե՞մ, թե չթողնեմ գեներալին, — մոտ թռավ Լեբեդևը այդ լուրից շշմած։

— Իսկ ինչո՞ւ չէ։ Բոլորին, ով որ ուզում է։ Հավատացնում եմ ձեզ, Լեբեդև, որ սկզբից ևեթ իմ հարաբերությունների մեջ դուք ինչ-որ բան ճիշտ չեք հասկացել։ Դուք մի անընդհատ սխալ ունեք։ Ես ոչ մի նվազագույն պատճառ չունեմ որևէ մեկից փախչելու և թաքնվելու, — ծիծաղեց իշխանը։

Նրան նայելով, Լեբեդևն էլ պարտք համարեց ծիծաղել։ Լեբեդևը, չնայած իր արտակարգ հուզմունքին, ըստ երևույթին նույնպես սաստիկ գոհ էր։

Կոլյայի հաղորդած լուրն իրավացի էր, նա Եպանչիններին կանխեց միայն մի քանի քայլով, որպեսզի ազդարարեր, այնպես որ հյուրերը հայտնվեցին հանկարծ երկու կողմից, Եպանչինները՝ պատշգամբից, իսկ սենյակներից՝ Պտիցինները, Գանյան և գեներալ Իվոլգինը։

Եպանչինները իշխանի հիվանդության մասին և այն մասին, որ նա Պավլովսկում է, հենց նոր իմացել էին Կոլյայից, իսկ մինչև այդ ժամանակ գեներալի կինը ծանր տարակուսանքի մեջ էր։ Դեռ երեք օր առաջ գեներալը իր ընտանիքին հայտնել էր իշխանի այցետոմսի մասին, այդ տոմսը Լիզավետա Պրոկոֆևնայի մեջ անվիճելի համոզմունք էր առաջացրել, որ իշխանն ինքն էլ այդ այցետոմսի հետևից անհապաղ կժամանի Պավլովսկ, նրանց հետ տեսակցելու։ Իզուր աղջիկները հավատացնում էին, թե մի մարդ, որ կես տարի ոչինչ չի գրել, գուցե հիմա էլ բոլորովին այդքան փութկոտ չի լինի, և որ, գուցե, առանց իրենց էլ նա Պետերբուրգում շատ հոգսեր ունի, ― ո՞վ գիտի նրա գործերը։ Գեներալի կինը վճռականապես բարկացավ այդ դիտողություններից և պատրաստ էր գրազ գալու, որ իշխանը կհայտնվի համենայն դեպս հաջորդ օրը, թեև «դա արդեն ուշ կլինի» ։ Հաջորդ օրը նա սպասեց ամբողջ առավոտը։ Սպասում էին ճաշին, երեկոյան, և երբ արդեն բոլորովին մութն ընկավ, Լիզավետա Պրոկոֆևնան ամեն ինչի վրա բարկացավ և բոլորի հետ կռվեց, հասկանալի է, վիճաբանության շարժառիթների մեջ ամենևին չհիշատակելով իշխանի մասին։ Նրա մասին ոչ մի խոսք չէր հիշատակված նաև ամբողջ երրորդ օրը։ Երբ ճաշի ժամանակ Ագլայան պատահմամբ խոսք թռցրեց, թե maman֊ը բարկանում է նրա համար, որ իշխանը չի գալիս, որին ի պատասխան գեներալն անմիջապես նկատեց, թե «ախր նա դրանում մեղավոր չէ», — Լիզավետա Պրոկոֆևնան վեր կացավ և զայրույթով հեռացավ սեղանից։ Վերջապես երեկոյան կողմ ներկայացավ Կոչյուն բոլոր տեղեկություններով և իշխանի բոլոր արկածներով, ինչքան որ նա գիտեր։ Դրա հետևանքը Լիզավետա Պրոկոֆևնայի ցնծագին հաղթանակն էր, բայց, համենայն դեպս, Կոլյային լավ բաժին հասավ. «Մեկ ամբողջ օրերով այստեղ պտույտ է գալիս և դուրս անել չի լինի, իսկ էստեղ գոնե իմաց տար, եթե մտքով չանցավ, որ ինքը հրամեր» ։ Կոլյան իսկույն ուզեց նեղանալ «դուրս անել չի լինի» խոսքի վրա, բայց հետաձգեց մի ուրիշ անդամվա, և եթե խոսքն ինքը չափաղանց վիրավորական չլիներ, ապա, թերևս, բոլորովին ներեր. այդ աստիճան նրան դուր էր եկել Լիզավետա Պրոկոֆևնայի հուզմունքն ու անհանգստությունը իշխանի հիվանդության լուրն իմանալիս։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան երկար պնդում էր, որ անհրաժեշտ է անմիջապես հատուկ մարդ ուղարկել Պետերբուրգ, որպեսզի տեղից հաներ առաջին կարգի մեծության ինչ֊որ հռչակավոր բժշկի և առաջին գնացքով սլացներ֊բերեր. բայց աղջիկները համոզեցին, որ այդ չանի, նրանք, ի դեպ, չուզեցան ետ մնալ մայրիկից, երբ սա վայրկենաբար պատրաստվեց, որ այցի գնա հիվանդին։

— Նա մահվան մահճում է, — իրար անցած ասում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան, — իսկ մենք այստեղ պիտի ձևականություններ պահպանենք։ Նա մեր տան բարևկա՞մն է, թե ոչ։

— Բայց առանց ջուրը տեսնելու բոբիկանալն էլ մի բան չէ, — նկատեց Ագլայան։

— Դե, ուրեմն մի գա, և նույնիսկ լավ էլ կանես. Եվգենի Պավլովիչը կգա, մարդ չի լինի, որ նրան ընդունի։

Այդ խուսքերից հետո Ագլայան, հասկանալի է, անմիջապես ճամփա ընկավ բոլորի հետ, որ, ի դեպ, առանց այդ էլ մտադիր էր անելու։ Ադելաիդայի հետ նստած իշխան Շչ-ն, նրա խնդրանքով, անմիջապես համաձայնեց ուղեկցել կանանց։ Նա դեռ առաջ էլ, Եպանչինների հետ իր ծանոթության սկզբում, չափազանց հետաքրքրվել էր, երբ նրանցից իմացել էր իշխանի մասին։ Պարզվեց, որ Շչ-ն նրա հետ ծանոթ է, որ նրանք վերջերս մի տեղ ծանոթացել են և մի երկու շաբաթ միասին ապրել ինչ-որ քաղաքում։ Դա եղել է մոտ երեք ամիս առաջ։ Իշխան Շչ֊ն նույնիսկ շատ էր պատմում իշխանի մասին և առհասարակ նրա մասին խոսում էր մեծ համակրանքով, այնպես որ հիմա անկեղծ բավականությամբ այցի էր գնում իր հին ծանոթին։ Գեներալ Իվան Ֆյոդորովիչն այս անգամ տանը չէր։ Եվգենի Պավլովիչը նույնպես դեռ չէր եկել։

Եպանչինների տնից մինչև Լեբեդևի ամառանոցը երեք հարյուր քայլից ավելի չէր։ Իշխանի մոտ Լիզավետա Պրոկոֆևնայի առաջին տհաճ տպավորությունն այն էր, որ նա իշխանի շուրջը գտավ հյուրերի մի ամբողջ խումբ, չխոսելով արդեն այն մասին, որ այդ խմբում կային նրա համար վճռականորեն ատելի երկու֊երեք հոգի։ Երկրորդը՝ զարմանքն էր, երբ տեսավ իրենց ընդառաջ եկող արտաքուստ բոլորովին առողջ, պճնագեղորեն հագնված ու ծիծաղկոտ երիտասարդին, փոխանակ մահվան մահճում մեռնողի, ինչպես նա սպասում էր նրան գտնել։ Նա նույնիսկ տարակուսած կանգ առավ, ի մեծ գոհունակություն Կոլյայի, որը, իհարկե, հրաշալի կարող էր բացատրել, երբ դեռ գեներալի կինը չէր շարժվել իր ամառանոցից, որ բացարձակապես ոչ ոք չի մեռնում և ոչ մի մահվան մահիճ չկա, բայց չբացատրեց, խորամանկորեն նախազգալով Եպանչինայի ապագա կոմիկական զայրույթը, երբ նա, Կոլյայի հաշիվներով, անպայման կզայրանա նրա համար, որ իշխանին՝ Կոլյայի անկեղծ բարեկամին, առողջ կգտնի։ Կոլյան նույնիսկ այնքան անքաղաքավարի եղավ, որ բարձրաձայն արտահայտեց իր կռահումը, որպեսզի վերջնականապես գրգռի Լիզավետա Պրոկոֆևնային, որի հետ շարունակ և երբեմն շատ չարասրտորեն խոսք էր կռվեցնում, չնայած նրանց իրար կապող բարեկամությանը։

― Սպասիր, սիրելիս, մի՛ շտապիր, մի՛ փչացրու քո հաղթանակը, — պատասխանում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան, նստելով իշխանի հրամցրած բազկաթոռին։

Լեբեդևը, Պտիցինը, գեներալ Իվոլգինը նետվեցին աթոռներ հրամցնելու օրիորդներին։ Ագլայային աթոռ հրամցրեց գեներալը։ Լեբեդևը աթոռ տվեց նաև իշխան Շչ-ին, ըստ որում նույնիսկ մեջքի թեքումով կարողացավ արտահայտել իր արտակարգ հարգալիրությունը։ Վարյան, ըստ սովորականի, հիացմունքով ու շշուկով ողջունում էր օրիորդներին։

— Այդ ճիշտ է, որ ես կարծում էի, իշխան, թե քեզ անկողնում կգտնեմ, այնպես էի վախից չափազանցրել, և, ոչ մի գնով սուտ չեմ ասի, հիմա ինձ սարսափելի զայրացրեց քո երջանիկ դեմքը, բայց երդվում եմ քեզ, դա ընդամենը մեկ րոպե, քանի դեռ չէի հասցրել միտք անել։ Ես, հենց որ մտմտում եմ, միշտ ավելի խելացի եմ վարվում ու խոսում, կարծում եմ, որ դու ևս։ Իսկ իսկականը, հարազատ որդուս առողջանալուն, եթե որդի ունենայի, գուցե ավելի քիչ ուրախանայի, քան քո առողջանալուն, իսկ եթե իմ այս խոսքին չես հավատում, ապա ամոթը քեզ է, ոչ թե ինձ։ Իսկ այս չարասիրտ, անպիտան տղան իրեն թույլ է տալիս դրանից էլ լավ կատակներ անել ինձ հետ։ Դու, կարծեմ, նրան հովանավորում ես. ուրեմն նախազգուշացնում եմ քեզ, որ մի գեղեցիկ առավոտ, հավատա ինձ, ինձ կզրկեմ նրա ծանոթությունից օգտվելու պատիվն ունենալու բավականությունից։

— Ես ի՞նչ մեղք ունեմ, — բղավում էր Կոլյան, — ինչքան էլ ձեզ հավատացնեի, թե իշխանը գրեթե առողջ է, դուք չէիք ուզենա հավատալ, որովհետև նրան մահվան մահճի մեջ պատկերացնելն ավելի հետաքրքիր էր։

— Երկա՞ր ժամանակով եք եկել մեզ մոտ, — իշխանին դիմեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Ամբողջ ամառը, գուցե և ավելի։

— Դու մենակ ես, այնպես չէ՞։ Ամուսնացած չե՞ս։

— Ոչ, ամուսնացած չեմ, — ժպտաց իշխանը այդ խայթոցի միամտության վրա։

— Ժպտալու կարիք չկա. դա պատահում է։ Ես ամառանոցի մասին եմ ասում, ինչո՞ւ մեզ մոտ չտեղափոխվեցիր։ Մեզ մոտ ամբողջ կցաշենքը դատարկ է, ասենք, ինչպես կուզես։ Սրանի՞ց ես վարձակալել։ Այ սրանի՞ց, — ավելացրեց նա կիսաձայն, գլխով ցույց տալով Լեբեդևին։— Ի՞նչ է շարունակ ծռմռվում։

Այդ րոպեին սենյակներից պատշգամբ դուրս եկավ Վերան, ըստ իր սովորության՝ երեխան գրկին։ Լեբեդևը, որ պտույտ-պտույտ էր անում աթոռների մոտ և ուղղակի չգիտեր, թե ուր խցկի իրեն, բայց բոլորովին չէր ուզում գնալ, հանկարծ հարձակվեց Վերայի վրա, ձեռները թափահարեց նրա վրա, և նույնիսկ, ինքն իրեն կորցնելով, ոտները դոփեց։

— Նա խելագա՞ր է, — հանկարծ ավելացրեց գեներալի կինը։

— Ոչ, նա...

— Գուցե հարբա՞ծ է։ Տգեղ ընկերակցություն ունես, — հատու ասաց նա, իր հայացքով ընդգրկելով նաև մյուս հյուրերին, — Բայց ի՜նչ անուշիկ աղջիկ էր։ Ո՞վ է։

— Դա Վերա Լուկյանովնան է, այդ Լեբեդևի աղջիկը։

— Ա՜... Շատ լավիկն է։ Ես ուզում եմ նրա հետ ծանոթանալ։

Բայը Լեբեդևը, լսելով Լիզավետա Պրոկոֆևնայի գովեստները, արդեն ինքն էր քարշ տալիս աղջկանը, որ ներկայացնի նրան։

— Ո՜րբ ենք, ո՜րբ ենք, — հալվում էր նա, մոտենալով, — նրա գրկի այս երեխան էլ որբ է, նրա քույրն է, Լյուբով աղջիկս, և ծնված է ամենաօրինական ամուսնությունից, նոր վախճանված Ելենայից, իմ կնոջից, որը մեռավ սրանից վեց շաբաթ առաջ, ծննդաբերությունից, կամոքն աստծու․․․ այո-ո... մոր փոխարեն է, թեև միայն քույր է և ոչ ավելի, քան քույր... ոչ ավելի, ոչ ավելի...

— Իսկ դու, եղբայր, ոչ ավելի, քան հիմար ես, ներիր ինձ։ Դե բավական է, կարծեմ ինքդ էլ ես հասկանում, — հանկարծ նրա խոսքը կտրեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան արտասովոր զայրույթով։

— Կատարյա՜լ ճշմարտություն, — ամենահարգալից ձևով ու խոր գլուխ տվեց Լեբեդևը։

— Լսեցեք, պարոն Լեբեդև, ճի՞շտ են ասում ձեր մասին, որ դուք մեկնաբանում եք հայտնության գիրքը, — հարցրեց Ագլայան։

— Կատարյալ ճշմարտություն է... տասնհինգերորդ տարին է։

— Ես ձեր մասին լսել եմ։ Կարծեմ ձեր մասին թերթերո՞ւմ էլ էին տպել։

— Ոչ, դա ուրիշ մեկնաբանի մասին է, ուրիշի, և նա մեռել է, իսկ ես մնացել եմ նրա փոխարեն, — ուրախությունից ինքն իրեն կորցրած ասաց Լեբեդևը։

— Բարի եղեք, մոտ օրերս մի անգամ մեկնաբանեցեք ինձ համար հարևանաբար։ Ես հայտնությունից բան չեմ հասկանում։

— Չեմ կարող ձեզ չնախազգուշացնել, Ագլայա Իվանովնա, որ այդ բոլորը նրա կողմից միայն շառլատանություն է, հավատացեք, ― արագ միջամտեց հանկարծ գեներալ Իվոլգինը, որը կարծես փշերի վրա լիներ և ամբողջ ուժով ուզում էր որևէ կերպ խոսակցություն սկսել. նա նստեց Ագլայա Իվանովնայի կողքին, ― իհարկե, ամառանոցն իր իրավունքներն ունի, — շարունակեց նաև իր բավականությունները, և հայտնության գիրքը մեկնաբանելու համար այսպիսի ինտրուսին հրավիրելը մի այլ զվարճանքի պես զվարճանք է և նույնիսկ խելքի տեսակետից հիանալի զվարճանք է, բայց ես... Դուք, կարծեմ, զարմանքո՞վ եք նայում ինձ վրա։ Գեներալ Իվոլգինն եմ, պատիվ ունեմ ներկայանալու։ Ես ձեզ ձեռներիս վրա եմ ման ածել, Ագլայա Իվանովնա։

— Շատ ուրախ եմ։ Ինձ ծանոթ են Վարվառա Արդալիոնովնան և Նինա Ալեքսանդրովնան, — մրթմրթաց Ագլայան, ամբողջ ուժերը լարած, որ չփռթկացնի։

Լիզավետա Պրոկոֆևնան բռնկվեց։ Նրա հոգում վաղուց կուտակված ինչ-որ բան հանկարծ ելք պահանջեց։ Նա տանել չէր կարող գեներալ Իվոլգինին, որի հետ մի ժամանակ ծանոթ էր, բայց շատ վաղուց։

— Ստում ես, եղբայր, սովորությանդ համաձայն, դու երբեք նրան ձեռներիդ վրա ման չես ածել, ― զայրույթով գեներալի խոսքը կտրեց նա։

— Դուք մոռացել եք, maman աստված վկա ման է ածել, Տվերում, — հանկարծ հաստատեց Ագլայան։— Մենք այն ժամանակ Տվերում էինք ապրում։ Ես այն ժամանակ վեց տարեկան կլինեի, հիշում եմ։ Նա ինձ համար նետ ու աղեղ պատրաստեց, և նետաձգություն սովորեցրեց, և ես մի աղավնի սպանեցի։ Հիշո՞ւմ եք, մենք միասին մի աղավնի սպանեցինք։

— Իսկ ինձ այն ժամանակ ստվարաթղթե սաղավարտ և փայտե թուր էր բերել, ես էլ եմ հիշում, — բացականչեց Ադելաիդան։

— Ես էլ եմ դա հիշում, — հաստատեց Ալեքսանդրան։— Դուք դեռ այն ժամանակ սպանված աղավնու համար կռվեցիք, և ձեզ անկյուն կանգնեցրին. Ադելաիդան այդպես էլ կանգնած էր, սաղավարտով ու փայտե թրով։

Գեներալը, Ագլայային հայտարարելով, թե նրան ձեռների վրա է ման ածել, դա ասաց այնպես, միայն որպեսզի խոսակցություն սկսեր, և լոկ նրա համար, որ գրեթե միշտ այդպես էր սկսում խոսակցությունը երիտասարդների հետ, եթե հարկավոր էր համարում նրանց հետ ծանոթանալ։ Հայց այս անգամ այնպես պատահեց, որ նա ճշմարտությունն էր ասել և, կարծես դիտմամբ, այդ ճշմարտությունը նա ինքը մոռացել էր։ Այնպես որ, երբ հիմա հանկարծ Ագլայան հաստատեց, որ ինքը նրա հետ աղավնի է սպանել, գեներալի հիշողությունը միանգամից լուսավորվեց, և նա ինքը այդ ամենի մասին հիշեց մինչև վերջին մանրամասնությունը, ինչպես հաճախ տարեց հասակում մարդ մտաբերում է որևէ բան հեռավոր անցյալից։ Դժվար է ասել, թե այդ հիշողության մեջ ինչը այդքան ուժեղ կարող էր ազդել խեղճ և, ըստ սովորականի, մի քիչ գինով գեներալի վրա. բայց նա հանկարծ անասելի հուզվեց։

— Հիշում եմ, ամեն ինչ հիշում եմ, ― գոչեց նա։— Ես այն ժամանակ շտաբս-կապիտան էի։ Դուք այսպիսի պստլիկն էիք, լավիկը։ Նինա Ալեքսանդրովնա... Գանյա... Ես ձեզ մոտ... ընդունված էի, Իվան Ֆյոդորովիչ․․․

― Եվ ահա, տեսնո՞ւմ ես, մինչև ուր ես հասել հիմա, — վրա բերեց գեներալի կինը։― Նշանակում է, այնուամենայնիվ, գինու չես տվել քո ազնիվ զգացմունքները, եթե այդպես ազդեց։ Իսկ կնոջդ տանջել ես։ Փոխանակ երեխաներիդ ղեկավարելու, կալանատանն ես նստած։ Գնա, եղբայր, այստեղից, մտիր մի տեղ, կանգնիր դռան հետև մի անկյուն և լաց եղիր, հիշիր քո առաջվա անմեղությունը, գուցե թե աստված ների։ Հապա մի գնա՛, գնա՛, ես քեզ լուրջ եմ ասում։ Ուղղվելու համար ավելի լավ բան չկա, քան զղջանքով անցյալը մտաբերելը։

Բայց հարկ չկար կրկնելու, թե լուրջ են ասում, գեներալը, ինչպես և բոլոր մշտապես գինով մարդիկ, շաա զգայուն էր և ինչպես բոլոր չափից ավելի ընկած գինով մարդիկ, հեշտ չէր դիմանում երջանիկ անցյալի հիշողություններին։ Նա վեր կացավ և, հնազանդ՝ քայլերն ուղղեց դեպի դուռը, այնպես որ Լիզավետա Պրոկոֆևնան անմիջապես խղճահարվեց։

— Արդալիոն Ալեքսանդրովիչ, եղբա՜յր, — կանչեց նրա հետևից, — կանգ առ մի րոպե. մենք բոլորս մեղավոր ենք. երբ զգաս, որ խիղճդ քեզ պակաս է խայթում, եկ ինձ մոտ, նստենք խոսենք անցյալի մասին։ Չէ՞ որ ես ինքս, գուցե, քեզնից հիսուն անգամ ավելի մեղավոր եմ. դե, իսկ հիմա գնաս բարով, գնա, այստեղ գործ չունես...— վախեցավ նա հանկարծ, որ գեներալը կվերադառնա։

— Լավ կլիներ, դեռ հիմա չգնայիք նրա հետևից, — կանգնեցրեց իշխանը Կոլյային, որն ուզեց վազել հոր հետևից։— Թե չէ մի րոպե անց նա կզայրանա և ամբողջ այս պահը կփչանա։

— Այդ ճիշտ է, նրան ձեռ մի տա. կես ժամ հետո գնա, — վճռեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Ահա թե ինչ է նշանակում կյանքում գեթ մի անգամ ճշմարտությունն ասելը, արտասվելու աստիճան ազդեց, — համարձակվեը խոսք գցել Լեբեդևը։

— Է, երևի դու էլ շատ լավն ես, ախպեր. եթե իմացածս ճիշտ է, — անմիջապես նրան սաստեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

Իշխանի մոտ հավաքված բոլոր հյուրերի փոխադարձ դիրքերը կամաց֊կամաց որոշվեցին։ Իշխանը, հասկանալի է, ի վիճակի էր գնահատելու և գնահատեց գեներալի կնոջ և նրա աղջիկների կարեկցության ամբողջ չափը և, իհարկե, անկեղծորեն հայտնեց նրանց, որ ինքն էլ հենց այսօր, դեռ մինչև նրանց այցելությունը, մտադիր էր անպայման ներկայանալ Նրանց մոտ, չնայելով ոչ իր հիվանդությանը, ոչ ուշ ժամին։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, նայելով նրա հյուրերին, պատասխանեց, որ դա հիմա էլ կարելի է ի կատար ածել։ Պտիցինը, քաղաքավարի ու չափազանց վարվեցող մարդ լինելով, շատ շուտով վեր կացավ ու քաշվեց Լեբեդևի կցաշենքը, շատ ցանկանալով իր հետ տանել նաև Լեբեդևին իրեն։ Սա խոստացավ շուտով գնալ, մինչդեռ այդ ժամանակ Վարյան զրույցի բռնվեց օրիորդների հետ ու մնաց։ Նա և Գանյան շատ ուրախ էին գեներալի հեռանալուն. Գանյան ինքն էլ շուտով գնաց Պտիցինի հետևից։ Իսկ այն մի քանի րոպեն, որ նա անցկացրեց պատշգամբում Եպանչինների հետ, նա իրեն պահում էր համեստ, արժանապատվությամբ և իրեն բոլորովին չկորցրեց Լիզավետա Պրոկոֆևնայի վրճռական հայացքներից, որը երկու անգամ ոտից գլուխ զննեց նրան։

Հիրավի, նրան առաջ ճանաչողները կարող էին մտածել, որ նա շատ է փոխվել։ Դա շատ դուր եկավ Ագլայային։

― Դա Գավրիլա Արդալիոնովիչը չէ՞ր, որ դուրս գնաց, — հարցրեց նա հանկարծ, ինչպես սիրում էր անել երբեմն, բարձրաձայն, կտրուկ, իր հարցով ընդհատելով մյուսների խոսակցությունը և անձնապես ոչ ոքի չդիմելով։

— Նա էր, ― պատասխանեց իշխանը։

— Հազիվ ճանաչեցի նրան։ Շատ է փոխվել և... զգալիորեն դեպի ավելի լավը։

— Ես շատ ուրախ եմ նրա համար, — ասաց իշխանը։

— Նա շատ հիվանդ էր, — ավելացրեց Վարյան ուրախ կարեկցությամբ։

— Այդ ի՞նչն է դեպի լավը փոխվել, ― զայրացկոտ տարակուսանքով և համարյա վախեցած հարցրեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, ― որտեղի՞ց վերցրիր։ Ոչ մի լավ բան չկա։ Հատկապես ի՞նչն է քեզ ավելի լավ թվում։

— «Աղքատ ասպետից» ավելի լավ ոչ մի լավ բան չկա, — ազդարարեց հանկարծ Կոլյան, որ ամբողջ ժամանակ կանգնած էր Լիզավետա Պրոկոֆևնայի մոտ։

— Ես ինքս էլ այդպես եմ կարծում, — ասաց իշխան Շչ-ն և ծիծաղեց։

— Ես լիովին նույն կարծիքին եմ, — հանդիսավոր ձևով ազդարարեց Ադելաիդան։

― Ո՞ր «աղքատ ասպետ» ֊ի, — հարցնում էր գեներալի կինը տարակուսանքով ու բարկությամբ նայելով բոլոր խոսողներին, բայց տեսնելով, որ Ագլայան բռնկվեց, սրդողած ավելացրեց.— Որևէ դատարկաբանություն կլինի։ Այդ ի՞նչ «աղքատ ասպետ» է։

— Մի՞թե առաջին անգամն է, որ այս անպիտան տղան՝ ձեր հովանավորյալը, աղավաղում է ուրիշի խոսքերը, — գոռոզ զայրույթով պատասխանեց Ագլայան։

Ագլայայի ամեն մի զայրալից արարքի մեջ (իսկ նա շատ հաճախ էր զայրանում) գրեթե ամեն անգամ, չնայած առերևույթ նրա ողջ լրջությանն ու անողոքությանը, ցոլանում էր դեռ այնքան ինչ֊որ մանկական, անհամբեր աշակերտական և վատ թաքցրած բան, որ երբեմն նրան նայելիս հնար չկար չծիծաղելու, ի դեպ, ի մեծ զայրույթ Ագլայայի, որը չէր հասկանում, թե ինչի վրա են ծիծաղում և «ինչպե՞ս կարող են, ինչպե՞ս են համարձակվում նրանք ծիծաղել» ։ Հիմա էլ ծիծաղեցին քույրերը, իշխան Շչ֊ն, և նույնիսկ ժպտաց իշխան Լև Նիկոլաևիչն ինքը, որը նույնպես չգիտես ինչու շիկնեց։ Կոլյան հռհռում և ցնծում էր։ Ագլայան լրջորեն բարկացավ և կրկնակի սիրունացավ։ Նրան խիստ սազում էր շփոթմունքը և հենց դրա հետ բարկությունն իր վրա այդ շփոթմունքի համար։

— Քի՜չ է աղավաղել ձեր խոսքերը, — ավելացրեց նա։

— Ես հենց ձեր սեփական բացականչության վրա եմ հիմնվում, ― բղավեց Կոլյան։— Մի ամիս առաջ դուք թերթում էիք «Դոն-Կիխոտը» և բացականչեցիք այդ բառերը, թե «աղքատ ասպետից» լավը չկա։ Չգիտեմ, ում մասին էիք ասում այն ժամանակ, Դոն-Կիխոտի, թե Եվգենի Պավլովիչի մասին, թե էլի մի անձնավորության մասին, միայն թե ինչ-որ մեկի մասին ասում էիք, և երկար խոսակցություն էր գնում...

— Տեսնում եմ, դու արդեն քեզ չափից ավելին ես թույլ տալիս, սիրելիս, քո ենթադրություններով, — բարկացած նրա խոսքը կտրեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Մի՞թե մենակ ես եմ, —չէր լռում Կոլյան, — բոլորն էին ասում այն ժամանակ, ասենք հիմա էլ են ասում, ահա նոր իշխան Շչ֊ն և Ադելաիդա Իվանովնան, և բոլորը հայտարարեցին, որ «աղքատ ասպետի» կողմն են, նշանակում է, «աղքատ ասպետը» գոյություն ունի և անպայման կա, իսկ իմ կարծիքով, եթե Ադելաիդա Իվանովնան ուզենար, ապա մենք բոլորս արդեն վաղուց կիմանայինք, թե ով է «աղքատ ասպետը» ։

— Իսկ ե՞ս ինչով եմ մեղավոր, — ծիծաղում էր Ադելաիդան։

— Պատկերը չէիք ուզում նկարել, ահա թե ինչով եք մեղավոր։ Ագլայա Իվանովնան այն ժամանակ ձեզ խնդրում էր նկարել «աղքատ ասպետի» պատկերը և նույնիսկ պատմեց պատկերի ամբողջ սյուժեն, որն հենց ինքն էլ հնարել էր․ հիշո՞ւմ եք սյուժեն։ Դուք չէիք ուզում․․․

— Բայց ինչպե՞ս պիտի նկարեի, ո՞ւմ։ Ըստ սյուժեի դուրս է դալիս, որ այդ «աղքատ ասպետը»

Էլ չբացեք այդ օրվանից Իր դիմկալը երկաթյա։

Այստեղ ի՞նչ դեմք կարող էր ստացվել։ Ի՞նչ նկարեի՝ դիմկա՞լը։ Անոնի՞մ։

— Ոչինչ չեմ հասկանում, թե այդ ինչ դիմկալ է, — գրգռվում էր գեներալի կինը, սկսելով իր մեջ շատ լավ հասկանալ, ով էր նկատի առնվում (և, հավանաբար, արդեն վաղուց պայմանավորված) «աղքատ ասպետ» անվան տակ։ Բայց նրան առանձնապես պայթեցրեց, որ իշխան Լև Նիկոլաևիչը նույնպես ամաչեց և, վերջապես, բոլորովին շփոթվեց, ինչպես տասնամյա տղա։— Ինչ է, վերջանալո՞ւ է թե ոչ այս հիմարությունը։ Ինձ բացատրելո՞ւ են թե ոչ այդ «աղքատ ասպետը» ։ Մի ինչ-որ այնպիսի գաղտնի՞ք է, ինչ է, որ մոտենալ էլ չի լինի։

Բայց բոլորը միայն շարունակում էին ծիծաղել։

— Ուղղակի մի տարօրինակ ռուսերեն բանաստեղծություն կա, — միջամտեց իշխան Շչ-ն, ըստ երևույթին ուզենալով որքան կարելի է շուտ կոծկել և փոխել խոսակցությունը, — «աղքատ ասպետի» մասին, մի հատված առանց սկզբի և վերջի։ Մոտ մի ամիս առաջ բոլորս միասին ճաշից հետո ծիծաղում էինք և սովորականի պես սյուժե էինք որոնոէմ Ադելաիդա Իվանովնայի ապագա նկարի համար։ Դուք գիտեք, որ ընդհանուր ընտանեկան խնդիրը վաղուց արդեն այն է, որ սյուժե գտնենք Ադելաիդա Իվանովնայի նկարի համար։ Հենց այդ կապակցությամբ հիշեցինք «աղքատ ասպետին», թե առաջինը ով՝ չեմ հիշում...

— Ագլայա Իվանովնան, — բղավեց Կոլյան։

— Կարող է պատահել, համաձայն եմ, միայն թե ես չեմ հիշում, — շարունակեց իշխան Շչ-ն։— Ոմանք դրա վրա ծիծաղում էին, մյուսները ազդարարում էին, որ ոչինչ չի կարող ավելի բարձր լինել, բայց «աղքատ ասպետին» պատկերելու համար, համենայն դեպս, դեմք էր պետք. սկսեցինք վերհիշել բոլոր ծանոթների դեմքերը, ոչ մեկը պիտանի դուրս չեկավ, դրանով էլ դործը վերջացավ. ահա և բոլորը․ չեմ հասկանում, ինչու Նիկոլայ Արդալինովիչի խելքին փչեց այդ բոլորը հիշեցնել ու ջրի երես հանել։ Ինչ-որ առաջ ծիծաղելի ու տեղին էր, հիմա բոլորովին հետաքրքիր չէ։

— Որովհետև ենթադրվում է մի նոր խայթիչ ու վիրավորական հիմարություն, — բերնին եկավ Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Ոչ մի հիմարություն չկա, բացի ամենախորին հարգանքից, — բոլորովին անսպասելի՝ նշանակալից ու լուրջ ձայնով հանկարծ արտասանեց Ագլայան, որն արդեն կարողացել էր բոլորովին իշխել իրեն և ճնշել առաջվա շփոթմունքը։ Դեռ ավելին, նրա վրա նայելով, մի քանի նշաններից կարելի էր կարծել, որ հիմա ինքն է ուրախանում, որ կատակը գնալով ավելի է խորանում, և նրա մեջ այդ ամբողջ հեղաշրջումը տեղի ունեցավ հենց այն ակնթարթին, երբ չափազանց ակնհայտ դարձավ իշխանի՝ ավելի ու ավելի աճող և արտակարգ աստիճանի հասած շփոթմունքը։

— Մեկ հռհռում են խենթի պես, իսկ էստեղ հանկարծ խորագույն հարգա՜նք լույս ընկավ։ Կատաղածնե՜ր։ Ինչո՞ւ հարգանք։ Իսկույն ասա, ինչու այդպես հանկարծ, առանց մի պատճառի խորագույն հարգանք հայտնվեց քո մեջ։

— Նրա համար խորագույն հարգանք, — նույնքան լուրջ ու նշանակալից շարունակեց Ագլայան ի պատասխան մոր գրեթե քինոտ հարցին, — նրա համար, որ այդ բանաստեղծության մեջ ուղղակի պատկերված է մի մարդ, որն ընդունակ է իդեալ ունենալ, երկրորդ, իր համար իդեալ ընտրելով, հավատալ դրան, իսկ հավատալով, կուրորեն այդ իդեալին նվիրաբերել իր ողջ կյանքը։ Այդ միշտ չէ, որ պատահում է մեր դարում։ Այնտեղ, այդ բանաստեղծության մեջ, չի ասված, թե որն էր հատկապես «աղքատ ասպետի» իդեալը, բայց երևում է, որ նա ինչ֊որ «լուսավոր կերպար է», «մաքուր գեղեցկության կերպար» և նույնիսկ սիրահարված ասպետը, շալի փոխարեն վզին տերողորմյա էր փաթաթել։ Ճիշտ է, այնտեղ կա նաև մի ինչ-որ մութ, թերասված նշանաբան, Ա. Ն. Բ. տառերը, որոնք նա գրել է իր վահանի վրա...

— Ա. Մ. Դ., — ուղղեց Կոլյան։

— Իսկ ես ասում եմ Ա, Ն, Բ. և այդպես եմ ուզում ասել, — բարկությամբ նրա խոսքը կտրեց Ագլայան, ― ինչ էլ որ լինի, բայց պարզ բան է, որ այդ աղքատ ասպետի համար արդեն միևնույն էր, թե ով կլինի և ինչ կանի իր դաման։ Այն էլ բավական էր, որ նա ընտրել էր նրան և հավատացել նրա «մաքուր գեղեցկությանը», և ապա արդեն խոնարհվել նրա առաջ առհավետ, հենց դրանում է արժանիքը, որ եթե հետո նրա դաման թեկուզ գող լիներ, ապա ասպետը համենայն դեպս պետք է հավատար նրան և հանուն նրա մաքուր գեղեցկության մարտի նետվեր։ Կարծեմ դրա համար էլ ուզում էինք մի արտակարգ կերպարի մեջ հարադրել որևէ մաքուր ու վսեմ ասպետի միջնադարյան պլատոնիկ սիրո ողջ վիթխարի հասկացողությունը։ Հասկանալի է, այդ ամենը իդեալ է։ Իսկ «աղքատ ասպետի» մեջ այդ զգացմունքը արդեն հասել է վերջին աստիճանին, ասկետիզմի. պետք է խոստովանել, որ այդպիսի զգացմունքի ընդունակությունը շատ բան է նշանակում և որ այդպիսի զգացմունքները իրենցից հետո թողնում են խոր հետք և մյուս կողմից չափազանց գովելի, չխոսելով արդեն Դոն֊Կիխոտի մասին։ «Աղքատ ասպետը» նույն Դոն-Կիխոտն է, միայն թե լուրջ և ոչ թե կոմիկական։ Ես սկզբում չէի հասկանում և ծիծաղում էի, իսկ հիմա սիրում եմ «աղքատ ասպետին», իսկ գլխավորը, հարգում եմ նրա սխրանքները։

Այդպես ավարտեց Ագլայան, և, նրան նայելով, նույնիսկ դժվար էր հավատալ, լո՞ւրջ է ասում նա, թե ծիծաղում է։

— Դե, որևէ հիմար է և՛ նա, և՛ նրա սխրանքները, — վճռեց գեներալի կինը։— Եվ դու էլ, սիրելիս, լավ փչեցիր, մի ամբողջ դասախոսություն. նույնիսկ լավ չես անում, իմ կարծիքով։ Համենայն դեպս, թույլատրելի չէ։ Ի՞նչ բանաստեղծություն է։ Կարդա, հավանաբար գիտես։ Ես անպայման ուզում եմ իմանալ այդ բանաստեղծությունը։ Ամբողջ կյանքումս տանել չէի կարող բանաստեղծությունները, կարծես նախազգում էի։ Ի սեր աստծու, իշխան, համբերիր, ինչպես երևում է ես ու դու ստիպված ենք միասին համբերել, — դարձավ նա իշխան Լև Նիկոլաևիչին։ Գեներալի կինը շատ էր բարկացած։

Իշխան Լև Նիկոլաևիչն ուզեց ինչ-որ բան ասել, բայց ոչինչ չկարողացավ արտաբերել շարունակվող շփոթմունքի պատճառով։ Միայն Ագլայան, որ այնքան բան էր թույլ տվել իր «դասախոսության» մեջ, բոլորովին չշփոթվեց, նույնիսկ կարծես ուրախ էր։ Նա անմիջապես վեր կացավ, շարունակ առաջվա պես լուրջ ու նշանակալից, այնպիսի տեսքով, կարծես նախօրոք պատրաստվել էր դրան և միայն հրավերի էր սպասում, դուրս եկավ պատշգամբի մեջտեղը և կանգնեց իշխանի դիմաց, որը շարունակում էր նստել իր բազկաթոռում։ Բոլորը որոշ զարմանքով նայում էին նրան, և դրեթե բոլորը՝ իշխան Շչ-ն, քույրերը, մայրը, տհաճ զգացմունքով նայում էին այդ նոր պատրաստվող չարաճճիությանը, որը, համենայն դեպս, մի քիչ հեռու էր գնացել։ Բայց երևում էր, որ Ագլայային դուր էր գալիս հենց այդ ամբողջ շինծու շարժուձևը, որից նա սկսում էր բանաստեղծության ընթերցման արարողությունը։

Լիզավետա Պրոկոֆևնան քիչ մնաց նրան քշեր իր տեղը, բայց նույն այն րոպեին, հենց որ Ագլայան սկսեց արտասանել հայտնի բալլադը, երկու նոր անձ, բարձրաձայն խոսելով, փողոցից մտան պատշգամբ։ Դա գեներալ Իվան Ֆյոդորովիչ Եպանչինն էր և նրա հետևից մի երիտասարդ։ Մի փոքրիկ հուզում տեղի ունեցավ։

VII

Գեներալին ուղեկցող երիտասարդը մոտ քսանութ տարեկան էր, բարձրահասակ, բարեկազմ, սքանչելի և խելացի դեմքով, խոշոր սև աչքերի սրամիտ ու ծաղրալի արտահայտությամբ։ Ագլայան նույնիսկ չշրշվեց նրա կողմը և շարունակում էր բանաստեղծությունն արտասանել, անբնականորեն շարունակելով նայել միայն իշխանին և միայն նրան դիմելով։ Իշխանի համար պարզ դարձավ, որ նա այդ անում է ինչ֊որ հատուկ հաշվով։ Բայց գոնե նոր հյուրերը մի փոքր լավացրին նրա անհարմար վիճակը։ Նրանց տեսնելով, իշխանը տեղից վեր կացավ, հեռվից սիրալիր գլուխ տվեց գեներալին, նշանացի հասկացրեց, որ չընդհատեն ընթերցումը, իսկ ինքը հասցրեց անցնել բազկաթոռի հետևը, որտեղ, ձախ ձեռքը հենած թիկնակին, շարունակում էր ունկնդրել բալլադը արդեն, այսպես ասած, ավելի հարմար և ոչ այնպիսի «ծիծաղելի» վիճակում, ինչպես բազկաթոռում նստած։ Իր կողմից, Լիզավետա Պրոկոֆևնան երկու անգամ հրամայական շարժումով ձեռքը թափահարեց ներս եկողների վրա, որպեսզի նրանք կանգ առնեն։ Ի միջի այլոց իշխանը շատ էր հետաքրքրվում գեներալին ուղեկցող իր նոր հյուրով, նա պարզ կռահեց, որ դա Եվգենի Պավլովիչ Ռոդոմսկին է, որի մասին արդեն շատ էր լսել և հաճախ մտածել։ Նրան շփոթեցնում էր միայն Ռոդոմսկու քաղաքացիական զգեստը, նա լսել էր, որ Եվգենի Պավլովիչը զինվորական է։ Բանաստեղծության ընթերցման ամբողջ ընթացքում ծաղրական ժպիտը թափառում էր նոր հյուրի շրթունքներին, կարծես թե նա էլ արդեն որոշ բան լսել էր «աղքատ ասպետի» մասին։

«Գուցե ինքն էլ հնարել է», — մտածեց իշխանն ինքն իրեն։

Բայց բոլորովին այլ բան էր կատարվում Ագլայայի հետ։ Ամբողջ սկզբնական շինծուությունն ու փքունությունը, որով նա հանդես եկավ ընթերցելու, նա քողարկեց այնպիսի լրջությամբ և բանաստեղծական ստեղծագործության ոգու և իմաստի մեջ այնպիսի թափանցումով, այնքան իմաստալից էր արտասանում բանաստեղծության ամեն մի բառը, այնպիսի բարձրագույն պարզությամբ էր ասում դրանք, որ ընթերցման վերջում ոչ միայն գրավեց համընդհանուր ուշադրություն, այլև բալլադի վսեմ ոգին հաղորդելով, կարծես մասամբ արդարացրեց այն խիստ շինծու լրջությունը, որով նա այդպես հանդիսավոր ձևով դուրս եկավ պատշգամբի կենտրոնը։ Այդ լրջության մեջ այժմ կարելի էր տեսնել լոկ նրա անսահման հարգանքը ու թերևս նույնիսկ միամտությունը առ այն, ինչ նա հանձն էր առել հաղորդել։ Նրա աչքերը շողում էին և ոգեշնչման ու հիացմունքի թեթև, հազիվ նկատելի սարսուռը մի երկու անգամ անցավ նրա սքանչելի դեմքի վրայով։ Նա կարդաց.

Հետագայում մտաբերելով այդ ամբողջ րոպեն, իշխանը երկար ժամանակ արտակարգ շփոթմունքի մեջ տանջվում էր իր համար անլուծելի մի հարցից․ ինչպե՞ս կարելի էր միացնել այդպիսի ճշմարիտ, սքանչելի զդացմունքը այդպիսի բացահայտ ու չարամիտ ծաղրի հետ։ Որ ծաղր կար, դրանում նա չէր կասկածում, նա պարզ հասկացավ այդ և դրա համար պատճառներ ուներ․ ընթերցման ժամանակ Ագլայան իրեն թույլ տվեց Ave, mater Dei—ն փոխարինել _Բ. Ն. Ֆիլի_ տառերով։ Որ այստեղ սխալ չկար և ինքը սխալ չէր լսել, դրանում կասկածել չէր կարող (հետագայում դա ապացուցվեց) ։ Համենայն դեպս Ագլայայի արարքը, որ, իհարկե, կատակ էր, թեև շատ կոպիտ ու թեթևամիտ կատակ, — կանխամտածված էր։ «Աղքատ ասպետի» մասին բոլորը խոսում (և «ծիծաղում») էին դեռ մոտ մի ամիս առաջ։ Մինչդեռ ինչքան էլ հետո միտն էր բերում իշխանը, դուրս էր գալիս, որ Ագլայան այդ տառերն արտասանեց ոչ միայն առանց որևէ կատակի արտահայտության կամ որևէ ծաղրի, կամ նույնիսկ առանը որևէ ձևով շեշտելու այդ տառերը, որպեսզի ավելի ցայտուն ձևով մատնի դրանց թաքուն իմաստը, այլ, ընդհակառակը, այնպիսի անփոփոխ լրջությամբ, այնպիսի անմեղ ու միամիտ պարզությամբ, որ կարելի էր կարծել, թե հենց այդ տառերն էին բալլադում և որ գրքում այդպես էր տպված։ Ինչ֊որ ծանր ու անախորժ բան կարծես խոցեց իշխանին։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, իհարկե, չհասկացավ ու չնկատեց ոչ տառերի փոփոխությունը, ոչ ակնարկը։ Գեներալ Իվան Ֆյոդորովիչն այնքանը հասկացավ, որ բանաստեղծություն էին արտասանում։ Մնացած ունկնդիրներից շատ շատերը հասկացան և զարմացան թե՛ արարքի համարձակությանը, թե՛ մտադրությանը, բայց լռեցին ու աշխատում էին ցույց չտալ։ Բայց Եվգենի Պավլովիչը (իշխանը նույնիսկ պատրաստ էր գրազ գալ) ոչ միայն հասկացավ, այլ նույնիսկ աշխատում էր ցույց տալ, որ հասկացել է, նա չափազանց ծաղրալի ժպտաց։

— Ի՜նչ հիանալի բան է, — բացականչեց գեներալի կինը իսկական արբեցմամբ, հենց որ ընթերցումն ավարտվեց, — ո՞ւմ բանաստեղծությունն է։

— Պուշկինի, maman, մի ամաչեցրեք մեզ, դա ամոթ է, — բացականչեց Ադելաիդան։

— Էհ, ձեզ հետ մարդ դեռ սրանից ավելի կհիմարանա, —դաշնորեն արձագանքեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։— Խայտառակությո՜ւն։ Հենց որ տուն գնանք, անմիջապես ինձ տվեք Պուշկինի այդ բանաստեղծությունը։

— Բայց կարծեմ մենք բոլորովին չունենք Պուշկին։

— Անհիշելի ժամանակներից, — ավելացրեց Ալեքսանդրան, — ինչ֊որ երկու քրքրված հատոր է ընկած այնտեղ։

— Անմիջապես քաղաք ուղարկել գնելու, Ֆյոդորին կամ Ալեքսեյին, առաջին գնացքով, ավելի լավ է Ալեքսեյին, Ագլայա, եկ այստեղ։ Համբուրիր ինձ, դու հիանալի կարդացիր, բայց եթե անկեղծ կարդացիր, — ավելացրեց նա դրեթե շշուկով, — ապա ես քեղ խղճում եմ. եթե դու նրան ծաղրելու համար կարդացիր, ապա քո զգացմունքներին հավանություն չեմ տալիս, այնպես որ բոլոր դեպքերում ավելի լավ կլիներ բոլորովին չկարդայիր։ Հասկանո՞ւմ ես։ Գնա, տիրուհիս, ես դեռ քեզ հետ կխոսեմ, իսկ մենք երկար նստեցինք այստեղ։

Այդ միջոցին իշխանը ողջունում էր գեներալ Իվան Ֆյոդորովիչին, իսկ գեներալը Եվգենի Պավլովիչ Ռոդոմսկուն ներկայացնում էր նրան։

— Ճանապարհին բռնեցի, նա հենց նոր էր գալիս գնացքով. իմացավ, որ այստեղ եմ գալիս և մերոնք բոլորն այստեղ են...

— Իմացա, որ դուք էլ այստեղ եք, — ընդմիջեց Եվգենի Պավլովիչը, — և քանի որ արդեն վաղուց և անպայման որոշել էի փնտրել ոչ միայն ձեր ծանոթությունը, այլև բարեկամությունը, ուստի չէի ուզում ժամանակ կորցնել։ Դուք անառո՞ղջ եք։ Ես հենց նոր իմացա...

— Բոլորովին առողջ եմ և շատ ուրախ եմ ձեզ հետ ծանոթանալու, շատ եմ լսել և նույնիսկ խոսել ձեր մասին իշխան Շչ-ի հետ, — պատասխանեց Լև Նիկոլաևիչը, նրան պարզելով ձեռքը։

Փոխադարձ քաղաքավարություններն ասված էին, երկուսն էլ սեղմեցին միմյանց ձեռք և ուշադիր նայեցին իրար աչքերի մեջ։ Մի ակնթարթում խոսակցությունը դարձավ ընղհանուր։ Իշխանը նկատեց (իսկ նա հիմա ամեն ինչ նկատում էր արագ և ագահորեն, նույնիսկ, թերևս բոլորովին չեղած բաներ), որ Եվգենի Պավյովիչի քաղաքացիական զգեստը համընդհանուր և ինչ֊որ շատ ուժեղ զարմանք էր առաջացնում, այն աստիճան, որ նույնիսկ մնացած բոլոր տպավորությունները առժամանակ մոռացվեցին ու հարթվեցին։ Կարելի էր կարծել, որ զգեստի այդ փոփոխության մեջ ինչ-որ առանձնահատուկ կարևոր բան էր պարունակվում։ Ադելաիդան ու Ալեքսանդրան տարակուսանքով հարցուփորձ էին անում Եվգենի Պավչովիչին։ Իշխան Շչ-ն, նրա ազգականը՝ նույնիսկ մեծ անհանգստությամբ. գեներալը խոսում էր գրեթե հուզմունքով։ Միայն Ագլայան հետաքրքրությամբ, բայց միանգամայն հանգիստ մի րոպե նայեց Եվգենի Պավլովիչին, կարծես միայն ցանկանալով համեմատել, արդյոք զինվորակա՞ն, թե քաղաքացիական զգեստն է նրան ավելի սազում, բայց մի րոպե անց շուռ եկավ և արդեն այլևս չէր նայում նրան։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան նույնպես չուզեց ոչ մի բանի մասին հարցնել, թեև, կարող է պատահել, նա էլ էր մի քիչ անհանգստանում։ Իշխանին թվաց, որ կարծես թե Եվգենի Պավլովիչը նրա համակրանքը չի վայելում։

— Զարմացրեց, շշմեցրեց, — պնդում էր Իվան Ֆյոդորովիչն ի պատասխան բոլոր հարցերի։— Ես հավատալ չէի ուզում, երբ դեռ քիչ առաջ նրան Պետերբուրդում հանդիպեցի։ Եվ ինչո՞ւ այդպես հանկարծակի, ահա խնդիրը։ Առաջին հերթին ինքն է բղավում, թե հարկավոր չէ սուր ճոճել։

Սկսված խոսակցություններից պարզվեց, որ Եվգենի Պավլովիչն այդ պաշտոնաթողության մասին ազդարարում էր արդեն շատ վաղուց, բայց ամեն անգամ խոսում էր այնքան ոչ լուրջ, որ նրան հավատալ չէր լինի։ Եվ լուրջ բաների մասին էլ նա միշտ խոսում էր այնպիսի կատակի ձևով, որ երբեք չէր կարելի հասկանալ նրան, մանավանդ եթե ինքը ուզենար, որ չհասկանային։

— Ես ախր ժամանակավոր, մի քանի ամսով, ամենաշատը մի տարի կլինեմ պաշտոնաթող, — ծիծաղում էր Ռոդոմսկին։

— Բայց ոչ մի կարիք չկա, համենայն դեպս, որքան գիտեմ ձեր գործերը, — դեռ շարունակ տաքանում էր գեներալը։

— Իսկ կալվածներս շրջե՞լը, ինքներդ էիք խորհուրդ տալիս. ըստ որում ես նաև արտասահման գնալ եմ ուզում...

Խոսակցությունը, սակայն, շուտով փոխվեց, բայց համենայն դեպս չափազանց առանձնահատուկ և դեռևս շարունակվող անհանգստությունը, իշխանի կարծիքով, որը հետևում էր դրան, չափից ավելի էր, և հավանաբար այստեղ ինչ֊որ առանձնահատուկ բան կար։

— Ուրեմն «աղքատ ասպետը» նորի՞ց բեմի վրա է, ― հարցրեց Եվգենի Պավլովիչը, մոտենալով Ագլայային։

Ի զարմանս իշխանի, Ագլայան տարակուսանքով ու հարցական նայեց Ռոդոմսկուն, ասես ուզում էր նրան հասկացնել, որ իրենց մեջ խոսք անգամ չէր կարող լինել «աղքատ ասպետի» մասին և որ ինքը նույնիսկ չի հասկանում նրա հարցը։

― Բայց ուշ է, ուշ է հիմա Պուշկինի համար քաղաք ուղարկելը, ո՜ւշ է, — վիճում էր Կոլյան Լիզավետա Պրոկոֆևնայի հետ, ամբողջովին ուժասպառ լինելով, — երեք հազար անգամ ասում եմ ձեզ, ուշ է։

― Այո, իսկապես հիմա ուշ է քաղաք ուղարկելու համար, — այստեղ էլ մեջ մտավ Եվգենի Պավլովիչը, որքան կարելի է շուտ թողնելով Ագլայային, — կարծում եմ, որ կրպակներն էլ փակ են Պետերբուրգում, ժամը ինն է լինում, — հաստատեց նա, ժամացույցը հանելով։

— Այսքան սպասել եք, չեք որոնել, կարելի է մինչև վաղը համբերել, — վրա բերեց Ադելաիդան։

— Եվ վայելուչ էլ չէ, — ավելացրեց Կոլյան, — որ բարձըրաշխարհիկ մարդիկ այդքան հետաքրքրվեն գրականությամբ։ Հարցրեք Եվգենի Պավլիչին։ Շատ ավելի վայելուչ է կարմիր անիվավոր դեղին շարաբանով զբոսնելը։

— Դուք դարձյալ գրքից եք խոսում, Կոլյա, — նկատեց Ադելաիդան։

— Նա այլ կերպ չի խոսում, քան գրքերից, — վրա բերեց Եվգենի Պավլովիչը, — արտահայտվում է քննադատական տեսություններից ամբողջ ֆրազներ օգտագործելով։ Ես վաղուց բավականություն ունեմ գիտենալու Նիկոլայ Արդալիոնովիչի խոսակցության ձևը, բայց այս անգամ նա գրքից չի խոսում։ Նիկոլայ Արդալիոնովիչը բացահայտորեն ակնարկում է իմ կարմիր անիվներով դեղին շարաբանը։ Միայն թե ես դա արդեն փոխել եմ, դուք ուշացել եք։

Իշխանն ականջ էր դնում Ռոդոմսկու ասածներին... Նրան թվաց, որ վերջինս իրեն պահում է հիանալի, համեստ, ուրախ, և առանձապես դուր եկավ, որ նա այդպիսի կատարյալ հավասարությամբ և բարեկամաբար էր խոսում նրան կռվի առիթ տվող Կոլյայի հետ։

— Այդ ի՞նչ է, — դիմեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան Վերային՝ Լեբեդևի աղջկան, որը կանգնել էր նրա առաջ, մեծ ծավալի, հրաշալի կազմած և գրեթե նոր մի քանի գիրք ձեռքին։

— Պուշկին, — ասաց Վերան։— Մեր Պուշկինը։ Հայրիկս պատվիրեց ձեզ հրամցնել։

— Ինչպե՞ս թե։ Ինչպե՞ս կարելի է, — զարմացավ Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Ոչ իբրև նվեր, ոչ իբրև նվեր։ Չէի համարձակվի, — աղջկա ուսի հետևից դուրս նետվեց Լեբեդևը, — իր գնով։ Դա մեր սեփական, ընտանեկան, տոհմական Պուշկինն է, Աննենկովի հրատարակությունը, որը հիմա չի էլ կարելի ճարել, իր գնով։ Հրամցնում եմ երկյուղածությամբ, ցանկանալով վաճառել և դրանով հագուրդ տալ ձերդ գերազանցության գրական ազնվագույն զգացմունքների ազնիվ անհամբերությանը։

— Հա, որ ծախում ես, ուրեմն շնորհակալություն։ Ունեցածդ չես կորցնի. միայն թե, խնդրեմ, մի ծամածռվիր, եղբայր։ Լսել եմ քո մասին, դու, ասում են, շատ կարդացած ես. մի անգամ կզրուցենք. ի՞նքդ կբերես ինձ մոտ, թե ինչպես։

— Երկյուղածությամբ և... հարգանքո՜վ, — ծամածռվում էր արտասովոր գոհ Լեբեդևը, գրքերը խլելով աղջկա ձեռքից։

— Դե տես, որ չկորցնես, տար թեկուզև առանց հարգանքի, բայց միայն պայմանով, — ավելացրեց նա, ուշադիր զննելով նրան, — միայն մինչև շեմքը կթողնեմ, իսկ այսօր քեզ ընդունել մտադիր չեմ։ Աղջկանդ՝ Վերային, ուղարկիր թեկուզ այսօր, նա ինձ շատ դուր եկավ։

— Ինչո՞ւ նրանց մասին չեք ասում, — անհամբերությամբ հորը դիմեց Վերան, — ախր նրանք, եթե այդպես է, ինքները ներս կմտնեն. սկսել են աղմկել։ Լև Նիկոլաևիչ, — դարձավ նա իշխանին, որն արդեն վերցրել էր իր գլխարկը, — այնտեղ արդեն վաղուց ձեզ մոտ ինչ-որ մարդիկ են եկել, չորս հոգի, սպասում են մեր տանը և հայհոյում, բայց հայրիկս չի թողնում ձեզ մոտ։

— Ի՞նչ հյուրեր են, — հարցրեց իշխանը։

— Ասում են, գործով են եկել, միայն թե ախր այնպիսի մարդիկ են, որ եթե հիմա չթողնեք, նրանք ճանապարհին էլ կկանգնեցնեն։ Ավելի լավ է, Լև Նիկոլաևիչ, թողնեք, իսկ հետո արդեն հոգիներդ ազատեք նրանցից։ Այնտեղ նրանց Գավրիլա Արդալիոնովիչն ու Պտիցինը համոզում են, բայց նրանք չեն լսում։

— Պավլիշչևի որդին է։ Պավլիշչևի որդին է։ Չարժե, չարժե, — ձեռներն էր թափահարում Լեբեդևը։— Նրանց Լսել իսկ չարժե. և ամոթ է, որ նրանց համար ձեզ անհանգստացնեք, ամենապայծառափայլ իշխան։ Ահա՛։ Նրանք չարժեն դրան...

— Պավլիշչևի որդի՜ն։ Աստվա՜ծ իմ, — բացականչեց իշխանը արտակարգ հուզմունքով, — ես գիտեմ... բայց ես... ես այդ գործը հանձնարարել եմ Գավրիլա Արդալիոնովիչին։ Նոր Գավրիլա Արդալինովիչն ինձ ասում էր...

Բայց Գավրիլա Արդալիոնովիչն արդեն սենյակներից մտավ պատշգամբ, նրան հետևում էր Պտիցինը։ Ամենամոտիկ սենյակից լսվեց աղմուկ և գեներալ Իվոլգինի բարձր ձայնը, որ կարծես ուզում էր իր բղավոցով կտրել մի քանի ձայներ։ Կոլյան անմիջապես վազեց աղմուկի կողմը։

— Դա շատ հետաքրքիր է, — բարձրաձայն նկատեց Եվգենի Պավլովիչը։

«Նշանակում է, գործին ծանոթ է», — մտածեց իշխանը։

— Ի՞նչ Պավլիշչևի տղա։ Եվ Պավյլիշչևի ի՞նչ տղա կարող է լինել, ― տարակուսանքով հարցնում էր գեներալ Իվան Ֆյոդորովիչը, հետաքրքրությամբ դիտելով բոլոր դեմքերը և զարմացած նկատելով, որ այդ նոր պատմությունը միայն իրեն հայտնի չէ։

Հիրավի, հուզմունքն ու սպասումը ընդհանուր էր։ Իշխանը խորապես զարմացավ, որ նրա միանգամայն անձնական գործը արդեն կարողացել է այստեղ բոլորին այդպես հետաքրքրել։

— Շատ լավ կլինի, եթե հենց հիմա և ինքներդ վերջացնեք այս գործը, — ասաց Ագլայան, մի առանձնահատուկ լրջությամբ մոտենալով իշխանին, ― իսկ մեզ բոլորիս թույլ տաք ձեր վկաները լինել։ Ձեզ ուզում են արատավորել, իշխան, դուք պետք է հանդիսավոր կերպով արդարացնեք ձեզ և ես վաղօրոք սաստիկ ուրախ եմ ձեզ համար։

— Ես էլ եմ ուզում, որ վերջապես վերջանա այդ զզվելի պահանջը, ― գոչեց գեներալի կինը, — մի լավ հասցրու դրանց, իշխան, մի՛ խնայիր։ Այդ գործով ականջներս տարան, և ես շատ արյուն եմ պղտորել քո պատճառով։ Եվ հետաքրքիր է մտիկ անելը։ Կանչիր նրանց, իսկ մենք կնստենք, Ագլայան լավ մտածեց։ Դուք այդ մասին որևէ բան լսե՞լ եք, իշխան, — դարձավ նա իշխան Շչ֊ին։

— Իհարկե լսել եմ. հենց ձեր տանը։ Բայց հատկապես ուզում եմ տեսնել այդ երիտասարդներին, — պատասխանեց իշխան Շչ֊ն։

— Հենց դրա՞նք են որ կան նիհիլիստները, ինչ է։

— Ոչ, չի կարելի ասել, թե նրանք նիհիլիստներ են, ― առաջ քայլեց Լեբեդևը, որը նույնպես համարյա դողում էր հուզմունքից, — սրանք ուրիշ են, առանձնահատուկ, քրոջս տղան ասում էր, որ սրանք նիհիլիստներից առաջ են անցել․ դուք զուր եք կարծում ձեր ներկայությամբ նրանց շփոթեցնել, ձերդ գերազանցություն, նրանք չեն շփոթվի։ Նիհիլիստները համենայն դեպս երբեմն բանիմաց մարդիկ են, նույնիսկ գիտուն, իսկ սրանք առաջ են անցել, որովհետև ամենից առաջ գործնական են։ Դա, իսկապես ասած, նիհիլիզմի որոշ հետևանք է, բայց ոչ ուղիղ ճանապարհով, այլ դեսից֊դենից իմացածով և ոչ թե որևէ ամսագրային հոդվածով են հանդես գալիս, այլ արդեն ուղղակի գործով. բանը, օրինակ, ոչ թե ինչ֊որ Պուշկինի անիմաստության մասին է, և ոչ թե, օրինակ, Ռուսաստանի մասնատման անհրաժեշտության մասին. ո֊ոչ, այլ հիմա ուղղակի իրավունք է համարվում, որ եթե մի բան շատ ես ուզում, ապա ոչ մի արգելքի առաջ կանգ մի առնի, թեկուզ այդ ժամանակ ստիպված լինես ութ հոգի սպանել։ Բայց, իշխան, այնուամենայնիվ ձեզ խորհուրդ չէի տա...

Բայց իշխանն արդեն գնում էր հյուրերի առաջ դուռը բացելու։

— Դուք զրպարտում եք, Լեբեդև, — ասաց նա ժպտալով, ― ձեզ շատ է վշտացրել ձեր քրոջորդին։ Մի հավատացեք նրան, Լիզավետա Պրոկոֆևնա։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ Գորսկիները և Դանիլովները միայն դեպքեր են, իսկ սրանք միայն... սխալվում են... Միայն թե ես չէի ուզենա այստեղ, բոլորի ներկայությամբ։ Ներեցեք, Լիզավետա Պրոկոֆևնա, նրանք կմտնեն, ես նրանց ձեզ ցույց կտամ, հետո կտանեմ։ Համեցեք, պարոնայք։

Իշխանին ավելի շուտ անհանգստացնում էր մի ուրիշ տանջալի միտք։ Նրա մտքովն անցնում էր, թե արդյոք այս գործը մեկնումեկը չի՞ սարքել հիմա, հատկապես այս ժամ ու ժամանակին, նախօրոք, հատկապես այս վկաների մոտ և, գուցե, սպասելիք խայտառակության և ոչ թե նրա հաղթանակի համար։ Բայց նա չափազանց տխուր էր իր «հրեշավոր ու չար կասկածամտության» համար։ Նա կմեռներ, երևի, եթե որևէ մեկն իմանար, որ նրա մտքով այդպիսի բաներ են անցնում, և այն րոպեին, երբ ներս մտան նոր հյուրերը, նա պատրաստ էր բարոյական տեսակետից իրեն համարել բոլոր իր շուրջը գտնվողներից վերջիններից վերջինը։

Ներս մտան հինգ հոգի, չորս հոգի նոր հյուրերը և հինգերորդը նրանց հետևից՝ գեներալ Իվոլգինը, բորբոքված, հուզված և պերճախոսության սաստիկ նոպայով բռնված։ «Այս մեկը որ անպայման իմ կողմը կլինի», — ժպտալով մտածեց իշխանը։ Կոլյան սողոսկեց բոլորի հետ. նա տաք-տաք խոսում էր Իպոլիտի հետ, որը այցելուների թվում էր. Իպոլիտը լսում էր և քմծիծաղ տալիս։

Իշխանը հյուրերին նստեցրեց։ Նրանք բոլորը այնքան ջահել, նույնիսկ այնքան անչափահաս մարդիկ էին, որ կարելի էր զարմանալ թե դեպքից, թե դրա առիթով տեղի ունեցած ամբողջ ձևականությունից։ Իվան Ֆյոդորովիչ Եպանչինն, օրինակ, որ ոչինչ չգիտեր և ոչինչ չէր հասկանում այս «նոր գործից», նույնիսկ զայրացավ, տեսնելով այդքան ջահելների, և հավանաբար որևէ ձևով կբողոքեր, եթե նրան չկասեցներ կնոջ՝ իր համար տարօրինակ եռանդը իշխանի մասնավոր շահերի հարցում։ Նա, ասենք, այդտեղ մնաց մասամբ հետաքրքրությունից, մասամբ բարեսրտությունից, հուսալով նույնիսկ օգնել և, համենայն դեպս, պետք գալ իր հեղինակությամբ. բայց ներս մտած գեներալ Իվոլգինի՝ հեռվից նրան ուղղած ողջույնը նրան նորից զայրացրեց, նա խոժոռվեց ու որոշեց համառորեն լռել։

Չորս ջահել այցելուների մեջ մեկը, սակայն, մոտ երեսուն տարեկան էր, «ռոգոժինյան խմբի պաշտոնաթող պորուչիկ, բռնցքամարտիկ, որը խնդրարկուներին մի ժամանակ ինքն էր տալիս տասնհինգական ռուբլի» ։ Հասկացվում էր, որ նա մնացածներին ուղեկցում էր խումբ կազմած լինելու համար, որպես անկեղծ բարեկամ և, եթե հարկ լինի, նրանց օժանդակելու համար։ Իսկ մնացածների մեջ առաջին տեղը և առաջին դերը գրավում էր նա, որին վերագրվում էր «Պավլիշչևի որդին» անունը, թեև նա իրեն ներկայացրեց որպես Անտիպ Բուրդովսկի։ Դա աղքատ ու փնթի հագնված մի երիտասարդ էր, թևքերը կեղտից հայելու փայլ ստացած սերթուկով, ճարպոտ, մինչև վերևը կոճկած ժիլետով, չգիտես ուր անհայտացած սպիտակեղենով, անասելի յուղոտած և հանգույց արած սև մետաքսե շարֆով, չլվացած ձեռքերով, խիստ պզուկավոր դեմքով, խարտյաշ մազերով և, եթե կարելի է այսպես արտահայտվել, անմեղ֊լրբենի հայացքով։ Նա ցածրահասակ չէր, նիհարավուն էր, մոտ քսաներկու տարեկան։ Նրա դեմքին չէր արտահայտվում ամենափոքր իսկ իրոնիա, ամենափոքր իսկ խորհրդածություն. ընդհակառակը, նկատվում էր լիակատար, բութ արբեցում սեփական իրավունքով և միաժամանակ շարունակ վիրավորված լինելու և այդպես զգալու տարօրինակության հասնող մշտական պահանջի նման մի բան։ Սա խոսում էր հուզված, շտապելով ու կապ ընկնելով, կարծես լրիվ չարտասանելով բառերը, ասես թլվատ լիներ կամ նույնիսկ օտարերկրացի, չնայած, ի դեպ, որ միանգամայն ռուսական ծագում ուներ։

Նրան ուղեկցում էր, նախ, ընթերցողին հայտնի՝ Լեբեդևի քրոջորդին, և երկրորդ, Իպոլիտը։ Իպոլիտը շատ ջահել տղա էր, մոտ տասնյոթ, գուցե և տասնութ տարեկան, դեմքի խելացի, բայց շարունակ գրգռված արտահայտությամբ, որի վրա հիվանդությունը սարսափելի հետքեր էր թողել։ Նա կմախքի պես նիհար էր, դալկադեղին, աչքերը պսպղում էին և այտերի վրա վառվում էր երկու կարմիր բիծ։ Նա անընդհատ հազում էր. նրա յուրաքանչյուր բառը, գրեթե յուրաքանչյուր շնչառությունն ուղեկցվում էր խռխռոցով։ Երևում էր խիստ բարդության հասած թոքախտը։ Թվում էր, թե նրան երկու֊երեք շաբաթից ավելի չի մնացել ապրելու։ Նա շատ էր հոգնել և բոլորից առաջ նստեց աթոռին։ Մյուսները մի քիչ ձևականություն արեցին ներս մտնելիս և համարյա շփոթվեցին, սակայն լուրջ տեսք ունեին և ըստ երևույթին վախենում էին որևէ ձևով իրենց արժանապատվությունը գցելուց, որը տարօրինակ կերպով չէր ներդաշնակում այն համբավին, որ նրանք ունեին, որպես ամեն տեսակի դատարկ րարձրաշխարհիկ մանրուքները, նախապաշարմունքները, սեփական շահերից բացի, աշխարհում համարյա ամեն ինչ ժխտող մարդիկ։

— Անտիպ Բուրդովսկի, — աճապարանքով ու կմկմալով, ազդարարեց «Պավլիշչևի որդին» ։

— Վլադիմիր Դոկտորենկո, ― պարզ, որոշակի և նույնիսկ մի տեսակ պարծենալով, որ ինքը Դոկտորենկո է, ներկայացավ Լեբեդևի քրոջորդին։

— Կելլեր, ― մրթմրթաց պաշտոնաթող պորուչիկը։

— Իպոլիտ Տերենտև, — անսպասելի ճղճղան ձայնով ծղրտաց վերջինը։ Բոլորը, վերջապես, մի շարքի վրա նստեցին աթոռներին, իշխանի դիմաց, բոլորը, ներկայանալով, անմիջապես խոժոռվեցին և սրտապնդվելու համար մի ձեռքից մյուսն առան իրենց գլխարկները, բոլորը պատրաստվեցին խոսելու, և սակայն, բոլորը լուռ էին, ինչ֊որ բանի սպասելով մարտահրավերի արտահայտությամբ, որի մեջ պարզ կարդացվում էր․ «Չէ՜, եղբայր, չես խաբի» ։ Զգացվում էր, որ հերիք էր մեկնումեկը սկզբի համար միայն մի՝ առաջին բառն արտասաներ, անմիջապես նրանք բոլորը միասին կսկսեին խոսել, իրարից առաջ անցնելով ու իրար ընդհատելով։

VIII

— Պարոնայք, ես ձեզնից ոչ մեկին չէի սպասում, — սկսեց իշխանը, — ես ինքս մինչև այսօր հիվանդ էի, իսկ ձեր գործը (դարձավ նա Անտիպ Բուրդովսկուն) դեռ մի ամիս առաջ հանձնարարել եմ Գավրիլա Արդալիոնովիչ Իվոլգինին, որի մասին հենց այն ժամանակ ձեզ տեղեկացրի։ Ասենք, ես չեմ խուսափում անձնական բացատրությունից, միայն համաձայնեցեք, այս ժամին... ես առաջարկում եմ ինձ հետ գնալ մյուս սենյակը, եթե երկար չի տևի... հիմա իմ բարեկամներն այստեղ են և հավատացեք․․․

— Բարեկամները... ինչքան կամենաք, սակայն թույլ տվեք, — ընդմիջեց հանկարծ խիստ խրատական եղանակով, թեև դեռ այնքան էլ ձայնը չբարձրացնելով, Լեբեդեի քրոջորդին, ― ուրեմն թույլ տվեք և մեզ հայտարարելու, որ դուք կարող էիք մեզ հետ ավելի քաղաքավարի վարվել, և ոչ թե հարկադրել, որ երկու ժամ սպասենք ձեր ծառայանոցում...

— Եվ, իհարկե... ես էլ․․․ և դա իշխանավարի՜ է։ Եվ այդ... ուրեմն դուք եք, գեներա՜լ։ Եվ ես ձեզ համար լակեյ չե՛մ։ Եվ ես, ես...— հանկարծ արտասովոր հուզմունքով սկսեց մրթմրթալ Անտիպ Բուրդովսկին, դողացող շրթունքներով, վիրավորանքից դողացող ձայնով, բերանից դուրս թռչող ցայտերով, կարծես ամբողջովին պայթել էր կամ պատռվել, բայց հանկարծ այնպես շտապեց, որ նրա տասը խոսքից հետո արդեն ոչինչ չէր կարելի հասկանալ։

— Դա իշխանավարի՜ էր, — թղավեց ճղճղան, ճաքած ձայնով Իպոլիտը։

— Եթե դա ինձ պատահած լիներ, — փնթփնթաց բռնցքամարտիկը, — այսինքն, եթե դա ուղղակի ինձ վերաբերվեր, ինչպես ազնիվ մարդու, ապա ես Բուրդովսկու տեղը լինեի... Ես...

— Պարոնայք, ես ընդամենը մի րոպե առաջ իմացա, որ դուք այստեղ եք, աստված վկա, — նորից կրկնեց իշխանը։

— Մենք չենք վախենում, իշխան, ձեր բարեկամներից, ով էլ որ լինեն դրանք, որովհետև մենք մեր իրավունքի տերն ենք, — նորից հայտարարեց Լեբեդևի քրոջորդին։

— Սակայն, թույլ տվեք ձեզ հարցնել, ի՞նչ իրավունք ունեիք, — նորից ճղճղաց Իպոլիտը, բայց արդեն չափազանց տաքանալով, — Բուրդովսկու գործը ներկայացնել ձեր բարեկամների դատին։ Մենք, գուցե, չենք էլ ցանկանում ձեր բարեկամների դատը. շատ լավ հասկանալի է, թե ինչ կարող է նշանակել ձեր բարեկամների դատը․․․

— Բայց, վերջապես, պարոն Բուրդովսկի, եթե չեք ուզում այստեղ խոսել, — ի վերջո հաջողեցրեց հարել իշխանը, որը սաստիկ զարմացած էր այսպիսի սկզբնավորությունից, — ապա, ձեզ ասում եմ, հենց հիմա գնանք մյուս սենյակը, իսկ ձեր բոլորի մասին, կրկնում եմ, հենց միայն այս րոպեիս իմացա...

— Բայց իրավունք չունե՜ք, իրավունք չունե՜ք, իրավունք չունե՜ք... ձեր բարեկամներին... ահա՛...— հանկարծ նորից սկսեց թոթովել Բուրդովսկին, տարօրինակ վախվորած նայելով շուրջը և առավել ևս տաքանալով, որքան ավելի չէր վստահում ու խրտնում էր, ― դուք իրավունք չունեք, — և, այդ ասելով, կտրուկ կանգ առավ, ասես դանակով կտրեց, և անխոս լռելով կարճատես, խիստ ուռուցիկ, կարմիր հաստ երակներով աչքերը, ամբողջ իրանը առաջ թեքած, հարցական հայացքը հառեց իշխանի վրա։ Այս անգամ իշխանն այն աստիճան զարմացավ, որ ինքն էլ լռեց և նույնպես նայում էր նրան աչքերը չռած և առանց մի խոսք արտասանելու։

— Լև Նիկոլաևիչ, — կանչեց հանկարծ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, — ահա կարդա սա հիմա, հենց այս րոպեիս, սա ուղղակի քո գործին է վերաբերվում։

Նա հապճեպ իշխանին պարզեց մի երգիծական շաբաթաթերթ և մատով ցույց տվեց հոդվածը։ Երբ դեռ հյուրերը ներս էին գալիս, Լեբեդևը կողքից մոտ թռավ Լիզավետա Պրոկոֆևնային, որի ողորմածությանը ծառայում էր, և, առանց մի խոսք ասելու, կողքի գրպանից հանելով այդ թերթը՝ ուղղակի նրա աչքի առաջ խոթեց, տալով ընդգծված սյունակը։ Այն, ինչ արդեն հասցրել էր կարդալ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, խիստ զարմացրել ու հուզել էր նրան։

— Բայց արդյոք ավելի լավ չի՞ լինի բարձրաձայն չկարդամ, — թոթովեց իշխանը շատ շփոթված— ես մենակ կկարդայի․․․ հետո․․․

— Ավելի լավ է դու կարդաս, կարդա հիմա, բարձրաձայն։ Բարձրաձայն, ― դարձավ Լիզավետա Պրոկոֆևնան Կոլյային, անհամբերությամբ կորզելով իշխանի ձեռքից թերթը, որին նա հազիվ էր ձեռքը կպցրել, — բոլորի համար բարձրաձայն, որպեսզի բոլորին լսելի լինի։

Լիզավետա Պրոկոֆևնան տաքարյուն և հրապուրվող տիկին էր, այնպես որ հանկարծ ու միանգամից, առանց երկար մտածելու, երբեմն բարձրացնում էր բոլոր խարիսխները և մտնում էր բաց ծով, ուշք չդարձնելով եղանակին։ Իվան Ֆյոդորովիչն անհանգիստ շարժվեց։ Բայց մինչ բոլորը առաջին րոպեին ակամա կանգ առան և տարակուսած սպասում էին, Կոլյան բացեց թերթը և սկսեց բարձրաձայն կարդալ այնտեղից, որտեղից ցույց տվեց նրան մոտ թռած Լեբեդևը։

«Պրոլետարներն ու շառավիղները, միջադեպ ցերեկային և ամենօրյա կողոպուտների՜ց։ Առաջադիմությո՜ւն։ Բարեփոխությո՜ւն։ Արդարությո՜ւն» ։

Տարօրինակ բաներ են պատահում մեր այսպես ասած սրբազան Ռուսիայում, բարեփոխությունների և ընկերովի նախաձեռնության մեր դարում, ազգայնության և ամեն տարի արտասահման արտահանվող հարյուր միլիոնների դարում, արդյունաբերության խրախուսման և բանվորական ձեռքերի կաթվածահարման դարում և այլն, և այլն, ամեն ինչ թվել չի լինի, պարոնայք, ուստի ուղղակի գործի անցնենք։ Տարօրինակ անեկդոտ պատահեց մեր անհետացած կալվածատիրական ազնվականների (de profundis!) շառավիղներից մեկին, ասենք, այն շառավիղներից, որոնց դեռ պապերը վերջնականապես տանուլ էին տվել բախտախաղում, հայրերը հարկադրված էին ծառայել, որպես յունկերներ ու պորուչիկներ և սովորաբար մեռնում էին դատի տակ պետական գումարի մի որևէ անմեղ հաշվեսխալի համար, իսկ սրանց զավակները, մեր պատմության հերոսի պես, կամ մեծանում են որպես ապուշներ, կամ նույնիսկ բռնվում են քրեական գործերում, որի համար, սակայն, խրատի և ուղղելու նկատառումով, երդվյալներն արդարացնում են. և կամ, վերջապես, վերջացնում են նրանով, որ բերանից թռցնում են մեկն այն անեկդոտներից, որոնք զարմացնում են հասարակությանը և խայտառակում առանց այն էլ արդեն բավականաչափ ամոթալի մեր Ժամանակը։ Մեր շառավիղը մոտ կես տարի աոաջ արտասահմանյան ձևով ոտներին շտիբլետներ հագած և ոչնչով չաստառած խղճուկ վերարկուի մեջ դողդողալով ձմեռը Ռուսաստան վերադարձավ Շվեյցարիայից, որտեղ բուժվում էր ապուշությունից (sic!): Պետք է խոստովանել, որ ուղղակի նրա բախտը բանում էր, այնպես որ նա, չխոսելով արդեն նրա հետաքրքիր հիվանդության մասին, որից բուժվում էր Շվեյցարիայում (դե մի թե կարելի է ապուշությունից բուժվել, պատկերացրե՜ք), իրենով կարող էր ապացուցել ռուսական առածի ճշմարտությունը՝ «Որոշ կարգի մարդկանց բախտը բանում է» ։ Ինքներդ դատեցեք, դեռ ծծկեր հասակում մնալով հոր մահից հետո, որն ասում են պորուչիկ էր և մեռել էր դատի տակ, թղթախաղում վաշտի ամբողջ գումարի հանկարծակի անհայտացման համար, կամ գուցե նաև ստորադրյալին չափից ավելի ճիպոտահար անելու համար (հիշո՜ւմ եք հին ժամանակը, պարոնայք), մեր բարոնին ողորմածաբար դաստիարակության է վերցնում մի շատ հարուստ ռուս կալվածատեր։ Այդ ռուս կալվածատերը, — նրան կոչենք թեկուզ Պ., — առաջվա ոսկի ժամանակներում չորս հազար ճորտ հոգիների տեր (ճորտ հոգինե՜ր, արդյոք դուք հասկանո՞ւմ եք այսպիսի արտահայտությունը, պարոնայք։ Ես չեմ հասկանում։ Պետք է ստուգել բացատրական բառարանով «թարմ է ավանդությունը, բայց դժվարությամբ ես հավատում»), ըստ երևույթին մեկն էր այն ռուս անբաններից ու ձրիակերներից, որոնք իրենց պարապ կյանքն անց էին կացնում արտասահմանում, ամառը հանքային ջրերում, իսկ ձմեռը՝ փարիզյան Շատո֊դե֊Ֆլյորում, որտեղ և իրենց կյանքի ընթացքում թողել են անհաշիվ գումարներ։ Կարելի էր հաստատ ասել, որ առաջվա կալվածատիրական ամբողջ ունեցվածքի բահրայի առնվաղն մեկ երրորդը ստանում էր փարիզյան Շատո-դե֊Ֆլյորի տերը (ա՜յ թե երջանիկ մարդ էր) ։ Ինչ էլ լիներ, բայց անհոգ Պ․-ն որբուկ-աղայիկին դաստիարակեց իշխանավայել, նրա համար վարձում էր տնային դաստիարակներ ու դաստիարակչուհիներ (անկասկած, լավիկներին), որոնց, ի դեպ, ինքն էր բերում Փարիզից։ Բայց տոհմի վերջին ազնվական շառավիղը ապուշ էր։ Շատո֊դե֊Ֆլյորյան դաստիարակչուհիները չօգնեցին, և մինչև քսան տարեկան հասակը մեր սանը նույնիսկ խոսել չսովորեց ոչ մի լեզվով, չբացառած նաև ռուսերենը։ Վերջինս, սակայն, ներելի է։ Վերջապես Պ.-ի ռուսական ճորտատիրական գլուխը մի ֆանտազիա է մտնում, թե ապուշին կարելի է խելք սովորեցնել Շվեյցարիայում, — տրամաբանական ֆանտազիա. ձրիակերն ու պրոպրիետերը բնականաբար կարող էր երևակայել, որ փողով նույնիսկ խելք կարելի է գնել շուկայից, մանավանդ Շվեյցարիայում։ Անցավ բուժման հինգ տարին Շվեյցարիայում ինչ-որ հայտնի պրոֆեսորի մոտ, և հազարներով փող ծախսվեց, ապուշը, հասկանալի է, խելոք չդարձավ, բայց, ասում են, մարդու տեսք ստացավ, անկասկած, կիսատ-պռատ։ Հանկարծ Պ.֊ն անակնկալ մեռնում է։ Հասկանալի է, ոչ մի կտակ, սովորականի պես գործերն անկարգ վիճակում են, ագահ ժառանգներն անթիվ, որոնք արդեն բոլորովին չեն հետաքրքրվում տոհմի վերջին շառավիղներով, որոնց ողորմածաբար բուժում են Շվեյցարիայում տոհմական ապուշությունից։ Շառավիղը, թեպետև ապուշ, համենայն դեպս փորձել է խաբել իր պրոֆեսորին և երկու տարի, ասում են, կարողացել է նրա մոտ ձրի բուժվել, նրանից թաքցնելով իր բարերարի մահը։ Բայց պրոֆեսորն ինքը կարգին շառլատան էր, վերջապես վախենալով փողազրկությունից, իսկ ամենից ավելի իր քսանհինգամյա ձրիակերի ախորժակից, նա նրան հագցնում է իր հին շտիբլետները, նվիրում է իր քրքրված խղճուկ վերարկուն և ողորմածությունից մղված, երրորդ կարգի գնացքով նրան Շվեյցարիայից հանապարհ դնում nach Russland, բեռն ուսերից գլորելով։ Թվում է, բախտը քամակն է շուռ տալիս մեր հերոսին։ Բայց այդպես չէր. ֆորտունան, որ սովից մեռցնում է ամբողջ նահանգներ, բոլոր շնորհները միանգամից թափում է արիստոկրատիկի գլխին, ինչպես կռիլովյան Ամպը, որը անցնում է տոչորված դաշտի վրայով և թափվում օվկիանոսը։ Գրեթե այն նույն ակնթարթին, որ նա Շվեյցարիայից հայտնվում է Պետերբուրդում, Մոսկվայում մեռնում է նրա մոր ազգականներից մեկը (մայրը, հասկանալի է, վաճառականուհիներից էր), ծեր, անզավակ չորագլուխ, վաճառական, մորուքավոր ու աղանդավոր, և մի քանի միլիոն անվիճելի, կլոր, մաքուր, առձեռն ժառանգություն է թողնում և (ա՜յ թե ինձ ու ձեզ թողած լիներ, ընթերըող) այդ բոլորը մեր շառավիղին, այդ բոլորը Շվեյցարիայում ապուշությունից բուժվող մեր բարոնին։ Դե, այստեղ արդեն ուրիշ երաժշտություն է սկսվում։ Մեր շտիբլետավոր բարոնի շուրջը, որը սկսել էր մի հայտնի գեղեցկուհի պահանույշի հետևից ընկնել, հանկարծ հավաքվեց ընկերների ու բարեկամների մի ամբողջ ամբոխ, գտնվեցին նույնիսկ ազգականներ, իսկ ամենից ավելի ազնվազարմ օրիորդների ամբողջ ամբոխներ, որոնք փափագում ու տենչում էին օրինավոր ամուսնության, և ի՜նչը կարող էր ավելի լավ լինել․ արիստոկրատ է, միլիոնատեր, ապուշ, բոլոր հատկությունները միանգամից, այդպիսի ամուսին ճրագով էլ փնտրես, չես գտնի, պատվերով էլ չես սարքի․․․» ։

— Այդ․․․ այդ արդեն չեմ հասկանում, — գոչեց Իվան Ֆյոդորովիչը, վերին աստիճանի զայրույթով։

― Վե՛րջ տվեք, Կոլյա, — գոչեց իշխանը աղերսող ձայնով։ Ամեն կողմից բացականչություններ լսվեցին։

— Կարդա՛լ։ Կարդա՛լ ինչ գնով ուզում է լինի, — կտրուկ ասաց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, ըստ երևույթին արտակարգ ճիգով զսպելով ինքն իրեն։— Իշխան, եթե ընթերցումը դադարեցնեն, մենք կգժտվենք։

Ճար չկար, Կոլյան բորբոքված, կարմրած, հուզումնալի, հուզված ձայնով շարունակեց ընթերցումը։

«Բայց մինչ մեր վաղահաս միլիոնատերը գտնվում էր, այսպես ասած, յոթերորդ երկնքում, տեղի ունեցավ մի բոլորովին կողմնակի հանգամանք։ Մի գեղեցիկ առավոտ նրան է ներկայանում մի այցելու, հանդարտ ու խիստ դեմքով, քաղաքավարությամբ, բայց արժանավոր ու արդարացի լեզվով, հագնված համեստ ու ազնվաշուք, մտքի նկատելի առաջադիմական երանգով, և երկու խոսքով բացատրում է իր այցելության պատճառը․ նա հայտնի փաստաբան է. նրան մի երիտասարդ մի գործ է հանձնարարել, նա ներկայանում է երիտասարդի անունից։ Այդ երիտասարդը ոչ այլ ոք է, քան հանգուցյալ Պ.-ի որդին, թեև ուրիշ անուն է կրում։ Հեշտասեր Պ․-ն երիտասարդ ժամանակ գայթակղեցնելով սպասավորների թվին պատկանող, բայց եվրոպական ձևով դաստիարակված մի ազնիվ, խեղճ աղջկա (ըստ որում, հասկանալի է, այստեղ խառն են եղել անցած ճորտատիրական վիճակի բարոնական իրավունքները), և նկատելով իր կապի անխուսափելի, բայց մերձավոր հետևանքը, նրան շուտով մարդու է տալիս արհեստադործությամբ զբաղվող, նույնիսկ ծառայող, ազնիվ բնավորությամբ մեկին, որը վաղուց արդեն սիրում էր այդ աղջկան։ Սկզբում Պ.֊ն օգնում էր նորապսակներին, բայց շուտով այդ աղջկա ամուսնու ազնիվ բնավորությամբ Պ․-ին մերժվեց նրանից օգնություն ընդունելը։ Անցավ որոշ ժամանակ, և Պ.֊ն քիչ֊քիչ մոռացավ թե աղջկա, թե նրանից ունեցած իր որդու մասին, իսկ հետո էլ մեռավ, ինչպես հայտնի է, առանց կարգադրությունների։ Այդ միջոցին նրա որդին, ծնված արդեն օրինական ամուսնությունից, որը, սակայն, մեծանում էր ուրիշ ազգանուն կրելով և լիովին որդեգրված էր իր մոր ամուսնու ազնիվ բնավորությամբ, որը, այնուամենայնիվ, իր ժամանակ մեռել էր, այդ որդին մնացել էր բացարձակապես միայն ու միայն իր միջոցներով և հեռավոր նահանգներից մեկում հիվանդոտ, տառապող, ոտներից զրկված մոր հոգսով, իսկ ինքը մայրաքաղաքում փող էր վաստակում ամենօրյա ազնիվ աշխատանքով՝ վաճառականների տներում ավանդած դասերով և դրանով պահում էր իրեն նախ գիմնազիայում, հետո իրեն օգտակար դասախոսությունների ունկնդիր եղած ժամանակ, նկատի ունենալով մի հետագա նպատակ։ Բայց շա՞տ փող կստանաս ռուս վաճառականից տասը կոպեկանոց դասերով, այն էլ հիվանդոտ, ոտներից զրկված մայրը հետդ, որը, վերջապես, հեռավոր նահանգում իր մահով էլ համարյա բոլորովին չթեթևացրեց որդուն։ Հիմա մի հարց, ըստ արդարության ինչպե՞ս պիտի դատեր մեր շառավիղը։ Դուք, իհարկե, կարծում եք, ընթերցող, որ նա իրեն այսպես ասաց. «Ես ամբողջ կյանքումս օգտվել եմ Պ.-ի շնորհներից, իմ դաստիարակության, իմ դաստիարակչուհիների և ապուշությունից բուժվելու վրա տասնյակ հազարներ են գնացել Շվեյցարիա. և ահա հիմա ես միլիոններ ունեմ, իսկ Պ.-ի որդու ազնիվ բնավորությունը, որը ոչնչով մեղավոր չէ իր թեթևամիտ ու նրան մոռացած հոր զանցանքներում, կործանվում է դասեր տալով։ Այն ամենը, ինչ ծախսվել է ինձ վրա, ըստ արդարության պետք է նրա վրա ծախսվեր։ Ինձ վրա ծախսված այս հսկայական գումարներն ըստ էության իմը չեն։ Դա միայն բախտի կույր սխալմունք էր․ դրանք հասնում էին Պ.-ի որդուն։ Նրա վրա պետք է գործադրվեին և ոչ թե իմ՝ թեթևամիտ ու մոռացկոտ Պ․֊ի ֆանտաստիկ քմահաճույքի արգասիքի վրա։ Եթե ես լիովին ազնիվ, քաղաքավարի, արդարացի լինեի, ապա պետք է որ նրա որդուն տայի իմ ամբողջ ժառանգության կեսը, բայց քանի որ ես ամենից առաջ հաշվենկատ մարդ եմ և շատ լավ եմ հասկանում, որ դա իրավաբանական գործ չէ, ապա իմ միլիոնների կեսը չեմ տա։ Բայց առնվազն արդեն շատ ստոր ու անամոթ (շառավիղը մոռացել է, որ նաև անշրջահայաց) բան կլինի իմ կողմից, եթե ես հիմա չվերադարձնեմ նրա որդուն այն տասնյակ հազարները, որոնք Պ.֊ն ծախսել է իմ ապշության վրա։ Այս է միայն խիղճն ու արդարությունը։ Որովհետև ի՞նչ կլիներ իմ վիճակը, եթե Պ․-ն ինձ չվերցներ դաստիարակության, իսկ իմ փոխարեն հոգ տաներ իր որդու մասին» ։

Բայց ոչ, պարոնայք, մեր շառավիղները այդպես չեն դատում։ Ինչպես էլ նրան ներկայացնում էր երիտասարդի փաստաբանը, որը հանձն էր առել հոգ տանել նրա շահերի մասին, լոկ բարեկամական զգացմունքից և գրեթե հակառակ նրա կամքի, գրեթե բռնի, ինչպես էլ շառավիղի առաջ դնում էր պատվի, ազնվության, արդարության և նույնիսկ հասարակ հաշվենկատության պարտականությունները, շվեյցարացի սանը անհողդողդ մնաց, և ի՞նչ։ Այդ բոլորը դեռ ոչինչ, բայց ահա թե իրոք արդեն ինչն է աններելի և ոչ մի հետաքրքիր հիվանդությամբ ներել չի կարելի․ իր պրոֆեսորի շտիբլետները ոտներից հազիվ հանած այդ միլիոնատերը, չկարողացավ նույնիսկ այն էլ հասկանալ, որ ոչ թե ողորմություն, ոչ էլ օգնություն է խնդրում նրանից իրեն դասերով սպանող երիտասարդի ազնիվ բնավորությունը, այլ իր իրավունքն ու իրեն հասանելիքը, թեկուզև ոչ իրավաբանական, և նույնիսկ չի խնդրում, այլ նրա փոխարեն միայն ընկերներն են միջնորդում։ Վսեմաշուք տեսքով և իր միլիոններով մարդկանց անպատիժ ճզմելու հնարավորությունից արբեցած, մեր շառավիղը հանում է մի հիսունռուբլիանոց թղթադրամ և իբրև անբարտավան ողորմածություն ուղարկում է ազնիվ երիտասարդին։ Դուք չե՞ք հավատում, պարոնայք։ Դուք զայրացած եք, դուր վիրավորված եք, դուք վրդովմունքի ճիչ եք արձակում. և սակայն նա արել է այդ։ Հասկանալի է, դրամն անմիջապես վերադարձվել է նրան, այսպես ասած, ետ է շպրտվել նրա երեսին։ Ինչո՞վ է մնում լուծել այդ գործը։ Գործը իրավաբանական չէ, մնում է լոկ միայն հրապարակայնությունը։ Մենք հանրությանն ենք հանձնում այս անեկդոտը, երաշխավորելով նրա հավաստիությանը։ Ասում են, մեր մի ամենահռչակավոր երգիծաբան այդ առթիվ մի հիասքանչ էպիգրամ է թռցրել բերանից, որն արժանի է տեղ գրավելու մեր բարքերի ոչ միայն նահանգական, այլև մայրաքաղաքային ակնարկներում.

Երբ Կոլյան վերջացրեց, թերթը հապճեպ տվեց իշխանին և, առանց մի խոսք ասելու, նետվեց մի անկյուն, կիպ խցկվեց այնտեղ և դեմքը ծածկեց ձեռներով։ Նա անասելի ամաչում էր, և նրա մանկական, կեղտին դեռ չվարժված դյուրազգացությունը վրդովված էր նույնիսկ չափից ավելի։ Նրան թվում էր, թե կատարվել է մի արտասովոր, ամեն ինչ միանգամից կործանող բան, և որ ով գիտի հենց ինքն է դրա պատճառը, հենց թեկուզ միայն նրանով, որ բարձրաձայն կարդաց դա։

Բայը, թվում է, բոլորն էլ դրա նման մի բան էին զգում։

Օրիորդները շատ անհարմար էին զգում և ամաչում էին։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան իր մեջ զսպում էր արտակարգ զայրույթը և գուցե նույնպես դառնորեն զղջում էր, որ խառնվեց այդ գործին. հիմա նա լռել էր։ Իշխանի հետ տեղի էր ունենում այն, ինչ հաճախ նման դեպքերում լինում է չափազանց ամոթխած մարդկանց, նա այն աստիճան ամաչեց ուրիշի արարքից, այնպիսի ամոթ զգաց իր հյուրերի փոխարեն, որ առաջին ակնթարթին նույնիսկ վախենում էր նրանց նայել։ Պտիցինը, Վարյան, Գանյան, նույնիսկ Լեբեդևը, բոլորը կարծես թե մի քիչ շփոթված տեսք ունեին։ Ամենատարօրինակն այն էր, որ Իպոլիտն ու «Պավլիշչևի որդին» էլ կարծես թե մի բանից զարմացած էին. Լեբեդևի քրոջորդին, ըստ երևույթին, նույնպես դժգոհ հր։ Միայն բռնցքամարտիկն էր նստած բոլորովին հանգիստ, բեղերը ոլորելով, ծանրակշիռ տեսքով և աչքերը փոքր֊ինչ խոնարհած, բայց ոչ թե ամաչելուց, այլ ընդհակառակը, կարծես թե ազնիվ համեստությունից և չափազանց ակնհայտ ցնծությունից։ Ամեն ինչից երևում էր, որ հոդվածը նրան շատ է դուր գալիս։

— Սատանան գիտի, թե սա ինչ բան է, ― կիսաձայն փնթփնթաց Իվան Ֆյոդորովիչը, — կարծես հիսուն լակեյ են միասին հավաքվել շարադրելու և շարադրել են։

— Բայց թու֊ո՜ւյլ տվեք հարցնել, ողորմած, տեր, թե ինչպե՞ս կարող եք վիրավորել նման ենթադրություններով, — հայտարարեց ու հուզմունքից սարսռաց Իպոլիտը։

— Դա, դա, դա ազնիվ մարդու համար․․․ ինքներդ համաձայնեցեք, գեներալ, եթե ազնիվ մարդ է, դա արդեն վիրավորական է, — փնթփնթաց բռնցքամարտիկը, նույնպես հանկարծ չգիտես ինչից հուզվելով, բեղերը ոլորելով և ուսերն ու իրանը թափահարելով։

— Նախ՝ ես ձեզ համար «ողորմած տեր» չեմ, իսկ երկրորդ՝ ես մտադիր չեմ ձեզ ոչ մի բացատրություն տալու, — կոպիտ պատասխանեց սարսափելի տաքացած Իվան Ֆյոդորովիչը, տեղից վեր կացավ և, առանց մի խոսք ասելու, հեռացավ դեպի պատշգամբի ելքը և կանգնեց սանդուղքի վերին աստիճանին, մեջքը դեպի հասարակությունը, խստագույն զայրույթով լցված դեպի Լիզավետա Պրոկոֆևնան, որը նույնիսկ հիմա էլ չէր մտածում տեղից շարժվել։

— Պարոնայք, պարոնայք, վերջապես թույլ տվեք, պարոնայք, խոսել, — անձկությամբ ու հուզված բացականչում էր իշխանը, — և բարի եղեք, այնպես խոսենք, որ միմյանց հասկանանք։ Ես ոչինչ չունեմ, պարոնայք, հոդվածի առթիվ, թող այդպես լինի՝ միայն թե չէ՞ որ դա, պարոնայք, ամբողջը ճիշտ չէ, ինչ որ տպված է հոդվածում, ես նրա համար եմ ասում, որ դուք ինքներդ էլ գիտեք դա. նույնիսկ ամոթ է։ Այնպես որ ես ուղղակի զարմանում եմ, եթե դա ձեզնից մեկնումեկն է գրել։

— Մինչև այս րոպեն ես ոչինչ չգիտեի այդ հոդվածի մասին, — հայտարարեց Իպոլիտը, — ես հավանություն չեմ տալիս այդ հոդվածին։

— Ես թեև գիտեի, որ դա գրված է, բայց... ես էլ խորհուրդ չէի տա տպագրել, որովհետև վաղաժամ է, — ավելացրեց Լեբեդևի քրոջորդին։

— Ես գիտեի, բայց ես իրավունք ունեմ... ես...— մրթմրթաց «Պավլիշչևի որդին» ։

— Ինչպե՜ս։ Դուք ինքնե՞րդ եք հորինել այդ բոլորը, — հարցրեց իշխանը, հետաքրքրությամբ նայելով Բուրդովսկուն, — չի՜ կարող պատահել։

— Սակայն կարելի է և չընդունել այդպիսի հարցեր տալու ձեր իրավունքը, ― մեջ ընկավ Լեբեդևի քրոջորդին։

— Չէ՞ որ ես միայն զարմանքս հայտնեցի, որ պարոն Բուրդովսկուն հաջողվել է... բայց․․․ ես ուզում եմ ասել, եթե դուք արդեն հրապարակել եք այդ գործը, ապա ինչո՞ւ այնպես վիրավորվեցիք քիչ առաջ, երբ ես բարեկամներիս ներկայությամբ նույն գործի մասին սկսեցի խոսել։

— Վերջապե՜ս, — զայրագին փնթփնթաց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Եվ նույնիսկ, իշխան, դուք բարեհաճեցիք մոռանալ, — աթոռների միջով հանկարծ սողոսկեց անհամբեր Լեբեդևը, համարյա տենդով բռնված, — բարեհաճեցիք մոռանալ, որ միայն ձեր բարի կամքը և ձեր սրտի անօրինակ բարությունն էր՝ նրանց ընդունել և ունկնդրել, և որ նրանք ոչ մի իրավունք չունեն այդպես պահանջելու, առավել ևս, որ դուք այդ գործը արդեն հանձնարարել եք Գավրիլա Արդալիոնովիչին և այդ էլ ձեր անչափ բարությունից եք այդպես վարվել, իսկ որ հիմա, ամենապայծառափայլ իշխան, մնալով ձեր ընտրյալ բարեկամների մեջ, դուք չեք կարող այդպիսի ընկերակցությունը զոհաբերել այս պարոնների համար, և կարող էիք այս բոլոր պարոններին, այսպես ասած, այս իսկ րոպեիս ճամփու դնել սանդուղքից, այնպես որ ես, իբրև տանտեր, նույնիսկ մեծ բավականությամբ...

― Միանդամայն իրավացի է, — հանկարծ սենյակի խորքից որոտաց գեներալ Իվոլգինը։

— Բավական է, Լեբեդև, բավական է, բավական․․․― սկսեց իշխանը, բայց զայրույթի մի ամբողջ պայթյուն խլացրեց նրա խոսքերը։

— Ոչ, ներեցեք, իշխան, ներեցեք, հիմա արդեն այդքանը բավական չէ՜, — համարյա բոլորի ձայնը խլացրեց Լեբեդևի քրոջորդին, — հիմա պետք է գործը պարզ ու հաստատուն դնել, որովհետև, ըստ երևույթին, դա չեն հասկանում։ Այստեղ իրավաբանական պատրվակագործները խառնվեցին և այդ պատրվակների հիման վրա մեզ սպառնում են դուրս հրել սանդուղքից։ Բայց մի՞թե, իշխան, դուք մեզ արդեն այն աստիճան հիմարների տեղ եք դնում, որ մենք ինքներս էլ չենք հասկանում, թե մեր գործը որ աստիճան ոչ իրավաբանական է, և որ եթե իրավաբանորեն քննարկելու լինենք, մենք օրենքով ձեզանից մի ռուբլի անգամ իրավունք չունենք պահանջելու։ Բայց մենք հենց հասկանում ենք, որ եթե այստեղ չկա իրավաբանական իրավունք, բայց դրա փոխարեն կա մարդկային, բնական իրավունք. առողջ բանականության իրավունք և խղճի ձայն, և թող որ մեր այդ իրավունքը գրանցված չլինի մարդկային ոչ մի նեխված կոդեքսի մեջ, բայց վսեմ ու ազնիվ մարդը, այսինքն՝ նույնն է թե ողջախոհ մարդը, պարտավոր է վսեմ ու ազնիվ մարդ մնալ նույնիսկ և այն կետերում, որոնք գրանցված չեն կոդեքսներում։ Դրա համար էլ մենք մտանք այստեղ, առանց վախենալու, որ մեզ սանդուղքից ցած կնետեն (ինչպես դուք հիմա սպառնացիք) միմիայն նրա համար, որ մենք ոչ թե խնդում, այլ պահանջում ենք, և նրա համար, որ այսքան ուշ ժամին այցելության գալը անվայելուչ է (թեև մենք եկել էինք ոչ ուշ ժամի, և հենց դուք մեզ հարկադրեցիք սպասել ծառայանոցում), հենց դրա համար էլ, ասում եմ, եկանք, առանց որևէ բանից վախենալու, որ հանձին ձեր ենթադրում էինք գտնել հենց ողջախոհ մարդու, այսինքն՝ պատվով ու խղճով մարդու։ Այո, այդ ճիշտ է, մենք մտանք ոչ թե խոնարհ, ոչ որպես ձեր պնակալեզներ ու շողոքորթներ, այլ գլուխներս բարձրացրած, ինչպես ազատ մարդիկ, և բնավ ոչ խնդրանքով, այլ ազատ ու հպարտ պահանջով (լսո՞ւմ եք, ոչ թե խնդրանքով, այլ պահանջով, դա ձեր ականջին օղ արեք) ։ Մենք արժանապատվությամբ և ուղղակի ձեր առաջ հարց ենք դնում. արդյոք Բուրդովսկու գործում դուք ձեզ իրավացի՞, թե անիրավացի եք համարում։ Ընդունո՞ւմ եք, որ դուք Պավլիշչևի կողմից բարերարված, գուցե և փրկված եք մահից։ Եթե ընդունում եք (որը ակներև է), ապա մաադի՞ր եք արդյոք, կամ խղճի մտոք արդյոք արդարացի չե՞ք համարում, ձեր հերթին, միլիոններ ստանալով, հատուցել Պավլիշչևի կարիքավոր որդուն, թեկուզև նա Բուրդովսկու ազգանունը կրելիս լիներ։ Այո՞, թե ոչ։ Եթե այո, այսինքն, այլ խոսքերով, եթե ձեր մեջ կա այն, որը ձեր լեզվով դուք անվանում եք ազնվություն և խիղճ և որը մենք ավելի ճշգրիտ նշում ենք ողջախոհություն անվամբ, ապա բավարարեցեք մեզ, և գործը կվերջանա։ Բավարարեցեք առանց խնդրանքների և առանց շնորհակալությունների մեր կողմից, այդ բաները մի սպասեք մեզանից, որովհետև դա անում եք ոչ թե մեզ, այլ արդարության համար։ Իսկ եթե չեք ուզենա մեզ բավարարել, այսինքն՝ կպատասխանեք՝ ոչ, ապա մենք հիմա գնում ենք և գործը կարճվում է. իսկ ձեր երեսին ասում ենք, ձեր բոլոր վկաների ներկայությամբ, որ դուք կոպիտ խելքի և ստոր զարգացման տեր մարդ եք, որ այսուհետև պատվով ու խղճով մարդ կոչվել դուք չեք համարձակվի և իրավունք չունեք, որ այդ իրավունքը դուք չափազանց էժան եք ուզում գնել։ Ես վերջացրի։ Ես հարցը դրեցի։ Հիմա վռնդեցեք մեզ սանդուղքից, եթե համարձակվում եք։ Դուք կարող եք այդ անել, դուք ուժ ունեք։ Բայց հիշեցեք, որ մենք, համենայն պեպս, պահանջում ենք, ոչ թե խնդրում։ Պահանջո՛ւմ ենք, ոչ թե խնդրում...

Լեբեդևի քրոջորդին սաստիկ տաքացած, կանգ առավ։

— Պահանջում ենք, պահանջում ենք, պահանջս՛ւմ, և ոչ թե խնդրում...— սկսեց թոթովել Բուրդովսկին և խեցգետնի պես կարմրեց։

Լեբեդևի քրոջորդու խոսքերին հետևեց որոշ ընդհանուր շարժում և նույնիսկ քրթմնջյուն բարձրացավ, թեև ամբողջ հասարակության մեջ բոլորը նկատելիորեն խուսափում էին գործին խառնվելուց, բացի Լեբեդևից, որը կարծես տենդի մեջ էր։ (Տարօրինակ բան. Լեբեդևը, որ ակնհայտորեն իշխանի կողմն էր կանգնած, հիմա կարծես թե իր քրոջորդու ճառից հետո ընտանեկան հպարտության որոշ բավականություն էր զգում, համենայն դեպս գոհունակության մի առանձնահատուկ տեսքով նայեց բոլոր հավաքվածներին) ։

— Իմ կարծիքով, — սկսեց իշխանը բավական կամաց, ― իմ կարծիքով, դուք, պարոն Դոկտորենկո, այն ամենի մեջ, ինչ որ հիմա ասացիք, ինչ-որ չավավ լիովին իրավացի եք, նույնիսկ համաձայն եմ, որ շատ ավելի մեծ չափով, և ես ձեզ հետ լիովին համաձայն կլինեի, եթե ձեր խոսքերում ինչ֊որ բան բաց թողած չլինեիք։ Թե այստեղ հատկապես ինչը բաց թողիք՝ ես ուժ չունեմ և ի վիճակի չեմ ճշգրիտ արտահայտել ձեզ, բայց ձեր խոսքերի լիակատար արդարության համար, իհարկե, մի բան պակասում է։ Բայց ավելի լավ է դառնանք գործին, պարոնայք, ասացեք, ինչո՞ւ տպագրեցիք այդ հոդվածը։ Չէ՞ որ այդտեղ ամեն մի բառը զրպարտություն է, այնպես որ, դուք, պարոնայք, իմ կարծիքով ստորություն եք արել։

— Ներեցե՜ք...

— Ողորմած տե՛ր...

— Դա... դա... դա․․․― միանգամից լսվեց հուզված հյուրերի կողմից։

― Հոդվածի մասին, — ճղճղան ձայնով վրա բերեց Իպոլիտը, — այդ հոդվածի մասին ես արդեն ձեզ ասացի, որ ես և մյուսները հավանություն չենք տալիս դրան։ Դա գրել է ահա սա, — նա ցույց տվեց իր կողքին նստած բռնցքամարտիկին, — գրել է անվայելուչ, համաձայն եմ, գրել է անգրագետ և այնպիսի ոճով, որով գրում են նույնպիսի, ինչպես նա է, պաշտոնաթողները։ Նա հիմար է և, բացի այդ, արհեստագործ, համաձայն եմ, ես դա ամեն օր նրա երեսին եմ ասում, բայց և այնպես կիսով չափ նա իրավացի էր. հրապարակայնությունը յուրաքանչյուրի, նշանակում է նաև Բուրդովսկու, օրինական իրավունքն է։ Իսկ իր անհեթեթությունների համար թող ինքը պատասխանի։ Ինչ վերաբերում է այն բանին, որ ես քիչ առաջ բոլորի անունից բողոքեցի ձեր բարեկամների ներկայության առթիվ, ապա հարկ եմ համարում, ողորմած տյարք, բացատրելու ձեզ, որ բողոքում էի լոկ նրա համար, որ հայտարարեի մեր իրավունքը, բայց որ ըստ էության մենք նույնիսկ ուզում ենք, որ վկաներ լինեն, և քիչ առաջ, դեռ այստեղ չմտած, բոլոր չորսս էլ դրանում համաձայնության եկանք։ Ովքեր էլ լինեն ձեր վկաները, թեկուզև ձեր բարեկամները, բայց քանի որ նրանք չեն կարող չհամաձայնել Բուրդովսկու իրավունքին (որովհետև, ըստ երևույթին, դա մաթեմատիկական է), ապա ավելի լավ է, որ դրանք ձեր բարեկամներն են. ճշմարտությունն ավելի ակնհայտ կներկայանա։

— Այդ ճիշտ է, մենք այդպես համաձայնության եկանք, — հաստատեց Լեբեդևի քրոջորդին։

— Ուրեմն ի՞նչ պատճառով քիչ առաջ հենց առաջին խոսքերից այդպիսի աղմուկ-աղաղակ բարձրացավ, եթե դուք այդպես էիք ուզում, — զարմացավ իշխանը։

— Իսկ ինչ վերաբերում է հոդվածին, իշխան, — մեջ մտավ բռնցքամարտիկը, որ սաստիկ ուզում էր իր խոսքն ասած լինել և հաճելիորեն աշխուժացել էր (կարելի էր կասկածել, որ նրա վրա նկատելիորեն և ուժեղ ազդում էր կանանց ներկայությունը), — ինչ վերաբերում է հոդվածին, ապա խոստովանում եմ, որ հեղինակը իրոք ես եմ, թեև իմ հիվանդոտ բարեկամը, որին ես սովոր եմ ներել նրա թուլացած լինելու պատճառով, հիմա քննադատեց այն։ Բայց հորինել եմ ես և անկեղծ բարեկամիս ամսագրում տպագրել եմ որպես թղթակցություն։ Միայն բանաստեղծություններն իրոք իմը չեն և իրոք պատկանում են հայտնի երգիծաբանի գրչին։ Բուրդովսկու մոտ ես միայն կարդացի, այն էլ ոչ ամբողջը, և անմիջապես նրանից համաձայնություն ստացա տպագրելու, բայց համաձայնեցեք, որ ես կարող էի տպագրել նաև առանց համաձայնության։ Հրապարակայնությունը համընդհանուր, վսեմ և բարերար իրավունք է։ Հուսով եմ, որ դուք ինքներդ, իշխան, այնքան առաջադեմ եք, որ չեք ժխտի այդ․․․

— Ոչինչ չեմ ժխտի, բայց համաձայնեցեք, որ ձեր հոդվածում. ..

— Սո՞ւր է, ուզում եք ասել։ Բայց չէ՞ որ այստեղ, այսպես ասած, օգուտ է հասարակությանը, ինքներդ համաձայնեցեք, և, վերջապես, մի՞թե հնարավոր է բաց թողնել այսպիսի գրգռիչ դեպք։ Ավելի վատ մեղավորների համար, բայց հասարակության օգուտն ամենից առաջ։ Ինչ վերաբերում է որոշ անճշտություններին, այսպես ասած հիպերբոլաներին, ապա համաձայնեցեք, և նրան, որ ամենից առաջ կարևոր է նախաձեռնությունը, ամենից առաջ նպատակն ու մտադրությունը, կարևոր է բարերար օրինակը, իսկ հետո արդեն քննարկենք մասնավոր դեպքերը, և, վերջապես, այստեղ ոճ կա, այստեղ, այսպես ասած, երգիծաբանական խնդիր կա, և, վերջապես, բոլորն այդպես են գրում, ինքներդ համաձայնեցեք։ Հա֊հա՜։

— Բոլորովի՜ն կեղծ ճանապարհ։ Հավատացնում եմ ձեզ, պարոնայք, ― գոչեց իշխանը, ― դուք հոդվածը գրել եք այն ենթադրությամբ, որ ես ոչ մի դեպքում չեմ համաձայնի բավարարել պարոն Բուրդովսկուն, և նշանակում է, որպեսզի դրա համար ինձ վախեցնեք և որևէ բանով վրեժ լուծեք։ Բայց ի՞նչ գիտեիք, գուցե ես որոշել էի բավարարել Բուրդովսկուն։ Ես ձեզ ուղղակի, բոլորի ներկայությամբ հիմա հայտարարում եմ, որ կբավարարեմ...

— Ահա, վերջապես խելացի և ազնիվ մարդու խելացի և ազնիվ խոսք, — ազդարարեց բռնցքամարտիկը։

— Տե՜ր աստված, — դուրս թռավ Լիզավետա Պրոկոֆևնայի բերանից։

— Սա անտանելի՛ է, — մրթմրթաց գեներալը։

— Դե թույլ տվեք, պարոնայք, թույլ տվեք, որ շարադրեմ գործը, — աղերսում էր իշխանը, — մոտ հինգ շաբաթ առաջ եկավ ձեր լիազորն ու հավատարմատարը, պարոն Բուրդովսկի, Չեբարովը։ Դուք նրան շատ գովեստով եք նկարագրել ձեր հոդվածում, պարոն Կելլեր, — դարձավ իշխանը բռնցքամարտիկին, հանկարծ ծիծաղելով, — բայց նա ինձ բոլորովին դուր չեկավ։ Ես սկզբից ևեթ հասկացա, որ ամբողջ բանը հենց այդ Չեբարովն է, որ կարող է պատահել, հենց նա է ձեզ սովորեցրել, պարոն Բուրդովսկի, օգտվելով ձեր միամտությունից, սկսել այս ամենը, եթե անկեղծ ասելու լինենք։

— Դա, իրավունք չունեք․․․ ես... միամիտ չեմ... դա...— հուզված թոթովեց Բուրդովսկին։

— Դուք ոչ մի իրավունք չունեք այդպիսի ենթադրություններ անելու, — խրատական եղանակով պաշտպան կանգնեց Լեբեդևի քրոջորդին։

— Դա վերին աստիճանի վիրավորական է, — ճղճղաց Իպոլիտը, — վիրավորական, սխալ և գործին չվերաբերվող ենթադրություն է։

— Ներեցեք, պարոնայք, ներեցեք, — շտապ մեղա եկավ իշխանը, — խնդրում եմ, ներեցեք, այդ նրա համար էր, որ մտածեցի, ավելի լավ չի՞ լինի, որ բոլորովին անկեղծ լինենք միմյանց հետ. բայց ձեր կամքն է, ինչպես կուզեք։ Ես Չեբարովին ասացի, քանի որ Պետերբուրգում չեմ, ապա անմիջապես լիազորում եմ բարեկամիս, որ այդ գործը վարի, իսկ ձեզ, պարոն Բուրդովսկի, այդ մասին կծանուցեմ։ Ես ձեզ ուղղակի կասեմ, պարոնայք, որ այդ գործը ինձ թվաց ամենախարդախ գործ, հենց այն պատճառով, որ այդտեղ Չեբարովն էր խառնված... Օխ, մի վիրավորվեք, պարոնայք։ Ի սեր աստծո, մի վիրավորվեք, — վախեցած գոչեց իշխանը, նորից տեսնելով Բուրդովսկու վիրավորված վրդովմունքի, նրա ընկերների հուզմունքի ու բողոքի դրսևորումը, — դա չի կարող անձնապես ձեզ վերաբերվել, եթե ես ասում եմ, որ այդ գործը համարում էի խաբեբայական։ Չէ՞ որ ես այն ժամանակ ձեզնից ոչ մեկին անձնապես չէի ճանաչում և ձեր ազգանուններն էլ չգիտեի. ես միայն Չեբարովով էի դատում. ես ասում եմ ընդհանրապես, որովհետև... եթե միայն իմանայիք, ինչպե՜ս սարսափելի խաբել են ինձ այն պահից, երբ Ժառանդություն եմ ստացել։

— Իշխան, դուք շատ միամիտ եք, — ծաղրաբար նկատեց Լեբեդևի քրոջորդին։

— Եվ ընդսմին իշխան եք և միլիոնատեր։ Ձեր, գուցե և, իրոք բարի ու պարզունակ սրտով, դուք, համենայն դեպս, իհարկե, չեք կարող ազատվել ընդհանուր օրենքից, — ազդարարեց Իպոլիտը։

— Կարող է պատահել, շատ կարող է պատահել, պարոնայք, — շտապում էր իշխանը, — թեև ես չեմ հասկանում, թե ինչ ընդհանուր օրենքի մասին եք խոսում դուք. բայց ես շարունակում եմ, միայն թե դուք զուր տեղը մի վիրավորվեք. երդվում եմ, ձեզ վիրավորելու նվազագույն իսկ ցանկություն չունեմ։ Եվ իսկապես, սա ի՞նչ բան է, պարոնայք. ոչ մի խոսք չի կարելի անկեղծ ասել, իսկույն վիրավորվում եք։ Բայց նախ և առաջ ինձ սաստիկ զարմացրեց, որ գոյություն ունի «Պավլիշչևի որդի», և գոյություն ունի այդպիսի սարսափելի վիճակում, ինչպես ինձ բացատրեց Չեբարովը։ Պավլիշչևը իմ բարերարն է և իմ հոր բարեկամը։ (Ախ, ինչո՞ւ եք այդպես սուտ գրել ձեր հոդվածում իմ հոր մասին, պարոն Կելլեր։ Վաշտի գումարների ոչ մի վատնում և ստորադրյալների նկատմամբ ոչ մի վիրավորանք չի եղել, — դրանում ես հաստատ համոզված եմ, և ինչպե՞ս ձեր ձեռքը բարձրացավ այդպիսի զրպարտություն գրելու) ։ Իսկ այն, ինչ գրել եք Պավլիշչևի մասին, արդեն բոլորովին անտանելի է։ Դուք այդ ազնվագույն մարդուն անվանում եք հեշտասեր ու թեթևսոլիկ այնպես համարձակ, այնպես հաստատ, կարծես թե իսկապես ճշմարտությունն եք ասում, մինչդեռ նա ամենաողջախոհ մարդն էր, ինչպիսիք եղել են աշխարհում։ Նա նույնիսկ հրաշալի գիտնական էր, նա գիտության մեջ շատ հարգարժան մարդկանց թղթակիցն էր և շատ փող էր ծախսել գիտությանն ի նպաստ։ Ինչ վերաբերում է նրա սրտին, նրա բարի գործերին, օ, իհարկե, դուք արդարացի եք գրել, որ ես այն ժամանակ համարյա ապուշ էի և ոչինչ չէի կարող հասկանալ (թեև ռուսերեն համենայն դեպս խոսում էի և կարող էի հասկանալ), բայց չէ՞ որ կարող եմ գնահատել այն ամենը, ինչ որ հիմա հիշում եմ...

— Ներեցեք, — ճղճղում էր Իպոլիտը, — չափից ավելի զգայացունց չի՞ լինի դա։ Մենք երեխա չենք։ Դուք ուզում էիք ուղղակի գործին անցնել, ժամը տասն է լինում, այդ հիշեցեք։

— Խնդրեմ, խնդրեմ, պարոնայք, — անմիջապես համաձայնեց իշխանը, — առաջին անվստահությունից հետո ես մտածեցի, որ կարող եմ և սխալվել, և որ իրոք Պավլիշչևը կարող էր որդի ունենալ։ Բայց ինձ խիստ զարմացրեց, որ այդ որդին այդպես հեշտ, այսինքն՝ ես ուզում եմ ասել այդպես հրապարակայնորեն հայտնում է իր ծննդյան գաղտնիքը և, գլխավորը, խայտառակում է իր մորը։ Որովհետև Չեբարովն արդեն այն ժամանակ էլ ինձ վախեցնում էր հրապարակայնությամբ...

— Ի՜նչ հիմարություն, — բղավեց Լեբեդևի քրոջ որդին։

— Դուք իրավունք չունե՛ք... իրավունք չունե՛ք, — գոչեց Բուրդովսկին։

— Որդին պատասխանատու չէ հոր անառակ քայլի համար, իսկ մայրը մեղավոր չէ, — տաք֊տաք ճղճղաց Իպոլիտը։

— Առավել ևս, թվում է, պետք էր խնայել...— երկչոտ ասաց իշխանը։

— Դուք, իշխան, ոչ միայն միամիտ եք, այլ, դեռ ավելի առաջ եք անցել, — չարությամբ քմծիծաղ տվեց Լեբեդևի քրոջորդին։

— Ի՞նչ իրավունք ունեիք դուք․․․— ամենաանբնական ձևով ճղճղաց Իպոլիտը։

— Ո՛չ մի, ո՛չ մի, — հապճեպ նրա խոսքը կտրեց իշխանը, — դրանում դուք իրավացի եք, խոստովանում եմ, բայց դա ակամայից էր, և ես հենց այն ժամանակ ինքս ինձ ասացի, որ իմ անձնական զգացմունքները գործի վրա չպետք է ազդեն, որովհետև եթե ես ինքս արդեն ինձ պարտավոր եմ ճանաչում բավարարելու պարոն Բուրդովսկու պահանջը, ի սեր դեպի Պավլիշչևն ունեցած իմ զգացմունքների, ապա պետք է բավարարեմ ինչ դեպքում ուզում է լինի, այսինքն՝ պարոն Բուրդովսկուն հարգելիս լինեի, թե չլինեի։ Ես միայն նրա համար սկսեցի դրա մասին, պարոնայք, որ այնուամենայնիվ ինձ անբնական թվաց, որ որդին այդպես հրապարակավ բաց է անում իր մոր գաղտնիքը․․․ Մի խոսքով, ես գլխավորը, հենց այդ պատճառով համոզվեցի, որ Չեբարովը պետք է սրիկայի մեկը լինի և խաբեությամբ ինքն է դրդել պարոն Բուրդովսկուն այդպիսի խարդախության։

— Բայք ախր սա արդեն անտանելի՜ է, — ձայներ հնչեցին նրա հյուրերի միջից, որոնցից մի քանիսը նույնիսկ վեր թռան աթոռներից։

— Պարոնա՛յք։ Ես հենց դրա համար կարծեցի, որ դժբախտ պարոն Բուրդովսկին պետք է որ միամիտ, անօգնական, խարդախներին հեշտ ենթարկվող մարդ լինի, նշանակում է, առավել ևս ես պարտավոր էի օգնել նրան, որպես «Պավլիշչևի որդու», նախ, հակազդելով պարոն Չեբարովին, երկրորդ, իմ անձնվիրությամբ ու բարեկամությամբ, որպեսզի նրան ղեկավարեմ, իսկ երրորդ, նշանակել եմ նրան տալու տասը հազար ռուբլի, այսինքն՝ այն ամենը, ինչքան փող իմ հաշվով Պավլիշչևը կարող էր ծախսած լինել ինձ վրա...

— Ինչպե՜ս։ Միայն տասը հազա՜ր, — բղավեց Իպոլիտը։

— Դե, իշխան, դուք շատ թույլ եք թվաբանությունից կամ թե չափազանց ուժեղ եք, թեև պարզունակ եք ձևանում, ― բացականչեց Լեբեդևի քրոջորդին;

— Ես տասը հազարին համաձայն չեմ, — ասաց Բուրդովսկին։

— Անտիպ, համաձայնիր, — արագ ու պարզորոշ շշուկով հուշեց բռնցքամարտիկը, հետևից կռանալով Իպոլիտի աթոռի վրայով, — համաձայնիր, հետո կտեսնենք։

— Լսեցեք, պարոն Միշկին, — ճղճղում էր Իպոլիտը, — հասկացեք, որ մենք հիմարներ չենք, գռեհիկ հիմարներ չենք, ինչպես, հավանաբար, մեր մասին մտածում են ձեր բոլոր հյուրերն ու այս տիկնայք, որոնք այդպիսի զայրույթով քմծիծաղում են մեզ վրա, և հատկապես այս բարձրաշխարհիկ պարոնը (նա ցույց տվեց Եվգենի Պավլովիչին), որին, հասկանալի է, ճանաչելու պատիվը չունեմ ես, բայց որի մասին կարծեմ, որոշ բաներ իմացել եմ...

— Թույլ տվեք, թույլ տվեք, պարոնայք, դուք դարձյալ չհասկացաք ինձ, ― հուզված դիմեց նրանց իշխանը, ― նախ և առաջ, դուք, պարոն Կելլեր, ձեր հոդվածում չափազանց անստույգ եք նշել իմ կարողությունը. ես բոլորովին էլ միլիոններ չեմ ստացել, իմ ունեցածը, գուցե, միայն մեկ ութերորդը կամ մեկ տասներորդն է այն գումարի, որ դուք ենթադրում եք, թե ունեմ։ Երկրորդ, Շվեյցարիայում ինձ վրա րոլորովին էլ տասնյակ հազարներ չեն ծախսվել։ Շնեյդերը տարեկան ստանում էր վեց հարյուրական ռուբլի, և այն էլ միայն առաջին երեք տարին, իսկ սիրունիկ դաստիարակչուհիների համար Պավչիշչևը երբեք Փարիզ չէր գնում. դա դարձյալ զրպարտություն է։ Իմ կարծիքով ընդամենը տասը հազարից շատ ավելի պակաս է ծախսված ինձ վրա, բայց ես նշանակել եմ տասը հազար, և, ինքներդ համաձայնեցեք, պարտքս հատուցելով, ես ոչ մի կերպ չէի կարող պարոն Բուրդովսկուն ավելին առաջարկել, եթե նույնիսկ նրան սաստիկ սիրելիս լինեի, և չէի կարող հենց միայն նրբանկատության զգացմունքից, որովհետև նրան պարտքս էի հատուցում և ոչ թե ողորմություն էի ուղարկում։ Չգիտեմ, պարոնայք, դուք ինչպե՜ս չեք հասկանում սա։ Բայց ես ուզում էի այդ ամենը հետո հատուցել իմ բարեկամությամբ, իմ գործոն միջամտությամբ դժբախտ պարոն Բուրդովսկու ճակատագրին, որն ըստ երևույթին խաբված է, որովհետև չէ՞ որ չէր կարող նա ինքը առանց խաբված լինելու համաձայնել այնպիսի ստորության, ինչպես, օրինակ, նրա մոր մասին պարոն Կելլերի, հոդվածում այսօրվա հրապարակումը... Դե վերջապես ի՞նչ եք նորից ձեզ կորցնում, պարոնայք։ Չէ՞ որ վերջապես բոլորովին չենք կարողանա հասկանալ միմյանց։ Չէ՞ օր իմ ասածը դուրս եկավ։ Ես հիմա սեփական աչքովս համոզվեցի, որ իմ ենթադրությունն իրավացի էր, — համոզում էր տաքացած իշխանը, ցանկանալով խաղաղեցնել հուզմունքը և չնկատելով, որ միայն ավելացնում է այն։

— Ինչպե՞ս թե։ Ինչո՞ւմ համոզվեցիք, — հարձակվում էին նրա վրա գրեթե կատաղած։

— Ներեցեք, նախ և առաջ ես ինքս կարողացա հրաշալի դիտել պարոն Բուրդովսկուն, չէ՞ որ հիմա ես ինքս տեսնում եմ, թե ինչպիսին է նա․․․ Նա անմեղ մարդ է, որին, սակայն, բոլորը խաբում են։ Անպաշտպան մարդ է... և դրա համար էլ ես պետք է նրան խնայեմ, իսկ երկրորդ, Գավրիլա Արդալիոնովիչը, որին հանձնարարված է եղել գործը և որից ես վաղուց տեղեկություն չէի ստանում, որովհետև ճանապարհին էի գտնվում և հետո Պետերբուրգում երեք օր հիվանդ էի. հանկարծ հիմա, ընդամենը մի ժամ առաջ, մեր առաջին հանդիպման ժամանակ, ինձ հայտնում է, որ Չեբարովի բոլոր մտադրությունները նա հասկացել է, ապացույցներ ունի, և որ Չեբարովը հենց այն է, ինչ որ ես ենթադրում էի։ Չէ՞ որ ես գիտեմ, պարոնայք, որ ինձ շատերը ապուշ են համարում, և Չեբարովը, ըստ իմ այն համբավի, որ հեշտությամբ եմ փողերը տալիս, մտածում էր ինձ շատ հեշտությամբ խաբել, և հենց հույսը դնելով դեպի Պավլիշչևն ունեցած իմ զգացմունքների վրա։ Բայց գլխավորն այն է, դե լսեցեք ախր, պարոնայք, լսեցեք մինչև վերջ, գլխավորն այն է, որ հիմա հանկարծ պարզվում է, որ պարոն Բուրդովսկին ամենևին էլ Պավչիշչևի որդին չէ։ Հիմա դա ինձ հայտնեց Գավրիլա Արդալիոնովիչը, և հավատացնում է, որ հաստատ ապացույցներ ունի։ Դե, ինչպե՞ս կթվա սա ձեզ, չէ՞ որ անհնար է հավատալը այն ամենից հետո, ինչ որ արդեն արել եք։ Եվ լսեցեք. հաստա՛տ ապացույցներ։ Ես դեռ չեմ հավատում, ինքս չեմ հավատում, հավատացնում եմ ձեզ. ես դեռ կասկածում եմ, որովհետև Գավրիլա Արդալիոնովիչը դեռ չի հասցրել բոլոր մանրամասնությունները հայտնել ինձ, բայց որ Չեբարովը սրիկա է, ապա դրանում հիմա արդեն կասկած չկա։ Նա և դժբախտ պարոն Բուրդովսկուն, և ձեզ բոլորիդ, պարոնայք, որոնք ազնվաբար եկել եք սատարելու ձեր բարեկամին (քանի որ նա ըստ երևույթին դրա կարիքն ունի, չէ՞ որ ես հասկանում եմ դա), նա ձեզ բոլորիդ խաբել է և ձեզ բոլորիդ խճճել մի խաբեբայական դեպքի մեջ, որովհետև ըստ էության չէ՞ որ սա խաբեբայություն է, սրիկայություն։

— Ինչպե՞ս թե խաբեբայություն է... ինչպե՞ս թե «Պավլիշչևի որդին» չէ․․․ ինչպե՞ս կարելի է դա․․․— հնչեցին բացականչություններ։ Բուրդովսկու ամբողջ խումբը աներևակայելի իրարանցման մեջ էր։

— Դե, հասկանալի է, որ խաբեբայություն է։ Չէ՞ որ եթե հիմա դուրս գա, որ պարոն Բուրդովսկին «Պավլիշչևի որդին» չէ, չէ՞ որ այդ դեպքում պարոն Բուրդովսկու պահանջը ուղղակի խաբեբայության է դուրս գալիս (այսինքն, հասկանալի է, եթե նա ճշմարտությունն իմանար), բայց բանն էլ հենց այն է, որ նրան խաբել են, դրա համար էլ ես պնդում եմ, որպեսզի նրան արդարացնեմ. դրա համար էլ ասում եմ, որ նա արժանի է խղճահարության, իր միամտության պատձառով, և չի կարող առանց օգնության լինել, այլապես չէ՞ որ նա էլ այդ գործով խաբեբա դուրս կգա։ Բայց ախր ես ինքս արդեն համոզված եմ, որ նա ոչինչ չի հասկանում։ Ես ինքս էլ մինչև Շվեյցարիա գնալս այդ վիճակում էի, նույնպես թոթովում էի անկապ խոսքեր, ուզում ես արտահայտվել ու չես կարող... Ես դա հասկանում եմ. ես կարող եմ շատ կարեկցել, որովհետև ես ինքս էլ գրեթե այդպիսին եմ, ինձ թույլատրելի է խոսել։ Եվ, վերջապես, այնուհանդերձ, չնայած հիմա արդեն «Պավլիշչևի որդի» չկա, և որ այդ բոլորը խաբեություն է դուրս գալիս, ես չեմ փոխում որոշումս և պատրաստ եմ վերադարձնել տասը հազարը, ի հիշատակ Պավլիշչևի։ Չէ՞ որ մինչև պարոն Բուրդովսկին ես ուզում էի այդ տասը հազարը ի հիշատակ Պավլիշչևի գործադրել դպրոցի վրա, բայց չէ՞ որ հիմա դա միևնույնը կլինի, դպրոցի վրա, թե պարոն Բուրդովսկու, որովհետև եթե պարոն Բուրդովսկին «Պավլիշչևի որդին» չէ, ապա համարյա թե ոնց որ «Պավլիշչևի որդին» լինի․ որովհետև չէ՞ որ նրան էլ այդպես չարամտորեն խաբել են. նա ինքն անկեղծորեն իրեն համարում էր Պավլիշչևի որդին։ Ուրեմն, պարոնայք, լսեցեք Գավրիլա Արդալիոնովիչին, վերջացնենք սա, մի բարկացեք, մի հուզվեք, նստեցեք։ Գավրիլա Արդալիոնովիչը հիմա մեզ կբացատրի այդ ամենը, և ես, խոստովանում եմ, ինքս էլ շատ եմ ուզում իմանալ բոլոր մանրամասնությունները։ Նա ասում է, որ նույնիսկ գնացել է Պսկով ձեր մայրիկի մոտ, պարոն Բուրդովսկի, որը բոլորովին էլ չի մեռել, ինչպես ձեզ հարկադրել են գրել հոդվածում... Նստեցեք, պարոնայք, նստեցեք։

Իշխանը նստեց և կարողացավ նորից նստեցնել պարոն Բուրդովսկու՝ տեղներիը վեր թռած խմբին։ Վերջին տասը կամ քսան րոպեն նա խոսում էր տաքացած, բարձրաձայն, անհամբեր արագախոսությամբ, հափշտակված, ջանալով բոլորին հաղթել իր խոսելով, բոլորի ձայնը կտրել, և իհարկե, հետո նա արդեն դառնորեն զղջում էր հիմա իր բերանից դուրս թռած որոշ բառերի և ենթադրությունների համար։ Եթե նրան չգրգռեին և համարյա համբերությունից չհանեին, նա իրեն թույլ չէր տա այդպես մերկ և այդպես հապճեպ բարձրաձայն արտահայտել իր որոշ կռահումներն ու ավելորդ անկեղծությունները։ Բայց հենց որ նա տեղը նստեց, մի այրող զղջում ցավ պատճառելու աստիճան խոցեց նրա սիրտը։ Բացի նրանից, որ նա «վիրավորել» էր Բուրդովսկուն, այդպես հրապարակով ենթադրելով նրա մեջ նույն հիվանդությունը, որից ինքը բուժվում էր Շվեյցարիայում, բացի դրանից, տասը հազարի առաջարկը, դպրոցի փոխարեն, նրա կարծիքով, արված էր կոպիտ և անզգույշ, ինչպես ողորմություն, և հատկապես նրանով, որ արված էր մարդկանց ներկայությամբ, բարձրաձայն։ «Պետք էր սպասել և առաջարկել վաղը առանձին, իսկ հիմա արդեն գործն ուղղել չի լինի։ Այո, ես ապուշ եմ, իսկական ապուշ», ― որոշեց նա իր մեջ ամոթի և անսահման վշտի նոպայով։

Այդ միջոցին Գավրիլա Արդալիոնովիչը, որ մինչև այժմ կանգնած էր մեկուսի և համառորեն լռում էր, իշխանի հրավերով առաջ եկավ, կանգնեց նրա կողքին և հանգիստ ու պարզ սկսեց շարադրել իշխանի կողմից նրան հանձնարարած գործի հաշվետվությունը։ Բոլոր խոսակցությունները վայրկենապես լռեցին։ Բոլորը լսում էին արտակարգ հետաքրքրությամբ, հատկապես Բուրդովսկու խումբը։

IX

— Դուք, իհարկե, չեք ժխտի, — սկսեց Գավրիլա Արդալիոնովիչը, ուղղակի դիմելով ամբողջ ուշադրությամբ նրան ունկնդրող Բուրդովսկուն, որ զարմանքից աչքերը պլշել էր նրա վրա և, ըստ երևույթին, խիստ հուզված էր, — դուք չեք ժխտի, և իհարկե, չեք էլ ուզենա լրջորեն ժխտել, որ ծնվել եք ձեր հոր՝ կոլեգիական ասեսոր Բուրդովսկու հետ ձեր հարգարժան մայրիկի օրինական ամուսնությունից ուղիղ երկու տարի հետո։ Ձեր ծննդյան ժամանակը փաստացի ապացուցելը չափազանց հեշտ է, այնպես որ պարոն Կելլերի հոդվածի մեջ ձեզ և ձեր մայրիկի համար չափազանց վիրավորական աղավաղումն այդ փաստի բացատրվում է միայն պարոն Կելլերի սեփական վառ երևակայությամբ, որը ենթադրում էր դրանով ուժեղացնել ձեր իրավունքի ակնհայտությունը և դրանով օգնել ձեր շահերին։ Պարոն Կելլերն ասում է, որ նախօրոք ձեզ համար կարդացել է հոդվածը, թեև ոչ ամբողջը․․․ անկասկած, նա ձեզ համար չի կարդացել մինչև այդ տեղը...

— Իրոք, չեմ կարդացել, ― ընդհատեց բռնցքամարտիկը, — բայց բոլոր փաստերը ինձ հայտնած է եղել մի լավատեղյակ անձնավորություն, և ես...

— Ներեցեք, պարոն Կելլեր, — կանգնեցրեց նրան Գավրիլա Արդալիոնովիչւ, — թույլ տվեք ինձ խոսելու։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ բանը ձեր հոդվածին կհասնի իր հերթին, այն ժամանակ էլ կհայտնեք ձեր բացատրաթյունները։ Իսկ հիմա ավելի լավ է շարունակենք կարգով։ Միանգամայն պատահական ձևով, իմ քրոջ, Վարվառա Արդալիոնովնա Պտիցինայի օգնությամբ, նրա մոտիկ բարեկամուհուց՝ կալվածատիրուհի և այրի Վերա Ալեքսեևնա Զուբկովայից ձեռք բերի հանգուցյալ Նիկոլայ Անդրեևիչ Պավլիշևի՝ սրանից քսանչորս տարի առաջ արտասահմանից նրան գրած մի նամակը։ Մտերմանալով Վերա Ալեքսեևնայի հետ, ես, նրա ցուցումով, դիմեցի պարոն Պավլիշչևի հեռավոր ազգական և ժամանակին շատ լավ բարեկամ, պաշտոնաթող գնդապետ Տիմոֆեյ Ֆյոդորովիչ Վյազովկինին։ Ինձ հաջողվեց նրանից ստանալ Նիկոլայ Անդրեևիչի ևս երկու նամակը, նույնպես արտասահմանից գրված։ Այդ երեք նամակներով, նրանցում նշված տարեթվերով ու փաստերով մաթեմատիկորեն ապացուցվում է, հերքելու և նույնիսկ կասկածելու առանց որևէ հնարավորության, որ Նիկոլայ Անդրեևիչը այն ժամանակ արտասահման է մեկնել (որտեղ և մնացել է երեք տարի անընդհատ) ձեր ծնվելուց ուղիղ մեկ և կես տարի աոաջ, պարոն Բուբդովսկի։ Ձեր մայրիկը, ինչպես հայտնի է ձեզ, Ռուսաստանից երբեք չի մեկնել... Այս րոպեիս ես չեմ կարդա այդ նամակները։ Հիմա արդեն ուշ է. ես միայն բոլոր դեպքերում հայտնում եմ փաստերը։ Բայց եթե ուզում եք, պարոն Բուրդովսկի, թեկուզ հենց վաղը առավոտյան տեսակցություն նշանակել ինձ մոտ և բերել ձեր վկաներին, քանի հոգի ուզում եք, և էքսպերտներ՝ ձեռագիրը համեմատելու համար, ապա ինձ համար ոչ մի կասկած չկա, որ դուք չեք կարող չհամոզվել իմ հայտնած փաստի ակնհայտ ճշմարտությանը։ Իսկ եթե այդպես է, հասկանալի է, այդ ամբողջ գործը վերանում է և ինքնըստինքյան կարճվում։

Նորից հետևեց ընդհանուր շարժում և խոր հուզմունք։ Բուրդովսկին ինքը հանկարծ վեր կացավ աթոռից։

— Եթե այդպես է, ապա ես խաբված եմ եղել, խաբված, բայց ոչ թե Չեբարովի կողմից, այլ վաղուց, շատ վաղուց, չեմ ուզում էքսպերտներ, չեմ ուզում տեսակցություն, ես հավատում եմ, ես հրաժարվում եմ... տասը հազար համաձայն չեմ... մնաք բարով... .

Նա գլխարկը վերցրեց և աթոռը մի կողմ քշեց, որպեսզի գնա։

— Եթե կարող եք, պարոն Բուրդովսկի, — կամացուկ ու քաղցրաձայն կանգնեցրեց նրան Գավրիլա Արդալիոնովիչը, ― ապա մնացեք թեկուզ մի հինգ րոպե էլ։ Այս գործով բացվում են էլի մի քանի շատ կարևոր փաստեր, հատկապես ձեզ համար, համենայն դեպս, չափազանց հետաքրքիր։ Իմ կարծիքով, ձեզ չի կարելի դրանց հետ չծանոթանալ, ու, թերևս, հենց ձեզ համար ավելի հաճելի կլինի, եթե գործը լիովին պարզաբանվի...

Բուրդովսկին լուռ նստեց, փոքր-ինչ գլխահակ և կարծես սաստիկ մտազբաղ։ Նրա հետևից նստեց նաև Լեբեդևի քրոջորդին, որը նույնպես վեր էր կացել նրան ուղեկցելու. սա թեև գլուխը և համարձակությունը չէր կորցրել, բայց ըստ երևույթին խիստ մտահոգված էր։ Իպոլիտը խոժոռված էր, ախար և կարծես շատ զարմացած։ Այդ րոպեին, ի դեպ, նրա հազը այնպես բռնեց, որ նույնիսկ թաշկինակը կեղտոտեց արյունով։ Բռնցքամարտիկը համարյա վախեցած էր։

— Է՜խ, Անտիպ, — բղավեց նա դառնությամբ։― Ախր ես քեզ ասում էի այն ժամանակ․․․ երեք օր առաջ, որ դու, գուցե իսկապես էլ Պավլիշչևի որդին չես։

Լսվեց զուսպ ծիծաղ, երկուսը֊երեքը ծիծաղեցին մյուսներից ավելի բարձրաձայն։

—— Այս րոպեին ձեր հայտնած փաստը, պարոն Կելլեր, ― վրա բերեց Գավրիլա Արդալիոնովիչը, — շատ թանկաիժեք է։ Այնուամենայնիվ ես լիակատար իրավունք ունեմ ամենաճշգրիտ տվյալներով պնդելու, որ թեև պարոն Բուրդովսկուն, իհարկե, շատ լավ հայտնի էր իր ծննդյան ժամանակը, բայց բոլորովին հայտնի չէր Պավլիշչևի արտասահմանում գտնվելու այդ հանգամանքը, որտեղ պարոն Պավլիշչևը անց է կացրել իր կյանքի մեծ մասը, Ռուսաստան վերադառնալով միայն կարճ ժամկետներով։ Բացի այդ, այն ժամանակվա մեկնելու փաստն ինքնին չափազանց աննշան է, որպեսզի ավելի քան քսան տարի անց հիշեն նույնիսկ Պավլիշչևին մոտիկից ճանաչողները, ուր մնաց պարոն Բուրդովսկին, որն այն ժամանակ դեռ չէր էլ ծնվել։ Իհարկե, հիմա տեղեկանքներ հավաքելը անհնար չեղավ, բայց ես պետք է խոստովանեմ, որ իմ ստացած տեղեկանքները ինձ հաջողվել է ձեռք բերել բոլորովին պատահականորեն և շատ կարող էին ձեռքս չընկնել, այնպես որ պարոն Բուրդովսկու և նույնիսկ Չեբաբովի համար այդ տեղեկանքներն իրոք գրեթե անհնարին էին, եթե անգամ նրանց մտքով անցներ ձեռք բերել։ Բայց չէ՞ որ կարող էր նաև մտքներովը չանցնել...

― Թույլ տվեք, պարոն Իվոլգին, — գրգռված ընդհատեց նրան հանկարծ Իպոլիտը, — ինչի՞ համար է այս ամբողջ բարբաջանքը (ներեցեք ինձ) ։ Գործը հիմա բացատրվեց, մենք համաձայնում ենք հավատալ գլխավոր փաստին, էլ ի՞նչ կարիք կա երկարացնել ծանր ու վիրավորական քաշքշուկը։ Գուցե դուք ուզում եք պարծենալ ձեր որոնումների ճարպկությամբ, մեր առաջ և իշխանի առաջ ցուցադրե՞լ, թե ինչ լավ հետաքննիչ, խուզարկու եք դուք։ Կամ հո մտադիր չե՞ք նախաձեռնել Բուրդովսկու ներումն ու արդարացումը նրանով, որ նա այս գործի մեջ խրվել է անտեղյակ լինելով։ Բայց դա հանդգնություն է, ողորմած տեր։ Ձեր արդարացման ու ներման կարիքը չունի Բուրդովսկին, թող հայտնի լինի ձեզ։ Նրա համար վիրավորական է, նրա համար առանց այն էլ ծանր է հիմա, նա անհարմար վիճակի մեջ է, դուք պետք է կռահեիք, հասկանայիք դա...

— Բավական է, պարոն Տերենտև, բավական է, — հաջողվեց Գավրիլա Արդալիոնովիչին ընդհատել նրան, ― հանգստացեք, մի գրգռեք ձեզ. դուք, կարծես, շա՞տ անառողջ եք։ Ես ձեզ կարեկցում եմ։ Այդ դեպքում, եթե ուզում եք, ես վերջացրի, այսինքն՝ ստիպված կլինեմ միայն կարճառոտ հաղորդել այն փաստերը, որոնք, իմ համոզմամբ, ավելորդ չէր լինի իմանալ լիակատար կերպով, ― ավելացրեց նա, նկատելով անհամբերության նմանող որոշ ընդհանուր շարժում։― Ես միայն ուզում եմ հայտնել, ապացույցներով, այս գործում բոլոր շահագրգռված անձանց ի գիտություն, որ ձեր մայրիկը, պարոն Բուրդովսկի, լոկ այն պատճառով էր օգտվում Պավլիշչևի համակրանքից ու հոգածությունից, որ հարազատ քույրն էր այն ճորտ աղջկա, որին սիրահարված էր Պավլիշչևը իր ամենավաղ երիտասարդության տարիներին, բայց այն աստիճան, որ անպայման կամուսնանար նրա հետ, եթե աղջիկը հանկարծահաս չմեռներ։ Ես ապացույցներ ունեմ, որ այս միանգամայն ճիշտ և ճշգրիտ ընտանեկան փաստը չափազանց քիչ հայտնի է, նույնիսկ բոլորովին մոռացված։ Այնուհետև ես կարող էի բացատրել, թե ինչպես ձեր մայրիկին, դեռևս տասնամյա մի երեխայի, վերցրել է պարոն Պավյիշչևը դաստիարակելոլ որպես ազգականուհի, որ նրա համար ետ է դրվել նշանակալից օժիտ և որ այդ ամբողջ հոգածությունը չափազանց տագնապալից լուրեր է ծնել Պավյիշչևի բազմաթիվ ազգականների մեջ. նույնիսկ կարծում էին, թե նա կամուսնանա իր սանուհու հետ, բայց վերջացավ նրանով, որ աղջիկն իր հակումով (և դա ստուգապես կարող էի ապացուցել) ամուսնացավ հողաչափ֊չինովնիկ պարոն Բուրդովսկու հետ, քսան տարեկան հասակում։ Այստեղ ինձ մոտ հավաքված են մի քանի ամենաճշգրիտ փաստեր, ապացուցելու համար, թե ինչպես ձեր հայրը՝ պարոն Բուրդովսկին, բոլորովին ոչ գործնական մի մարդ, ձեր մոր համար ստանալով տասնհինգ հազար ռուբլի օժիտ, ծառայությունը թողեց, առևտրական գործերի ձեռնարկեց, խաբվեց, կապիտալը կորցրեց, վշտին չդիմացավ, սկսեց խմել, որից հիվանդացավ և, վերջապես, անժամանակ մեռավ, ձեր մայրիկի հետ ամուսնանալու ութերորդ տարում։ Այնուհետև, ձեր մայրիկի սեփական վկայությամբ, նա մնաց աղքատության մեջ և բոլորովին կկորչեր առանց Պավլիշչևի մշտական և մեծահոգի օժանդակության, որը նրան տալիս էր մինչև վեց հարյուր ռուբլի նպաստ։ Այնուհետև անհամար վկայություններ կան, որ ձեզ՝ մանուկիդ, Պավլիշչևը սաստիկ սիրեց։ Այդ վկայություններից և դարձյալ ձեր մայրիկի հաստատելով՝ դուրս է գալիս, որ նա ձեզ սիրեց գերազանցապես այն պատճառով, որ մանուկ ժամանակ դուք թլվատի տեսք, հաշմանդամի տեսք, խղճուկ, դժբախտ երեխայի տեսք ունեիք (իսկ Պավլիշչևը, ինչպես ես եզրակացրել եմ ստույգ ապացույցներով, ինչ֊որ առանձնահատուկ քնքուշ հակում ուներ դեպի բոլոր ճնշվածներն ու բնության կողմից վիրավորվածները, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերում էր երեխաներին, իմ համոզմամբ, մի փաստ, որ չափազանց կարևոր է մեր գործի համար) ։ Վերջապես ես կարող եմ պարծենալ այն գլխավոր փաստի ամենաստույգ հետազոտությամբ, թե ինչպես Պավլիշչևի արտակարգ կապվածությունը ձեզ հետ (Պավլիշչևի, որի ջանքերով դուք մտաք գիմնազիա և սովորում էիք հատուկ հսկողության տակ) վերջապես, կամաց֊կամաց, Պավլիշչևի ազգականների և տնեցիների մեջ ծնեց այն միտքը, թե դուք Պավլիշչևի որդին եք և որ ձեր հայրը միայն խաբված ամուսին էր։ Բայց գլխավորն այն է, որ այդ միտքը որպես հաստատ և համընդհանուր կարծիք ամրապնդվեց միայն Պավլիշչևի կյանքի վերջին տարիներին, երբ բոլորը վախեցան կտակի համար և երբ սկզբնական փաստերը մոռացվել էին, իսկ տեղեկանքները անհնար դարձել։ Անտարակույս, այդ միտքը հասել է և ձեզ, պարոն Բուրդովսկի և ամբողջովին տիրել ձեզ։ Ձեր մայրը, որի հետ ես պատիվ ունեցա անձամբ ծանոթանալու, թեև գիտեր այս բոլոր լուրերի մասին, բայց նույնիսկ մինչև հիմա էլ չգիտի (ես էլ թաքցրի նրանից), որ դուք, նրա որդին ևս, գտնվում էիք այդ լուրի հմայքի տակ։ Ձեր մեծարգո մայրիկին, պարոն Բուրդովսկի, ես Պսկովում գտա հիվանդությունների և ամենածայրահեղ աղքատության մեջ, որի մեջ նա ընկել է Պավլիշչևի մահից հետո։ Նա շնորհակալության արցունքն աչքերին հայտնեց, որ միայն ձեր շնորհիվ է ապրում աշխարհի երեսին։ Նա շատ բան է սպասում ձեզանից ապագայում և ջերմորեն հավատում է ձեր ապագա հաջողություններին...

― Դա վերջապես անտանելի է, — բարձրաձայն ու անհամբերությամբ հանկարծ հայտարարեց Լեբեդևի քրոջորդին։— Ինչի՞ համար է այս ամբողջ վեպը։

— Նողկալիորեն անվայելուչ է, — ուժեղ շարժում գործեց Իպոլիտը։ Բայց Բուրդովսկին ոչինչ չնկատեց և նույնիսկ չշարժվեց։

— Ինչի համա՞ր։ Ինչո՞ւ, — խորամանկորեն զարմացավ Գավրիլա Արդալիոնովիչը, թունոտ պատրաստվելով շարադրելու իր եզրափակումը։— Դե նախ և առաջ պարոն Բուրդովսկին հիմա, կարող է պատահել, լիովին համոզված է, որ պարոն Պավլիշչևը նրան սիրում էր մեծահոգությունից, և ոչ թե որպես որդու։ Հենց միայն այս փաստը անհրաժեշտ էր իմանալ պարոն Բուրդովսկուն, որը այն ժամանակ հաստատել ու հավանություն էր ավել պարոն Կելլերին, հոդվածը կարդալուց հետո։ Այսպես եմ ասում նրա համար, որ ձեզ ազնիվ մարդ եմ համարում, պարոն Բուրդովսկի։ Երկրորդ, պարզվում է, որ այստեղ ոչ մի գողություն֊խաբեբայություն չի եղել նույնիսկ Չեբարովի կողմից. դա կարևոր կետ է նույնիսկ ինձ համար, որովհետև իշխանը քիչ առաջ տաքանալով, հիշատակեց, իբր ես էլ նույն կարծիքին եմ այս դժբախտի գործում գողության-խաբեբայության մասին։ Այստեղ, ընդհակառակը, ամեն կողմից լիակատար համոզվածություն կար, և թեկուզ Չեբարովը, գուցե և իրոք մեծ խարեբա է, բայց այս գործում նա արտահայտվում է ոչ ավելի, քան պատրվակարար, գրագիր, արհեստագործ։ Նա հույս ուներ մեծ գումար վաստակել որպես փաստաբան և նրա հաշիվը ոչ միայն նուրբ ու վարպետորեն էր արված, այլև ուղիղ. նա հիմնվում էր այն հեշտության վրա, որով իշխանը տալիս էր փողը և նրա ազնիվ֊հարգալից վերաբերմունքի վրա դեպի հանգուցյալ Պավչիշչևը․ նա հիմնվում էր, վերջապես (որ ամենից կարևորն է), պատվի ու խղճի պարտավորության վերաբերյալ իշխանի որոշ ասպետական հայացքների վրա։ Ինչ վերաբերում է հատկապես պարոն Բուրդովսկուն, ապա կարելի է նույնիսկ ասել, Չեբարովը և նրան շրջապատած խումբը այն աստիճան էր տրամադրել նրան, որ նա, շնորհիվ իր մի քանի համոզմունքների, գործն սկսեց համարյա բոլորովին ոչ շահադիտությունից, այլ գրեթե որպես ճշմարտությանը, առաջադիմությանը և մարդկությանը մատուցվող ծառայություն։ Այժմ, հաղորդած փաստերից հետո, ուրեմն, բոլորի համար պարզ է, որ պարոն Բուրդովսկին ազնիվ մարդ է, չնայած ամբողջ երևութականությանը, և հիմա իշխանը քիչ առաջվանից ավելի շուտ և ավելի սիրով կարող է նրան առաջարկել իր բարեկամական օժանդակությունը, և այն գործոն օգնությունը, որի մասին հիշատակեց քիչ առաջ, խոսելով դպրոցների և Պավլիշչևի մասին։

— Կանգ առեք, Գավրիլա Արդալիոնովիչ, կանգ առեք, — բղավեց իշխանը իսկական վախով, բայց արդեն ուշ էր։

— Ես ասացի, ես արդեն երեք անգամ ասացի, — գրգռված բղավեց Բուրդովսկին, — որ փող չեմ ուզում։ ես չեմ ընդունի․․․ ինչո՞ւ... չեմ ուզում... դո՜ւրս...

Եվ նա քիչ մնաց փախչեր պատշգամբից։ Բայց Լեբեդևի քրոջորդին բռնեց նրա թևից և մի բան շշնջաց նրան։ Նա արագ վերադարձավ և գրպանից հանելով չկնքած նամակի մի մեծ ծրար, նետեց իշխանի մոտ դրած փոքրիկ սեղանին։

— Ահա փողը... դուք չպետք է համարձակվեիք... չպետք է համարձակվեիք... փողը...

— Երկու հարյուր հիսուն ռուբլին, որ դուք համարձակվել էիք իբրև ողորմություն ուղարկել Չեբարովի միջոցով, — պարզաբանեց Դոկտորենկոն։

— Հոդվածում ասված է հիսուն, — բղավեց Կոլյան։

— Ես մեղավոր եմ, — ասաց իշխանը, մոտենալով Բուրդովսկուն, — ես շատ մեղավոր եմ ձեր առաջ, Բուրդովսկի, բայց իբրև ողորմություն չեմ ուղարկել, հավատացեք։ Ես հիմա էլ մեղավոր եմ... Ես քիչ առաջ մեղավոր էի (իշխանի տրամադրությունը շատ ընկած էր, հոգնած և թույլ տեսք ուներ, և բառերն անկապ էին) ։ Ես ասացի խաբեբայության մասին․․․ բայց դա ձեր մասին չէ, ես սխալվեցի։ Ես ասացի, որ դուք էլ ինձ պես եք, հիվանդ։ Բայց դուք ինձ պես չեք, դուք... դասեր եք տալիս, դուք ձեր մորն եք պահում։ Ես ասացի, որ դուք խաղք արիք ձեր մորը, բայց դուք նրան սիրում եք. նա ինքն է ասում․․․ Ես չգիտեի․․․ Գավրիլա Արդալիոնովիչը քիչ առաջ ինձ մինչև վերջ չէր ասել․․․ Ես մեղավոր եմ։ Ես համարձակվեցի ձեզ տասը հազար առաջարկել, բայց ես մեղավոր եմ, ես դա այլ կերպ պետք է անեի, իսկ հիմա... չի կարելի, որովհետև դուք ինձ արհամարհում եք...

— Սա խելագարանո՜ց է, — բացականչեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Իհարկե խելագարների տուն է, — չհամբերեց ու կոպիտ ասաց Ագլայան, բայց նրա խոսքերը կորան ընդհանուր աղմուկի մեջ. բոլորն արդեն բարձրաձայն խոսում էին, բոլորը դատողություններ էին անում, որը վիճում էր, որը ծիծաղում։ Իվան Ֆյոդորովիչ Եպանչինը ծայր աստիճան զայրացած էր և, վիրավորված արժանապատվության տեսքով, սպասում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնային։ Լեբեդևի քրոջորդին մեջ գցեց վերջին խոսքը.

― Այո, իշխան, ձեզ պետք է արդարացին հատուցել, դուք շատ լավ կարողանում եք օգտվել... դե, ձեր հիվանդությունից (որպեսզի վայելուչ արտահայտված լինեմ), դուք այնպիսի ճարպիկ ձևով աոաջարկեցիք ձեր բարեկամությունն ու փողը, որ հիմա ազնիվ մարդու համար դրանք ընդունելը ոչ մի դեպքում հնարավոր չէ։ Դա կամ արդեն չափազանց անմեղ բան է, կամ չափազանց ճարպիկ․․․ ասենք, ձեզ ավելի հայտնի է։

— Թույլ տվեք, պարոնայք, ― բացականչեց Գավրիլա Արդալիոնովիչը, այդ միջոցին բաց անելով փողի ծրարը, — այստեղ բոլորովին էլ երկու հարյուր հիսուն ռուբլի չէ, այլ ընդամենը հարյուր։ Ես նրա համար եմ ասում, իշխան, որ մի թյուրիմացություն չստացվի։

— Թողեք, թողեք, — ձեռքերը թափահարեց իշխանը Գավրիլա Արդալիոնովիչի վրա։

— Ոչ մի «թողեք», — անմիջապես կպավ Լեբեդևի քրոջորդին։— Մեզ համար վիրավորական է ձեր «թողեք» ֊ը, իշխան։ Մենք չենք թաքնվում, մենք բացահայտ հայտարարում ենք, այո, այդտեղ միայն հարյուր ռուբլի է, և ոչ թե երկու հարյուր հիսուն, բայց մի՞թե դա միևնույն չէ․․․

— Ո֊ոչ, միևնույն չէ, — միամիտ տարակուսանքի արտահայտությամբ միջամտեց Գավրիլա Արդալիոնովիչը։

— Ինձ մի ընդհատեք, մենք այնպես հիմար չենք, ինչպես կարծում եք, պարոն փաստաբան, — չար զայրույթով բացականչեց Լեբեդևի քրոջորդին, — հասկանալի է, որ հարյուր ռուբլին երկու հարյուր հիսուն ռուբլի չէ, և միևնույնը չէ, բայց կարևորը սկզբունքն է. այստեղ կարևոր է նախաձեռնությունը, իսկ որ հարյուր հիսուն ռուբլի պակասում է, դա միայն ժամանակի բան է։ Կարևորն այն է, որ Բուրդովսկին չի ընդունում ձեր ողորմությունը, ձերդ պայծառափայլություն, որ նա այդ ողորմությունը ձեր երեսին է շպրտում, իսկ այդ իմաստով միևնույն է, հարյուր ռուբլի լինի, թե երկու հարյուր հիսուն։ Բուրդովսկին չընդունեց տասը հազարը, դուք տեսաք, հարյուր ռուբլին էլ չէր բերի, եթե անազնիվ լիներ։ Այդ հարյուր հիսուն ռուբլին տրվել է Չեբարովին, որպես իշխանի մոտ գնալու ճանապարհածախս։ Ավելի շուտ ծիծաղեցեք մեր անճարպիկության վրա, գործեր վարելու մեր անգիտության վրա։ Դուք առանց այն էլ բոլոր ուժերով ջանացիք մեզ ծիծաղելի դարձնել. բայց չհամարձակվեք ասել, թե մենք անազնիվ ենք։ Այդ հարյուր հիսուն ռուբլին, ողորմած տեր, մենք բոլորս միասին կմուծենք իշխանին։ Մենք թեկուզ մեկական ռուբլով լինի, կվերադարձնենք և կվերադարձնենք տոկոսներով։ Բուրդովսկին աղքատ է, Բուրդովսկին միլիոններ չունի, իսկ Չեբարովը ճանապարհորդությունից հետո հաշիվ ներկայացրեց։ Մենք հույս ունեինք գործը շահել... նրա փոխարեն ո՞վ կվարվեր ուբիշ կերպ։

— Ինչպե՞ս թե՝ ով, — բացականչեց իշխան Շչ֊ն։

— Ես այստեղ կխելագարվեմ, — աղաղակեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Դա հիշեցնում է, — ծիծաղեց Եվգենի Պավլովիչը, որը երկար Ժամանակ կանգնել և դիտում էր, ― վերջերս եղած մի փաստաբանի հանրահայտ պաշտպանությունը, որը որպես արդարացում ցուցադրելով կողոպտելու նպատակով միանգամից վեց մարդ սպանած իր կլիենտի աղքատությունը, հանկարծ եզրակացրեց այդպես․ «Բնական է, ասում է, որ աղքատության պատճառով իմ կլիենտի մտքով անցել է կատարել վեց հոգու այդ սպանությունը, և նրա տեղը ո՞վ լիներ, որ մտքովը չանցներ դա» ։ Ինչ-որ դրա պես մի բան, միայն թե շատ զվարճալի։

— Բավակա՛ն է, — հանկարծ ազդարարեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, համարյա դողալով ցասումից, — ժամանակն է վերջ տալու այս ցնդաբանությանը...

Նա սարսափելի գրգռված էր, նա սպառնագին ետ գցեց գլուխը և գոռոզ, բորբոքված ու անհամբեր մարտահրավերով իր փայլատակող հայացքը հածեց ամբողջ խմբի վրա, հազիվ թե այդ րոպեին տարբերելով բարեկամներին թշնամիներից։ Դա երկար զսպած, բայց վերջապես պայթած ցասման այն կետն էր, երբ գլխավոր մղումը դառնում է անհապաղ պայքարը, շուտով որևէ մեկի վրա հարձակվելու անհապաղ պահանջը։ Լիզավետա Պրոկոֆևնային ճանաչողները անմիջապես զգացին, որ նրա մեջ ինչ-որ առանձնահատուկ բան կատարվեց։ Իվան Ֆյոդորովիչը հենց հաջորդ օրն ասում էր իշխան Շչ-ին, որ «նրան այդ պատահում է, բայց այդ աստիճան, ինչպես երեկ, նույնիսկ նրան հազվադեպ է պատահում, այսպես մի երեք տարին մի անգամ, բայց բնավ դրանից ոչ ավելի հաճախակի։ Բնավ ոչ ավելի հաճախակի», ― ավելացրեց նա համոզիչ կերպով։

— Բավական է, Իվան Ֆյոդորովիչ։ Թողեք ինձ, ― բացականչեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, ― ի՞նչ եք հիմա ինձ ձեր թևն առաջարկում։ Չկարողացաք քիչ առաջ դուրս տանել, դուք ամուսին եք, դուք ընտանիքի գլուխ եք, դուք պետք է ինձ, հիմարիս, ականջիցս բռնած դուրս տանեիք, եթե ես ձեզ չլսեի և դուրս չգայի։ Գոնե աղջիկներիդ համար հոգ տանեիք։ Իսկ հիմա առանց ձեզ էլ ճանապարհը կգտնենք, մի ամբողջ տարվա համար հերիք է այս ամոթը․․․ Սպասեցեք, ես դեռ իշխանին ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել․․․ Շնորհակալություն, իշխան, հյուրասիրության համար։ Իսկ ես իմ խելքով նստեցի երիտասարդներին ականջ դնելու... Սա ստորություն է, ստորություն։ Սա քաոս է, խայտառակություն, այսպիսի բան երազում էլ չես տեսնի։ Բայց մի՞թե այսպիսի, սրանց նմանները շատ են... Լռիր, Ագլայա։ Լռիր, Ալեքսանդրա։ Ձեր զործը չէ... Պտույտ մի եկեք շուրջս, Եվզենի Պավլովիչ, ձանձրացրիք ինձ... Ուրեմն, մի բան էլ դեռ դո՜ւ ես նրանցից ներողություն խնդրում, սիրելիս, — վրա բերեց նա կրկին, դառնալով դեպի իշխանը, — «մեղավոր եմ, այսինքն, որ համարձակվեցի ձեզ կապիտալ առաջարկել» ․․․ իսկ դո՞ւ ինչ ես բարեհաճում ծիծաղել, պոռոտախոս, — հանկարծ հարձակվեց նա Լեբեդևի քրոջորդու վրա, — «մենք, իբր, կապիտալից հրաժարվում ենք, մենք պահանջո՜ւմ ենք, և ոչ թե խնդրում» ։ Կարծես թե հաստատ չգիտի, որ այս ապուշը հենց վաղը նորից քարշ կգա նրանց մոտ իր բարեկամությունն ու կապիտալը առաջարկելու նրանց։ Չէ՞ որ կգնաս։ Կգնա՞ս, թե ոչ։

— Կգնամ, — ցածր ու հլու ձայնով ասաց իշխանը։

— Լսեցի՞ք։ Ախր հույսդ հենց դրա վրա էլ դրել ես, — նորից շուռ եկավ նա դեպի Դոկտորենկոն, — ախր մեկ է, թե փողն արդեն գրպանումդ է, դրա համար էլ հիմա պոռոտախոսում ես, որ աչքերիս թող փչես․․․ Չէ՜, աղավնյակս, ուրիշ հիմարների գտիր, իսկ ես ձեզ տակետակ տեսնում եմ... Ձեր ամբողջ խաղը տեսնում եմ։

— Լիզավետա Պրոկո՜ֆևնա, — բացականչեց իշխանը։

— Գնանք այստեղից, Լիզավետա Պրոկոֆևնա, վաղուց ժամանակն է, և իշխանին էլ տանենք հետներս, — որքան կարելի է հանգիստ և ժպտալով ասաց իշխան Շչ-ն։

Աղջիկները կանգնել էին մեկուսի գրեթե վախեցած, գեներալը իսկապես վախեցած էր․ առհասարակ բոլորը զարմանք էին կտրել։ Մի քանիսը, որոնք ավելի հեռու էին կանգնած, թաքուն քմծիծաղ էին տալիս և իրար հետ քչփչում. Լեբեդևի դեմքն արտահայտում էր ցնծության վերջին աստիճանը։

— Խայտառակություն և քաոս ամեն տեղ կգտնես, տիրուհի, — նշանակալից, սակայն մտահոգված ասաց Լեբեդևի քրոջորդին։

— Բայց ոչ այսպիսի։ Ոչ այսպիսի, ախպերս, ինչպես հիմա ձեզ մոտ, ո՛չ այսպիսի, — չարախնդությամբ, ասես հիստերիկայի մեջ, վրա բերեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։— Հանգիստ թողնելո՞ւ եք ինձ, — բղավեց նա իրեն համոզողների վրա, — չէ, եթե արդեն նույնիսկ դուք ինքներդ հիմա հայտարարեցիք, Եվգենի Պավլովիչ, որ նույնիսկ պաշտպանը դատարանում հայտարարեց, որ ավելի բնական ոչինչ չկա, քան աղքատության պատճառով վեց հոգի սպանելը, ապա իսկապես որ վերջին ժամանակներն են վրա հասել։ Դա ես դեռ չէի լսել։ Հիմա ինձ համար ամեն ինչ բացատրվեց։ Դե ահա այս թլվատը, մի՞թե սա չի մորթի (նա ցույց տվեց արտակարգ տարակուսանքով նրան նայող Բուրդովսկուն) ։ Գրազ կգամ, որ կմորթի։ Նա քո փողը, տասը հազարը, գուցե և չի վերցնի, գուցե և խղճի մտոք չի վերցնի, իսկ գիշերը կգա և կմորթի, և փողը տուփի միջից կհանի։ Խղճի մտոք կանի։ Դա նրա կարծիքով անազնիվ չի։ Դա «ազնիվ հուսահատության պոռթկում» է, դա «բացասում» է» կամ էլ սատանան գիտի, թե ինչ... Թո՛ւհ, ամեն ինչ թարս շուռ տված, բոլորը սկսել են գլխիվայր ման գալ։ Աղջիկ է մեծանում տան մեջ, հանկարծ փողոցի մեջտեղը թը՜ռ կառքին. «Մայրիկ, ես օրերս այսինչ Կառլիչի կամ Իվանիչի հետ ամուսնացել եմ, մնաք բարո՜վ» ։ Ուրեմն ձեր կարծիքով լա՞վ է այդպես վարվելը։ Հարգանքի՞ է արժանի, բնակա՞ն է։ Կանանց հա՞րց է։ Ահա այս անպիտան տղան (նա ցույց տվեց Կոլյային), նույնիսկ սա նորերս վիճում էր, թե դա հենց նշանակում է «կանանց հարց» ։ Ասենք թե մայրը հիմար է եղել, բայց, համենայն դեպս, դու մարդ եղիր նրա նկատմամբ... Ինչո՞ւ քիչ առաջ գլուխներդ ցցած ներս մտաք։ «Չհամարձակվեք մոտենալ», մենք ենք գալիս։ «Մեզ բոլոր իրավունքները հրամցրու, իսկ դու նույնիսկ ծպտուն հանել չհամարձակվես մեր առաջ։ Մեզ բոլոր հարգանքները մատուցիր, ինչպիսիք նույնիսկ չեն էլ լինում, իսկ մենք քեզ կարհամարհենք ավելի վատ, քան վերջին լակեյին» ։

Ճշմարտություն են որոնում, իրավունքի կողմն են կանգած, իսկ իրենք անօրենների պես զրպարտել են նրան հոդվածում։ «Պահանջո՛ւմ ենք, և ոչ թե խնդրո՜ւմ, և մեզնից ոչ մի շնորհակալություն չեք լսի, որովհետև դուք ձեր սեփական խղճի բավարարման համա՜ր եք անում» ։ Այ քեզ բարոյախոսություն, բայց ախր եթե քեզնից ոչ մի շնորհակալություն չի լինի, ապա չէ՞ որ իշխանն էլ կարող է ասել քեզ ի պատասխան, որ նա դեպի Պավլիշչևը ոչ մի շնորհակալություն չի զզում, որովհետև Պավլիշչևն էլ բարի գործ անում էր սեէիական խղճի բավարարման համար։ Բայց չէ՞ որ դու հույսդ դրել ես միայն դեպի Պավլիշչևն ունեցած նրա շնորհակալության վրա. չէ՞ որ քեզնից չէր փող պարտք վերցրել, քեզ չի պարտք, հապա հույսդ ինչի՞ վրա էիր դրել, եթե ոչ շնորհակալութչան։ Ուրեմն ինչպե՞ս ես ինքդ հրաժարվում որանից։ Խելագարնե՜ր։ Հասարակությունը վայրենի և անմարդկային են համարում նրա համար, որ նա անարգում է գայթակղեցրած աղջկան։ Բայց եթե անմարդկային ես համարում հասարակությանը, նշանակում է, ընդունում ես, որ այդ հասարակությունը այդ աղջկան ցավ է պատճառում։ Իսկ եթե ցավ է պատճառում, հապա էլ ինչպե՞ս ես դու ինքդ նրան այդ հասարակության առաջ հանդես բերում թերթերում և պահանջում, որ ցավ չպատճառի նրան։ Խելագարնե՜ր։ Սնափառնե՜ր։ Աստծուն չեն հավատում, Քրիստոսին չեն հավատում։ Ախր սնափառությունն ու հպարտությունն այն աստիճան են կերել ձեզ, որ նրանով կվերջանա, որ իրար կուտեք, այդ կանխագուշակում եմ ձեզ համար։ Եվ խառնաշփոթություն չէ՞ սա, քաոս չէ՞, խայտառակություն չէ՞ սա։ Եվ դրանից հետո այս անամոթը դեռ խցկվում է նրանից ներողություն խնդրելու։ Շա՞տ եք այդպիսիներդ։ Ի՞նչ եք ծիծաղում. որ ես ինձ խայտառակեցի՞ ձեզ հետ։ Բայց ախր արդեն խայտառակվեցի, ախր այլևս հնար չկա... Իսկ դու մի՛ ծիծաղիր, աղտոտող (հարձակվեց նա հանկարծ Իպոլիտի վրա), ինքը հազիվ է շնչում, բայց ուրիշներին է այլասերում։ Դու ես փչացրել այս անպիտան տղային (նա նորից ցույց տվեց Կոլյային) . նա միայն քո մասին է զառանցում, դու ես նրան աթեիզմ սովորեցնում, դու աստծուն չես հավատում, իսկ քեզ դեռ ձաղկել կարելի է, ողորմած պարոն, բայց թո՛ւհ ձեզ հետ... Ուրեմն կգնա՞ս, իշխան Լև Նիկոլաևիչ, վաղը նրանց մոտ կգնա՞ս, — նորից հարցրեց նա իշխանին, համարյա շնչահեղձ լինելով։

— Կգնամ։

— Որ այդպես է, քեզ ճանաչել չեմ ուզում սրանից հետո։— Նա արագ շուռ եկավ, որ գնա, բայց հանկարծ նորից վերադարձավ։— Այս աթեիստի մո՞տ էլ կգնաս, — ցույց տվեց նա Իպոլիտին։— Ի՞նչ ես վրաս ծիծաղում, — մի տեսակ անբնական ճչաց նա և հանկարծ նետվեց դեպի Իպոլիտը, չդիմանալով նրա կծու քմծիծաղին։

— Լիզավետա Պրոկո՜ֆևնա։ Լիզավետա Պրոկո՜ֆևնա։ Լիզավետա Պրոկո՜ֆևնա, — միանգամից լսվեց բոլոր կողմերից։

— Maman, դա ամոթ է, — բարձրաձայն ճչաց Ագլայան։

— Մի անհանգստացեք, Ագլայա Իվանովնա, — հանգիստ պատասխանում էր Իպոլիտը, որի ձեռքից պինդ բռնել ու չգիտես ինչու պահել էր մոտ թռած Լիզավետա Պրոկոֆևնան. նա կանգնել էր Իպոլիտի առաջ և կարծես կատաղի հայացքը մխրճել նրա մեջ, — մի անհանգստացեք, ձեր maman֊ն ուշադիր կնայի և կտեսնի, որ չի կարելի հարձակվել մեռնող մարդու վրա... Ես պատրաստ եմ պարզաբանելու, թե ինչու էի ծիծաղում... շատ ուրախ կլինեմ, եթե թույլ տրվի...

Այստեղ նա հանկարծ սկսեց սարսափելի հազալ և մի ամբողջ րոպե չէր կարողանում հազը կտրել։

— Ախր մեռնում է, բայց դեռ հռետորությո՜ւն է անում, — բացականչեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, բաց թողնելով նրա ձեռքը և համարյա սարսափած նայելով, թե նա ինչպես է շրթունքներից արյունը սրբում, — դու խոսելու ճա՞ր ունես։ Քեզ պետք է ուղղակի գնալ ու պառկել։

— Այդպես էլ կլինի, — կամաց, խռպոտ և համարյա շշուկով պատասխանեց Իպոլիտը, — ես, հենց որ վերադառնամ այսօր, անմիջապես կպառկեմ... երկու շաբաթից հետո, ինչպես ինձ հայտնի է, ես կմեռնեմ... Անցած շաբաթ Բ֊նն՝ ինքն ինձ հայտնեց։ Ուրեմն եթե թույլ կտաք, ես հրաժեշտի երկու խոսք կասեի ձեզ։

— Դու խելագարվե՞լ ես, ինչ էt։ Հիմարություն։ Բուժվել է պետք, հիմա ի՞նչ խոսակցություն։ Գնա, գնա պառկիր․․․— վախեցած գոչեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Պառկեմ, բայց ախր այլևս վեր չեմ կենա մինչև մահս, — ժպտաց Իպոլիտը, — ես արդեն երեկ ուզեցա այնպես պառկել, որ արդեն մինչև մահս վեր չկենամ, բայց որոշեցի հետաձգել մինչև վաղը չէ մյուս օրը, քանի դեռ ոտներս շարժվում են... որպեսզի ահա սրանց հետ այսօր այստեղ գայի... միայն թե արդեն շատ հոգնեցի...

— Նստիր, նստիր, ի՞նչ ես կանգնել։ Ահա քեզ աթոռ, — նետվեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան և ինքը աթոռը դրեց նրա տակ։

— Շնորհակալ եմ, — կամացուկ շարունակեց Իպոլիտը, — իսկ դուք նստեցեք դեմս, և ահա կխոսենք... մենք անպայման պիտի խոսենք, Լիզավետա Պրոկոֆևնա, հիմա ես արդեն պնդում եմ այդ...— նորից Ժպտաց նա։— Մտածեցեք, որ այսօր վերջին անգամն եմ ես բաց օդում և մարդկանց հետ, իսկ երկու շաբաթ հետո հավանաբար հողում կլինեմ։ Նշանակում է, սա հրաժեշտի պես մի բան կլինի թե մարդկանց, թե բնության հետ։ Ես թեև շատ զգայուն չեմ, բայց շատ ուրախ եմ, որ այս ամենը այստեղ Պավլովսկում պատահեց․ համենայն դեպս, գոնե սաղարթապատ ծառին կնայես։

— Հիմա ի՞նչ խոսակցության ժամանակ է, — ավելի ու ավելի էր վախենում Լիզավետա Պրոկոֆևնան, — դու ամբողջովին տենդի մեջ ես։ Քիչ առաջ ճղճղում ու ծվծվում էիր, իսկ հիմա հազիվ ես շունչդ ետ բերում, շունչդ կտրվել է։

— Հիմա կհանգստանամ։ Ինչո՞ւ եք ուզում մերժել իմ վերջին ցանկությունը։ Իսկ գիտե՞ք արդյոք, որ ես արդեն վաղուց էի երազում մի անգամ հանդիպել ձեզ, Լիզավետա Պրոկոֆևնա, ես ձեր մասին շատ եմ լսել․․․ Կոլյայից. ախր համարյա մենակ նա է, որ ինձ չի լքում... Դուք յուրօրինակ կին եք, էքսցենտրիկ կին եք, ես ինքս էլ հիմա տեսա.... Գիտե՞ք արդյոք, որ ես նույնիսկ մի քիչ սիրում էի ձեզ։

— Տեր աստված, իսկ ես քիչ մնաց նրան խփեի, իսկապես։

— Ձեզ ետ պահեց Ագլայա Իվանովնան. ես չեմ սխալվում, այնպես չէ՞։ Սա ձեր աղջիկը՝ Ագլայա Իվանովնան է, այնպես չէ՞։ Նա այնքան գեղեցիկ է, որ քիչ առաջ ես առաջին հայացքից կռահեցի նրա ով լինելը, թեև երբեք չէի տեսել։ Թույլ տվեք ինձ գոնե կյանքումս վերջին անգամ գեղեցկուհու երեսին նայել, — ինչ֊որ ամաչկոտ ծուռ ժպիտով ժպտաց Իպոլիտը, — ահա իշխանն էլ այստեղ է, ձեր ամուսինն էլ, և ամբողջ խումբը։ Ինչո՞ւ եք մերժում իմ վերջին ցանկությունը։

— Աթո՛ռ, — բղավեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, բայց ինքը վերցրեց ու նստեց Իպոլիտի դիմաց։— Կոլյա, — հրամայեց նա, — անմիջապես կճանապարհվես նրա հետ, ուղեկցիր նրան, իսկ վաղն անպայման ես ինքս...

— Եթե թույլ տայիք, իշխանից մի գավաթ թեյ կխնդրեի... ես շատ հոգնեցի։ Գիտե՞ք ինչ, Լիզավետա Պրոկոֆևնա, կարծեմ, դուք ուզում էիք իշխանին ձեզ մոտ տանել թեյ խմելու. մնացեք այստեղ, միասին անցկացնենք ժամանակը, իսկ իշխանը հավանաբար մեզ բոլորիս թեյ կտա։ Ներեցեք, որ ես այսպես կարգադրություններ եմ անում... Բայց չէ՞ որ ես ձեզ գիտեմ, դուք բարի եք, իշխանը նույնպես... Դուք բոլորդ կոմիզմի աստիճան բարի մարդիկ եք...

Իշխանն իրար անցավ, Լեբեդևը շատ արագ դուրս նետվեց սենյակից, նրա հետևից վազեց Վերան։

— Ճիշտ էլ որ, — կտրուկ որոշեց գեներալի կինը, — խոսիր, միայն թե կամաց, և մի ժպտա։ Խղճահարեցրիր ինձ... Իշխան, դու արժանի չէիր, որ քեզ մոտ թեյ խմեի, բայց թող այդպես լինի, մնում եմ, թեև ոչ ոքից ներողություն չեմ խնդրում։ Ոչ ոքից։ Հիմարություն... Ասենք, եթե քեզ նախատեցի, իշխան, ներիր, ի դեպ, եթե ուզում ես։ Ասենք, ես ոչ ոքի չեմ պահում, — անսովոր զայրույթի արտահայտությամբ դարձավ նա հանկարծ ամուսնուն ու աղջիկներին, կարծես թե հենց նրանք էին ինչ-որ բանում սաստիկ մեղավոր նրա առաջ, — ես մենակ էլ կարող եմ տուն հասնել։

Բայց նրան ժամանակ չտվին խոսքն ավարտելու։ Բոլորը մոտեցան և պատրաստակամությամբ շրջապատեցին նրան։ Իշխանն անմիջապես սկսեց խնդրել բոլորին, որ մնան թեյ խմելու և ներեն նրան, որ մինչև հիմա դա իր մտքով չէր անցել։ Նույնիսկ գեներալն այնքան սիրալիր եղավ, որ հանգստացուցիչ մի բան փնթփնթաց և սիրալիր հարցրեց Լիզավետա Պրոկոֆենային. «Բայց նրա համար ցուրտ չէ՞ պատշգամբում» ։ Նույնիսկ քիչ մնաց Իպոլիտին հարցներ. «Վաղո՞ւց է նա համալսարանում», բայց չհարցրեց։ Եվգենի Պավլովիչը և իշխան Շչ-ն հանկարծ դարձան չափազանց սիրալիր և ուրախ, Ադելաիդայի և Ալեքսանդրայի դեմքերին, շարունակվող զարմանքի միջից, երևում էր նույնիսկ գոհունակություն, մի խոսքով, ըստ երևույթին բոլորը գոհ էին, որ Լիզավետա Պրոկոֆևնայի ճգնաժամն անցավ։ Միայն Ագլայան էր խոժոռված և լուռ նստեց հեռվում։ Մնաց նաև ամբողջ մնացած հասարակությունը, ոչ ոք չէր ուզում գնալ, նույնիսկ գեներալ Իվոլգինը, որին Լեբեդևը, ի միջի այլոց, մի բան շշնջաց կողքից անցնելիս, հավանաբար ոչ այնքան հաճելի բան, որովհետև գեներալը անմիջապես ետ քաշվեց մի անկյուն։ Իշխանը հրավերով մոտենում էր նաև Բուրդովսկուն և նրա խմբին, ոչ ոքի չանտեսելով։ Նրանք ձգված տեսքով մրթմրթացին, որ կսպասեն Իպոլիտին և անմիջապես հեռացան պատշգամբի ամենահեռավոր անկյունը, որտեղ և նստեցին դարձյալ բոլորը միասին։ Հավանաբար Լեբեդևը արդեն վաղուց թեյը պատրաստել էր իր համար, որովհետև անմիջապես հայտնվեց։ Խփեց ժամը տասնմեկը։

X

Իպոլիտը շրթունքները թրջեց Վերա Լեբեդևայի մատուցած թեյի գավաթում, գավաթը դրեց փոքրիկ սեղանին և հանկարծ, կարծես ամաչելով, գրեթե շփոթված նայեց շուրջը։

— Տեսեք, Լիզավետա Պրոկոֆևնա, այս գավաթները, — մի տեսակ արտասովոր իրար անցավ նա, ― այս ճենապակե գավաթները, և, կարծեմ, հրաշալի ճենապակե, Լեբեդևը միշտ պահում է շիֆոներկայի մեջ՝ ապակու տակ փակած, երբեք չեն մատուցվում... ինչպես ընդունված է, սա նրա կինն է հետը օժիտ բերել... նրանց մոտ այդպես է ընդունված... և ահա նա սրանք մատուցեց ի պատիվ ձեզ, հասկանալի է, այնքան ուրախացել է, որ...

Նա ուզում էր էլի ինչ֊որ բան ավելացնել, բայց խոսք չգտավ։

— Այնուամենայնիվ շփոթվեց, ես այդպես էլ սպասում էի, — հանկարծ իշխանի ականջին շշնջաց Եվգենի Պ ավլովիչը։— Բայց դա վտանգավոր է, չէ՞։ Ամենաճիշտ նշանն է, որ հիմա, չարությունից, մի այնպիսի արտառոց բան կանի, որ նույնիսկ Լիզավետա Պրոկոֆևնան չի դիմանա։

Իշխանը հարցական նայեց նրան։

― Դուք արտառոց բաներից չե՞ք վախենում, — ավելացրեց Եվգենի Պավլովիչը։— Ես էլ նույնպես, նույնիսկ ցանկանում եմ․ իսկապես ասած, ես ուզում եմ նրա համար միայն, որ մեր սիրելի Լիզավետա Պրոկոֆևնան պատժվի, և անպայման հենց այսօր, հենց հիմա, առանց այդ նույնիսկ գնալ չեմ ուզում։ Դուք, կարծես, տենդ ունեք։

— Հետո, մի խանգարեք։ Այո, ես տկար եմ, — մտացրիվ և նույնիսկ անհամբեր պատասխանեց իշխանը։ Նա լսել էր իր անունը։ Իպոլիտը խոսում էր նրա մասին։

— Դուք չե՞ք հավատում, — հիստերիկ ծիծաղում էր Իպոլիտը, — այդպես էլ պետք է լինի, իսկ իշխանը միանգամից կհավատա և ամենևին չի զարմանա։

— Լսո՞ւմ ես, իշխան, — դեպի նա շրջվեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, — լսո՞ւմ ես։

Բոլորը ծիծաղում էին։ Լեբեդևն իրար անցած առաջ էր ընկնում և պտույտ էր գալիս ուղղակի Լիզավետա Պրոկոֆևնայի առջև։

— Նա ասում է, որ ահա այս կոտրատվանը՝ քո տանտերն է ուղղել... այն պարոնի հոդվածը, այ որ քիչ առաջ քո մասին կարդացին։

Իշխանը զարմանքով նայեց Լեբեդևին։

— Ի՞նչ ես լռել, — նույնիսկ ոտքը դոփեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Ի՞նչ ասեմ, — քրթմնջաց իշխանը, — շարունակելով ուշադիր դիտել Լեբեդևին, — ես արդեն տեսնում եմ, որ նա է ուղղել։

— Ճի՞շտ է, — արագ շրջվեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան դեպի Լեբեդևը։

— Միանգամայն ճիշտ, ձերդ գերազանցություն, — հաստատ ու անվարան պատասխանեց Լեբեդևը, ձեռքը սրտին դնելով։

— Կարծես պարծենում էլ է, ― քիչ մնաց աթոռից վեր թռչեր Լիզավետա Պրոկոֆևնան։

— Ստոր եմ, ստոր եմ, — մրթմրթաց Լեբեդևը, կուրծքը ծեծելով և ավելի ու ավելի ցած կախելով գլուխը։

— Ինձ ի՞նչ, որ ստոր ես։ Նա կարծում է, որ եթե ասի՝ ստոր եմ, դրանով դուրս կպրծնի։ Եվ ամոթ չէ՞ քեզ, իշխան, այսպիսի մարդուկների հետ գործ ունենալ, մի անգամ էլ եմ ասում։ Երբեք չեմ ների քեզ։

— Ինձ կների իշխանը, — համոզված ու սրտաշարժված ասաց Լեբեդևը։

— Սոսկ ազնվությունից, — բարձր ու զրնգուն հանկարծ խոսել սկսեց Կելլերը՝ մոտ թռչելով և դիմելով ուղղակի Լիզավետա Պրոկոֆևնային, — սոսկ ազնվությունից, տիկին, և որպեսզի չմատնեմ անվանարկված բարեկամիս, ես քիչ առաջ թաքցրեցի ուղղումների մասին, չնայած որ հենց ինքն էր առաջարկում մեզ վռնդել, ինչպես ինքներդ բարեհաճեցիք լսել։ Ճշմարտությունը վերականգնելու համար խոստովանում եմ, որ ես ինքս դիմել եմ նրան, որպես տեղյակ մարդու, վեց ռուբլով, բայց բոլորովին ոչ ոճի, այլ իսկն ասած, մեծ մասամբ, ինձ անհայտ փաստերն իմանալու համար։ Շտիբլետների մասին, շվեյցարացի պրոֆեսորի մոտ եղած ժամանակ նրա ախորժակի մասին, հիսուն ռուբլու մասին երկու հարյուր հիսունի փոխարեն, մի խոսքով, այդ ամբողջ խմբավորումը, այդ ամենը պատկանում է նրան, վեց ռուբլու դիմաց, բայց ոճը չեն ուղղել։

— Ես պետք է նկատեմ, — տենդոտ անհամբերությամբ և մի տեսակ սողուն տոնով ընդհատեց նրան Լեբեդևը, ավելի ու ավելի տարածվող ծիծաղի ներքո, — որ ես ուղղել եմ հոդվածի միայն առաջին մասը, բայց քանի որ մեջտեղում համաձայնության չեկանք և մի մտքի առթիվ գժտվեցինք, ապա ես երկրորդ կեսը այլևս չուղղեցի, այնպես որ, այնտեղ ինչ որ անգրագետ է (իսկ այնտեղ անգրագետ է), այդ ինձ չպետք է վերագրել։

— Այ թե ինչի մասին է հոգում նա, — բացականչեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։ .

— Թույլ տվեք հարցնել, — դիմեց Եվգենի Պավլովիչը Կելլերին, — ե՞րբ եք ուղղել հոդվածը։

— Երեկ առավոտյան, — միապաղաղ ու անարտահայտիչ ասաց Կելլերը, — մենք տեսակցություն ունեցանք, ազնիվ խոսք տալով իրար՝ գաղտնիքը պահել երկու կողմից էլ։

— Այսինքն՝ այն ժամանակ, երբ նա սողում էր քո առաջ և քեզ համոզում իր անձնվիրությունը։ Ա՜յ թե մարդուկներ են։ Ինձ պետք չի քո Պուշկինը, և աղջիկդ էլ թող ինձ մոտ չերևա։

Լիզավետա Պրոկոֆևնան ուզեց վեր կենալ, բայց հանկարծ գրգռված դիմեց ծիծաղող Իպոլիտին։

— Ի՞նչ է, սիրելիս, մտքումդ դրել էիր ինձ ծաղրի առարկա՞ դարձնել այստեղ։

— Աստվա՜ծ չանի, — ծուռ ժպտաց Իպոլիտը, — բայց ինձ ամենից ավելի զարմացնում է ձեր արտակարգ տարօրինակությունը, Լիզավետա Պրոկոֆևնա. խոստովանում եմ, ես դիտմամբ խոսք բացեցի Լեբեդևի մասին, ես գիտեի, թե ինչպես կազդի ձեզ վրա, միայն ձեզ վրա, որովհետև իշխանն իրոք կների և հավանաբար արդեն ներել է... նույնիսկ, գուցե, մտքում ներումն է գտել. ախր այդպես է, ճիշտ չէ՞, իշխան։

Նա շնչահեղձ էր լինում, նրա տարօրինակ հուզմունքն աճում էր արտասանած ամեն մի բառի հետ։

— Հետո՞, — ցասկոտ ասաց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, զարմանալով նրա խոսելաձևից, — հետո՞։

— Ձեր մասին ես արդեն շատ եմ լսել, նույն ոգով․․․ մեծ ուրախությամբ․․․ սովորել եմ չափազանց հարգել ձեզ, — շարունակեց Իպոլիտը։

Նա ասում էր մի բան, բայց կարծես իր այդ խոսքերով ուզում էր բոլորովին այլ բան ասել։ Խոսում էր ծաղրի երանգով և միաժամանակ հուզվում էր չափից ավելի, կասկածամտորեն նայում շուրջը, ըստ երևույթին շփոթվում և իրեն կորցնում էր ամեն մի խոսքի հետ, այնպես որ այդ ամենը, նրա հյուծախտավոր տեսքի և տարօրինակ, փայլատակող և կարծես թե մոլեգնած հայացքի հետ, ակամա շարունակում էր իր վրա ուշադրություն գրավել։

— Ես կզարմանայի, ի դեպ, բոլորովին ծանոթ չլինելով բարձր հասարակությանը (ես այդ խոստովանում եմ), որ ոչ միայն դուք ինքներդ մնացիք մեր քիչ առաջվա կամպանիայի ներկայությամբ, որը ձեզ համար անվայելուչ էր, այլև թողիք այս... օրիորդներին ունկնդրելու մի խայտառակ գործի, չնայած նրանք արդեն ամեն ինչ կարդացել են վեպերում։ Ես, ասենք, գուցե և չգիտեմ... որովհետև շփոթվում եմ, բայց համենայն դեպս, բացի ձեզանից ո՞վ կարող էր մնալ... մի տղեկի խնդրանքով (այո, տղեկի, ես նորից խոստովանում եմ), նրա հետ երեկոն անցկացնելու և... ամեն ինչին մասնակից լինելու... որպեսզի հաջորդ օրը ամոթ զգա․․․ (ես, ասենք, համաձայն եմ, որ այնպես չեմ արտահայտվում), ես այդ ամենը չափազանց գովում և խորապես հարգում եմ, թեև արդեն նորին գերազանցության՝ ձեր ամուսնու միայն դեմքից երևում է, թե որքան տհաճ է այս ամենը նրա համար... Հի՛֊հի՛, — քրքջաց նա, բոլորովին խճճվելով, և հանկարծ սկսեց այնպես հազալ, որ մոտ երկու րոպե չէր կարողանում շարունակել խոսքը։

― Նույնիսկ շունչը կտրվեց, — սառն ու կտրուկ արտասանեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, խստաշունչ հետաքրքրությամբ դիտելով նրան.— գե, սիրելի տղեկ, հերիք է քեզ հետ։ Ժամանակն է։

— Թույլ տվեք ինձ, ողորմած պարոն, իմ կողմից նկատել ձեզ, — հանկարծ գրգռված խոսել սկսեց Իվան Ֆյոդորովիչը, որը կորցրել էր վերջին համբերությունը, — որ իմ կինը այստեղ մեր ընդհանուրի բարեկամ և հարևան իշխան Լև Նիկոլաևիչի տանն է գտնվում, և, որ, համենայն դեպս, երիտասարդ, դուք չէ, որ պիտի դատեք Լիզավետա Պրոկոֆևնայի արարքների մասին, ինչպես նաև բարձրաձայն և երեսիս ասեց, թե ինչ է արտահայտում իմ դեմքը։ Այո-ո։ Եվ եթե իմ կինը մնաց այստեղ, — շարունակում էր նա ավելի ու ավելի գրգովելով դրեթե ամեն մի խոսքից, — ապա ավելի շուտ, պարոն, զարմանքից և տարօրինակ երիտասարդներին տեսնելու բոլորի համար հասկանալի՝ ժամանակակից հետաքրքրասիրությունից։ Ես ինքս էլ մնացի, ինչպես երբեմն կանգ եմ առնում փողոցում, երբ տեսնում եմ որևէ բան, որին կարելի է նայել ինչպես... ինչպես... ինչպես...

— Ինչպես հազվագյուտ բանի, — հուշեց Եվգենի Պավլովիչը։

— Հիանալի է և ուղիղ, — ուրախացավ նորին գերազանցությունը, որը մի քիչ խճճվել էր համեմատության մեջ, — հենց ինչպես հազվագյուտ բանի։ Բայց համենայն դեպս ինձ համար ամենից զարմանալին և նույնիսկ վշտացնելին, եթե միայն քերականորեն կարելի է այսպես արտահայտվել, այն է, որ դուք, երիտասարդ, նույնիսկ այն չկարողացանք հասկանալ, որ Լիզավետա Պրոկոֆևնան հիմա ձեզ հետ մնաց նրա համար, որ դուք հիվանդ եք, — եթե միայն իրոք որ դուք մեռնում եք, — այսպես ասած, կարեկցությունից, ձեր խղճալի խոսքերի համար, պարոն, և որ ոչ մի կեղտ ոչ մի դեպքում չի կարող կպչել նրա անվանը, հատկություններին և ունեցած նշանակությանը․․․ Լիզավետա Պրոկոֆևնա, — եզրափակեց կարմրատակած գեներալը, — եթե ուզում ես գնալ, հրաժեշտ տանք մեր բարի իշխանին և․․․

— Շնորհակալ եմ ձեզնից դասի համար, գեներալ, — լուրջ և անսպասելի ընդմիջեց Իպոլիտը, մտախոհ նայելով նրան։

— Դե գնանք, maman, սա դեռ երկա՞ր պիտի տևի, — անհամբեր ու ցասկոտ արտասանեց Ագլայան, վեր կենալով աթոռից։

— Եվս երկու րոպե, սիրելի Իվան Ֆյողորովիչ, եթե թույլ կտաս, — արժանապատվությամբ շրջվեց դեպի ամուսինը Լիզավետա Պրոկոֆևնան, — ինձ թվում է, նա ամբողջովին տենդի մեջ է և ուղղակի զառանցում է. ես դրանում համոզված եմ, դատելով աչքերից, նրան այսպես թողնել չի կարելի։ Լև նիկոլաևիչ, կարո՞ղ է նա քեզ մոտ գիշերել, որպեսզի այսօր Պետերբուրգ քարշ չտային նրան։ Cher prince, դուք ձանձրանո՞ւմ եք, — չգիտես ինչու հանկարծ դիմեց նա իշխան Շչ֊ին։― Եկ այստեղ, Ալեքսանդրա, մազերդ ուղղիր, սիրելիս։

Նա ուղղեց աղջկա մազերը, որոնք ուղղելու կարիք չունեին, և համբուրեց նրան. հենց միայն դրա համար էր կանչել։

— Ես ձեզ համարում էի զարգացման ընդունակ...— նորից սկսեց խոսել Իպոլիտը, սթափվելով իր մտախոհությունից։— Հա, ահա թե ինչ էի ուզում ասել, ― ուրախացավ նա, կարծես հանկարծ հիշելով, — ահա Բուրդովսկին անկեղծորեն ուզում է պաշտպանել իր մորը, ճիշտ չէ՞։ Բայց այնպես է ստացվում, որ հենց ինքն է խայտառակում։ Ահա իշխանն ուզում է օգնել Բուրդովսկուն, մաքուր սրտով նրան առաջարկում է իր քնքուշ բարեկամությունն ու դրամը և, թերևս, ձեր բոլորիդ մեջ միայն նա է, որ զզվանք չի զգում Բուրդովսկու նկատմամբ, և ահա հենց նրանք էլ իրար դեմ կանգնած են ինչպես իսկական թշնամիներ... Հա՛-հա՛-հա՛։ Դուք բոլորդ Բուրդովսկուն ատում եք նրա համար, որ նա, ձեր կարծիքով, մոր հետ վարվում է տգեղ և ոչ նրբավարի, այդպես է, չէ՞, այդպե՞ս է, այդպե՞ս է։ Ախր դուք բոլորդ անասելի սիրում եք ձևերի գեղեցկությունն ու նրբությունը, միայն դրանց եք պաշտպան կանգնում, ճիշտ չէ՞։ (Ես վաղուց էի կասկածում, որ միայն դրանց) ։ Դե, իմացեք ուրեմն, որ թերևս ձեզանից ոչ մեկը այնպես չի սիրել իր մորը, ինչպես Բուրդովսկին։ Դուք, իշխան, ես գիտեմ, որ Գանեչկայի հետ թաքուն փող եք ուղարկել Բուրդովսկու մորը, և ահա, գրազ կգամ (հի՛֊հի՛֊հի՛, — հիստերիկորեն քրքջում էր նա), գրազ կգամ, որ հենց Բուրդովսկին էլ ձեզ կմեղադրի անքաղաքավարի ձևի և իր մոր նկատմամբ անհարգալից լինելու մեջ, աստված վկա, այդպես է, հա՜-հա՜-հա՜։

Այստեղ նա նորից շնչակտուր եղավ և սկսեց հազալ։

— Դե, պրծա՞ր։ Հիմա ամեն ինչ, ամեն ինչ ասացի՞ր։ Դե հիմա գնա քնելու, դու տենդ ունես, ― անհամբերությամբ ընդհատեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, որը նրանից չէր կտրում իր անհանգիստ հայացքը։— Ախ, աստված։ Նա դեռ խոսում էլ է։

— Դուք կարծես ծիծաղո՞ւմ եք։ Ի՞նչ եք շարունակ ծիծաղում ինձ վրա։ Ես նկատեցի, որ դուք շարունակ ծիծաղո՞ւմ էիք ինձ վրա, — անհանգիստ ու գրգռված դիմեց նա հանկարծ Եվգենի Պավլովիչին. նա իրոք ծիծաղում էր։

— Ես միայն ուզում էի հարցնել ձեզ, պարոն... Իպոլիտ... ներեցեք, ես մոռացա ձեր ազգանունը։

— Պարոն Տերենտև, — ասաց իշխանը։

— Այո, Տերենտև, շնորհակալություն, իշխան, այն ժամանակ ասացիք, բայց մտքիցս թռավ... ես ուզում էի ձեզ հարցնել, պարոն Տերենտև, արդյոք ճի՞շտ եմ լսել, որ դուք այն կարծիքին եք, որ բավական է քառորդ ժամ լուսամուտի առաջ կանգնած խոսեք ժողովրդի հետ և նա իսկույն ամեն բանում համաձայն կլինի ձեզ հետ և անմիջապես կգն ձեր հետևից։

— Շատ հնարավոր է, որ ասել եմ․․․— պատասխանեց Իպոլիտը, կարծես ինչ֊որ բան մտաբերելով, — անպայման ասել եմ, — ավելացրեց նա հանկարծ, կրկին աշխուժանալով և հաստատուն նայելով Եվգենի Պավյովիչին, — դրանո՞վ ինչ։

― Ոչինչ, ես միայն ի գիտություն, որպեսզի լրացնեմ։

Եվգենի Պավլովիչը լռեց, բայց Իպոլիտը անհամբեր սպասումով դեռ շարունակում էր նրան նայել։

— Դե, վերջացրի՞ր, ինչ է, — դիմեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան Եվգենի Պավլովիչին, — շուտ արա, վերջացրու, նրա քնելու ժամանակն է։ Թե՞ չես կարող։ (Նա սոսկալի զայրացած էր) ։

— Ես, թերևս, շատ էլ դեմ չեմ ավելացնելու, — ժպտալով շարունակեց Եվգենի Պավլովիչը, — որ այն ամենը, ինչ լսեցի ձեր ընկերներից, պարոն Տերենտև, և այն ամենը, ինչ շարադրեցիք հիմա դուք, և այնպիսի աներկբա տաղանդով, իմ կարծիքով հանգում է իրավունքի հաղթանակման տեսությանը, ամենից առաջ և անկախ ամեն բանից, և նույնիսկ բացառելով մնացյալ ամեն ինչ, և գուցե նույնիսկ նախքան հետաքննելը, թե ինչումն է կայանում իրավունք ասածդ։ Գուցե ես սխալվո՞ւմ եմ։

— Իհարկե սխալվում եք, ես նույնիսկ չեմ հասկանում ձեզ... հետո՞։

Անկյունից նույնպես դժգոհություն լսվեց։ Լեբեդևի ազգականը կիսաձայն ինչ-որ բան փնթփնթաց։

— Դե համարյա ուրիշ ոչինչ, — շարունակեց եվգենի Պավլովիչը, — ես միայն ուզում եմ նկատել, որ դրանից բանը կարող է թռչել ուղղակի ուժի իրավունքին, այսինքն՝ առանձնակի բռունցքի ուժի իրավունքին և անձնական ցանկությանը, ինչով, ի դեպ, շատ հաճախ վերջացել է աշխարհում։ Պրուդոնը կանգ չառա՞վ ուժի իրավունքի վրա։ Ամերիկյան պատերազմի ժամանակ ամենաառաջավոր լիբերալներից շատ շատերը իրենց հայտարարեցին պլանտատորների կողմնակիցներ, այն իմաստով, որ նեգրը նեգր է, սպիտակ ցեղից ստոր, և, ուրեմն, նշանակում է, ուժի իրավունքը սպիտակինն է...

— Է՞։

— Այսինքն, նշանակում է, դուք չե՞ք ժխտում ուժի իրավունքը։

— Հետո՞։

— Դուք ուղղակի կոնսեքվենտ եք. ես կուզենայի միայն նշել, որ ուժի իրավունքից մինչև վագրերի և կոկորդիլոսների իրավունքը և նույնիսկ մինչև Դանիլովը և Գորսկին հեռու չէ։

— Չգիտեմ. հետո՞։

Իպոլիտը հազիվ էր լսում Եվգենի Պավլովիչին, որին եթե ասում էլ էր՝ է՞ և հետո՞, ապա, թվում է, ավելի շուտ խոսելիս առաջուց յուրացրած սովորության համաձայն, և ոչ թե ուշադրությունից և հետաքրքրությունից դրդված։

— Հետո՝ ոչինչ... այսքանը։

— Ասենք, ես ձեզնից չեմ նեղանում, — բոլորովին անսպասելի եզրակացրեց Իպոլիտը և, հազիվ թե գիտակցելով, ձեռքը պարզեց, նույնիսկ ժպտալով։ Եվգենի Պավլովիչը սկզբում զարմացավ, բայց ամենալուրջ տեսքով շոշափեց իրեն պարզած ձեռքը, կարծես թե ընդունելիս լիներ ներումը։

— Չեմ կարող չավելացնել, — ասաց նա նույն երկդիմի հարգալիր տոնով, — իմ շնորհակալությունն այն ուշադրության համար, որով ինձ թույլ տվիք խոսելու, որովհետև, համաձայն իմ բազմաթիվ դիտումների, մեր լիբերալը երբեք ի վիճակի չէ թույլ տալու, որ որևէ մեկը իր հատուկ համոզմունքն ունենա և չի կարող իր ընդդիմախոսին անմիջապես չպատասխանել հայհոյանքով կամ որևէ ավելի վատ բանով․․․

— Այդ դուք միանգամայն ճիշտ եք ասում, — նկատեց գեներալ Իվան Ֆյոդորովիչը և ձեռքերը մեջքին դարսելով, ամենաձանձրացած տեսքով պատշգամբից ետ քաշվեց դեպի ելքը, որտեղ զայրույթից նույնիսկ հորանջեց։

— Դե, բավական է, հերս, — հանկարծ հայտարարեց Եվգենի Պավլովիչին Լիզավետա Պրոկոֆևնան, — ձանձրացրիք ինձ...

— Ժամանակն է, — մտահոգ և գրեթե վախեցած տեղից վեր կացավ հանկարծ Իպոլիտը, շփոթված նայելով շուրջը․— ես ուզում էի ձեզ ասել ամեն ինչ․․․ ես կարծում էի, որ ամեն ինչ... վերջին անգամ․․․ դա ֆանտազիա էր...

Երևում էր, որ նա աշխուժանում էր պոռթկումներով, գրեթե իսկական զառանցանքից սթափվում էր հանկարծ, մի քանի ակնթարթ, լիակատար գիտակցությամբ հանկարծ մտաբերում ու խոսում էր, մեծ մասամբ գուցե հիվանդության երկարուձիգ, տաղտկալի ժամերին, մահճակալին պառկած, միայնության մեջ, անքնության պահերին վաղուց արդեն մտածած ու սերտած պարբերություններով։

— Դե, մնաք բարով, — կտրուկ ասաց նա հանկարծ։ — Կարծում եք, ինձ համար հե՞շտ է ձեզ մնաք բարով ասելը։ Հա՜֊հա՜, — սրտնեղած քմծիծաղ տվեց նա իր անհարմար հարցերից և հանկարծ, ասես զայրանալով, որ իրեն շարունակ չի հաջողվում ուզածն ասել, բարձրաձայն ու գրգռված ասաց, — Զերդ գերազանցությունւ Պատիվ ունեմ խնդրելու ձեզ, որ բարեհաճեք գալ իմ թաղմանը, եթե միայն կարժաացնեք այդ պատվին և... բոլորիդ, պարոնայք, գեներալի հետ...

Նա նորից ծիծաղեց, բայց դա արդեն խելագարի ծիծաղ էր։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան վախեցած շարժվեց դեպի նա և բռնեց նրա ձեռքից։ Իպոլիտը նայում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնային նույն ծիծաղով, որը, սակայն, արդեն չէր շարունակվում, այլ դադարել էր ու քարացել նրա դեմքին։

— Գիտե՞ք արդյոք, որ ես այստեղ եկա, որպեսզի ծառ տեսնեմ։ Ահա այս ծառերը... (նա ցույց տվեց պուրակի ծառերը) ։ Դա հո ծիծաղելի չէ, հը՞։ Այստեղ ոչ մի ծիծաղելի բան չկա, այնպես չէ՞, — լրջորեն հարցրեց նա Լիզավետա Պրոկոֆևնային և հանկարծ մտքերի մեջ ընկավ․ հետո, մի վայրկյան անց, գլուխը բարձրացրեց և աչքերով հետաքրքրությամբ սկսեց որոնել ամբոխի մեջ։ Նա որոնում էր Եվգենի Պավլովիչին, որ կանգնած էր շատ մոտիկ, աջ կողմում, նույն տեղում, ինչպես առաջ, բայց Իպոլիտն արդեն մոռացել էր և որոնում էր չորս կողմում։— Ա՜, դուք չեք, գնացել, — վերջապես զտավ նրան, — դուք քիչ առաջ շարունակ ծիծաղում էիք, որ ես լուսամուտի առաջ կանգնած ուզում էի քառորդ ժամ խոսել... Իսկ գիտե՞ք, որ ես տասնութ տարեկան չեմ, ես այնքան եմ պառկել այդ բարձին, և այնքան եմ դուրս նայել այդ լուսամատից, և այնքան եմ մտածել բոլորի մասին... որ․․․ Մեռելը տարիք չի ունենում, դուք գիտեք։ Ես դեռ անցյալ շաբաթ մտածեցի այդ մասին, երբ գիշերն արթնացա․․․ իսկ գիտե՞ք, թե ամենից ավելի ինչից եք վախենում դուք, թեպետև արհամարհում եք մեզ։ Ես դա նույնպես, հենց այն ժամանակ բարձին պառկած մտածեցի գիշերը․․․ Դուք կարծում եք, թե քիչ առաջ ես ուզում էի ծիծաղե՞լ ձեզ վրա։ Լիզավետա Պրոկոֆևնա։ Ոչ, ես չէի ծիծաղում ձեզ վրա, ես միայն գովել էի ուզում․․․ Կոլյան ասում էր, որ իշխանը ձեզ մանուկ է անվանել... դա լավ է... Հա, էն ի՞նչ էր․․․ մի մի բան էի ուզում ասել․․․

Նա դեմքը ծածկեց ձեռքերով և մտասուզվեց։

― Ահա թե ինչ, երբ քիչ առաջ հրաժեշտ էի տալիս, հանկարծ մտածեցի․ ահա այս մարդիկ, և էլ երբեք նրանք չեն լինի, էլ երբեք։ Եվ ձառերը նույնպես, միայն աղյուսե պատը կլինի, կարմիր, Մեյերի տան պատը․․․ իմ լուսամուտի դիմաց... դե, հապա ասա նրանց այդ մասին․․․ փորձիր, ասա․ ահա գեղեցկուհին... չէ՞ որ դու մեռած ես, քեզ ներկայացրու իբրև մեռել, ասա, որ «մեռելին թույլատրելի է ամեն ինչ ասել» ․․․ և որ իշխանուհի Մարիա Ալեքսևնան չի բարկանա, հա՜֊հա՜։— Դուք հո չե՞ք ծիծաղում, — թերահավատությամբ հայացքը հածեց նա շուրջը։— Իսկ գիտե՞ք, որ բարձի վրա շատ մտքեր են անցել գլխովս․․․ Գիտե՞ք, ես համոզվեցի, որ բնությունը շատ ծաղրասեր է․․․ Դուք քիչ առաջ ասացիք, որ ես աթեիստ եմ, բայց գիտե՞ք, որ դա բնությունն է․․․ էլի ինչո՞ւ եք ծիծաղում։ Դուք սարսափելի դաժան եք, — տխուր վրդովմունքով արտասանեց նա հանկարծ նայելով բոլորին, — ես Կոլյային չեմ փչացրել, — ավարտեց նա բոլորովին այլ եղանակով, լուրջ և համոզված, կարծես թե նույնպես հանկարծ հիշելով։

— Այստեղ ոչ ոք, ոչ ոք չի ծիծաղում քեզ վրա, հանդարտվիր, — գրեթե տանջվում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան, — վաղը նոր բժիշկ կգա, այն մյուսր սխալվել է։ Դե նստիր, ախր ոտքի վրա կանգնել չես կարող։ Զառանցում ես... Ախ, հիմա սրան ի՞նչ անեմ, — իրար էր անցել նա, Իպոլիտին նստեցնելով բազկաթոռին։ Մի արցունքի կաթիլ փայլեց նրա այտին։

Իպոլիտը կանգ առավ գրեթե շանթահար, ձեռքը բարձրացրեց, երկյուղածությամբ մեկնեց այն և դիպցրեց այդ արցունքի կաթիլին։ Նա ժպտաց ինչ-որ մանկական ժպիտով։

— Ես... ձեզ...— սկսեց խոսել նա խնդագին, — դուք չգիտեք, թե ես ձեզ ինչպես եմ․․․ նա միշտ այնպիսի հիացմունքով էր խոսում ձեր մասին, ահա սա, Կոլյան․․․ ես սիրում եմ նրա հիացմունքը։ Ես նրան չեմ փչացրել։ Ես հենց միայն նրան եմ թողնում... Ես ուզում էի բոլորին թողնել, բոլորին, բայց ոչ ոք չկար, չկար ոչ ոք։ Ես ուզում էի գործիչ լինել, ես իրավունք ունեի․․․ Օ, որքան շատ էի ուզում։ Ես հիմա ոչինչ չեմ ուզում, ոչինչ չեմ ուզում ուզել, ես ինձ այպիսի խոսք եմ տվել, որ այլևս ոչինչ չուզեմ. թող, թող առանց ինձ որոնեն ճշմարտությունը։ Այո, բնությունը ծաղրասեր է։ Ինչո՞ւ է նա, — հանկարծ ասաց նա եռանդով, — ինչո՞ւ է նա ստեղծում ամենալավ էակներին, որպեսզի հետո ձեռ առնի նրանց։ Չէ՞ որ նա այնպես արավ, որ միակ էակը, որին երկրի վրա ընդունեցին որպես կատարելություն... ախր այնպես արավ, որ, նրան ցույց տալով մարդկանց, հենց նրան էլ նշանակեց ասելու այն, հանուն ինչի այնքան արյուն թափվեց, որ եթե այդ ամբողջը թափվեր միանգամից, ապա հավանաբար մարդիկ կխեղդվեին։ Օ, լավ է, որ ես մեռնում եմ։ Երեի ես էլ մի սարսափելի սուտ կասեի, բնությունը այնպես կնենգեր... Ես ոչ ոքի չեմ փչացրել․․․ Ես ուզում էի ապրել բոլոր մարդկանց երջանկության համար, ճշմարտությունը հայտնագործելու և ազդարարելու համար․․․ Ես լուսամուտից նայում էի Մեյերի պատին և մտածում էի միայն քառորդ ժամ խոսել և բոլորին, բոլորին համոզել, բայց լոկ մի անգամ հանդիպեցի... ձեզ, եթե ոչ մարդկանց, և ահա ի՞նչ ստացվեց։ Ոչինչ։ Ստացվեց, որ դուք ինձ արհամարհում եք։ Նշանակում է՝ հարկավոր չեմ, նշանակում է՝ հիմար եմ, նշանակում է՝ ժամանակն է։ Եվ ախր ոչ մի հուշ չկարողացա թողնել։ Ոչ մի հնչյուն, ոչ մի հետք, ոչ մի գործ, չտարածեցի ոչ մի համոզմունք... Մի ծիծաղեք հիմարիս վրա։ Մոռացեք։ Մոռացեք բոլորդ... Մոռացեք, խնդրում եմ, այդքան դաժան մի եղեք։ Գիտե՞ք արդյոք, որ եթե այս թոքախտը չպատահեր, ես ինքս կսպանեի ինձ...

Նա կարծես դեռ շաա բան էր ուզում ասել, բայց չավարտեց, նետվեց բազկաթոռին, դեմքը ծածկեց ձեռքերով և լաց եղավ փոքրիկ երեխայի նման։

— Դե հիմա ի՞նչ կհրամայեք անել սրան, — բացականչեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, թռավ նրա մոտ, բռնեց նրա գլուխը և պինդ֊պինդ սեղմեց կրծքին։ Իպոլիտը հեկեկում էր ջղաձգաբար։— Դե-դե-դե։ Դե, մի լար, դե բավական է, դու բարի տղա ես, քեզ աստված կների քո անգիտության համար, դե, հերիք է, արի եղիր․․․ համ էլ հետո կամաչես...

— Ես այնտեղ, — ասում էր Իպոլիտը, ճգնելով գլուխը բարձրացնել, ― ես այնտեղ եղբայր ու քույրեր ունեմ, փոքրիկ երեխաներ, խեղճ, անմեղ... Նա կփչացնի նրանց։ Դուք սուրբ եք, դուք... ինքներդ երեխա եք, փրկեցեք նրանց, պոկեցեք նրանց այդ․․․ կնոջից... նա... ամոթ... օ, օգնեցեք նրանց, օգնեցեք, աստված ձեզ հարյուրապատիկը կհատուցի, ի սեր աստծո, ի սեր Քրիստոսի...

— Դե վերջապես ասացեք, Իվան Ֆյոդորովիչ։ Հիմա ի՞նչ անենք, ― գրգռված բղավեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, — շնորհ արեք, ընդհատեցեք ձեր վեհ լռությունը։ Եթե դուք չվճռեք, ապա թող հայտնի լինի ձեզ, որ ես ինքս եմ մնում այստեղ գիշերելու. բավական է, որքան բռնացել եք ինձ վրա ձեր ինքնիշխանությամբ։

Լիզավետա Պրոկոֆևնան հարցնում էր խանդավառված ու ցասկոտ և սպասում էր անհապաղ պատասխանի։ Բայց նման դեպքերում ներկաները, եթե նույնիսկ նրանք շատ են, մեծ մասամբ պատասխանում են լռությամբ, կրավորական հետաքրքրությամբ, չուզենալով ոչ մի բան վերցնել իրենց վրա և իրենց մտքերն արտահայտում են արդեն շատ ժամանակ անց։ Ներկաների թվում կային և այնպիսիները, որոնք պատրաստ էին այստեղ նստել թեկուզ մինչև առավոտ, առանց մի բառ արտասանելու. օրինակ, Վարվառա Արդալիոնովնան, որն ամբողջ երեկո նստել էր մեկուսի, լռում էր և ականջ դնում արտասովոր հետաքրքրությամբ, թերևս դրա համար ունենալով նաև իր պատճառները։

— Իմ կարծիքն այն է, բարեկամս, — արտահայտվեց գեներալը, — որ այստեղ հիմա հարկավոր է, այսպես ասած, ավելի շուտ, հիվանդապահ կին, քան մեր հուզմունքը, և, թերևս, բարեհույս, զգաստ մարդ գիշերվա համար։ Համենայն դեպս, հարցնել իշխանին և... անմիջապես հանգիստ տալ։ Իսկ վաղը կարելի է նորից մասնակից լինել։

— Հիմա ժամը տասներկուսն է, մենք գնում ենք։ Նա գալի՞ս է մեզ հետ, թե՞ մնում է ձեր տանը, — գրգռված ու բարկացած դիմեց Դոկտորենկոն իշխանին։

— Եթե ուզում եք, դուք էլ մնացեք նրա մոտ, — ասաց իշխանը, ― տեղ կլինի։

— Ձերդ գերազանցություն, ― անսպասելի և ոգևորված՝ գեներալի մոտ թռավ պարոն Կելլերը, — եթե գիշերը պահանջվում է գոհացուցիչ մարդ, ես պատրաստ եմ զոհաբերել ընկերոջս համար... դա մի այնպիսի՜ հոգի է։ Ես վաղուց արդեն նրան համարում եմ մեծ մարդ, ձե՛րդ գերազանցություն։ Ես, իհարկե, անփույթ եմ եղել կրթությանս նկատմամբ, բայց երբ նա քննադատում է, ախր դրանք մարգարիտնե՜ր, մարդարիտնե՜ր են թափվում, ձերդ գերազանցություն...

Գեներալը հուսաբեկ շրջվեց։

— Ես շատ ուրախ կլինեմ, եթե մնա. իհարկե, նրա համար դժվար է գնալը, — հայտարարում էր իշխանը ի պատասխան Լիզավետա Պրոկոֆևնայի գրգռված հարցերի։

— Դու քնա՞ծ ես, ինչ է։ Եթե չես ուզում, հերս, ես նրան ինձ մոտ կփոխադրեմ։ Տե՜ր աստված, ախր սա ինքն էլ հազիվ է ոտքի վրա կանգնում։ Հիվա՞նդ ես, ինչ է։

Այն ժամանակ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, իշխանին չգտնելով մահվան մահճում, սաստիկ չափազանցրել էր նրա առողջական վիճակի բավարարությունը, դատելով արտաքին տեսքից, բայց նոր անցկացրած հիվանդությունը, դրան զուգակցվող ծանր հիշողությունները, հոգսաշատ երեկոյի հոգնությունը, «Պավլիշչևի որդու» դեպքը, Իպոլիտի հետ կապված հիմիկվա դեպքը, այդ բոլորը իրոք գրգռել էր իշխանի հիվանդ դյուրազգացությունը, նրան հասցնելով գրեթե տենդային վիճակի։ Բայց, բացի դրանից, նրա աչքերում հիմա էլի մի ուրիշ հոգս կար, նույնիսկ երկյուղ․ նա վախվխելով նայում էր Իպոլիտին, կարծես թե նրանից սպասելով էլի ինչ-որ բան։

Հանկարծ Իպոլիտը վեր կացավ սարսափելի գունատ և ահավոր, հուսահատության հասնող ամոթի արտահայտությունը աղավաղված դեմքին։ Դա գերազանցապես արտահայտվում էր ատելությամբ ու երկչոտությամբ ժողովվածներին նայող նրա հայացքում և թրթռացող շրթունքների վրա թափառող շփոթված, աղավաղված ու սողացող ժպիտում։ Նա անմիջապես աչքերը ցած թողեց ու երերալով և շարունակ նույն տեսակ ժպտալով ոտները քարշ տվեց դեպի Բուրդովսկին ու Դոկտորենկոն, որոնք կանգնած էին պատշգամբի ելքի մոտ. նա մեկնում էր նրանց հետ։

— Ահա հենց դրանից էի վախենում ես, — բացականչեց իշխանը։— Այդպես էլ պետք է լիներ։

Իպոլիտը արագ շրջվեց դեպի նա ամենակատաղի չարությամբ, և նրա դեմքի ամեն մի գիծը կարծես թրթռում էր ու խոսում։

— Ա՜, հենց դրանից էիք վախենում դուք։ «Այդպես էլ պետք է լինե՞ր» ձեր կարծիքով։ Գիտցեք, ուրեմն, որ եթե ես այստեղ ատում եմ որևէ մեկին, — գոչեց նա խռպոտ, ճղճղան, բերանից ցայտեր շաղ տալով (ես ձեզ բոլորիդ, բոլորիդ ատում եմ), — բայց ձեզ, ձեզ՝ ճիզվիտային, քաղցրումեղցր հոգի, ապուշ, միլիոնատեր-բարերար, ձեզ աշխարհում բոլորից և ամեն ինչից ավելի։ Ես ձեզ վաղուց եմ հասկացել և ատել, երբ լսել էի ձեր մասին. ես ձեզ ատել եմ հոգուս ամբողջ ատելությամբ... Այս բոլորը հիմա դո՛ւք արիք։ Այդ դո՛ւք հասցրիք ինձ նոպայի։ Մեռնողին դուք հասցրիք ամոթի աստիճանի դո՛ւք, դո՛ւք, դո՛ւք եք մեղավոր իմ ստոր փոքրոգության համար։ Ես ձեզ կսպանեի, եթե ողջ մնայի։ Հարկավոր չեն ինձ ձեր բարերարությունները, ոչ ոքից չեմ ընդունի, լսո՞ւմ եք, ոչ ոքից, ոչինչ։ Ես զառանցում էի, և դուք չհամարձակվեք հաղթանակ տոնել... Անիծում եմ ձեզ բոլորիդ առհավետ։

Այստեղ արդեն նա բոլորովին շնչասպառ եղավ։

— Իր արցունքներից ամաչեց, — շշնջաց Լեբեդևը Լիզավետա Պրոկոֆևնային, — «այդպես էլ պետք է լիներ» ։ Ա՜յ քեզ իշխան։ Մինչև հոգու խորքը կարդաց...

Բայց Լիզավետա Պրոկոֆևնան նրան չարժանացրեց իր հայացքին։ Նա կանգնել էր հպարտորեն շիտկված, գլուխը ետ գցած և արհամարհալից հետաքրքրությամբ դիտում էր «այդ մարդուկներին» ։ Երբ Իպոլիտը վերջացրեց, գեներալը ուսերը վեր քաշեց. Լիզավետա Պրոկոֆևնան ցասումնալից չափեց նրան ոտից մինչև գլուխ, կարծես թե նրանից հաշիվ պահանջելով այդ շարժման համար, և անմիջապես շուռ եկավ դեպի իշխանը։

— Շնորհակալություն, ձեզ, իշխան, մեր տան էքսցենտրիկ բարեկամ, այս հաճելի երեկոյի համար, որ մեզ բոլորիս տրամադրեցիք։ Ով գիտե, ձեր սիրտն ուրախանում է հիմա, որ ձեզ հաջողվեց մեզ էլ կրել ձեր հիմարություններին․․․ Բավական է, տան սիրելի բարեկամ, որ գոնե, վերջապես, հնարավորություն տվիք մի լավ տեսնելու ձեզ...

Նա վրդովմունքով սկսեց շտկել իր ժանեկավոր թիկնոցը, սպասելով, թե երբ պետք է ճամփա ընկնեն «նրանք» ։ Այդ րոպեին «նրանց» մոտեցավ մի քառանիվ թեթև սայլակ, որի հետևից դեռ քառորդ ժամ առաջ Դոկտորենկոն կարդադրել էր ուղարկել Լեբեդևի աղային՝ գիմնազիստին։ Գեներալը կնոջից անմիջապես հետո իր խոսքը վրա բերեց.

— Ճիշտ որ, իշխան, ես նույնիսկ չէի սպասում... այն ամենից հետո... բոլոր բարեկամական հարաբերություններից հետո... և, վերջապես, Լիզավետա Պրոկոֆևնան...

— Դե ինչպե՞ս, դե ինչպե՞ս կարելի է այդ, — բացականչեց Ադելաիդան, արագ մոտեցավ իշխանին և ձեռքը մեկնեց նրան։

Իշխանը ինքն իրեն կորցրած տեսքով ժպտաց Ադելաիդային։

Հանկարծ մի տաք, արագ շշուկ կարծես թե այրեց իշխանի ականջը։

— Եթե անմիջապես չթողնեք այդ նողկալի մարդկանց, ապա ես ամբողջ կյանքումս, ամբողջ կյաքնումս կատեմ ձեզ, — շշնշաց Ագլայան. նա կարծես մոլեգնած էր, բայց առաջ քան իշխանը հասցրեց նրան նայել, նա շուռ եկավ։ Ասենք, իշխանին արդեն ոչինչ և ոչ ոքի չէր մնում թողնել, մինչ այդ արդեն հասցրել էին հիվանդ Իպոլիտին մի կերպ նստեցնել սայլակ, որը հեռացել էր։

— Ինչ է, սա երկա՞ր պիտի շարունակվի, Իվան Ֆյոդորովիչ։ Ի՞նչ եք կարծում։ Ես շա՞տ եմ հանդուրժելու այդ չարասիրտ անպիտան տղաներին։

— Դե ես, բարեկամս... ես, հասկանալի է, պատրաստ եմ և... իշխան...

Իվան Ֆյոդորովիչը, այնուհանդերձ, ձեռքը պարզեց իշխանին, բայց չհասցրեց սեղմել և վազեց Լիզավետա Պրոկոֆևնայի հետևից, որն աղմկալի ու զայրույթով ցած էր իջնում աստիճաններից։ Ադելաիդան, նրա փեսացուն և Ալեքսանդրան անկեղծորեն հրաժեշտ տվին իշխանին։ Եվգենի Պավլովիչը նույն թվում էր և միայն նա էր զվարթ։

— Եղավ այնպես, ինչպես կարծում էի։ Միայն ափսոս, որ դուք էլ, իմ խեղճ, այստեղ տուժեցիք, — շշնջաց նա ամենաանուշիկ ժպիտով։

Ագլայան գնաց առանց հրաժեշտ տալու։

Բայց այդ երեկոյի արկածները դեռ դրանով չվերջացան։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան ստիպված եղավ հանդուրժելու ևս մի չափազանց անսպասելի հանդիպում։

Նա դեռ չէր հասցրել ոտքը սանդուղքից դնել ճանապարհը (որը օղակում էր պուրակը), երբ հանկարծ երկու սպիտակ ձի լծած մի շքեղ կառք սլացավ իշխանի ամառանոցի մոտով։ Կառքի մեջ նստած էին երկու փառահեղ տիկին։ Բայց դեռ տասը քայլ չանցած, կառքը հանկարծ կանգ առավ։ Տիկիններից մեկը արագ շուռ եկավ, կարծես հանկարծ տեսնելով իրեն անհրաժեշտ ինչ-որ ծանոթի։

— Եվգենի Պա՜վլիչ։ Այդ դո՞ւ ես, — կանչեց հանկարծ մի զրնգուն, սքանչելի ձայն, որից իշխանը ցնցվեց և, թերևս, էլի որևէ մեկը, — դե, ինչպես ուրախ եմ, որ վերջապես գտա։ Ես քո հետևից հատուկ սուրհանդակ եմ ուղարկել քաղաք, երկու հոգի։ Ամբողջ օրը քեզ են փնտրում։

Եվգենի Պավլովիչը կանգնել էր սանդուղքի աստիճանին ինչպես շանթահար։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան նույնպես կանգնեց իր տեղում, բայց ոչ սարսափած ու քարացած, ինչպես Եվգենի Պավլովիչը։ Նա հանդուգն կնոջը նայեց նույնպես հպարտ և նույնպիսի սառն արհամարհանքով, ինչպես հինգ րոպե առաջ նայում էր «մարդուկներին», և անմիջապես իր սևեռուն հայացքը փոխադրեց Եվգենի Պավլովիչի վրա։

— Նորությո՜ւն, — շարունակում էր զրնգուն ձայնը, — Կուպֆերի մուրհակներից մի վախենա։ Ռոգոժինը գնեց երեսունով, ես համոզեցի։ Կարող ես հանգիստ լինել գոնե մի երեք ամիս։ Իսկ Բիսկուպից և այդ ամբողջ աղտեղությունից հավանաբար գլուխ կհանենք ծանոթության միջոցով։ Ահա ուրեմն, նշանակում է, ամեն ինչ բարեհաջող է։ Ուրախ լեր։ Մինչև վա՜ղը։

Կառքը շարժվեց ու արագ չքացավ։

— Դա խելագար է, — վերջապես բացականչեց Եվգենի Պավլովիչը, զայրույթից շառագունած և տարակուսանքով շուրջը նայեց, — ես ոչինչ չգիտեմ, այդ ինչ էր ասում։ Ի՞նչ մուրհակներ։ Ո՞վ է նա։

Լիզավետա Պրոկոֆևնան դեռ շարունակում էր նրան նայել մի երկու վայրկյան ևս. վերջապես արագ ու կտրուկ ուղղվեց դեպի իր ամառանոցը, իսկ նրա հետևից բոլորը։ Ուղիղ մի րոպե անց իշխանի պատշգամբը վերադարձավ Եվգենի Պավլովիչը արտակարգ հուզվաձ։

— Իշխան, ճշմարի՞տ դուք չգիտեք, թե ինչ է նշանակում սա։

— Ոչինչ չգիտեմ, — պատասխանեց իշխանը, որ գտնվում էր արտասովոր հիվանդագին լարման մեջ։

― Ո՞չ։

— Ոչ։

— Ես էլ չգիտեմ, — հանկարծ ծիծաղեց Եվգենի Պավլովիչը։― Աստված վկա, ոչ մի առնչություն չունեմ այդ մուրհակների հետ, հավատո՞ւմ եք ազնիվ խոսքին... Բայց ի՞նչ է կատարվում ձեզ հետ, դուք ուշագնա՞ց եք լինում։

— Օ, ոչ, ոչ, հավատացնում եմ ձեզ, ոչ...

XI

Եպանչինները միայն երրորդ օրը լիովին գթասրտվեցին։ Իշխանը թեև սովորականի պես իրեն մեղադրեց շատ բանում, և անկեղծորեն սպասում էր պատժի, բայց և այնպես. սկզբում նա լիովին համոզված էր, որ Լիզավետա Պրոկոֆևնան չէր կարող նրա վրա լրջորեն բարկանալ, այլ ավելի շատ զայրացել էր իր իսկ վրա։ Այսպիսով, թշնամանքի այդպիսի երկարատև ժամկետը իշխանին երրորդ օրը դրեց ամենամռայլ փակուղի։ Այլ հանգամանքներ էլ նրան փակուղի դրին, բայց նրանցից մեկը` գերազանցորեն։ Երեք օր շարունակ դա պրոգրեսիվորեն աճում էր իշխանի կասկածամտության մեջ (իսկ իշխանը վերջին ժամանակներս իրեն մեղադրում էր երկու ծայրահեղության՝ իր արտասովոր «անիմաստ ու աներես» դյուրահավատության և միաժամանակ «մռայլ, ստոր» կասկածամտության մեջ) ։ Մի խոսքով, երրորդ օրվա վերջում կառքից Եվգենի Պավլովիչի հետ խոսող էքսցենտրիկ տիկնոջ արկածը իշխանի ուղեղում սարսափեցնող և խորհրդավոր չափեր ընդունեց։ Հանելուկի էությունը, բացի գործի այլ կողմերից, իշխանի համար այն ցավալի հարցն էր, թե արդյոք հենց ի՞նքն է մեղավոր այդ նոր «հրեշավորության» համար, թե՞ միայն․․․ Բայց նա մինչև վերջ չէր ասում, թե էլի ով։ Ինչ վերաբերում է Ն. Ֆ. Բ․ տառերին, ապա, նրա կարծիքով, այստեղ միայն անմեղ չարաճճիություն էր, նույնիսկ ամենամանկական չարաճճիություն, այնպես որ որևէ չափով դրա մասին մտահոգվելը ամոթ կլիներ և մի տեսակետից համարյա նույնիսկ անազնիվ։

Ասենք, հենց առաջին օրը այլանդակ «երեկույթից» հետո, որի անկարգություններում նա այնպիսի գլխավոր «պատճառ» էր, իշխանը առավոտյան իշխան Շչ֊ին և Ադելաիդային իր մոտ ընդունելու բավականությունն ունեցավ. «նրանք եկել էին գլխավորապես նրա համար, որ իմանային իշխանի առողջությունը», եկել էին երկուսով, զբոսանքից։ Ադելաիդան հիմա պուրակում նկատել էր մի ծառ, հրաշալի հինավուրց ծառ, ճյուղատարած, երկար, ծուռումուռ ոստերով, ամբողջովին թարմ սաղարթի մեջ կորած, փչակով ու ճեղքվածքով. նա որոշել է անպայման, անպայման նկարել այդ ծառը։ Այնպես որ իր այցելության ամբողջ կես ժամվա ընթացքում համարյա միայն այդ մասին էր խոսում։ Իշխան Շչ-ն ըստ սովորականի սիրալիր ու անուշ էր, իշխանին հարցնում էր առաջվա մասին, մտաբերում էր իրենց առաջին ծանոթության հանգամանքները, այնպես որ երեկվա մասին գրեթե ոչ մի խոսք էլ չէր ասված։ Վերջապես, Ադելաիդան չդիմացավ և, քմծիծաղ տալով խոստովանեց, որ իրենք եկել են incoցnito, սակայն խոստովանանքը հենց դրանով էլ վերջացավ, թեև այդ incognito֊ից արդեն կարելի էր եզրակացնել, որ ծնողները, այսինքն, գլխավորապես Լիզավետա Պրոկոֆևնան, ինչ-որ առանձնահատուկ վատ են տրամադրված։ Բայց ոչ նրա, ոչ Ագլայայի, ոչ նույնիսկ Իվան Ֆյոդորովիչի մասին Ադելաիդան և իշխան Շչ֊ն իրենց այցելության ընթացքում մի հատիկ բառ չարտասանեցին։ Նորից գնալով զբոսանքի, իշխանին չհրավիրեցին իրենց հետ գնալու։ Իսկ իրենց մոտ կանչելու մասին ակնարկ անգամ չեղավ. այդ առթիվ նույնիսկ մի շատ բնորոշ խոսք թռավ Ադելաիդայի բերանից․ խոսելով իր մի ջրաներկ նկարի մասին, նա հանկարծ շատ ուզեցավ ցույց տալ այդ։ «Ինչպե՞ս անենք, որ շուտ լինի։ Կացե՛ք։ Ես կամ այսօր Կոլյայի հետ կուղարկեմ, եթե գա, կամ վաղը ինքս, երբ իշխանի հետ նորից զբոսանքի դուրս գանք, կբերեմ» — եզրափակեց նա վերջապես իր տարակուսանքը, ուրախանալով, որ իրեն հաջողվեց այդպես ճարպիկ ու բոլորի համար հարմար լուծել այդ խնդիրը։

Վերջապես, արդեն համարյա հրաժեշտ տալիս, իշխան Շչ֊ն կարծես հանկարծ հիշեց.

— Ախ, հա, — հարցրեց նա, — գոնե դուք չգիտե՞ք, սիրելի Լև Նիկոլաևիչ, այն ինչ կին էր, որ երեկ երեկոյան կառքից բղավեց Եվգենի Պավլովիչին։

— Դա Նաստասյա Ֆիլիպովնան էր, — ասաց իշխանը, — մի՞թե դեռ չեք իմացել, որ այդ նա է։ Իսկ նրա հետինը չգիտեմ ով էր։

— Գիտեմ, լսել եմ, — վբա բերեց իշխան Շչ֊ն, — բայց ի՞նչ էր նշանակում այդ բացականչությունը։ Դա, խոստովանում եմ, այնպիսի հանելուկ է ինձ համար... ինձ համար և ուրիշների համար։

Իշխան Շչ-ն խոսում էր արտասովոր և ակնհայտ զարմանքով։

— Նա խոսում էր Եվգենի Պավլովիչի ինչ-որ մուրհակների մասին, — շատ պարզ պատասխանեց իշխանը, — որոնք Նաստասյա Ֆիլիպովնայի խնդրանքով ինչ-որ վաշխառուից ընկել են Ռոգոժինի ձեռքը, որը Եվգենի Պավլովիչին ժամանակ կտա։

— Լսեցի, լսեցի, իմ թանկագին իշխան, բայց ախր դա չէր կարող պատահել։ Այստեղ Եվգենի Պավլովիչի ոչ մի մուրհակ չէր կարող լինել։ Այդպիսի կարողություն ունենալով... ճիշտ է, առաջ նրան պատահում էր, թեթևամտությունից, և նույնիսկ ես նրան նեղ տեղից ազատում էի... այդպիսի կարողություն ունենալով մուրհակներ տալ վաշխառուին և անհանգստանալ դրանց համար՝ անհնարին է։ Եվ նա չի կարող դու-ով խոսել և այդպիսի բարեկամական հարաբերությունների մեջ լինել Նաստասյա Ֆիլիպովնայի հետ, — ահա թե որն է գլխավոր խնդիրը։ Նա երգվում է, որ ոչինչ չի հասկանում, և ես լիովին հավատում եմ նրան։ Բայց բանն այն է, սիրելի իշխան, որ ես ուզում էի հարցնել ձեզ, գոնե դուք որևէ բան չգիտե՞ք։ Այսինքն, որևէ հրաշքով գոնե ձեզ լուր չի՞ հասել։

— Ոչ, ոչինչ չգիտեմ, և հավատացնում եմ ձեզ, որ ես դրան բոլորովին չեմ մասնակցել։

— Ախ, ինչպիսի՜ն եք դարձել, իշխան։ ես այսօր ուղղակի չեմ ճանաչում ձեզ։ Մի՞թե ես կարող էի կասկածել, թե դուք այդպիսի գործի մասնակից եք... Դե, այսօր ձեր տրամադրությունն ընկած է։

Նա գրկեց և համբուրեց իշխանին։

— Այսինքն՝ ինչպիսի՞ «այդպիսի» գործի մասնակից։ Ես ոչ մի «այդպիսի» գործ չեմ տեսնում։

— Անկասկած այդ անձնավորությունը ինչ֊որ ձևով և ինչ֊որ բանում ուզում էր խանգարել Եվգենի Պավլովիչին, վկաների աչքում նրան այնպիսի հատկություններ վերագրելով, որպիսիք նա չունի և չի կարող ունենալ, — պատասխանեց իշխան Շչ-ն բավական չոր։

Իշխան Լև Նիկոլաևիչը շփոթվեց, բայց, այնուամենայնիվ շարունակում էր սևեռուն ու հարցական նայել իշխանին. բայց նա լուռ մնաց։

― Եվ ո՞չ թե ուղղակի մուրհակներ։ Արդյոք տառացիորեն այդպես չէ՞, ինչպես երեկ ասաց, — մրթմրթաց վերջապես իշխանը ինչ-որ անհամբերությամբ։

— Բայց, ասում եմ ձեզ, ինքներդ դատեցեք, այստեղ ի՞նչ ընդհանուր բան կարող է լինել Եվգենի Պավչովիչի և... նրա մեջ, դեռ Ռոգոժինն էլ ավելացրած։ Կրկնում եմ ձեզ, հսկայական կարողություն ունի, որն ինձ ստույգ հայտնի է. մի այլ կարողություն էլ, որը սպասում է հորեղբորից։ Ուղղակի Նաստասյա Ֆիլիպովնան․․․

Իշխան Շչ-ն հանկարծ նորից լռեց, ըստ երևույթին նրա համար, որ չէր ուզում իշխանի մոտ շարունակել Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մասին։

— Նշանակում է, համենայն դեպս, Նաստասյա Ֆիլիպովնան նրան ծանո՞թ է, ― հանկարծ հարցրեց իշխան Լև Նիկոլաևիչը, մի րոպե լռելուց հետո։

— Այդ մեկը կարծես թե եղել է․ թեթևսոլիկ է։ Բայց, համենայն դեպս, եթե եղել է, ապա շատ վաղուց, դեռ առաջ, այսինքն՝ երկու֊երեք տարի։ Չէ՞ որ նա Տոցկու հետ էլ ծանոթ էր։ Իսկ հիմա այդ կարգի ոչ մի բան լինել չի կարող, իրար հետ դու֊ով լինել նրանք երբեք չէին կարող։ Ինքներդ դիտեք, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան էլ ամբողջ ժամանակ այստեղ չէր․ ոչ մի տեղ չէր։ Շատերը դեռ չգիտեն էլ, որ նա նորից հայտնվել է։ Նրա կառքը ես նկատել եմ մի երեք օր առաջ, ոչ ավելի։

— Հիանալի՜ կառք է, — ասաց Ադելաիդան։

— Այո, կառքը հիանալի է։

Երկուսն էլ հեռացան, այնուամենայնիվ, ամենաբարեկամական, կարելի է ասել, ամենաեղբայրական տրամադրությամբ դեպի իշխան Լև Նիկոլաևիչը։

Իսկ մեր հերոսի համար այդ այցելությունը իր մեջ պարունակում էր նույնիսկ շատ կարևոր մի հանգամանք։ Ասենք, երեկ գիշերվանից սկսած (գուցե և ավելի առաջ), նա ինքն էլ շատ էր կասկածում, բայց մինչև նրանց այցելությունը չէր համարձակվում լիովին արդարացնել իր վախը։ Իսկ հիմա պարզ էր դառնում, իշխան Շչ֊ն, իհարկե, իրադարձությունը սխալ էր մեկնաբանում, բայց համենայն դեպս թափառում էր ճշմարտության շուրջը, համենայն դեպս, հասկացել էր, որ այստեղ ինտրիգա կա։ (Ասենք, նա ինքն իր մեջ գուցե բոլորովին ճիշտ է հասկանում, — մտածեց իշխանը, — միայն թե չի ուզում արտահայտվել, դրա համար էլ դիտմամբ սխալ է մեկնաբանում) ։ Ամենից ակնհայտն այն էր, որ հիմա նրա մոտ գալիս էին (և հատկապես իշխան Շչ֊ն) որևէ պարզաբանումների հույսով. եթե այդպես է, ուրեմն նրան ուղղակի համարում են ինտրիգի մասնակից։ Բացի այդ, եթե այդ ամենը այդպես է և իրոք կարևոր է, ապա, նշանակում է, նա ինչ֊որ սարսափելի նպատակ ունի, բայց ի՞նչ նպատակ։ Սոսկալի՜ բան։ «Եվ ինչպե՞ս կասեցնես նրան։ Նրան կասեցնելու ոչ մի հնարավորություն չկա, երբ նա համոզված՝ է իր նպատակի ճշտությանը» ։ Այդ արդեն իշխանը փորձով գիտեր։ «Խելագար է։ Խելագար» ։

Բայց այդ առավոտ ուրիշ շատ, շատ անլուծելի հանգամանքներ էլ էին կուտակվել, և բոլորը միաժամանակ, և ամեն ինչ պահանջում էր անհապաղ լուծում, այնպես որ իշխանը շատ տխուր էր։ Նրա թախիծը մի քիչ փարատեց Վերա Լեբեդևան, որը նրա մոտ եկավ Լյուբոչկայի հետ, և, ծիծաղելով, երկար ինչ-որ բան էր պատմում։ Վերայի հետևից ներս մտավ նաև նրա՝ բերանը բաց քույրը, նրանց հետևից՝ Լեբեդևի գիմնազիստ որդին, որը հավատացնում էր, թե հավատո հանգանակի միջի «օշինդր աստղը», որը ընկել է երկիր ջրի աղբյուրների վրա, ըստ հոր մեկնաբանության Եվրոպայամ տարածված երկաթուղագծերի ցանցն է։ Իշխանը չհավատաց, որ Լեբեդևն այդպես է մեկնաբանում, որոշեցին հարցնել հենց Լեբեդևից, առաջին իսկ հարմար դեպքում։ Վերա Լեբեդևայից իշխանն իմացավ, որ երեկվանից Կելլերը քոչել֊եկել է նրանց մոտ և, բոլոր նշաններից երևում է, որ երկար ժամանակ նրանցից պոկ չի գա, որովհետև ընկեր է գտել և բարեկամաբար կապվել է գեներալ Իվոլգինի հետ։ Ասենք, նա հայտարարել է, թե նրանց մոտ մնում է լոկ նրա համար, որ կոմպլեկտավորի իր կրթությունը։ Ընդհանրապես Լեբեդևի երեխաները գնալով ավելի ու ավելի էին դուր գալիս իշխանին։ Կոլյան ամբողջ օրը չէր երևացել. նա վաղ առավոտվանից գնացել էր Պետերբուրգ։ (Լեբեդևն էլ լույսը չբացված գնացել էր իր ինչ-որ գործերով) ։ Բայց իշխանն անհամբեր սպասում էր Գավրիլա Արդալիոնովիչին, որն անպայման հենց այսօր պետք է անցներ նրա մոտ։

Նա շնորհ բերեց կեսօրվա ժամը յոթին մոտ, ճաշից անմիջապես հետո։ Նրա վրա գցած առաջին հայացքից իշխանի մտքով անցավ, որ գոնե այս պարոնը պետք է ամբողջ ճշմարտությունը անսխալ իմանա. և ինչպե՞ս չիմանար, Վարվառա Արդալիոնովնայի և նրա ամուսնու պես օգնականներ ունենաչռվ։ Բայց Գանյայի հետ իշխանի հարաբերությունները միշտ ինչ-որ առանձնահատուկ էին։ Իշխանն, օրինակ, նրան վստահեց վարել Բուրդովսկու գործը և հատկապես խնդրեց նրան այդ մասին, բայց չնայած այդ վստահությանը և առաջ պատահած որոշ բաների, երկուսի միջև շարունակ մնում էին մի քանի կետեր, որոնց մասին կարծես փոխադարձաբար վճռած լինեին ոչինչ չխոսել։ Իշխանին երբեմն թվում էր, որ թերևս, Գանյան իր կողմից կուզենար ամենալիակատար ու բարեկամական անկեղծություն ցուցաբերել, օրինակ, հիմա, հենց որ նա ներս մտավ, իշխանին անմիջապես թվաց, թե Գանյան վերին աստիճանի համոզված է, որ հենց այս րոպեին հասել է բոլոր կետերում նրանց միջև եղած սառույցը կոտրելու ժամանակը։ (Սակայն Գավրիլա Արդալիոնովիչն շտապում էր. Լեբեդևի տանը նրան սպասում էր քույրը. նրանք երկուսն էլ շտապում էին ինչ֊որ գործով) ։

Բայց եթե Գանյան իրոք սպասում էր մի ամբողջ շարք անհամբեր հարցերի, ակամա հաղորդումների, բարեկամական զեղումների, ապա, իհարկե, նա շատ սխալվեց։ Նրա այցելության ամբողջ քսան րոպեի ընթացքում իշխանը նույնիսկ շատ մտազբաղ էր, գրեթե մտացրիվ։ Սպասվող հարցեր կամ, լավ է ասել մի գլխավոր հարց, որ սպասում էր Գանյան, չէին կարող լինել։ Այն ժամանակ Գանյան որոշեց, որ ինքն էլ ավելի զուսպ կխոսի։ Նա, առանց լռելու, ամբողջ քսան րոպե պատմում էր, ծիծաղում, զբաղվում ամենաթեթև, հաճելի ու արագախոս շաղակրատությամբ, բայց գլխավոր հարցը չշոշափեց։

Գանյան ի միջի այլոց պատմեց, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան ընդամենը չորս օր է, ինչ այստեղ Պավլովսկում է և արդեն իր վրա է գրավում ընդհանուրի ուշադրությունը։ Նա ապրում է մի տեղ, ինչ-որ Մատրոսսկայա փողոցում, մի փոքրիկ, անճոռնի տան, Դարյա Ալեքսեևնայի մոտ, իսկ նրա կառքը համարյա առաջինն է Պավլովսկում։ Նրա շուրջը արդեն հավաքվել է ծեր ու ջահել արկածախնդիրների մի ամբողջ ամբոխ, երբեմն կառքն ուղեկցում են հեծյալներ։ Նաստասյա Ֆիլիպովնան, ինչպես և առաջ, շատ խստապահանջ է, իր մոտ գնալու թույլ է տալիս ընտրությամբ։ Բայց և այնպես նրա շուրջը մի ամբողջ խումբ է գոյացել, այնպես որ հարկ եղած դեպքում նրան պաշտպանող մարդ կճարվի։ Հովեկներից մի օրինական փեսացու նրա պատճառով արդեն գժտվել է իր հարսնացուի հետ. մի ծերուկ գեներալ համարյա անիծել է իր որդուն։ Նա հաճախ իր հետ կառքով զբոսնելու է վերցնում մի սքանչելի աղջկա, ընդամենը տասնվեց տարեկան, Դարյա Ալեքսեևնայի հեռավոր ազգականուհուն, այդ աղջիկը լավ է երգում, այնպես որ երեկոները նրանց տունը իր վրա ուշադրություն է հրավիրում։ Սակայն Նաստասյա Ֆիլիպովնան իրեն չափազանց կարգին է պահում, հագնվում է ոչ շքեղ, բայց արտասովոր ճաշակով, և բոլոր տիկնայք նրա «ճաշակին, գեղեցկությանն ու կառքին նախանձում են» ։

— Երեկվա արտառոց դեպքը, — խոսք թռցրեց Գանյան, — իհարկե, կանխամտածված էր և, իհարկե, չպետք է հաշվի առնել։ Նրան որևէ բանում կշտամբելու համար պետք է դիտմամբ մի բան փնտրես կամ զրպարտես, որ, ի դեպ, չի հապաղի, — եզրափակեց Գանյան, որ սպասում էր, թե իշխանն անպայման կհարցնի. «Ինչո՞ւ է նա երեկվա դեպքը կանխամտածված դեպք համարում։ Եվ ինչո՞ւ չի հապաղի» ։ Բայց իշխանը չհարցրեց դա։

Եվգենի Պավյովիչի մասին նույնպես Գանյան ծավալվեց ինքը, առանց հատուկ հարցուփորձի, որ շատ տարօրինակ էր, որովհետև նրան խոսակցության մեջ գցեց առանց որևէ առիթի, Գավրի ա Արդալիոնովիչի կարծիքով Եվգենի Պավլովիչը չէր ճանաչում Նաստասյա Ֆիլիպովնային, նա նրան հիմա էլ հազիվհազ է ճանաչում և հենց շնորհիվ այն բանի, որ մի չորս օր առաջ ինչ֊որ մեկը զբոսանքի ժամանակ նրան ներկայացրել էր Նաստասյա Ֆիլիպովնային, և հազիվ թե գեթ մի անգամ ուրիշների հետ նրա տանը եղած լինի։ Մուրհակների մասին ասածը նույնպես կարող էր ճիշտ լինել (դա Գանյան գիտի նույնիսկ հաստատ), Եվգենի Պավլովիչը, իհարկե, մեծ կարողություն ունի, «բայց կալվածքի որոշ գործեր գտնվում են որոշ անկարգության մեջ» ։ Այդ հետաքրքիր նյութի վրա Գանյան հանկարծ խոսքը կտրեց։ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի երեկվա արարքի մասին մի հատիկ խոսք չասաց, բացի վերև հարևանցի ասածից։ Վերջապես, Գանյայի հետևից մտավ Վարվառա Արդալիոնովնան, մնաց մի րոպե, հայտարարեց (որին նույնպես չէին խնդրել), որ Եվգենի Պավլովիչը այսօր կամ գուցե վաղը, կլինի Պետերբուրգում, որ իր ամուսինը (Իվան Պետրովիչ Պտիցինը) նույնպես Պետերբուրգում է, և գրեթե նույնպես Եվգենի Պավլովիչի գործերով, որ այնտեղ իրոք ինչ֊որ բան է եղել։ Գնալիս նա ավելացրեց, որ Լիզավետա Պրոկոֆևնան այսօր դժոխային տրամադրության մեջ է, բայց որ ամենից տարօրինակն է, Ագլայան գժտվել է ամբողջ ընտանիքի հետ, ոչ միայն հոր ու մոր, այլև նույնիսկ երկու քույրերի հետ, և որ դա բոլորովին լավ չէ» ։ Կարծես հարևանցի հայտնելով այդ վերջին (իշխանի համար չափազանց նշանակալից) լուրը, քույր ու եղբայր հեռացան։ «Պավլիշչևի որդու» գործի մասին նույնպես Գանեչկան ոչ մի խոսք չասաց, գուցե կեղծ համեստությունից, գուցե «խնայելով իշխանի զգացմունքները», բայց իշխանը, համենայն դեպս, մի անգամ էլ շնորհակալություն հայտնեց նրան գործի ջանադիր ավարտման համար։

Իշխանը շատ ուրախ էր, որ վերջապես նրան մենակ թողին. նա ցած իջավ պատշգամբից, կտրեց անցավ ճանապարհը և մտավ զբոսայգին. նա ուզում էր կշռադատել և լուծել մի քայլ։ Բայց այդ «քայլը» նրանցից չէր, որոնք կշռադատվում են, այլ նրանցից, որոնք հենց չեն կշռադատվում, այլ որոնց ուղղակի դիմում են, նա հանկարծ սաստիկ ուզեց այս ամենը թողնել այստեղ և վերադառնալ այնտեղ, որտեղից եկել էր, որևէ հեռու, խուլ տեղ, մեկնել հենց հիմա և նույնիսկ առանց որևէ մեկին հրաժեշտ տալու։ Նա նախազգում էր, որ եթե գեթ մի քանի օր էլ այստեղ մնա, ապա անպայման անդառնալիորեն կներքաշվի այդ աշխարհը և առաջիկայում էլ հենց այդ աշխարհը նրան բաժին կընկնի։ Բայց նա տասը րոպե իսկ չխորհեց և անմիջապես վճռեց, որ փախչելն «անհնար» է, որ դա համարյա փոքրոգություն կլինի, որ իր առաջ այնպիսի խնդիրներ են կանգնած, որ չլուծելու կամ գոնե դրանք լուծելու համար բոլոր ուժերը չգործադրելու հիմա նույնիսկ ոչ մի իրավունք չունի։ Այդպիսի մտքերով նա վերադարձավ տուն, և հազիվ թե քառորդ ժամ զբոսնեց։ Նա այդ րոպեին լիովին դժբախտ էր։

Լեբեդևը դեռևս բացակայում էր անից, այնպես որ երեկոյան իշխանի մոտ կարողացավ խուժել Կելլերը, ոչ հարբած, բայց զեղումներով ու խոստովանություններով։ Նա ուղղակի հայտարարեց, որ եկել է իշխանին պատմելու իր ամբողջ կյանքը և հենց դրա համար էլ մնացել է Պավլովսկում. նրան վռնդելու ոչ մի հնարավորություն չկար, ոչ մի դեպքում չէր գնա։ Կելլերը պատրաստվեց խոսելու շատ երկար ու շատ անկանոն, բայց հանկարծ գրեթե առաջին իսկ խոսքերից թռավ եզրափակմանը և հայտարարեց, որ ինքն այն աստիճան է կորցրել «բարոյականության ամեն մի նշույլ» (լոկ ամենաբարձրյալին չհավատալուց), որ նույնիսկ գողություն է արել։— «Կարո՜ղ եք պատկերացնել այդ» ։

— Լսեցեք, Կելլեր, ձեր տեղը լինեի, դա չէի խոստովանի առանց հատուկ պատճառի, — սկսեց իշխանը, — ասենք, դուք, գուցե դիտմամբ եք ձեզ ամբաստանում։

— Ձեզ, միմիայն ձեզ, և միմիայն նրա համար, որպեսզի օգնեմ զարգացմանս։ Ուրիշ ո՛չ ոքի. կմեռնեմ և պատանքիս տակ կտանեմ գաղտնիքս։ Բայց, իշխան, եթե իմանայիք, եթե միայն իմանայիք, թե մեր դարում որքա՜ն դժվար է փող ճարելը։ Որտեղի՞ց ճարես, թույլ տվեք ձեզ հարցնել դրանից հետո։ Մի պատասխան կա, «Ոսկի ու ադամանդներ բեր, դրանց դիմաց էլ կտանք», այսինքն՝ հենց այն, ինչ որ ես չունեմ, կարո՞ղ եք պատկերացնել։ Ես, վերջապես, բարկացա, կանգնեցի֊կանգնեցի, «Իսկ զմրուխտի դիմաց, ասում եմ, կտա՞ք» ։— «Զմրուխտի դիմաց էլ, ասում է, կտամ» ։— «Դե, հրաշալի է», — ասում եմ, գլխարկս դնում ու դուրս գալիս․ ձեր գլուխը քարը, սրիկանե՜ր։ Աստվա՛ծ վկա։

— Իսկ մի՞թե դուք զմրուխտ ունեիք։

— Որտեղի՞ց։ Օ, իշխան, դեռ որքան պայծառ և անմեղ, նույնիսկ կարելի է ասել, հովվորեն եք նայում կյանքին։

Իշխանը, վերջապես, չէ թե խղճաց, այլ մի տեսակ, կարծես, անհարմար զգաց։ Նրա գլխով նույնիսկ մի միտք անցավ. «Արդյոք չի՞ կարելի որևէ մեկի լավ ազդեցությամբ այս մարդուց մի բան շինել» ։ Իր սեփական ազդեցությունը, որոշ պատճառներով, նա համարում էր չափազանց ոչ պիտանի, ոչ թե ինքնանվաստացումից, այլ իրերի նկատմամբ որոշ առանձնահատուկ հայացք ունենալուց։ Կամաց֊կամաց նրանք զրույցի բռնվեցին, և այն աստիճան, որ չէին ուզում բաժանվել։ Կելլերն արտասովոր պատրաստակամությամբ այնպիսի բաներ էր խոստովանում, որ նույնիսկ չէր կարելի պատկերացնել, թե ինչպես կարելի է այդպիսի գործերի մասին պատմել։ Անցնելով ամեն մի պատմությանը, նա հաստատ հավատացնում էր, որ զղջում է և ներքուստ «լի է արցունքով», մինչդեռ այնպես էր պատմում, որ կարծես հպարտանում էր իր արարքով և միաժամանակ երբեմն այնքան ծիծաղաշարժ, որ նա ու իշխանը, վերջապես, հռհռում էին խելագարի նման։

— Գլխավորն այն է, որ ձեր մեջ ինչ֊որ մանկական դյուրահավատություն և արտասովոր շիտակություն կա, — վերջապես ասաց իշխանը, — արդյոք գիտե՞ք, որ հենց միայն դրանով շատ եք կաշառում։

— Շնորհակալ եմ, շնորհակալ եմ, ասպետորեն շնորհակալ եմ, ― սրտաշարժված հաստատեց Կելլերը, — բայց գիտե՞ք, իշխան, ամեն ինչ միայն երազանքներում, և, այսպես ասած, երևակայական համարձակությամբ, իսկ գործնականում երբեք բան չի ստացվում։ Իսկ ինչո՞ւ է այդպես։ Չեմ կարող հասկանալ։

— Մի հուսահատվեք։ Հիմա հաստատ կարելի է ասել, որ ինձ ներկայացրիք ձեր ամենաթաքուն գաղտնիքները. համենայն դեպս ինձ թվում է, որ ձեր պատմածին այլևս ոչինչ չի կարելի ավելացնել, այնպես չէ՞։

― Չի՞ կարելի, — մի տեսակ ափսոսանքով բացականչեց Կելլերը, — օ, իշխան, դեռ ո՜ր աստիճան դուք, այսպես ասած, շվեյցարավարի եք հասկանում մարդուն։

— Մի՞թե էլի կարելի է ավելացնել, — վարանոտ զարմանքով արտասանեց իշխանը, ― ուրեմն ինձնից ի՞նչ էիք սպասում, Կելլեր, ասացեք, խնդրեմ, և ինչո՞ւ եք եկել ձեր խոստովանությամբ հանդերձ։

— Ձեզնի՞ց։ Ինչ էի սպասո՞ւմ։ Նախ և առաջ լոկ հաճելի է տեսնել ձեր պարզասրտությունը. ձեզ հետ նստել ու խոսելը հաճելի է, ես գոնե գիտեմ, որ իմ առաջ ամենաառաքինի անձնավորություն է, իսկ երկրորդ․․․ երկրորդ...

Նա ծիծաղեց։

— Գուցե փո՞ղ էիք ուզում պարտք վերցնել, — հուշեց իշխանը շատ լուրջ ու հասարակ, նույնիսկ կարծես մի քիչ երկչոտ։

Կելլերը կարծես ցնցվեց. նա արագ, առաջվա պես զարմացած, նայեց իշխանի ուղիղ աչքերի մեջ և բռունցքն ամուր խփեց սեղանին։

— Դե, ահա հենց դրանով էլ դուք մարդուն վերջանականապես շշկլեցնում եք։ Ներեցեք, իշխան, մերթ այնպիսի պարզասրտություն, այնպիսի անմեղություն եք ցուցաբերում, որ նույնիսկ ոսկե դարում չի լսված, և հանկարծ միաժամանակ մարդու նետի պես ծակում անցնում եք դիտողականության այդպիսի խորագույն հոգեբանությամբ։ Բայց թույլ տվեք, իշխան, դա պահանջում է պարզաբանում, որովհետև ես... ես ուղղակի շշմած եմ։ Հասկանալի է, վերջ ի վերջո իմ նպատակն էր փող պարտք վերցնել, բայց փողի մասին դուք ինձ այն ձևով հարցրիք, կարծես դրանում դատապարտելի բան չեք գտնում, կարծես թե այդպես էլ պետք է լինի․․․

— Դե․․․ ձեր կողմից այդպես էլ պետք է լինի։

— Եվ զայրացած չե՞ք։

— Դե... ինչի՞ց։

— Լսեցեք, իշխան, ես երեկ իրիկվանից այստեղ մնացի, նախ և առաջ դեպի Ֆրանսիայի արքեպիսկոպոս Բուրդալուն ունեցած առանձնահատուկ հարգանքից (Լեբեդևի տանը մինչև ժամը երեքը շիշ էինք դատարկում), իսկ երկրորդ և գլխավորը (և ահա բոլոր խաչերով երդվում եմ, որ կատարյալ ճշմարտությունն եմ ասում), նրա համար մնացի, որ ուզում էի, այսպես ասած, ձեզ հայտնելով իմ սրտի լրիվ խոստովանանքը, դրանով իսկ նպաստել սեփական զարգացմանս. այդ մտքով էլ քնեցի չորսին մոտ, արցունքներ թափելով։ Հիմա հավատո՞ւմ եք արդյոք ազնվագույն անձնավորությանս, բուն այն րոպեին, որ քնում էի, անկեղծորեն լի ներքին և, այսպես ասած, արտաքին արցունքներով (որովհետև վերջապես հոնգուր-հոնգուր լաց էի լինում, ես դա հիշում եմ), մի դժոխային միտք անցավ գլխովս. «Իսկ ինչ, վերջ ի վերջո, խոստովանությունից հետո նրանից փող պարտք չվերցնե՞մ» ։ Այդպիսով, ես խոստովանությունս պատրաստեցի ինչպես, այսպես ասած մի «ֆենեզերֆ արցանքի սոուսով», այն նպատակով, որ հենց այդ արցունքներով ճանապարհը փափկացնեմ և որպեսզի դուք, գթաշարժվելով, հարյուր հիսուն ռուբլին հաշվեք ու դնեք բուռս։ Ձեր կարծիքով սա ստորություն չէ՞։

— Բայց, երևի դա ճիշտ չէ, այլ ուղղակի համընկել է մեկը մյուսին։ Երկու միտք համընկել են իրար, դա շատ հաճախ է պատահում։ Ինձ անընդհատ պատահում է։ Ասենք, ես կարծում եմ, որ դա լավ չէ, և գիտե՞ք, Կելլեր, ես դրանում ամենից շատ ինձ եմ, կշտամբում։ Դուք հիմա կարծես իսկական իմ մասին պատմեցիք ինձ։ Ինձ նույնիսկ երբեմն պատահել է մտածել, — շարունակում էր իշխանը շատ լուրջ, անկեղծ ու խորապես հետաքրքրված, — որ բոլոր մարդիկ էլ այդպես են, այնպես որ ես նույնիսկ սկսեցի արդարացնել ինձ, որովհետև սարսափելի դժվար է պայքարել այդպիսի կրկնակի մտքերի դեմ. ես զգացել եմ։ Աստված գիտի, թե դրանք ինչպես են գալիս ու ծնվում։ Բայց ախր ահա դուք դա ուղղակի ստորություն եք անվանում։ Հիմա ես էլ նորից կսկսեմ վախենալ այդ մտքերից։ Համենայն դեպս ես ձեզ համար դատավոր չեմ։ Բայց և այնպես, իմ կարծիքով, չի կարելի դա ուղղակի ստորություն անվանել, ի՞նչ եք կարծում։ Դուք խորամանկեցիք, որպեսզի արցունքների միջոցով փող կորզեիք, բայց չէ՞ որ հենց ինքներդ երդվում եք, որ ձեր խոստովանությունը մի այլ, ազնիվ նպատակ էլ ուներ, և ոչ թե միայն դրամական, ինչ վերաբերում է փողին, ապա փողը ձեզ պետք է քեֆի համար, այնպես չէ՞։ Իսկ դա արդեն այդպիսի խոստովանությունից հետո, հասկանալի է, փոքրոգություն է։ Բայց նաև մարդ մի րոպեում ինչպե՞ս թողնի քեֆը։ Չէ՞ որ դա անհնար է։ Ի՞նչ անել, ուրեմն։ Ամենից լավ է թողնել ձեր սեփական խղճին, ի՞նչ եք կարծում։

Իշխանը արտակարգ հետաքրքրությամբ նայում էր Կելլերին։ Կրկնակի մտքերի հարցը ակնհայտորեն և վաղուց հետաքրքրում էր նրան։

— Դե, չեմ հասկանում, ինչո՞ւ են ձեզ դրանից հետո ապուշ անվանում, — բացականչեց Կելլերը։

Իշխանը թեթևակի շիկնեց։

— Քարոզիչ Բուրդալուն լիներ, չէր խնայի մարդուն, իսկ դուք խնայեցիք մարդուն և ինձ դատեցիք մարդավարի։ Ի պատիժ ինձ, և որպեսզի ցույց տամ, որ զգացված եմ, հարյուր հիսուն ռուբլի չեմ ուզում, ինձ միայն քսանհինգ ռուբլի տվեք, և բավական է։ Ահա ամենը, ինչ ինձ հարկավոր է առնվազն երկու շաբաթվա համար։ Երկու շաբաթից շուտ փող ուզելու չեմ գա։ Ուզում էի Ագաշկային մի քիչ զվարճացնել, բայց նա արժանի չէ դրան։ Օ, սիրելի իշխան, աստված օրհնի ձեզ։

Վերջապես ներս մտավ հենց նոր վերադարձած Լեբեդևը, և Կելլերի ձեռքին նկատելով քսանհինգռուբլիանոցը, խոժոռվեց։ Բայց Կելլերը փողի տեր դառնալով, արդեն շտապում էր դուրս և անմիջապես աննկատելի հեռացավ։ Լեբեդևն իսկույն սկսեց չարախոսել նրա մասին։

— Դուք արդարացի չեք, նա իրոք անկեղծորեն զղջում էր, ― վերջապես նկատեց իշխանը։

— Բայց ախր զղջման մեջ ի՞նչ կա։ Ճիշտ և ճիշտ ինչպես երեկ ես․ «ստո՛ր եմ, ստո՛ր», բայց ախր լոկ խոսքեր են։

— Ուրեմն դուք լոկ խոսքե՞ր էիք ասում։ Իսկ ես կարծեցի...

— Դե, ձեզ, միմիայն ձեզ կհայտնեմ ճշմարտությունը, որովհետև դուք թափանցում եք մարդու մեջ. և խոսքերը, և գործը, և սուտը, և ճշմարտությունը, այս բոլորը իմ մեջ միասին է և միանգամայն անկեղծ։ Իմ մեջ ճշմարտությունն ու գործը կայանում են անկեղծ զղջման մեջ, իսկ խոսքերն ու սուտը կայանում են այն դժոխային (և միշտ հատուկ) մտքի մեջ, թե ինչպես լինի, որ այստեղ էլ որսամ մարդուն, ինչպես լինի, որ զղջման արցունքով էլ շահեմ։ Աստվա՛ծ վկա, այդպես է։ Ուրիշին չէի ասի. կծիծաղի կամ կթքի, բայց դուք, իշխան, դուք մարդավարի կդատեք։

— Ահա ճիշտ և ճիշտ նույնն էր ասում ինձ նա հիմա, — բացականչեց իշխանը, — և կարծես թե դուք երկուսդ էլ պարծենում եք։ Դուք նույնիսկ զարմացնում եք ինձ, միայն նա ձեզնից ավելի անկեղծ է, իսկ դուք իսկական արհեստ եք դարձրել։ Դե, բավական է, մի կնճռոտվեք, Լեբեդև, և ձեռներդ սրտիդ մի դրեք։ Որևէ բան չե՞ք ասի ինձ։ Դուք զուր տեղը ներս եկողը չեք․․․

Լեբեդևը սկսեց ծամածռվել և կուչուձիգ անել։

— Ես ամբողջ օրն սպասում էի ձեզ, որպեսզի մի հարց տայի, կյանքում գոնե մի անգամ առաջին խոսքից ճիշտ պատասխանեցեք․ որևէ չափով մասնակցե՞լ եք երեկվա այդ կառքին, թե ոչ։

Լեբեդևը նորից ծամածռվեց, սկսեց քրքջալ, ձեռքերն էր շփում, վերջապես, նույնիսկ, սկսեց փռշտալ, բայց դեռ սիրտ չէր անում որևէ բան ասել։

— Տեսնում եմ, որ մասնակցել եք։

— Բայց կողմնակի, միմիայն կողմնակի կերպով։ Կատարյալ ճշմարտությունն եմ ասում։ Միայն նրանով եմ մասնակցել, որ հայտնի անձնավորությանը Ժամանակին հայտնել եմ, որ ինձ մոտ այդպիսի կամպանիա է հավաքվել և, որ ներկա են որոշ անձնավորություններ։

— Ես գիտեմ, որ դուք ձեր որդուն այնտեղ եք ուղարկել, նա ինքն է քիչ առաջ ասել ինձ, բայց այդ ի՞նչ բանսարկություն է, — անհամբեր բացականչեց իշխանը։

— Իմ բանսարկությունը չէ, իմը չէ, — իրենից հեռացնում էր Լեբեդևը, ― այստեղ ուրիշներն են, ուրիշները, և ավելի շուտ, այսպես ասած, երևակայություն է, քան բանսարկություն։

— Բայց բանն ի՞նչ է, բացատրեցեք, ի սեր Քրիստոսի։ Մի՞թե չեք հասկանում, որ դա ուղղակի ինձ է վերաբերում։ Չէ՞ որ այստեղ Եվգենի Պավլովիչին են սևացնում։

— Իշխա՜ն։ Ամենապայծառափա՜յլ իշխան, — նորից կուչուձիգ արեց Լեբեդևը, — ախր դուք թույլ չեք տալիս ասելու ամբողջ ճշմարտությունը, չէ՞ որ ես արդեն սկսել եմ ճշմարտությունն ասել. շատ անգամ եմ փորձել. դուք թույլ չեք տվել շարունակել...

Իշխանը փոքր-ինչ լռեց ու միտք արեց։

— Դե լավ, ասացեք ճշմարտությունը, ― ծանր արտասանեց նա, ըստ երևույթին մեծ պայքարից հետո։

— Ագլայա Իվանովնան...— անմիջապես սկսեց Լեբեդևը։

— Լռեցեք, լռեցեք, — կատաղի գոչեց իշխանը, ամբողջովին կարմրելով զայրույթից, գուցե նաև ամոթից։— Դա չի կարող պատահել, այդ ամենը ցնդաբանություն է։ Այդ ամենը դուք ինքներդ եք հնարել կամ ձեզ նման խելագարները։ Եվ այլևս երբեք դա չլսեմ ձեզանից։

Ուշ երեկոյան, արդեն ժամը տասնմեկին մոտ հայտնվեց Կոլյան մի լիք տոպրակ լուրերով։ Նրա լուրերը երկակի էին․ պետերբուրգյան և պավլովսկյան։ Նա հապճեպ պատմեց պետերբուրգյան գլխավոր լուրերը (գերազանցապես՝ Իպոլիտի և երեկվա պատմության մասին), պայմանով, որ հետո նորից անդրադառնա դրանց և շուտով անցավ պավլովսկյան լուրերին։ Երեք ժամ առաջ նա վերադարձել էր Պետերբուրգից և, առանց իշխանի մոտ անցելու, գնացել էր ուղղակի Եպանչինների մոտ։ «Այնտեղ սարսափելի բան է» ։ Հասկանալի է, առաջին պլանի վրա կառքն է, բայց հավանաբար այստեղ էլի ինչ-որ բան է պատահել, այնպիսի մի բան, որ Կոլյային ու իշխանին հայտնի չէ. «Հասկանալի է, ես լրտեսություն չէի անում և ոչ ոքի հարցաքննել չէի ուզում։ Ասենք, ինձ լավ ընդունեցին, որ ես նույնիսկ չէի սպասում. բայց ձեր մասին, իշխան, ո՛չ մի խո՜սք» ։ Ամենագլխավորը և հետաքրքիրն այն է, որ Ագլայան նորերդ յուրայինների հետ գժտվել է Գանյայի համար։ Թե գործն ինչ մանրամասնություններ է ունեցել, հայտնի չէ, բայց թե Գանյայի համար է եղել (պատկերացրե՜ք դա), և նույնիսկ սարսափելի են կռվում, նշանակում է, ինչ-որ կարևոր բան է։ Գեներալն ուշ եկավ, եկավ խոժոռված, եկավ Եվգենի Պավլովիչի հետ, որին հրաշալի ընդունեցին, իսկ Եվգենի Պավլովիչն ինքը զարմանալի ուրախ և սիրալիր է։ Իսկ ամենահիմնավոր լուրն այն է, որ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, առանց մի աղմուկի, իր մոտ է կանչել օրիորդների մոտ նստած Վարվառա Արդալիոնովնային և մեկընդմիշտ վռնդել է նրան տնից, ի դեպ, ամենաքաղաքավարի ձևով, ― «Վարյայից, իրենից իմացա» ։ Բայց երբ Վարյան դուրս է եկել, Լիզավետա Պրոկոֆևնայի մոտից և հրաժեշտ է ավել աղջիկներին, նրանք իսկի չեն էլ իմացել, որ Վարյային ընդմիշտ արգելել են իրենց տուն մտնել և որ նա վերջին հրաժեշտ է տալիս նրանց։

— Բայց Վարվառա Արդալիոնովնան ժամը յոթին ինձ մո՞տ էր, — զարմացած հարցրեց իշխանը։

— Իսկ նրան վռնդել են ժամը ութին մոտ կամ ութին։ ես շատ եմ խղճում Վարյային, խղճում եմ Գանյային․․․ նրանք, անկասկած, մշտական բանսարկություններ ունեն, առանց դրանց անհնար է։ Եվ երբեք չեմ կարողացել իմանալ, թե ինչ են նյութում, և չեմ ուզում իմանալ։ Բայց հավատացնում եմ ձեզ, իմ սիրելի, բարի իշխան, որ Գանյայի մեջ սիրտ կա։ Նա, իհարկե, շատ տեսակետներից կորած մարդ է, բայց շատ տեսակետներից նրա մեջ կան այնպիսի գծեր, որոնք արժե փնտրել գտնելու համար, և ես երբեք չեմ ների ինձ, որ առաջ նրան չէի հասկանում... Չգիտեմ, արդյոք շարունակե՞մ հիմա, Վարյայի պատմությունից հետո։ Ճիշտ է, սկզբից ևեթ բոլորովին անկախ և առանձին դիրքի վրա եմ դրել, բայց և այնպես, պետք է կշռադատել։

― Դուք զուր եք չափից ավելի խղճում ձեր եղբորը, — նկատեց իշխանը, — եթե բանն այդտեղ է հասել, նշանակում է Լիզավետա Պրոկոֆևնայի աչքում Գավրիլա Արգալիոնովիչը վտանգավոր է, ուրեմն նրա որոշ հույսերը հաստատվում են։

― Ինչպե՜ս, ինչ հույսեր, — զարմացած գոչեց Կոլյան, — հո չե՞ք կարծում, որ Ագլայան... դա չի կարող պատահել։

Իշխանը լռեց։

— Դուք սարսափելի սկեպտիկ եք, իշխան, — մի երկու րոպե անց ավելացրեց Կոլյան, — ես նկատում եմ, որ որոշ ժամանակից ի վեր դուք չափազանց սկեպտիկ եք դառնում, դուք սկսում եք ոչնչի չհավատալ և ամեն ինչ ենթադրել․․․ իսկ այս դեպքում ես ճի՞շտ գործածեցի «սկեպտիկ» բառը։

― Կարծում եմ, որ ճիշտ, թեև ինքս էլ հաստատ չգիտեմ։

— Բայց ես ինքս հրաժարվում եմ «սկեպտիկ» բառից, և նոր բացատրություն գտա, — բղավեց հանկարծ Կոլյան, — դուք ոչ թե սկեպտիկ եք, այլ խանդող։ Դուք դժոխային չափերով խանդում եք Գանյային դեպի հայտնի հպարտ մի օրիորդ։

Այդ ասելով, Կոլյան վեր թռավ և սկսեց հռհռալ այնպես ինչպես, նրան գուցե երբեք չէր հաջողվել ծիծաղել։ Տեսնելով, որ իշխանը ամբողջովին շիկնեց, Կոլյան ավելի սաստիկ ծիծաղեց, նրան շատ դուր եկավ այն միտքը, որ իշխանը խանդում է Ագլայային, բայց նա անմիջապես լռեց, նկատելով, որ իշխանն անկեղծորեն վշտացավ։ Ապա նրանք շատ լուրջ ու մտահոգված զրուցեցին ևս մեկ կամ մեկուկես ժամ։

Հաջորդ օրը մի անհետաձգելի գործով իշխանը ամբողջ առավոտն անցկացրեց Պետերբուրգում։ Կեսօրվա ժամը հինգին վերադառնալով Պավլովսկ, երկաթուղու կայարանում նա հանդիպեց Իվան Ֆյոդորովիչին։ Սա արագ բռնեց իշխանի ձեռքը, կարծես թե վախեցած նայեց շռւրջը, և իշխանին իր հետ քարշ տվեց առաջին կարգի վագոն, որպեսզի միասին գնան։ Նա այրվում էր ինչ֊որ կարևոր բանի մասին խոսելու ցանկությունից։

— Նախ և առաջ, սիրելի իշխան, մի բարկացիր ինձ վրա, և եթե իմ կողմից մի բան եղել է, մոռացիր։ Ես ինքս դեռ երեկ կանցնեի քեզ մոտ, բայց չգիտեի, թե դրան ինչպես կնայեր Լիզավետա Պրոկոֆևնան... Իմ տունը... ուղղակի գժոխք է, խորհրդավոր սֆինքս է մտել այնտեղ, իսկ ես շրջում եմ, ոչինչ չեմ հասկանում։ Ինչ վերաբերում է քեզ, ապա իմ կարծիքով դու մեր բոլորից ամենից քիչ ես մեղավոր, թեև, իհարկե, քո պատճառով շատ բան ստացվեց։ Գիտե՞ս ինչ, իշխան, ֆիլանտրոպ լինելը հաճելի է, բայց ոչ այնքան։ Երևի ինքդ արդեն ճաշակել ես պտուղները։ Ես, իհարկե, սիրում եմ բարությունը և հարգում եմ Լիզավետա Պրոկոֆևնային, բայց...

Գեներալը դեռ երկար շարունակում էր այդ ոգով, բայց նրա բառերը զարմանալի անկապ էին։ Երևում էր, որ նա չափազանց ցնցված ու շփոթված է իր համար ծայրահեղորեն անհասկանալի մի բանից։

— Ես կասկած չունեմ, որ գու այստեղ խառը չես, — վերջապես ավելի պարզ արտահայտվեց նա, — բայց միառժամանակ մեզ մի այցելիր, ընկերաբար խնդրում եմ քեզ, մինչև քամու ուղղությունը փոխվի։ Ինչ վերաբերում է Եվգենի Պավլովիչին, — բղավեց նա անսովոր եռանդով, — ապա այդ ամենը անմիտ զրպարտություն է, զրպարտություն զրպարտությանց։ Դա չարախոսություն է, այստեղ բանսարկություն է, ամեն ինչ քանդելու և մեզ գժտեցնելու ցանկություն։ Տեսնո՞ւմ ես, իշխան, ականջիդ եմ ասում, մեր և Եվգենի Պավլովիչի մեջ դեռ ոչ մի խոսք չի եղել, հասկանո՞ւմ ես։ Մենք ոչնչով կապված չենք, բայց այդ խոսքր կարող է ասվել, և նույնիսկ շուտով, և նույնիսկ, կարող է պատահել, շատ շուտով։ Ահա ուրեմն, որպեսզի վնասեն։ Իսկ թե ինչու, ինչ պատճառով՝ չեմ հասկանում։ Զարմանալի կին է, էքսցենտրիկ կին, նրանից այնքան եմ վախենում, որ հազիվ եմ քնում։ Եվ ի՜նչ կառք է, սպիտակ ձիեր, չէ՞ որ դա շիկ է, չէ՞ որ դա հենց այն է, ինչը ֆրանսերեն կոչվում է շի՜կ։ Այդ ո՞վ է նրան տվել։ Աստված վկա, մեղք գործեցի, երեք օր առաջ մտքովս անցկացրի, թե Եվգենի Պավլովիչը։ Բայց բանից դուրս է գալիս, որ չի էլ կարող պատահել, իսկ եթե չի կարող պատահել, ապա նա ինչո՞ւ է ուզում այստեղ խանգարել։ Ահա, ահա խնդիրը։ Որպեսզի իր մոտ պահի Եվգենի Պավլովիչի՞ն։ Բայց կրկնում եմ քեզ, ահա խաչը վկա, որ Եվգենի Պավլովիչը նրա հետ ծանոթ չէ և որ այդ մուրհակները հնարած բան են։ Եվ այդպիսի անպատկառությամբ փողոցի մի ծայրից մյուսը նրան դու է բղավում։ Զուր դավադրություն։ Պարզ բան է, որ պետք է բացասել արհամարհանքով, իսկ Եվգենի Պավլովիչի նկատմամբ կրկնապատկել հարգանքը։ Այդպես էլ ասացի Լիզավետա Պրոկոֆևնային։ Հիմա քեզ կասեմ իմ ամենաթաքուն միտքը. ես համառորեն համոզված եմ, որ նա այդ անում էր անձնապես ինձ վրեժխնղիր լինելու համար, հիշո՞ւմ ես, առաջվանի համար, թեև ես երբեք և ոչ մի բանում նրա առաջ մեղավոր չեմ եղել։ Շիկնում եմ լոկ հիշելուց։ Հիմա ահա նա կրկին հայտնվեց։ Ես կարծում էի, բոլորովին անհայտացել է, իսկ որտե՞ղ է նստում այդ Ռոդոժինը, ասացեք խնդրեմ։ Ես կարծում էի, այդ կինը արդեն վաղուց տիկին Ռոգոժինա է։

Մի խոսքով, մարդը խիստ շշկլվել էր։ Գրեթե մի ամբողջ ժամ տևող ճանապարհին միայն նա էր խոսում, հարցեր էր տալիս, ինքն էլ լուծում դրանք, սեղմում էր իշխանի ձեռքը, ու թերևս, հենց միայն այն բանում համոզեց իշխանին, որ մտքովն էլ չի անցկացնում որևէ բանում կասկածել նրան։ Դա իշխանի համար կարևոր էր։ Նա վերջացրեց Եվգենի Պավլովիչի հարազատ հորեղբոր մասին պատմելով, որը Պետերբուրգում ինչ֊որ գրասենյակի պետ է, — «աչքի ընկնող տեղում, յոթանասուն տարեկան, կենսասեր, խորտկասեր և առհասարակ հաճոյակատար մի ծերուկ է... Հա՜-հա՜։ Ես գիտեմ, որ նա լսել է Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մասին և նույնիսկ ջանացել է մտերմանալ։ Նորերս գնացի նրա մոտ. չի ընդունում, տկար է, բայց հարուստ է, հարուստ, կշիռ ունի և... աստված նրան երկար կյանք տա, բայց և այնպես՝ էլի ամեն ինչ Եվգենի Պավլովիչին կմնա․․․ այո, այո... իսկ ես այնուամենայնիվ վախենում եմ... Կարծես օդում մի բան է թևածում, կարծես թե չղջիկ, դժբախտություն է թռչում, և վախենում եմ, վախենում․․․» ։

Եվ, վերջապես, միայն երրորդ օրը, ինչպես արդեն գրել էինք վերը, տեղի ունեցավ Եպանչինների ձևական հաշտությունը իշխան Լև Նիկոլաևիչի հետ։