GABRIEL SUNDUKYAN

29 hunis, 1825 - 16 mart, 1912

Cnvel e Tiflisum: Eghel e realizmi skzbnavoroghneric meky hay grakanutyan mej։ Mankuc zrkvel e horic: 1832-37tt skzbnakan krtutyunn stacel e hayaget Hakob Shahan-Jrpetyani dprocum, sovorel grabar, ashxarhabar, franseren, latineren, italeren: 1838-40tt usanel e Arzanyanneri pansionum, 1840-46tt: Tiflisi rusakan gimnaziayum։ 1846t. yndunvel e Peterburgi hamalsarani patmabanasirakan fakulteti arevelyan bazhin, usumnasirel e araberen, parskeren, turqeren, inchpes nae hayeren, vraceren ev adrbejaneren։ Ayd tarinerin aveli e xoracel nra sern u hetaqrqrutyuny rus ev hamashxarhayin grakanutyan nkatmamb (A.Pushkin, M.Lermontov, A.Griboyedov, V.Sheqspir, F.Shiller, V.Hyugo ev urishner) ։ Peterburgi tatronnery groghi hamar eghel en ayn dprocy, vortegh dzevavorvel e nra taterakan tchashaky։ Hamalsarann avartelis pashtpanel e «Trucik hayacq parskakan taghachaphutyan bnuyti vra» temayov teknacuakan disertacia: Kartch zhamanak pashtonavarel e Tiflisi Nersisyan dprocum։ 1853-58tt aprel ev ashxatel e Derbendum, voric heto veradardzel e Tiflis, pashtonavarel Kovkasi erkatughayin varchutyunum։ Nra grakan-taterakan gorcuneutyuny zugadipel e Andrkovkasum kapitalizmi skzbnavormany, ev ayd shrjani bard u hakasakan social-tntesakan haraberutyunnery artacolvac en nra steghcagorcutyan mej։ Arajinn e eghel hay dramaturgiayum, vov patkerel e qaghaqayin kyanqn u kencaghy, xorutyamb arcarcel yntaniqi ev amusnutyan, knoj aniravahavasarutyan, eritasardutyan, dramatirakan hasarakutyan mej hayreri u vordineri phoxharaberutyan ev ayl harcer։ Nerkayacrel e hasarakutyan tarber xaveri (arevtrakan, vashxaru, mtavorakan ev ayln) ։ Arajinn e patkerel hasarakutyan cacr xaverin: irenc hogserov ev uraxutyunnerov, sheshtel nranc aznvutyuny, mardkaynutyuny։ Hetevelov zhamanaki arajavor geghagitakan mtqin, Miqayel Nalbandyanin ev ayloc, zargacrel e demokratizmi u realizmi gaghapharnery ev nshel nor ughiner hay dramaturgiayi hetaga zargacman hamar։ Grel e «Gishervan sabry xer e» (1866t.) katakergutyuny, vorov sksvum e nra steghcagorcutyan arajin shrjany։ Da realistakan steghcagorcutyun e, vortegh amusnutyan ev ozhiti temayi mijocov heghinaky shoshaphum e lusavorakan gaghapharner։ 1866t. grel e «Xatabala» (1881t., arajin tarberak) ev «Oskan Petrovichn en kinqumy» (1899t.), isk 1869t.: «Evayln kam Nor Diogines» (1907t.) katakergutyunnery։ Ays shrjani gorcery himnakanum urax katakergutyunner en (katak, fars, vodevil), vortegh heghinaky qnnadatum e dramasirutyuny, dzevamolutyuny, keghcavorutyuny ev bardzracnum baroyakan karevor harcer։ Qnnadatel e naev evropakan qaghaqakrtutyany makeresoren canot eritasardutyany։ «Xatabala» katakergutyan arancqy amusnutyan harcn e, vortegh heghinaky xarazanum e hin hayacqneri ter arevtrakanin։ Katakergutyan erkrord (mshakvac) hratarakutyan (1879t.) mej avelacvac en nor sherter, vortegh socialakan xor yndhanracumnerov qnnadatvum e hasarakakan barqery։ Groghy mardasirutyamb u karekcanqov e xosum knoj strkakan vitchaki masin։ Steghcagorcutyan erkrord shrjanum (1869-70-akan tt) grel e lurj katakergutyunner, voronq bacahaytum en kyanqi dramanery, dranc mej cicaghy nerhyusvac e arcunqin։ Tateragiry katarum e socialakan xor yndhanracumner, voronq annaxyntac ein hay dramaturgiayi patmutyan mej։ «Eli mek zoh» (1884t., arajin tarberaky: «Maxlas») piesi konflikty teghi e unenum hayreri u vordineri mijev։ Vordinery zohum en irenc sery cnoghneri: drami vra xarsxvac brnakalakan dzgtumnerin։ Heghinaky cuyc e talis ayn hakamartutyuny, vor goyutyun uni burzhuakan gorcnakanutyan koghmnakicneri ev nor gaghapharner kroghneri mijev։ «Eli mek zoh» -y, yst eutyan, hay arajin draman e, vortegh trvac e yntaniqnerum eghac nerqin baxumy, vory laynanum u darnum e hasarakakan u socialakan konflikt։ Dramaturgi taghandi argasiqn e «Pepo» (1876t.) katakergutyuny։ Piesy grelu sharzharity Tiflisum 1865t. carizmi dem kazmakerpvac hamqarakan eluytn er, vori arajin sharqerum er naev na։ Piesy patkerum e erku hakadir socialakan xaveri: burzhuaziayi u zhoghovrdakan zangvacneri hakadrutyuny։ «Pepo» -n himn e mardun ev mardkaynutyany։ Drakan herosnern unen veh arzhanapatvutyun ev hogekan bardzr hatkanishner։ Tateragirn ays steghcagorcutyamb drsevorel e ir demokratizmn u zhoghovrdasirutyuny։ Piesi glxavor heros Pepoyi kerpary zhoghovrdi xoheri, vshti, inqnagitakcutyan artahaytutyunn e։ Nra voghbergutyuny hasarakakan mi amboghj xavi voghbergutyunn e։ Irakanutyan gegharvestakan patkery groghy steghcel e gorcoghutyan zargacmamb, kendani anhatakanutyunneri mijocov։ Na socialakan hzor boghoqov xarazanum e tiroghneri aratavor baroyakanutyuny։ «Pepo» -n hay realistakan dramaturgiayi amenanshanakalic erevuytn e ev uni qnnadatakan hzor sherter։ Piesi bemadrutyuny 1871t. aprilin unecel e hskayakan hajoghutyun, vorin npastel e Gevorg Chmshkyani (Pepo) ev Mihrdat Amrikyani (Zimzimov) xaghy։ «Qandac ojax» (1883t.) katakergutyuny mi amboghj yntaniqi korcanman patmutyunn e։ Aystegh baxumy nuynpes hasarakakan bnuyt uni։ Yntaniqnery heranum en nahapetakan nistukacic, bayc nor iradrutyan mej chen gtnum irenc teghy։ Tateragiry qnnadatum e drami ishxanutyuny, burzhuakan amusnakan haraberutyunnery, modayamolutyuny ev ayl aratner, voronq yntaniqnerin hascnum en korcanman։ 1877t. «Mshak» -um tpagrvel e tateragri «Varinki vechery» miak patmvacqy։ Arajin angam hay realistakan ardzakum steghcel e hasarak xavi kyanqi patkery, nerkayacrel nra hakamartutyuny tirogh arevtrakan xavi het։ Na jermutyamb u sirov e xosum hasarakutyunic merzhvacneri masin, pashtpanum nranc daty։ «Varinki vechery», inchpes «Pepo» -n, socialakan xndirner arcarcogh steghcagorcutyun e։ «Varinki vechery» hamarvum e hay ardzaki goharneric meky։ Steghcagorcutyan errord shrjanum (1880-akan tt-ic) grel e «Amusinner» (1893t., grakan lezvov miak gorcy), «Baghnysi boxcha» (1908t.), «Ser ev azatutyun» (1910t.), «Ktak» (1934t.) piesnery, inchpes naev targmanel e Molieri «Zhorzh Danden» katakergutyuny։ «Amusinnery» patkerum e anhavasar amusnutyan hetevanqnery, dnum apaharzani harcy, vor norutyun er։ Piesn skzbum argelvel e graqnnchutyan koghmic, vorovhetev heghinaky merkacnum er carakan pashtonyayi anbaroyakanutyuny ev ayl aratner։ Da evs norutyun er hay dramaturgiayum։ 1872-76tt «Mshak» -um tpagrvel en groghi felietonnery: «Hamali maslahatniry», isk 1882-86tt, «Ardzaganq» -um: «Hadidi maslahatniry» ։ Dranq hraparakaxosakan-ergicakan bnuyt unen ev shoshaphum en hasarakakan, socialakan ev kencaghayin harcer։ Ir verjin: «Im mahn u taghumy» (1911t., «Mshak») maslahatum hamerashxutyan, eghbayrutyan ev mardasirutyan koch e arel Kovkasi zhoghovurdnerin։ Groghi steghcagorcutyunnern achqi en ynknum bardzr gegharvestakanutyamb, chaphi zgacumov, bari tchshgrit ev teghin gorcacumov։ Grel e tiflisahay barbarov: hasarak zhoghovrdin haskanali linelu hamar, ogtagorcel zhoghovrdakan banahyusutyuny, varpetoren karucel gorcoghutyuny, steghcel ashxuyzh menaxosutyunner u erkxosutyunner, inchpes naev drutyan ev xosqi komizm։ Eghel e tchanachvac hasarakakan gorcich, hay baregorcakan ev taterakan ynkerutyunneri eraxtavorneric meky, Tiflisi Nersisyan dproci hogabardzu, Tiflisi patvavor qaghaqaci։ Mterim e eghel Raphayel Patkanyani, Akaki Ceretelu, Aleqsandr Ostrovsku het։ Verjins cankacel e «Pepo» -n bemadrel Moskvayum, bayc mahy xangarel e iragorcelu ayd mtadrutyuny։ Hetagayum «Pepo» -n ruseren e targmanel Vahan Teryany, Maqsim Gorkin xmbagrel e ayn ev zeteghel «Hay grakanutyan zhoghovacu» -um։ Dramaturgy namakagrakan kaper e unecel V.Hyugoyi, V.Sardui, A.Dyuma-ordu het։ Nra steghcagorcutyunnery bemadrvel en haykakan, rusakan, vracakan ev ayl bemerum։ Vraceren targmanutyunnery katarel e inqy, voronq bacarik yndunelutyun en gtel handisakani koghmic։ Steghcel e ir: sundukyanakan tatrony, vortegh phaylel en bemi shat nshanavor varpetner (G.Chmshkyan, M.Amrikyan, G.Avetyan, O.Gulazyan, A.Avetisyan ev urishner) ։ Groghy eghel e naev ir piesneri bemadrutyan xstapahanj rezhisory։ Nra erkery veracvel en kinonkarneri («Pepo», 1935t., «Xatabala», 1971t.) ։ Nra steghcagorcutyuny mec azdecutyun e gorcel voch miayn hay dramaturgiayi, aylev hay grakanutyan hetaga zargacman vra։ Mahacel e Tiflisum, taghvac e teghi Xojivanqi panteonum: Gabriel Sundukyani anunov e kochvel Erevani azgain akademiakan tatrony, vori aygum kangnecvac en nra ev Pepoyi ardzannery (qandakagorcner: A.Harutyunyan, G.Aharonyan): Kan naev nra anuny krogh dprocner, phoghocner։