1712 թ.հունիսի 14-ին ծնվել է Սայաթ-Նովան, հայ մեծանուն աշուղ, բանաստեղծ (մահ. 1795 թ.):

Սայաթնովագիտության զարգացման շուրջ 160-ամյա պատմության ընթացքում դաժան վիճաբանությունների մեջ մեր գիտնական այրերը քիչ նիզակներ չեն կոտրել: Հենց սկզբից ասենք, որ չնայած հրատարակված բազմաթիվ ու բազմապիսի աշխատություններին, նոր և արժանահավատ տեսություններ և վարկածներ առաջադրող գիտնականներին կարելի է մատների վրա հաշվել (Գ. Ախվերդյան, Գ. Ասատուր, Գ. Լեոնիձե, Լ. Մելիքսեթբեկ, Ն. Աղբալյան, Գ. Լևոնյան, Մ. Հասրաթյան և այլն): Մնացած աշխատությունների ճնշող մեծամասնությունը հիշյալ հեղինակներից պարզ արտագրություններ են: Ինչպես Մուշեղ Իշխանն է դիպուկ նկատել.- «... աշուղի գործով զբաղվողներուն մեծ մասը բանասիրական և կենսագրական աշխատանք կը կատարե, յաճախ ծամելով ու ծամծմելով նոյն բաները...»:
Եթե սրան ավելացնենք այն հանգամանքը, որ ոլորտում երբեմն-երբեմն ի հայտ են գալիս գիր ու գրականության հետ ընդհանրապես կապ չունեցող, մասամբ գրագետ և կասկածելի հոգեկան ներաշխարհ ունեցող մարդիկ` իրենց արտառոց, աղանդավորական տեսություններով, մարդիկ, որոնք պնդերեսությամբ ինչ-ինչ կարծիքներ են մուրում իրենց համագյուղացի, գիտնականի խիղճն ու պատիվը կորցրած բուհական կաշառակերներից և այդ կարծիքները դրոշ սարքած ահաբեկում են գիտական հաստատությունները և ԶԼՄ-ները, ապա պարզ կլինի, թե ինչպիսի վիճակում է հայագիտության կարևոր բնագավառներից մեկը` սայաթնովագիտությունը (դրանցից մեկը նույնիսկ Սայաթ-Նովայի տոհմածառն է գծել, որի բոլոր ճյուղերին ագռավի պես թառած են իր ազգականները):

Պատմական այս կամ այն ժամանակահատվածում Սայաթ-Նովայի գրական ժառանգությամբ և կենսագրական հարցերով զբաղվել են մեկ-երկու անհատներ: Այնինչ, արժանահավատ փաստեր ներկայացնելու համար սայաթնովագետը պետք է տիրապետի առնվազն հետևյալ գիտելիքներին`
ա) վրացերեն լեզվին.
բ) օսման թուրքերենին և դրա բարբառներին.
գ) պարսկերեն և արաբերեն լեզուներին.
դ) քաջածանոթ լինի պարսիկ սուֆիների ստեղծագործություններին և սուֆիական դպրոցներին, որովհետև Սայաթ-Նովան պարսիկ սուֆիների հետևորդ է.
ե) քաջածանոթ լինի ինչպես Աստվածաշնչին և Սուրբ Գրոցը, այնպես էլ Ղուրանին և դրա սուֆիական մեկնություններին, որովհետև իր ստեղծագործություններում Սայաթ-Նովան առատ մեջբերումներ է անում դրանցից, իսկ որոշ տողեր ուղղակի սուֆիական բանաձևեր են (տես` կայքի «Սայաթ-Նովայի չվերծանված մի քառատան վերծանաման փորձ» հոդվածը.
զ) քաջածանոթ լինի ինչպես հայկական, այնպես էլ պարսկական և թուրքական աշուղական արվեստի բազմաբարդ ձևերին:

Դժվար է պատկերացնել մի անհատի, որը կմեկտեղի այս բոլոր գիտելիքները: Սայաթ-Նովայի պես համամարդկային արժեք ներկայացնող բանաստեղծի գրական ժառանգությունը լրջորեն ուսումնասիրելու համար անհրաժեշտ է պատրաստել երիտասարդ մասնագետների խումբ, որը կտիրապետի վերոհիշյալ գիտելիքներին: Առանց դրա, բոլոր հետազոտություններն էլ այս կամ այն չափով թերի կլինեն:

Այս` մեր կարծիքով անհրաժեշտ նախաբանից հետո փորձենք շարադրել Սայաթ-Նովայի կենսագրության այն դրվագները, որոնց վերաբերյալ ուղղակի կամ անուղղակի փաստեր կան, մի կողմ թողնելով տարբեր մարդկանց կողմից մոգոնված լեգենդները:

ԾՆՆԴՅԱՆ ԹՎԱԿԱՆԸ - Ըստ Սայաթ-Նովայի գրական ժառանգության առաջին ուսումնասիրող, լուսահոգի Գ. Ախվերդյանի հաշվարկների, Սայաթ-Նովան պետք է որ ծնված լինի 1712 թվին: Հ. Թումանյանը ևս կատարել է իր հաշվարկները, ըստ որոնց, Սայաթ-Նովայի ծննդյան թիվը 1713-ն է: Ըստ այդմ` Գ. Բաշինջաղյանի և Հ. Թումանյանի ջանքերով 1913 թվականին Թիֆլիսում մեծ շուքով նշվում է Սայաթ-Նովայի ծննդյան 200-ամյակը: Միջոցառման ժամանակ հնչում են Սայաթ-Նովայի երգերը, տպագրվում նրա հայերեն խաղերի մի էժանագին (ժողովրդին մատչելի) ժողովածու, Գ. Բաշինջաղյանի նախագծով ս. Գևորգ եկեղեցու հյուսիսային դռան աջ կողմում կառուցապատվում է Սայաթ-Նովայի գերեզմանը: Թումանյանական ավանդույթը պահպանել է ժամանակակից սայաթնովագիտության ռահվիրաներից մեկը` Մորուս Հասրաթյանը: Չնայած այն բանին, որ ականավոր գիտնականը իր հաշվարկներում նշում է այլ տարեթիվ (1717), սակայն վեր կանգնելով իր անձնական նկրտումներից, 1963թ. կազմակերպում և մեծ շուքով Երևանում, Թբիլիսիում, Բաքվում և Մոսկվայում, ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի մասնակցությամբ իրականացնում է բանաստեղծի ծննդյան 250-ամյա տոնախմբությունները:

Շրջանառության մեջ է նաև Սայաթ-Նովայի ծննդյան 1722թ. վարկածը: Զգուշացնում եմ, որ այս վարկածը որևէ գիտական հիմք չունի և մոգոնված է մեկ այլ կեղծիքի` արքայադուստր Աննա Բատոնաշվիլու և Սայաթ-Նովայի «սիրո» էժանագին վարկածը հաստատելու համար (այս մասին ավելի հանգամանորեն տես կայքում զետեղված մեր «Սայաթ-Նովայի սիրո առասպելը» հոդվածում):

Բանն այն է, որ Սայաթ-Նովան իր հայերեն խաղերից մեկում ունի այսպիսի տող. - «Ինձ ու իմ սիրեկան եարին մէ տարի բերած գիտենաք»:

Քանի որ վրաց պատմագրությունից հայտնի է, որ Աննա Բատոնաշվիլին ծնվել է 1722 թվականին, մեր աննայասեր գիտնականները Սայաթ-Նովայի գրածներից ինչ-ինչ բառեր են առանձնացնում և դրանց տառերի թվային արժեքները տեղադրելով «ապացուցում են» իրենց կեղծ վարկածը:

Բարեկամներ: Սայաթ-Նովան իր բոլոր հայերեն խաղերը գրել է վրացերեն տառերով: Եթե տառերը վրացերեն են, իսկ բառերը հայերեն և կամ թուրք-պարսկական ծագում ունեն, այդ որ լեզվի այբուբենի թվային արժեքների հետ են ձեռնածություն անում մեր գիտնական այրերը` հայերե՞ն, վրացերե՞ն, թուրքերե՞ն, թե՞ պարսկերեն: Ինչպես տեսնում եք, այս կարգի «գիտական» մեկնաբանությունները գրոշի արժեք անգամ չունեն:

Հաջորդ «աղբյուրը», որում կենսագրական տվյալներ են որոնում մեր մասնագետները, Սայաթ-Նովայի թուրքերեն «Փառք Արարչին» խաղն է: Այդօրինակ խաղեր ունեն գրեթե բոլոր աշուղները, օրինակ` Ջիվանին, Սազային, Հավասին, և այլն: «Վուջութլամա» կամ «Ջավսաթլամա» (բազմիմաստ հյուսկեն) կոչվող այդ խաղերում աշուղը նկարագրում է մարդու կյանքը սաղմնավորման պահից մինչև 100 տարեկանը և պատմում, թե այս կամ այն տարիքում մարդը ինչպիսին է լինում և ինչ դեպքեր են կատարվում նրա հետ: Տվյալ աշուղի կենսագրության հետ դրանք որևէ կապ չունեն: Վերցնենք օրինակ` Ջիվանու համանման խաղը (Բնագիրը` տես Թ. Պողոսյանի «Աշուղ Ջիվանի. Անհայտ էջեր» Ե., 2009, էջ 380) և այնտեղ եղած այս կամ այն տարիքում մարդուն պատահած դեպքերը համեմատենք Ջիվանու իրական կենսագրության հետ: Ջիվանու օրինակը վերցրեցինք այն պարզ պատճառով, որ նրա կենսագրությունը մանրամասնորեն հայտնի է, քանի որ դրանով զբաղվել է այնպիսի քաջատեղյակ մեկը, ինչպիսին նրա որդին էր` հանճարեղ աշուղագետ Գարեգին Լևոնյանը: Հենց առաջին իսկ հայացքից կտեսնեք, որ Ջիվանու խաղում նկարագրված դեպքերը որևէ կապ չունեն Ջիվանու իրական կենսագրության հետ: Այդպիսի պատկեր է նաև մյուս աշուղների պարագայում և այդօրինակ խաղերում տվյալ աշուղի մասին ինչ-ինչ կենսագրական փաստեր որոնելը, եթե արտահայտվելու լինենք մեծն Սանչո Պանսայի ոճով, նույնն է ինչ փնտրել կատվի հինգերորդ ոտը և այն էլ անտակ ծովի խորքերում: Կարծում ենք, որ մեր պարտքն է պահպանել թումանյանական ավանդույթը (եթե անգամ նա 1-2 տարով սխալվել է) և Սայաթ-Նովայի ծննդյան թվականը համարել 1713 թվականը: Չէ որ Թումանյանի սխալներն անգամ պաշտելի են:

ՄԱՆԿՈՒԹՈՒՆԸ - Համաձայն ենք Մ. Հասրաթյանի այն վարկածին, որ Սայաթ-Նովայի մանկությունն անցել է իր մոր հայրենիքում` Լոռիում, ուր և Սանահինի նշանավոր դպրատանը ստացել է իր նախնական կրթությունը: Այդ մասին է խոսում այն փաստը, որ Սայաթ-Նովայի հայերեն խաղերում Թի‎ֆլիսի բարբառին գրեթե հավասար չափով առկա է Լոռվա բարբառը, իսկ թուրքերեն խաղերն ամբողջությամբ գրված են Լոռի-Բորչալուի օսման թուրքերենի «այրումլու» կոչված բարբառով:

Պահպանվել է Ռուսաստանի ԳԱ պատվավոր անդամ, վրաց արքայազն Թեյմուրազի (1782-1846) հետևյալ հիշատակումը. «Այսպես, Սայաթ-Նովան Էրեկլե 2-րդի ժամանակ ճորտագրված էր Գեորգի 13-րդի մոտ ... Նա Վրաստանի հայերից էր - Գեորգի 13-ին պատկանող արքունական Սանահին գյուղից ...» (Գ.Լեոնիձեի «Սայաթ-Նովա» գրքից:)

ԱՆՈՒՆԸ – Սայաթ-Նովա անունը թարգմանաբար նշանակում է Որսորդի թոռ և կամ Սայադենց – Սայադյանց: Նովա հավելվածով մենք ուրիշ աշուղներ էլ ունենք` Քիչիք-Նովա (փոքրիկ թոռ), Քեշիշ-Նովա (տերտերի թոռ), Սկանդար-Նովա (Ալեքսանդրի թոռ): Բանաստեղծի կրտսեր որդին` Օհանը Ս. Պետերբուրգում կրում էր Իվան Սեյադով անունը, իսկ ավագ որդու` Մելիքսեթի ժառանգները կրում էին իրենց տոհմական Սայադյան ազգանունը:

ԸՆՏԱՆԻՔԸ - Թուրքերեն խաղերից մեկում Սայաթ-Նովան գրում է, որ իր հայրը հալեպցի է, իսկ մայրը` հավլաբարցի (Հավլաբարն այն ժամանակներում Թի‎ֆլիսի մի արվարձանն էր): Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանում պահպանվող` Սայաթ-Նովայի ձեռքով գրված մի կրոնական ժողովածուի հիշատակարանից (ձեռ. 4270) իմանում ենք, որ նրա հոր անունը եղել է Կարապետ, իսկ մոր անունը` Սառա:

Ամուսնացած է եղել լոռեցի` Մարմար անունով կնոջ հետ, որը Իգիհաթ գյուղի գյուղացի Շահվերդու աղջիկն է եղել: Վերը հիշատակված, Սայաթ-Նովայի տոհմածառը գծող զեղծարարը այդ Շահվերդու ծագումնաբանությունը տանում-հասցնում է իր հայրենի գյուղը, և օժտում նրան ինչ-ինչ իշխանական տիտղոսներով: Հիմա տեսնենք իրականությունը: Սայաթ-Նովայի ինքնագիր դավթարի լուսանցքներում և ազատ տեղերում, բանաստեղծի ավագ որդի Մելիքսեթը կատարել է տարբեր գրառումներ վրացերեն լեզվով: Ահա մեջբերում եմ դավթարի 61-րդ էջում նրա արած գրառման հայատառ դարձրած բնագիրը և դրա` իմ թարգմանությունը.

«Շենիս շգիրդի Մելքոաս օրիս թվլիս սանթլե բատոնո Շավերդի պապասի րա նաբավի (նապարավի) մովիդա շուտղոբինե» (Քո աշակերտ Մելքոն երկու մեղարամոմ թռցրեց բատոնո Շահվերդի պապիկից: Ի՞նչ ձեռաց գլխի ընկավ...): Ինչպես տեսնում ենք, այդ «տիտղոսավոր» Շահվերդին սովորական գյուղացի մարդ է եղել և ինչպես բոլոր գյուղացիները, ձեռից էլ պինդ: Սա էլ այսպես:

Սայաթ-Նովան ունեցել է 4 զավակ` Մելիքսեթ, Օհան, Սառա և Մարիամ: Մելիքսեթի ժառանգը` տեր Մովսես Սայադյանը, Խ. Աբովյանին պսակադրող քահանան է եղել, իսկ նրա ծոռնուհիներից մեկը` Պ. Պռոշյանի կինը (պահպանվել է հարսանեկան լուսանկարը): Ասացինք, որ կնոջ անունը եղել է Մարմար: Թի‎ֆլիսի Խոջիվանքի գերեզմանատանը պահպանվել է նրա շիրմաքարը վրացերեն հետևյալ մակագրությամբ «(Քրոնիկոնի 456 (1768թ.): Էս գերեզմանում կամ Սայաթ-Նովու կողակից Մարմարն: Ինձ ողորմի ասեք»:

ՍԵՐԸ - Գ. Ախվերդյանը, այնուհետ Սկանդար-Նովան Թի‎ֆլիսի ծերերին հարցուփորձ են արել այդ կապակցությամբ: Նրանցից ոչ մեկը Աննա անունը չի տվել, որովհետև այդպիսի բան չի եղել: Ծերունիներից մեկը միայն հիշել է, որ Սայաթ-Նովան «ուներ Տալիթա անունով մե սրտով սիրած աղջիկ», որին խաղեր էր նվիրում: Տալիթա-Դալիդա հունական անունը կարծես թե հաստատում է ինքը` Սայաթ-Նովան իր թուրքերեն խաղերից մեկում (տես սույն կայքի թուրք. 2 խաղը «Մանի դիվանա էյլադի բիր թարիփլու էք ռումի» (մի գովական հելենուհի ինձ դիվադադար արեց...): Ավելի մանրամասն տես կայքի «Սայաթ-Նովայի սիրո առասպելը» հոդվածում:

ԳՐԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ - Բարեբախտաբար պահպանվել և Հ. Թումանյանի ծախսերով գնվել և Հայաստան է հասցվել Սայաթ-Նովայի խաղերի ինքնագիր ժողովածուն` «Դավթարը» (Ե. Չարենցի անվան ԳԱԹ, Սայաթ-Նովայի ‎ֆոնդ թիվ 1):

Դավթարն սկսվում է թուրքերեն խաղերով (թվով 108 ամբողջական և 8` թերի), որոնց մի մասը հայատառ են, մյուսը` վրացատառ: Դավթարի հայերեն խաղերը, բացառությամբ մեկի, բոլորն էլ վրացատառ են (այդ մի խաղի տառերի մի մասը հայերեն են, մյուսը` վրացերեն): Դավթարի առաջին ուսումնասիրող Գ. Ախվերդյանի ժամանակ դավթարում եղել է հայերեն 47 խաղ: Հետագայում դավթարից 4 էջ կորել է (7 խաղ) և այժմ դավթարում կա 40 խաղ: Բարեբախտաբար Գ. Ախվերդյանը ժամանակին հրատարակել է այդ կորած խաղերի բնագրերը (օր. «Դուն էն գլխեն իմաստուն իս» խաղը): Դավթարի թվագրված ամենահին խաղը (1742) թուրքերեն «Ծովից հանած թանկ մարգարիտ ու մարջան» խաղն է (տես` թուրք. 18 խաղը) 1759 թվականից հետո դավթարում խաղեր չկան: Սայաթ-Նովան դավթարը հանձնում է վրաց արքունի դիվանապետ Հովհաննես Պենտելենցին (Իովանէ Պենտելանտ), որը դավթարի 140-րդ էջում վրացերեն չքնաղ ձեռագրով և իր կնիքով հաստատում է, որ դավթարի բոլոր խաղերը պատկանում են Սայաթ-Նովայի գրչին:

Սայաթ-Նովայի գրական ժառանգության մյուս սկզբնաղբյուրը նրա կրտսեր որդու` Օհանի գրած մի ժողովածուն է, որը նա գրել է վրաց Թեյմուրազ արքայազնի պատվերով Ս. Պետերբուրգում 1823 թ.: Այդ ժողովածուի հայերեն բաժնում կան Սայաթ-Նովայից 8 խաղ, որոնք չկան նրա ինքնագիր դավթարում (տես հավելված Ա բաժինը): Որոշ թվով խաղեր պահպանվել են այլևայլ աղբյուրներում (թվով 13), որոնց մի մասի հեղինակային պատկանելությունը չենք երաշխավորում (տես հավելված Բ):

Սայաթ-Նովայի վրացերեն լեզվով գրած խաղերը մեզ են հասել հենց Օհանի գրած ժողովածուից: Սայաթ-Նովայի ինքնագիր դավթարում վրացերեն լեզվով գրված խաղեր չկան:

Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանում պահպանվում է Սայաթ-Նովայի գրչագրած «Նարեկը» (ձեռ. 10338) և Սողոմոն Իմաստունի առակների և Երգ-Երգոցի գրչագրությունը (ձեռ. 4270):

ԱՇՈ՞ՒՂ, ԹԵ՞ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ - Այս անպտուղ վեճին հրաժարվում եմ մասնակցել, որովհետև նույնն է, ինչ խառնվել երկու հոգու վիճաբանությանը, որոնցից մեկը պնդում է, թե երկրագունդը քառակուսի է, իսկ մյուսը` գլանաձև:

Լավ աշուղները նաև լավ բանաստեղծ են (Ղուլ օղլի Երզնկացի, Նահապետ Քուչակ, Պաղտասար Դպիր, Նաղարշ Հովնաթան, Սայաթ-Նովա, Ջիվանի), իսկ վատ բանաստեղծները...: Ավելին, մեր շատ ճանաչված բանաստեղծներ բանաստեղծություններ են գրել աշուղական բազմաբարդ ձևերով (Ռ. Պատկանյան, Պ. Պռոշյան և այլն):

ՍԱՅԱԹ-ՆՈՎԱՆ ՊԱԼԱՏՈՒՄ - Որոշ ժամանակ, ինչպես և իր նշանավոր նախնի Նաղարշ Հովնաթանը, Սայաթ-Նովան ծառայել է վրաց Հերակլ Բ թագավորի պալատում, ուր երգ-երաժշտությունից բացի, զբաղեցրել է նաև պալատական զվարճախոսի պաշտոնը: Այդ մասին ինքը Սայաթ-Նովան պատմել է ստորև հիշատակվող Իոնե Խելաշվիլուն, ինչպես նաև նշել է իր վրացերեն խաղերից մեկում («Խումարի վար, իցի՞ գանա» - ես զվարճախոս եմ գիտե՞ս արդյոք): Հարկ ենք համարում նշել, որ միջնադարում այդօրինակ պաշտոններ վարել են բազում ազնվական տիտղոսներով մարդիկ և դրա մեջ ամոթալի ոչինչ չկա: Իր կատակներով և զվարճախոսություններով հավանաբար չափն անցել է: Վրացերեն լեզվով մի շարք կալամբուրներ ունի, ուղղված վրաց Անտոն կաթողիկոսին, Վախտանգ արքայազնին, Մզեճաբուկ Օրբելիանիին և այլն, և այդ պատճառով հեռացվել է պալատից: Ահա թե ինչ է գրում այդ մասին բանաստեղծի որդին` Օհանը:

«Հիշատակված է, որ Սայաթ-Նովան իր ողորմած, ամենուրեք հայտնի, Վրաստանի բարձրապատիվ տեր թագավորի կողմից դժգոհության է արժանացել, և նա խռովել է իր խեղճ ստրուկ Սայաթ-Նովայից և հեռացրել պալատից, ասելով.- Էժան առած չկարծես»:

Սայաթ-Նովան իր վրացերեն խաղերից մեկում այդ դեպքի մասին գրում է.
- Ո՞ւմ մեղադրեմ ինչի՞ց եղավ,
Էս ամենն իմ խելքից եղավ:

ՍԱՅԱԹ-ՆՈՎԱՆ` ՀՈԳԵՎՈՐԱԿԱՆ – Տարածված մի կեղծ կարծիք կա, որ Սայաթ-Նովային բռնի հոգևորական են կարգել Աննա Բատոնաշվիլու հետ ունեցած սիրավեպի պատճառով: Այս տեսակետը որևէ փաստարկով չի ապացուցվում, և մենք բազմիցս հերքել ենք այն թե եթերում և թե տպագիր հոդվածներում: Այն բոլշևիկյան մարտնչող աթեիզմի արգասիք է: Սայաթ-Նովան միշտ էլ կապ է ունեցել եկեղեցու հետ: Կարծում ենք, որ մանուկ հասակում իր հոր` Մահտեսի Կարապետի քաջալերանքով երգել է եկեղեցական երգչախմբերում, այնուհետև ստորին աստիճաններով ծառայել է եկեղեցում (հավանաբար դպիրի աստիճանով): Այդ է հաստատում վրաց Թեյմուրազ արքայազնի մի գրառումը. ...» Սա Սավաթնոմի ասած մուխամբազն է: Նա առաջ հայ տերտեր էր, հետո երբ վանական դարձավ, այն ժամանակ ասաց»: Հաջորդ փաստարկը Սայաթ-Նովայի ինքնագիր դավթարի 24-րդ և 84-րդ էջերում գտնվող նրա կնոջ` Մարմարի գրառումներն են: 24-րդ էջի վրացերեն գրառումը հետևյալն է.

«Նետի ղմերթմա տեր Ստեփանաս շավիդոբիթ (շավի դղեեբի) միղվանիս մե: Էս դավթարի ծամիկիթխինիս մե, ամիսի արզի ար դարչես, դա չեմի թավի իմաս էմսախուրոս: (Երանի Աստված տեր Ստեփանոսին այս սև օրերին շուտափույտ ինձ հասցներ: Այս դավթարը կարդար ինձ համար, աղաչանքս (անօգուտ) չմնար ու իմ գլուխն էլ նրան ծառայեր) (թարգմանությունը իմն է. Ի.Ս.):

Ինչպես տեսնում եք, բանաստեղծի կինը նրան մեծարում է ոչ Սայաթ-Նովա և ոչ էլ Արութին անուններով, այլ` տեր Ստեփանոս հոգևորական անվամբ, որը և համընկնում է վրաց արքայազնի վերը ասածի հետ: Միջնադարում ընդունված սովորույթ էր թե Եվրոպայում և թե արևելքում, երբ հոգևորականն իր պաշտոնից ազատ ժամանակ զբաղվում էր որևէ արհեստով կամ երկրագործությամբ: Սայաթ-Նովան, լինելով օժտված անձնավորություն, իր ընտանիքը պահելու համար երգել է մեջլիսներում և խնջույքներում (ճիշտ այնպես, ինչպես Հ. Թումանյանն իր բազմանդամ ընտանիքը պահելու համար թամադայություն էր անում հարուստների հարսանիքներին):

Սայաթ-Նովայի թվագրված խաղերն ուսումնասիրելիս, ակնառու է դառնում, որ նա ստեղծագործել է մարտից մինչև հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսները, այսինքն` Թի‎ֆլիսի քեֆ ու խնջույքների ժամանակ: Ձմռանը հավանաբար զբաղվել է ջուլհակությամբ (տես հայերեն 57 խաղի վերջին տողերը):

Սայաթ-Նովայի գերեզմանը
Սայաթ-Նովայի գերեզմանը Թբիլիսիի Ս.Գևորգ
եկեղեցու բակում
ՄԱՀԸ – Ըստ Գ. Ախվերդյանի` Սայաթ-Նովան Թի‎ֆլիսի պաշտպանների շարքում զոհվել է պարսից ներքինի Աղա Մահմադ խանի արշավանքի ժամանակ (1795թ.): Սակայն այդ ժամանակ Սայաթ-Նովան 80-82 տարեկան ծերունի էր և հազիվ թե այդ տարիքին հարիր լիներ նման ‎ֆիդայական կեցվածքը:

Վրաց աղբյուրներում պահպանվել է մի փաստաթուղթ, ըստ որի, ոմն աբեղա Իոնե Խելաշվիլին Էջմիածնից Թի‎ֆլիս վերադառնալիս Հաղպատի վանքում հյուընկալվում և երկար զրույց է ունենում ծերունի Սայաթ-Նովայի հետ: Դեպքը կատարվել է 1800 թվականին, այսինքն Գ. Ախվերդյանի նշած տարեթվից 5 տարի անց:
Ահա այսքանը պաշտելի բանաստեղծի կենսագրության մասին: Ուրիշ փաստեր չկան:

ԱՆՄԱՀՈՒԹՅԱՆ ԳԱՂՏՆԻՔԸ – Սայաթ-Նովայի գրական ժառանգությունը համամարդկային արժեք է: Կովկասի երեք մեծ ժողովուրդների լեզուներով գրված (հայերեն, վրացերեն և թուրքերեն) նրա ստեղծագործությունները բանաստեղծական արվեստի գլուխգործոցներ են: Քանի դեռ աշխարհում ապրում է թեկուզ մեկ հայ, Սայաթ-Նովան անմահ ու պաշտելի կմնա: Դրա պատճառները հետևյալն են.

ա) Սայաթ-Նովայի գրական դպրոցը պարսից հզորահզոր պոեզիան է, ճիշտ այնպես, ինչպես խորապես հայ նկարիչ Մ. Սարյանի դպրոցը` ռուսականն է: Այդ առթիվ Գ. Ախվերդյանը գրում է. «... Էսպես, զանազան բանաստեղծական ձևերու ու խաղի հանգերու իմանալու, պարսից երաժշտութեան մայր ու երկրորդական եղանակներու տեղեկանալու, ու սրանց յարմար ներդաշնակութէնով գործ ածելու համար քանի՛ ջան կու‏լի մաշել Սայաթ-Նովէն»: Սայաթ-Նովան յուրացնելով պարսկական պոեզիան, ուսումնասիրելով պարսից պոեզիայի սու‎ֆիական տարբեր ուղղությունները, կարողացավ դրանց մեջ վերագտնել և իր արմատներին վերադարձնել շուրջ 1500 տարի առաջ կորած մեր տոհմիկ, արիական պոեզիան: (Համեմատենք Սայաթ-Նովու բանաստեղծությունները Մ. Խորենացու փրկած մի քանի պատառիկների և Գ. Նարեկացու` հեթանոսական երգերի ոճով գրված տաղերի հետ «Սայլն այն իջաներ...» «Ես ձայն զառիւծուն ասեմ» և այլն):
բ) Սայաթ-Նովայի գրական ողջ ժառանգությունը տիպիկ քաղաքային պոեզիա է: Նման բան մենք չենք ունեցել ոչ իրենից առաջ և ոչ էլ` իրենից հետո:
գ) Խ. Աբովյանից շուրջ 100 տարի առաջ նա փորձ արեց ստեղծելու աշխարհաբար գրական լեզու` հիմք ունենալով Թի‎ֆլիսի և Լոռվա բարբառները:

Բարեկամներ: Միշտ էլ Սայաթ-Նովայի խաղերի բազմաբարդ լեզուն հասկանալու խնդիր է եղել և այդ խաղերը կարդացողը բառարանները նայելու անհրաժեշտություն է զգացել: Ոչ բոլորն ունեն բառարաններ և դրանցից օգտվելու հմտություն կամ ցանկություն: Մենք փորձել ենք դյուրացնել ձեր գործը և գրական արևելահայերենի ենք վերածել բանաստեղծի հայերեն գրական ժառանգությունը, ինչպես նաև հայերենի ենք թարգմանել որոշ թվով թուրքերեն խաղեր:

Աշխատելիս մի փառասիրական երազանք ենք փայփայել. եթե թեկուզ մեկ մարդու մոտ այս աշխատանքը սեր կառաջացնի անմահ Սայաթ-Նովայի գրական ժառանգության նկատմամբ, մենք լիուլի վարձատրված կզգանք բազում լուսացրած գիշերների համար: Ամեն:
sayat-nova.am

Հայերեն խաղեր
1. Շատ սիրուն իս, շախաթայի ասողին խար չիս անի
2. Դարդ մի՛ անի, ջան ու ջիգար, միտքըդ դիվաց չըտեսնէ
3. Անգա՛ճ արա բարիթավուր (5 մասից)
4. Դիբա ու ենգիդունիա, զարբաբ ու զար իս, գովե՛լի
5. Յիս մէ ղարիբ բըլբուլի պէս, դուն օսկէ ղափազի նըման
6. Յիս քու ղիմէթըն չիմ գիդի
7. Ուստի՞ գուքաս, ղա՛րիբ բըլբուլ
8. Խօսքիրըդ մալում իմ արի` անարատ, մաքուր իս, ա՛խպէր
9. Էսօր իմ եարին տեսայ` բաղչի մէջըն ման գալով
10. Գ’ուզիմ ումբրըս հենց անցկացնիմ` օրըս մունաթ չըքաշէ
11. Դուն էն հուրին իս, վուր գէմի կու զաւթէ
12. Էշխըն վառ կըրակ է` էրվելով գուքայ
13. Ձէնըդ քաղցըր ունիս` լա՛մզով կու խօսիս
14. Շատ մարդ կ'օսէ` յիս եարիմէն հասրաթ իմ
15. Առանց քիզ ի՞նչ կ'օնիմ սօյբաթն ու սազըն
16. Աշխարհումըս ա՛խ չիմ քաշի, քանի վուր ջա՛ն իս ինձ ամա
17. Ինձ սիրեցիր, էշխըն նընգար, խաղի դավթար իմ քիզ ամա
18. Ի՞նչ կ’օնիմ հէքիմըն, ի՞նչ կ’օնիմ ջարէն
19. Դաստամազըդ` սիմ ու շարբաբ, նամ շաղ էկած ռեհան է
20. Մէջլումի պէս կորաւ եարըս
21. Էշխէմէն էնպէս վառվիլ իմ
22. Բըլբուլի հիդ լաց իս էլի
23. Վունցոր վուր ղարիբ բըլբուլըն մէ տարով բաղին կարօտ է
24. Մէ խօսք ունիմ իլթիմազով, ա՛նգաճ արա, ո՛վ աչքի լուս
25. Անգին ակըն վըրէդ շարած, անբան օսկու ռախտ իս, գօ՛զալ
26. Թամամ աշխարհ պըտուտ էկայ, չըթուղի Հաբաշ, նազա՛նի
27. Եա՛ր, քիզ իսկի զավալ չըլի` քու դուշմընին` շա՛ռ բացարած
28. Էշխէմէդ անդանակ էլայ, եկ մօ՛րթէ` ջալլաթըն դուն իս
29. Ինձ ու իմ սիրեկան եարին մէ տարի բերած գիդենաք
30. Էնդուր աչքըս չէ ցամաքում` սըրտիս մէջըն արին մընաց
31. Պատկիրքըդ` ղալամով քաշած, թահրըդ ռանգէռանգ իս անում
32. Չիս ասում, թէ լաց իս էլի
33. Թէգուզ քու քաշըն մարգրիտ տան
34. Քանի վուր ջան իմ
35. Խըմե՛ցուր ձեռիդ թասէմէն
36. Ա՛րի ինձ ա՛նգաճ կալ, ա՛յ դիվանա սիրտ
37. Դուն է՛ն գըլխէն իմաստուն իս, խիլքդ յիմարին բաբ մի՛ անի
38. Աջաբ քա՛նի ժամանակ է, թաք գիդենամ տարիդ, է՛րնէկ
39. Մօդըդ նըստողըն կու հարբի` դուն բանգ ու բօզա իս, ա՛զիզ
40. Աջաբ քու սիրտըն ո՞վ շինից` խոնարհից` հիզնից բէդամաղ
41. Աշխարհըս մէ փանջարա է. թաղիրումէն բէզարիլ իմ
42. Ամէն սազի մէջըն գոված` դուն թամամ տասն իս, քամա՛նչա
43. Ա՛րի համով ղուլուղ արա, խա՛լխի նօքար Սա՛յաթ-Նովա
44. Բէդասլին վուր խօսեցընիս, լալ անիլըն ինչի՞ն է շահ
45. Հիմքըդ վերըստին նուրեցին, չաղ արին, Մողնու սուրբ Գե՛ւուրք
46. Էշխէմէդ հիւանդացիլ իմ, դի՛ղի համա իմ լալի
47. Յիս կանչում իմ լալանին

Հավելված - 1

48. Փահրադըն միռած, Շիրինն ասաց` ղարեն էրված իմ
49. Աչք ու ունքըդ վիր իս թուղի, հուքմըդ մէ ռուս ցարի բաբաթ
50. Կիսամուրազ մի՛ սըպանի
51. Հընդու քաղաքէմէն հանած ջավահի՛ր, լա՛լ արմանալու
52. Խաբար գընաց բըլբուլի մօդ. Վարդըն քու գալուն մընում է
53. Մըտայ էշխի քուրէն` խալիս դառնալու
54. Այիբ Ա՛ստուաձ սիրիս, Բէն բա՛րի կացի
55. Այիբբենըն կարդացիլ իմ դասէդաս

Հավելված - 2

56. Թագաւուր իս, դի՛վանս արա, եա՛ր, քու արիվըն կու սիրիս
57. Սուսան-սընբուլ դաստամազըդ էրեսիդ խափանգ իս արի
58. Աստուձ խիալ արից սըվթա
59. Աշխարհէմէն բէզարիլ իմ, էլ բերնումըս համ չըկայ, չէ՛
60. Իղրար ու ամագ չունեցող եարի ձեռնէ՛մէն դադ կ’օնիմ
61. Ամէն մէ մըտիկ տալով տարար խիլքըս, քամալըս
62. Գէլն ու չօբանըն մէկ մեկու ռաստ եկան
63. Մախուխն ու ոխչըրի միսըն կըռվեցան
64. Տղէն ու աղջիկըն մէկմէկու դէմ ելան
65. Եարի ձեռնէմէն դադ կ’օնիմ, փըշին գերի բըլբուլ իմ յիս
66. Եա՛ր, քու կարօտըն քաշում իմ անմահական ջըրի նըման
67. Յիս մէ ղարիբ բըլբուլի պէս
68. Բըլբուլի պէս ձայն է տալի, ի՛նչ քաղցըր ավազ է անում

Թուրքերեն խաղեր

1. Ասացին, թե Շախաթա՛յի, դու տեղյակ ե՛ս աշխարհից
2. Նազան յարը զար է հինել իր թիկնոցի նախշի մեջ
3. Լեզուն սուտլիկ, սիրտը` խաբկան, գարուն է` յարս չեկավ
4. Մազեր ունես ռեհանի փունջ, նման սիրուն սուսանին
5. Ծաղկել է քո սիրո այգին, նուռ, սերկևիլն ա՛յստեղ է
6. Սատար կանգնիր սուրբ Կարապետ, որ օրհներգեմ ես գովքը քո
7. Էս կյանքը մի վատ երազ է, գլխիս գալիքը չգիտեմ
8. Նազան յարի նախշին նայիր, հոնքերը վրձինով քաշած
9. Լույս պատկերդ հրաշք վրձնով է քաշած
10.Մատաղ եմ իմ անուշ խոսող սիրուհուն
11.Երբ սարի ծաղիկըն ընկնի այգու մեջ
12. Որսկանից փրկըված եղնիկի նմա՛ն
13. Էս ի՞նչ եղավ ինձ հետ, տես ի՛նչ եմ արել
14. Մեղքս էն էր, որ ասացի` խղճա յար
15. Ի՞նչ լողորդ էր, նավի ուղևոր դարձած
16. Վիշտս ծով է, մարդկանց պատմել չի լինի
17. Դու միշտ չար ես խոսում աշուղանց մասին
18. Ծովից հանած թանկ մարգարիտ ու մարջան
19. Նազան յարի հագին մահուդ նուրբ հյուսած
20. Սիրո ծովի խորքից հանած լալ ու գոհար է բեռս
21. Խնդիրք արի անգութ յարին ու էսպիսի խոսք ասի
22. Դատավորներ, ա՛կանջ դրեք ձեր ճորտին

Դուն է՛ն գըլխեն իմաստուն իս

Դուն է՛ն գըլխեն իմաստուն իս, խիլքտ հիմարին բաբ մի՛ անի,
էրազումըն տեսածի հիդ միզի մե հեսաբ մի անի,
Յիս խոմ էն գըլխեն էրած իմ, նուրմեկանց քաբաբ մի' անի,
Թե վուր գիդիմ բեզարիլ իս, ուրիշին սաբաբ մի՛ անի։

Չը կա քիզ պես հուքմի-հեքիմ՝ դուն Րոստոմի Զալ, թաքավուր.
Ասկըտ ասկերումըն գոված՝ հա'մդ ունիս, գոզալ թաքավուր.
Թե էսանց էլ սուչ ունենամ՝ գլուխս արա տալ, թաքավուր,
Մըտիկ արա քու Ստեղծողին՝ նահախ տիղ ղազաբ մի՛ անի։

Յարալուն հեքիմն էնդուր գուզե՝ դի'ղ տալու է, ցա'վ տալու չէ.
Քանի գուզե արբաբ ըլի՝ ղուլըն աղին դավ տալու չէ.
Դու քու սիրտըն իստակ պահե, յագի խոսկըն ավտալու չէ.
Աստծու սերըն կանչողի պես դըռնեմետ ջուղաբ մի՛ անի։

Ամեն մարթ չի՛ կանա խըմի՝ իմ ջուրըն ուրիշ ջըրեն է.
Ամեն մարթ չի կանա կարթա՝ իմ գիրըն ուրիշ գըրեն է։
Բունիաթըս ավաղ չիմանաս՝ քարափ է, քարուկըրեն է՝
Սելավի պես, առանց ցամքիլ, դուն շուտով խարաբ մի՛ անի։

Քանի գուզե քամին տանե՝ ծովեմեն ավազ չի պակսի.
Թեգուզ ըլիմ, թեգուզ չըլիմ՝ մեջլիսներուն սազ չի պակսի.
Թե կու պակսիմ, քիզ կու պակսիմ՝ աշխարիս մե մազ չի պակսի.
Սայաթ-Նովու գերեզմանըն Հինդ, Հաբաշ, Արաբ մի՛ անի։

Մեջլումհ պես

Մեջլումհ պես կորավ յարըս,
Լե'յլի ջան, ման իմ գալի յանա-յանա,
էրվեցավ խունի ջիգհարըս,
Արնի պես աչկս է լալի յանա-յանա, յանա-յանա։

Բլբուլի նման լացիլ իմ,
Աչկիրըս արնով թացիլ իմ,
էշխեմետ հիվանդացիլ իմ,
Պառկած իմ դըժար հալի յանա-յանա, յանա-յանա։

Էշխեմետ դառիլ իմ յիզիդ,
Հալվեցա, մաշվեցա քիզիդ,
Ռա'հմ արա, մե խոսի միզիդ՝
Բե'մուրվաթ, ձեն իմ տալի յանա-յանա, յանա-յանա:

էրվում իմ, կանչում իմ ա~ման.
Ծուցըտ բաղ, ունքիրըտ քաման.
Աշխարիս մեչըն քիզ նըման
Չիմ տեսած, ման իմ գալի յանա-յանա, յանա -յանա:

Մանուշակ բաց արած հովին,
Կարմիր վարթ, ծաղիկ հուտովին,
Շատ մի լացնի Սայաթ-Նովին,
Ա'չկի լուս, կսկծալի՝ յանա-յանա, յանա-յանա։

***

Արթար դատե, չէ՞ վուր թաքավուր իս դուն,
Վրաստանում տեր ու զորավուր իս ղուն.
Մեկն ինձ կոսե՝ «գընա մաշված շուր իս դուն»,
Մեկն էլ կոսե՝ «մե հոտած ջըրհուր իս դուն...» ։

Վուչ հարսնախոս ունիմ, վուչ էլ կողակից,
Մեջլիսումն էլ նուր խաղք արին, ծաղրեցին.
Յիս ռամիկ իմ, ինձի վուխչ-վուխչ թաղեցին.
Ո՞ւմ առաջ էլ սրտիս ցավը մաղեցի,
Վուխչն ինձ ասին՝ «մե անպատիվ հուր իս դուն»:

Սազը քոքած, ձեռիս բռնած, հազըրված,
Թաքավուրի մոդ գընացի զարթըրված.
Ինձ յիդ տըվին, վունցոր փուշըս կոտըրված.
էրնեկ լիզուն չիմանայի յիս նըրանց.
Ասին՝ «գընա, էրեսըտ սիվ մուր իս դուն» ։

Աստծու կամոք մարթըս օղորմած պիտի.
Սարն էլ սարին կու հանդիպի, ով գիտի,
Է'րնեկ մենակ ինձ ծեծելով խըրատիր,
Կամ քու ձիռով ինձ յիդ տայիր, անպատվիր,
Իմ հոքևուր մինձ ծնուղքը վուր իս դուն։

Թեգուզ չարթին, ջանըս փետով վեր հատին,
Շունչըս բիրնիս յիս ինձ քիզնից չիմ զատի.
Ծովը կընգնիմ, թե վուր Քուռն ինձ ազատի...
Սայաթ-Նովա, քու լիզվովըն ցավ դատի,
Հալբաթ դարդ ու ցավի մե ախպուր իս դուն։

Առանց քիզ ի՞նչ կոնիմ

Առանց քիզ ի՞նչ կոնիմ սոյբաթն ու սազըն
Ձիռնեմես վեր կոծիմ չանգիրըն մեմեկ.
Չունքի ուշկ ու միտկըս իրար շաղեցիր՝
Փահմես կու հիռացնիմ հանգիրըն մեմեկ։

Մե դուգունըն էրկու դաղին ի՞նչ անե,
Մե նոքարըն Էրկու աղին ի՞նչ անե,
Մե բաղմանչին էրկու բաղին ի՞նչ անե,
Փեյվանդ գուզե թազա տընգիրըն մեմեկ։

Ղուրթ ին ասի փիր ուստաքար ղադիրըն.
«Բաղ շինեցի, վարթըն քաղից վադիրըն» .
Ջափեն յիս քաշեցի, սափեն յադիրըն.
Րաղիփն էկավ միզ, էս րանգիրըն մեմեկ։

Առանց քիզ ի՞նչ կոնիմ աշխարիս մալըն.
Չի'մ անի քալագըն, չի'մ անի ղալըն,
Կու հաքնիմ մազեղեն, կու հաքնիմ շալըն,
Կերթամ ու ման գու քամ վանքիրըն մեմեկ։

Բըլքամ մե մարթ ռաստ գա, վուր ինձ խըրատե,
Գո'զալ, քու էշխեմեն սիրտըս ազատե.
Կանց յոթըն իմասնասիրացըն շատ է
էս քու Սայաթ-Նովու բանքիրըն մեմեկ։

Աշխարհըս մե փանջարա է

Աշխարհըս մե փանջարա է, -թաղերումեն բեզարիլ իմ.
Մըտիկ տըվողըն կու խուցվի, -դաղերումեն բեզարիլ իմ.
Էրեգ լավ էր կանց վուր էսօր, - վաղերումեն բեզարիլ իմ.
Մարթ համաշա մեկ չի՛ ըլի, - խաղերումեն բեզարիլ իմ:

Դովլաթն էյթիբար չունե, յիփոր կերթա ուրուշ-քարով.
Լավ մարթն էն է' գլուխըն պահե աշխարումըս էյթիբարով.
Աշխարըս մեզ մընալու չէ' իմաստնասիրաց խաբարով.-
Գուզիմ թըռչի բըլբուլի պես, - բաղերումեն բեզարիլ իմ:

Ո՞վ կոսե թե յիս կու ապրիմ առուտեմեն ինչրու մուտըն'
Աստըձու ձիռումըն հիշտ է մարթու աշխարք ելումուտըն.
Ղուրթս էնդուր ճանփա չէ գնում' շատացիլ է խալխի սուտըն.
Քըսանըն' մե ղուլ չին պահում, - աղերումեն բեզարիլ իմ:

Աշխարըս միզ մընալու չէ, քանի նըստինք զող ու սափին.
Հում կաթնակիր-Աթա՛մի զաթ, նա՛լաթ ըլի էտ քու բափին.
Համփիրութինըս հատիլ է, չիմ դիմանում խալխի գափին.
Դոստիրըս դուշման ին դառի- յաղերումեն բեզարիլ իմ:

Սայաթ-Նովեն ասաց' դարդըս կանց մե ճարըն շատացիլ է.
Չունիմ վաղվան քաղցըր փառքս, հիմի դարըն շատացիլ է.
Բըլբուլի պես էնդուր գու լամ' վարթիս խարըն շատացիլ է.
Չի՛ն թողնում վախտին բացվելու, -քաղերումեն բեզարիլ իմ:
_____________

Արթար դատե, չէ՞ վուր թաքավուր իս դուն,
Վրաստանում տեր ու զորավուր իս ղուն.
Մեկն ինձ կոսե՝ «գընա մաշված շուր իս դուն»,
Մեկն էլ կոսե՝ «մե հոտած ջըրհուր իս դուն...» ։

Վուչ հարսնախոս ունիմ, վուչ էլ կողակից,
Մեջլիսումն էլ նուր խաղք արին, ծաղրեցին.
Յիս ռամիկ իմ, ինձի վուխչ-վուխչ թաղեցին.
Ո՞ւմ առաջ էլ սրտիս ցավը մաղեցի,
Վուխչն ինձ ասին՝ «մե անպատիվ հուր իս դուն»:

Սազը քոքած, ձեռիս բռնած, հազըրված,
Թաքավուրի մոդ գընացի զարթըրված.
Ինձ յիդ տըվին, վունցոր փուշըս կոտըրված.
էրնեկ լիզուն չիմանայի յիս նըրանց.
Ասին՝ «գընա, էրեսըտ սիվ մուր իս դուն» ։

Աստծու կամոք մարթըս օղորմած պիտի.
Սարն էլ սարին կու հանդիպի, ով գիտի,
Է'րնեկ մենակ ինձ ծեծելով խըրատիր,
Կամ քու ձիռով ինձ յիդ տայիր, անպատվիր,
Իմ հոքևուր մինձ ծնուղքը վուր իս դուն։

Թեգուզ չարթին, ջանըս փետով վեր հատին,
Շունչըս բիրնիս յիս ինձ քիզնից չիմ զատի.
Ծովը կընգնիմ, թե վուր Քուռն ինձ ազատի...
Սայաթ-Նովա, քու լիզվովըն ցավ դատի,
Հալբաթ դարդ ու ցավի մե ախպուր իս դուն։
_______________________

Առանց քիզ ի՞նչ կոնիմ սոյբաթն ու սազըն
Ձիռնեմես վեր կոծիմ չանգիրըն մեմեկ.
Չունքի ուշկ ու միտկըս իրար շաղեցիր՝
Փահմես կու հիռացնիմ հանգիրըն մեմեկ։

Մե դուգունըն էրկու դաղին ի՞նչ անե,
Մե նոքարըն Էրկու աղին ի՞նչ անե,
Մե բաղմանչին էրկու բաղին ի՞նչ անե,
Փեյվանդ գուզե թազա տընգիրըն մեմեկ։

Ղուրթ ին ասի փիր ուստաքար ղադիրըն.
«Բաղ շինեցի, վարթըն քաղից վադիրըն» .
Ջափեն յիս քաշեցի, սափեն յադիրըն.
Րաղիփն էկավ միզ, էս րանգիրըն մեմեկ։

Առանց քիզ ի՞նչ կոնիմ աշխարիս մալըն.
Չի'մ անի քալագըն, չի'մ անի ղալըն,
Կու հաքնիմ մազեղեն, կու հաքնիմ շալըն,
Կերթամ ու ման գու քամ վանքիրըն մեմեկ։

Բըլքամ մե մարթ ռաստ գա, վուր ինձ խըրատե,
Գո'զալ, քու էշխեմեն սիրտըս ազատե.
Կանց յոթըն իմասնասիրացըն շատ է
էս քու Սայաթ-Նովու բանքիրըն մեմեկ։
________________________

Աշխարհըս մե փանջարա է, -թաղերումեն բեզարիլ իմ.
Մըտիկ տըվողըն կու խուցվի, -դաղերումեն բեզարիլ իմ.
Էրեգ լավ էր կանց վուր էսօր, - վաղերումեն բեզարիլ իմ.
Մարթ համաշա մեկ չի՛ ըլի, - խաղերումեն բեզարիլ իմ:

Դովլաթն էյթիբար չունե, յիփոր կերթա ուրուշ-քարով.
Լավ մարթն էն է' գլուխըն պահե աշխարումըս էյթիբարով.
Աշխարըս մեզ մընալու չէ' իմաստնասիրաց խաբարով.-
Գուզիմ թըռչի բըլբուլի պես, - բաղերումեն բեզարիլ իմ:

Ո՞վ կոսե թե յիս կու ապրիմ առուտեմեն ինչրու մուտըն'
Աստըձու ձիռումըն հիշտ է մարթու աշխարք ելումուտըն.
Ղուրթս էնդուր ճանփա չէ գնում' շատացիլ է խալխի սուտըն.
Քըսանըն' մե ղուլ չին պահում, - աղերումեն բեզարիլ իմ:

Աշխարըս միզ մընալու չէ, քանի նըստինք զող ու սափին.
Հում կաթնակիր-Աթա՛մի զաթ, նա՛լաթ ըլի էտ քու բափին.
Համփիրութինըս հատիլ է, չիմ դիմանում խալխի գափին.
Դոստիրըս դուշման ին դառի- յաղերումեն բեզարիլ իմ:

Սայաթ-Նովեն ասաց' դարդըս կանց մե ճարըն շատացիլ է.
Չունիմ վաղվան քաղցըր փառքս, հիմի դարըն շատացիլ է.
Բըլբուլի պես էնդուր գու լամ' վարթիս խարըն շատացիլ է.
Չի՛ն թողնում վախտին բացվելու, -քաղերումեն բեզարիլ իմ:
________________________________

Ամէն մե մըտիկ տալով տարար խիլքս, քամալոս,
է՛յ, նազանի, ռահմ արա, դուն մի դառնա աջալըս.
Հէնց ձէռովդ կապեցիր, էնպես բաց էր իղբալըս.
Էշխեմեդ հիվանդացա, չիս հարցնում իմ հալըս.
Քիզիքիզ մըտիկ արա, փոշմանիլու վախտըն է:

Իմ թալնիլը քու բանն էր, չասացիր ի՞նչ իս անում.
Սըրտով սիրածըս դու՛ն իս, էլ ինչի՞ իս արմանում,
ՈՒրիշնիրու խոսկիրով կապած յարես յիդ անում.
Աճկըս ճանապարհիդ է, ինչի՞ իս շատ ուշանում.
Մե խալվաթ ոթախումը բարիշիլու վախտն է:

Քու պատվական գըլուխըդ դուն ավարա մի՛ անի.
էս իմ խունի ջիգարս հազար պարա մի՛ անի,
Իմ ու քու սըրտի բանը դիփ աշքարա մի՛ անի,
Արութինի շախ սիրտը մեկ էլ յարա մի՛ անի.
Կամով ու ճիտ անէլով փաթաթվիլու վախտըն է:
__________________________

ՎՈՒՆՑ ՕՐ ՎՈՒՐ ՂԱՐԻԲ ԲՈՒԼԲՈՒԼԸ

Վունց օր վուր ղարիբ բուլբուլը մե տարով բաղին կարոտ է,
Էնենց գու լա քո սիրողը` ձեռիդ յարաղին կարոտ է.
Դուն ուրիշի հիդ մի' խոսի, քու ճուրտը աղին կարոտ է.
Հասիլ է ծուցիդ շամամը` օսկե թաբաղին կարոտ է:

Մե զադ չը կա` գուման ածիմ, ասիմ, էն նըման է գունքըդ,
Անղալամ անզարնիշ քաշած օսկու պես է փայլում ունքըդ,
Բոյեմեդ չուրս մատն ավելի լըցվիլ է դոշդ ու թիկունքըդ,
Զարով-աբրեշումով հուսած մազիրըդ` շաղին կարոտ է:

Դուն խոմ է'ն գլխեն գոված իս, յիս քիզ նուրմեկ գովիմ, ա'րի.
Ծուցըդ վարաղնած հուջրա է, հուտ ունե մուշկ ու ամբարի.
Իրեք հարուր վացունուվից ամեն անդամըդ ղարարի.
Կուռըդ շիմշատ, մատնիրըդ մում` բըրոլե ճաղին կարոտ է:

Յիս է'լ ուրիշ յար չիմ սիրի, աշխարումըս դո'ւն իս իմը.
Թե մե շափաթ քիզ չի'մ տեսնի, կու կըտրիմ քամանչի սիմը.
Թեգուս թագավուրը կանչե, թեգուզ Լողմանի հեքիմը`
Վո՞ւր մե դարդս կու հասկանան` դուգունըս դաղին կարոտ է:

Գիշեր-ցերեկ ման իմ գալի էշխեդ յանա-յանա, գո'զալ.
Անգաճ արա, մա'տաղ իմ քիզ, մե քիչ կա'մաց գընա, գո'զալ:
Աշխարըս ո՞ւմն է մընացի, վուր ինձ ու քիզ մընա, գո'զալ:
Մակամ մե՞ռավ Սայաթ Նովեն` անգաճըդ խաղին կարոտ է:
________________________

Պատկիրքըդ ղալամով քաշած, թահրըդ ռանգե-ռանգ իս անում,
Էրեսիդ խալը ծածկում է` մազիրըդ խափանգ իս անում.
Բացվիլ իս կարմիր վարթի պես, բըլբուլի հիդ հանգ իս անում.
Ակռեքըդ օսկումը շարած, պըռոշըդ մահանգ իս անում:

Էրեսըդ նուր լուսնի նըման քանի կեհա կու բոլըրվի,
Դաստամազըդ նամ չի ուզի` առանց հուսիլ կու օլըրվի.
Էնդու համա քու տեսնողը իր ճամփեմեն կու մոլըրվի.
Յիփ մըտնում իս մեջլիսոումը, շանգ շուխի-շաբանգ իս անում:

Էրեսըդ տեսնելու գու քան քաղաք քաղկով, գիղ` գիղի պես.
Մեռնողը քիզմեն կու առնե անմահական դիղ` դիղի պես.
Յիփ տիղեմեդ ժաժ իս գալի, շըխկշըխկում իս ջիղ` ջիղի պես`
Ի՜նչ կոնիմ սանթուր քյամանչեն, զուգսըդ չոնգուր չանգ իս անում:

Ծուցիդ մեչը վարթ, մանիշակ, սընբուլ ու սուսան իս շինի.
Քու տերը բաղըն ի՜նչ կոնե` քու հուտը ռեհան իս շինի.
Քամին մեչը անց է կենում` մազիրըդ յիլքան իս շինի.
Աշխարքը ծով, դուն մեչը նավ` ման իս գալի, լանգ իս անում:

Տասնեմեդ մեկը չին ասի, թեքուզ աշխարըս քիզ գովին.
Նովափար ծաղիկ ծովային, մանիշակ բաց արած հովին.
Բաս քու էշխին վո՞ւնց դիմանամ, ջուրը տանե Սայաթ Նովին.
Թե տեսնողըդ մեկ էլ տեսավ` դիվանա-դաբանդ իս անում:

_____________________-

ՔԱՆԻ ՎՈՒՐ ՋԱՆ ԻՄ

Քանի վուր ջան իմ,
Յա'ր, քի ղուրբան իմ,
Աբա ի՜նչ անիմ.
Արտասունք անիմ,
Շատ հոգուց հանիմ,
Յա'ր, ղադեդ տանիմ.
Ասիր. "Ջեյրան իմ".
Թուղ քի սեյր անիմ,
Յա'ր, մըտիկ անիմ:
Մո'ւտ բաղչեն նազով,
Քիզ գովիմ սազով,
Յա՜ր, իլթիմազով:

Մազիրըդ դաստա,
Պըռոշըդ փըստա,
Հեյրանի վախտ է.
Յի'կ նընգնինք չոլը
Վուր հասնինք գոլը,
Ջեյրանի վախտ է,
Բըլբուլը` վարթին,
Վարթը` բաղաթին,
Սեյրանի վախտ է:
Մո'ւտ բաղչեն նազով,
Քիզ գովիմ սազով,
Յա՜ր, իլթիմազով:

Շուռ գանք հանդամով,
Յիրգնային նամով
Թուփը բացվիլ է.
Խաղ կանչինք հանգով,
Լալեքը ռանգով,
Վարթը բացվիլ է.
Սուսան սըմբուլով,
Ղարիբ բըլբուլով
Բաղը լըցվիլ է:
Մո'ւտ բաղչեն նազով,
Քիզ գովիմ սազով,
Յա՜ր, իլթիմազով:

Պատվական շինած,
Նըման նըմանած
Լեյլու դիդարին.
Յա՜ր, ուշկըս գընաց`
Մազիրըդ մընաց
Վրա մուհաջարին.
Բաղը զարթարած,
Բըբուլը քնած
Վարթի սաջարին:
Մո'ւտ բաղչեն նազով,
Քիզ գովիմ սազով,
Յա՜ր, իլթիմազով:

Հաքիլ իս ատլաս,
Թուրլու զար ու խաս`
Սալբու դալ բովուն.
Ձեռիդ ունիս թաս,
Լըցնիս ու ինձ տաս,
Ղուրբան իմ մովուն.
Թաք դուն բաղչեն գաս`
Անիս մասնե-մաս
Քու Սայաթ Նովուն:
Մո'ւտ բաղչեն նազով,
Քիզ գովիմ սազով,
Յա՜ր, իլթիմազով:

ՔԱՄԱՆՉԱ

Ամեն սազի մեչը գոված` դուն թամամ դասն իս, քամա'նչա,
Նաքաս մարթ քիզ չի կանա տեսնի, դուն նրա պասն իս, քամա'նչա,
Ղաստ արա` է'լ լավ օրերու էդիվը հասնիս, քամա'նչա,
Քիզ ինձնից օ՞վ կանա խըլի, աշուղի բասն իս, քամա'նչա:

Անգաճըդ էրծաթեն պիտի, գըլուխըդ ջավահիր քարած,
Կութըդ շիրմայեմեն պիտի, փուրըդ սադափով նաղշ արած,
Սիմըդ օսկեն քաշած պիտի, երկաթըդ փանջարա արած,
Օչ օվ ղիմեթըդ չի գիդի, լալ ու ալմասն իս, քամա'նչա:

Ճիպուտըդ վարաղնած պիտի, թահր ունենա հազար ռանգով,
Ձարըդ ռաշի կուդեն պիտի, վուր դուն խոսիս քաղցըր հանգով,
Շատին զարթուն կու լուսացնիս, շատին կու քընեցնիս բանգով,
Անուշահամ գինով լիքը` դո'ւն օսկե թասն իս, քամա'նչա:

Ածողիդ էրկու կու շինիս, առաչ շահիր ղափա գուզիս,
Կու մեձըրվիս այվընումը, պարապ վախտի ռափա գուզիս,
Յիփ վեր գու քաս մեջլիսումը` քաղցըր զող ու սափա գուզիս,
Բոլորքըդ գոզալնիր շարած` մեջլիսի կեսն իս, քամա'նչա:

Շատ տըխուր սիրտ կու խընդացնիս, կու կըտրիս հիվընդի դողը,
Յիփ քաղցըր ձայնըդ վիր կոնիս, բաց կուլի հիդըդ խաղողը,
Խալխին էս իլթիմազն արա'` ասին. "Ապրի քու ածողը",
Քանի սաղ է Սայաթ Նովեն, շատ բան կու տեսնիս, քամա'նչա:

ՔԱՆԻ ՎՈՒՐ ՋԱՆ ԻՄ


Քանի վուր ջան իմ, յա'ր, քի ղուրբան իմ, աբա ի՜նչ անիմ.
Արտասունք անիմ, շատ հոքուց հանիմ, յա'ր, ղադեդ տանիմ.
Ասիր. "Ջեյրան իմ". թուղ քե սեյր անիմ, յա'ր, մըտիկ անիմ,
Մո'ւտ բաղչեն նազով, քիզ գովիմ սազով, յա՜ր, իլթիմազով:

Մազիրըդ դաստա, պըռոշըդ փըստա, հեյրանի վախտ է.
Յի'կ նընգնինք չոլը, վուր հասնինք գոլը, ջեյրանի վախտ է.
Բըլբուլը՝ վարթին, վարթը՝ բաղաթին, սեյրանի վախտ է,
Մո'ւտ բաղչեն նազով, քիզ գովիմ սազով, յա՜ր, իլթիմազով:

Շուռ գանք հանդամով, յիրգնային նամով թուփը թացվիլ է.
Խաղ կանչինք հանգով, լալեքը ռանգով, վարթը բացվիլ է.
Սուսան սըմբուլով, ղարիբ բըլբուլով բաղը լցվիլ է:
Մո'ւտ բաղչեն նազով, քիզ գովիմ սազով, յա՜ր, իլթիմազով:

Պատվական շինած, նըման նմանած Լեյլու դիդարին.
Յա'ր, ուշկըս գընաց, մազիրըդ մընաց վրա մուհաջարին.
Բաղը զարթարած, բըլբուլը քընած վարթի սաջարին:
Մո'ւտ բաղչեն նազով, քիզ գովիմ սազով, յա՜ր, իլթիմազով:

Հաքիլ իս ատլաս, թուրլու զար ու խաս՝ սալբու դալ բովուն.
Ձեռիդ ունիս թաս, լըցնիս ու ինձ տաս, ղուրբան իմ մովուն.
Թաք դուն բաղչեն գաս, անիս մասնե-մաս քու Սայաթ Նովուն:
Մո'ւտ բաղչեն նազով, քիզ գովիմ սազով, յա՜ր, իլթիմազով:
_______________________
Թամամ աշխարհ պըտուտ էկա

Թամամ աշխարհ պըտուտ էկա, չը թողի Հաբաշ, նազանի.
Չը տեսա քու դիդարի պես` դուն դիփունեն բաշ, նազանի.
Թե խամ հաքնիս, թե զար հաքնիս, կու շինիս ղումաշ, նազանի.
Էնդու համա քու տեսնողըն ասում է վա~շ, վա~շ, նազանի:

Դուն պատվական ջավահիր իս, է'րնեկ քու առնողին ըլի.
Ով կու գըթնե, ախ չի քաշի, վա'յ քու կորցընողին ըլի.
Ափսուս վուր շուտով միռիլ է, լուսըն քու ծընողին ըլի.
Ապրիլ էր, մեկ էլ էր բերի քիզի պես նաղաշ, նազանի:

Դուն էն գըլխեն ջուհարդար իս, վըրետ զարնըշան է քաշած.
Դաստամազիտ թիլի մեչըն մե շադա մարջան է քաշած.
Աչկիրըտ օսկե փիալա` չարխեմեն փընջան է քաշած.
Թերթերուկըտ` նիտ ու նաշտար, սուր ղալամթըրաշ, նազանի:

Էրեսըտ` փարսեվար ասիմ, նըման է շամս ու ղամարին.
Բարակ միչկիտ թիրման շալըն նըման է օսկե քամարին.
Ղալամըն ձիռին չէ կանգնում, մաթ շինեցիր նաղըշքարին.
Յիփ նըստում իս` թութի ղուշ իս, յիփ կանգնում իս` ռաշ, նազանի:

Յիս է՛ն Սայաթ Նովայ սին չիմ, վուր ավզի վըրա հիմնանամ.
Աջաբ, միզիդ ի՞նչ իս կամում` սրտետ մե խաբար իմանամ.
Դուն կըրակ, հաքածըտ կըրակ, վո՞ւր մե կըրակին դիմանամ.
Հնդու ղալամքարու վըրեն ծածկիլ իս մարմաշ, նազանի:

________________________________

Վունցոր վուր ղարիբ

Վունցոր վուր ղարիբ բուլբուլըն մե տարով բաղին կարոտ է,
Էնենց գու լա քու սիրողըն` ձեռիտ արաղին կարոտ է.
Դուն ուրիշի հիդ մի' խոսի, քու ճուրտըն աղին կարոտ է.
Հասիլ է ծոցիտ շամամըն` օսկե թաբաղին կարոտ է:

Մե զադ չըկա` գուման ածիմ, ասիմ, էն նըման է գունքըտ,
Անղալամ անզարնիշ քաշած օսկու պես է փայլում ունքըտ.
Բոյեմետ չուրս մատն ավելի, լըցվիլ է դոշտ ու թիկունքըտ
Զարով-աբրեշումով հուսած մազիրըտ` շաղին կարոտ է:

Դուն խոմ է'ն գլխեն գոված իս, յիս քիզ նուրմեկ գովիմ, ա'րի.
Ծոցըտ վարաղնած հուջրա է, հոտ ունե մուշկ ու ամբարի.
Իրեք հարուր վացցուն ու վից ամեն անդամըտ ղարարի.
Կուռըտ շիմշատ, մատնիրըտ մում` բըրոլե ճաղին կարոտ է:

Յիս էլ ուրիշ յար չի'մ սիրի, աշխարումըս դո'ւն իս իմըն.
Թե մե շափաթ քիզ չի'մ տեսնի, կու կըտրիմ քամանչի սիմըն.
Թեգուզ թագավուրըն կանչե, թեգուզ Լողմանի հեքիմըն`
Վո՞ւր մե դարդս կու հասկանան` դուգունըս դաղին կարոտ է:

Գիշեր-ցերեկ ման իմ գալի էշխետ յանա-յանա, գո'զալ.
Անգաճ արա, մա'տաղ իմ քիզ, մե քիչ կա'մաց գընա, գո'զալ:
Աշխարըս ո՞ւմն է մընացի, վուր ինձ ու քիզ մընա, գո'զալ:
Մակամ մի՞ռավ Սայաթ-Նովեն` անգաճըտ խաղին կարոտ է:
_____________________________

Շատ սիրուն իս


Ինձ սիրեցիր, էշխըն ընգար, խաղի դավթար իմ քիզ ամա.
Մի' քաղի փըշի ծաղիկըն` վարթ սուսանբար իմ քիզ ամա.
Չիմ թողնի արեգագումըն` բաղչի սաջար իմ քիզ ամա.
Յիս քու մահըն վո՞ւնց կու խընդրիմ` նուղլ ու շաքար իմ քիզ ամա:

Է՛լ քու բաղին մըտիկ արա, ուրիշ բաղեն վարթ չին տա քիզ.
Աղ ու հացըն մի դեն գըցի, շափթենը մեկ մըտիկ տու միզ.
Թեգուզ աշխարըս պըտուտ գաս` չիս տեսնի ինձի պես ազիզ.
Թաք ուրիշ գոզալ չը սիրիս` իղրարով յար իմ քիզ ամա:

Թաք յիս մորես չէի ծընի. վա'յ էն օրին` յիս քիզ տեհա.
Դու բըլբուլ իս` յիս կարմիր վարթ. չասիս, թէ վարթըն ջալդ կեհա.
Մե փուքըր էտենց դիմացի, շուտով Հընդստան մի էհա.
Անգորձիլ անխարջ ու քըրիհ մանդիլի զար իմ քիզ ամա:

Աստվաձ վըկա, ղիմիշ արած գըլուխըս քիզ մատաղ ըլի.
Եկ քիզիդ սիրով դամ անիմ, ով գուզե բեդամաղ ըլի.
Յիս քու խոսկեն չիմ անց կենա, թաք քու դամաղըն չաղ ըլի.
Թեգուզ անմահութին ուզիս, սիրով կու ճարիմ քիզ ամա:

Քու դարդըն ինձի պառվեցուց. ո՞ւմըն ասիմ, Սա'յաթ-Նովա.
Մի գըցի ձեռնեմեն ձիռըն` օսկե թաս իմ, Սայաթ Նովայ .
Փռանգըստանու միչեն էլած` զար ատլաս իմ, Սա'յաթ-Նովա.
Ծալե դավթարըտ, ղութին դի` րանգ ու րուքար իմ քեզ ամա:
_____________________________

Հուր իս էշխով կըրակած

Հուր իս էշխով կըրակած,
Խոսկ իմ ասում առակաց,
Իմ սիրամա-էրծաթ ախպեր`
Օսկեջըրով վարակած:

Համբուրիմ` սիրով համբուր,
Վունցոր խեչին է դաստուր.
Ով քիզ խայան մըտիկ տա,
Դառնա էրկու աչկով կուր:

Վուր յիս ասիմ` իմացի,
Էշխի մեչըն հիմացի.
Ինձ հուրյան-բիրյան արիր,
Ասում իս, թէ դիմացի:

Հուր իս, սիրով սիրական,
Քիզի ղուլուղ պատվական,
Հազար թուրլու կերակուր,
Սուրփ գինի անապական:

Պըխտուր սիրտըտ պարզ արա,
Բլբուլի պես փարզ արա,
Աստըձուն փառք Քաղկումն իս`
Դարդըտ Խանին արզ արա:

Արզ իս անում հազարին,
Հա~ զարբաբին, հա~ զարին.
Սիրտըս յարալու արիր`
Աչկըս գուլա հա~ զարին:

Հազարին հազար պիտի,
Էրած սրտին ճար պիտի,
Յիս մե էշխի ջունուն իմ`
Ինձ մե դողրու յար պիտի:

Յարի լիզուն բլբուլ է,
Դաստամազըն սըմբուլ է.
Սայաթ-Նովեն լալիս է,
Մա՞կար ղարիբ բլբուլ է:
_____________________________

Աշխարումըս ախ չիմ քաշի


Աշխարումըս ախ չիմ քաշի, քանի վուր ջա'ն իս ինձ ամա.
Անմահական ջըրով լիքըն օսկե փընջան իս ինձ ամա.
Նըստիմ, վըրես շըվաք անիս` զարբաբ վըրան իս ինձ ամա.
Սուչս իմացի', էնենց սըպանե` Սուլթան ու Խան իս ինձ ամա:

Մեչկըտ սալբու չինարի պես, ռանգըտ Փըռանգի ատլաս է,
Լիզուտ շաքար, պռոշըտ ղանդ, ակռեքըտ մարքրիտ ալմաս է.
Օսկու մեչըն մինա արած, աչկիրըտ, ակնակապ թաս է.
Պատվական անգին ջավայիր, լալ-Բադեշխան իս ինձ ամա:

Յիս էս դարդին վո՞ւնց դիմանամ` մակամ սիրտըս ունիմ քարած,
Արտսունքս արուն շինեցիր, խիլքըն գըլխես ունիմ տարած,
Նուր բաղ իս, նուր բաղչի մեչըն բոլորքըտ վարթով չափարած.
Վըրետ շուռ գամ բըլբուլի պես` սիրով սեյրան իս ինձ ամա:

Քու էշխըն ինձի մաստ արավ. յիս զարթուն իմ, սիրտս է քընած.
Աշխարս աշխարով կըշտացավ, իմ սիրտըս քիզնից սով մընաց.
Յա'ր, քիզ ինչո՞վ թարիփ անիմ` աշխարումըս բան չը մնաց.
Կրակե, ծովեմեն դուս էկած, ռաշ ու ջեյրան իս ինձ ամա:

Ի՞նչ կուլի մեկ հիդըս խոսիս, թե վուր Սայաթ-Նովու յար իս.
Շուխկըտ աշխարըս բըռնիլ է` արեգագի դեմըն փար իս.
Հուտով հիլ, միխակ, դարիչին, վարթ, մանիշակ, սուսանբար իս,
Կարմըրագուն` դաշտի ծաղիկ, հովտաց շուշան իս ինձ ամա:
_____________________________________

Քի սազ գու քա ալ ղումաշըն

Քի սազ գու քա ալ ղումաշըն, նազանի.
Եկ ճակատիտ կապե զարլու մուղայիշ,
Ձիռիտ բռնե օսկեջրած մըկրատըն,
Խուճուճ-խուճուճ ծամերուտ տուր արայիշ:

Պատվական տեսնելու նովաբ ու նաջար,
Բլբուլին սըպանող թոփ վարթի սաջար.
Ունքիրըտ աչկիրուտ էլավ մուհաջար,
Թերթերուկիտ մազըն զար` օսկով զարնիշ:

Հուտըտ աշխար բըռնից, փըռանգի մաջում.
Դաստա-դաստա մազըտ` սիմ ու աբրեշում.
Կռնիրըտ շիմշատ է, մատնիրըտ է մում,
Բոյըտ սարվի ունիս, մեչկըտ է ղամիշ:

Բեմուրվաթ յար, խիլքըս գլխես մի տանի.
Դարդիրըս շատացավ քանի մե քանի.
Գիդիմ վուր, յար, դուն ինձ լայիղ չիս անի`
Դուն մե թաքավուր իս, յիս մե խիղճ դավրիշ:

Դաստամազըտ նըման սմբուլ-սուսանի.
Վախում իմ, թե սերըտ սիրտըս կես անի.
Կու միռնիմ, էլ ինձ պեսին չիս տեսանի,
Քու Սայաթ-Նովեն իմ, մի' անի ղիմիշ:
_____________________________

Էսօր իմ յարին տեսա

Էսօր իմ յարին տեսա բաղչի մեչըն ման գալով,
Գեդինըն զարթարվեցավ իմ յարի օսկե նալով.
Բըլբուլի պես պտուտ էկա վարթի վրա ձեն տալով,
Ջունուն էլավ խիլքըս գըլխես, սիրտս տխուր, աչկս լալով.

Հույս ունիմ իմ ստեղծողիմեն` միր դուշմանն ըլի էս հալով:
Յա'ր, էտ քու նազ ու ղամզով ջանս փուլ ու փանդ իս արի,
Խմիլ իս էշխով շարբաթըն` պռոշնիրըտ ղանդ իս արի.
Խաթրով, խալով, քաղցր լիզվով շատ ինձ պեսին բանդ իս արի.

Չունքի մահս յարիմեն է, թուղ լի մեռնիմ լավ գոզալով:
Տարին-տասներկու ամիս մազիրըտ հուսած կուլի.
Պռոշեմետ միղր է կաթում, թողնիս` յախետ թաց կուլի.
Գարնան շնչի ծաղկի նման կարմիր վարթըտ բաց կուլի.

Ինչ օգուտ է քու բաղմնչուն` ղարիբ բլբուլըն լաց կուլի,
Մուրվաթ չունիս, պտուտ գու քա բաղչի վրա ճըկճըկալով:
Յիփ քու սուրաթն կու քաշին` նախշումն շընուք կու տաս.
Կու վըռվռաս ճրաքի պես` սաղչումն շընուք կու տաս.

Մըշկով լիքն բըրոլի պես, թաղչումն շընուք կու տաս.
Բաց կուլիս կարմիր վարթի պես` բաղչումն շընուք կու տաս.
Քամին դիբչի փոթլիտ մեչն` հոտըտ գու քա վըռվռալով:
Յիս էլ ուրիշ յա'ր չունիմ, էս գլխեն վա'ղ իմացի.

Ա'նգաճ արա, մա'տաղ իմ քիզ, էս խոսկս սա'ղ իմացի.
Մտիկ արա քու ստիղծողին, տուզ-նամագ-ա'ղ իմացի.
Սայաթ-Նովին մի' ջգրեցնի` էշխեմետ տուսաղ իմացի.
Խիլքս գլխեմես տարիլ իս քու, բե'մուրվաթ, գարդիշ տալով:

_______________________________

Յա՛ր, քիզ իսկի զավալ չըլի

Յա՛ր, քիզ իսկի զավալ չըլի` քու դուշմընին` շառ բացարած.
Հուտըտ աշխարըս բըռնիլ է` բալասանի ծառ բացարած.
Թըխտիրըտ օսկե վարաղով Ասմավուր իս` ճառ բացարած.
Տեսնողըն շարքըն չի գիդի, Լուսնաստըղ պայծառ բացարած:

Ամեն մարթ չի կարա մըտնի` էշխիտ ջուրըն հիդ է զա'լում.
Մըտնում է յարսուն կարմունջըն` չասիս, թե մե' գիդ է, զա'լում.
Ունքիրըտ սալիղ սադախ է. թերթերուկըտ նիտ է, զա'լում.
Մըտնողըն էլ չի դուս էհա` դուռ, մահու պատճառ, բացարած:

Բարակ մեչկըտ` ղարղուղամիշ. էրեսըտ թայգուլի նըման.
Օրըն յարսուն ռանգ կու փոխիս, վո'ւնց մեկըն չէ տուլի նըման.
Յիփ խաղում իս` վըռվըռում իս օցի բերնի հուլի նըման.
Մութըն տիղըն լուս իս տալի առանց կըրակ` վառ բացարած:

Բարովին բարով չիսի տա` թաքավուրի սալամի պես.
Ձեռնիրըտ` սպիտակ մաքաղաթ, լիզուտ օսկե ղալամի պես.
Զարուզարբաբե դըրոշա` ման իս գալի ալամի պես.
Տեսնողըն էնպես կիմանա` Շահ իս գալի, ջառ բացարած:

Յա՛ր, քիզանից հիռանալըս միռնելուս վըրա դըժար ա.
Լիզուտ քաղցըր, խոսկըտ քաղցըր, ակըռքնիրըտ անգին քար ա.
Իրեք քսան ու տասըն խալըն էրեսիտ բոլորքըն շար ա,
Վունցոր Սայաթ-Նովու լիզուն յոթանասուն բառ բացարած:

_______________________________