ГАЗЕЛЛА МОЕЙ МАТЕРИ

Все мне лицо твое мнится, нежная мама моя,
Губы, морщины, ресницы, нежная мама моя.

Вот ты сидишь возле дома, и на лице у тебя —
Тонкая тень шелковицы, нежная мама моя.

Смотришь печально, безмолвно в даль, где плывут пред тобой
Прежние дни вереницей, нежная мама моя.

Это о сыне далеком так твоя память грустит.
Где он, твой сын смуглолицый, нежная мама моя?

Жив ли? Куда он уехал? В двери какие теперь
Сын твой любимый стучится, нежная мама моя?

Может, любовью обманут? Может, смертельно устал?
С кем ему горем делиться, нежная мама моя?

Тихо шуршит шелковица над сединою твоей.
Длится печаль твоя, длится, нежная мама моя.

И на усталые руки, старые руки твои
Слез вереница струится, нежная мама моя.

1920
Перевод Н. Габриэлян

Ես գալիս եմ ահա

Ես գալիս եմ ահա: - Նայեցե՛ք, նայեցե՛ք:
Ես գալիս եմ ահա- դարերից…
Ու բերել եմ ինձ հետ երազները իմ սեգ
Ու երգերը ցնդած օրերի:
Նայեցե՛ք, նայեցե՛ք. դուք ինձ չե՞ք ճանաչում.
Ես սիրել եմ աշխարհը- այնքա՜ն…
Բայց հիվանդ օրերի թունավոր կանաչում
Ես թաղել եմ թևերս արնաքամ:
Թաղեցի օրերում, երբ գիշերը անհուն
Խավարով փայփայում ու գերում էր- ձեզ: -
-Ես գալիս եմ ահա` հազարադեմ, բյուրանուն, -
******ի պեզ ընկած, աղոթքի պես հեզ…

Шумит в моем сердце

Шумит в моем сердце ночная глухая тоска,
Как ветер далекий, тревоги идущей примета.
Как маятник вечности, тихо стучит у виска,
Часы и секунды считая всю ночь до рассвета.

О чем — неизвестно — шумит в безмятежной ночи
И плещется в сердце, и сердцу становится сиро.
И ловит душа в темноте звуковые лучи,
Как некий сигнал из глубин неоткрытого мира.

И хаос веков просыпается тайно во мне,
Вслепую разгоном волны океанской грохочет.
Безликий, как время, кипит на холодном огне.
Сумбурный, как бред, он гудит и умолкнуть не хочет.

То песни забытой негромкую стелет волну,
То плачет ребенком у пропасти мрака над краем,
То псом беспризорным ворчит на седую луну
И снова заходится хриплым заливистым лаем.

И слушает хаос души моей тонкая нить,
Звучит, и не рвется, и выхода ищет в тумане.
А жизнь моя будет течением времени плыть,
Пока не угаснет в оглохшем его океане.

1919
Перевод М. Дудина

ՍՈՄԱ

Որպես քուրմը Գանգէսի,
Կարոտակեզ, սիրակեզ -
Կեանքս տվե՜լ եմ լույսիդ
Եւ երգում եմ քեզ
Քե՜զ եմ երգում այս կարմիր
Աշխարհում հիմա, -
Քե՜զ եմ երգում, քա՛ղցր քույր,
Խելագա՜ր սոմա՛:

II

Դարեր շարունակ, անվերջ, անդադրում,
Ու սիրտս – գարուն,
Կյանքս երգ շինած՝ քե՜զ էի փնտռում
Այս չար աշխարհում:
Ու չէի գտնում, Սո՛մա, ո՛չ մի տեղ
Քո դէմքը հրե, -
Բայց ես գիտեի, որ մեռնում է նա,
Ով որ քեզ սիրե:

Ու սիրտս տված մահի անուրջին, -
Մա՜հ էի տենչում, -
Բայց տեսայ հանկարծ քո դէմքը վերջին
Այս աղջամուղջում:

Քո դէմքը տեսա, որպես սրբազան
Մի զոհաբերում.
Քո դէմքը տեսա աշխարհասասան
Այս հրդեհներում:

Եւ քեզնով հարբած՝ կանչեցի՜ նրանց
Հրդեհի պարին, -
Եւ կեանքս տվի, պարզ ու սրտաբաց,
Վառվող աշխարհին…

III

Սո՛մա, ես գիտեմ՝ մի աղջիկ ես դու,
Երկնային մի քույր,
Որ տալիս է մեր սուրբ ծաղիկներին
Թույն, թախիծ ու բույր:

Երկնքից իջած քո ցո՛ղն է սերում
Բույսերը բոլոր.
Քո՛ւյր, ապրում ես դու մեր սուրբ բույսերում
Քաղցր ու ահավոր:

Մենք այդ բույսերից խմիչք ենք շինում,
Գինի հրակեզ,
Եւ այդ սրբազան խմիչքով հարբած -
Ցանկանում ենք քեզ:

Վառվում ես, Սո՛մա, մեր երակներում
Դու, որպես գինի, -
Եւ քեզնով հարբած ուզում ենք մենք էլ,
Որ այս աշխարհում քո կամքը լինի…

IV

Սո՛մա, օ, Սո՛մա, սրբազան խմիչք,
Սրբազան դու սեր,
Ոգեվորության դու քա՜ղցր գինի,
Երկունքի գիշե՜ր:

Արշալույսների սրբազան արգանդ,
Ոգու Կաթն Ծիր.
Արեվից առաջ դո՛ւ երկնից անցար,
Ոսկի փռեցիր:

Օ, Սրբազան հա՜րս դու ազատության,
Դու – ազատությո՜ւն,
Դու – վերջին ցնորք վերջի՜ն քաղցրության,
Դու – ոգու խնդում:

Դո՛ւ, որ սրտերում փրփրում ես վառ,
Հոսում ես արագ,
Ու փրփուր-փրփուր եփվելով սրտում
Վառվում ես յանկարծ, դառնում ես կրակ: -

Սո՛մա, օ՜, Սո՛մա, օրհնվի՜ թող այն
Վայրկյանը կարմիր աշխարհում այս չար,
Երբ մարդու սրտում առաջին անգամ
Հրի փոխվեցիր ու Ա՛գնի դարձար…

Ու հրդե՛հ դարձար, ու կրակ, ու հուր,
Սրտից ծփալով – անցար աշխարհին,
Եւ կյանքը այս չար, այս կյանքը տխուր
Հանձնեցիր հրին:

Ծփում ես հիմա մարդկանց սրտերում.
Ու ողջ աշխարհում հրդեհ ես վառել.
Քո՛ւյր, դո՜ւ ես միայն թխպոտ օրերում
Մեզ մխիթարել…

Վառե՜լ ենք հիմա աշխարհը նորից,
Ուխտի ենք եկել խենթ ու խելագար.
Օրհնվի՛ թող քո անունը նորից,
Որ հուր դարձրեց մեր սրտերը քար:

Հուրդ մեր սրտում թող սուրբ փրփրի.
Խմե՜լ ենք արդեն, ելել ենք պարի,
Խառնել ենք իրար հիմա կյանք ու մահ.
Բռնկվի՛ր կրկին ու կրկին անգամ,
Վառվի՛ր մեր սրտում, ծփա՛, արնաքամ,
Խելագա՜ր Սո՛մա…

V

Քո՛ւյր, քո գինին մեր սրտերում
Մխացել է դա՜ր ու դարե՜ր,
Քո՛ւյր, քո գինին մեր սրտերում
Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել…
Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել…
Երկրի մուԺում,
Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել
Կյանքի փոշում:
Դա՜ր ու դարեր մեր սրտերում
Վառվել է վառ,
Բայց հրդեհվել չի կամեցել
Աշխարհը վառ:

Ով չի տեսել, երբ իջնում է թանձր գիշեր -
Շիրիմներից դուրս են թռչում ոսկի լույսեր:
Փոշիացող ոսկորներից լույս է ծորում.
Գինի՛դ է այն, որ չի վառվել մարդու օրում:
ինիդ է այն, որ զուր հուզվել, բայց չի՛ վառել՝
Գինի՛դ է այն, որ մարդ իր հետ վա՛ր է տարել.

Ու գիշերի թանձր մթում -
Հրե մի սուր -
Դուրս է թռչում գերեզմանից ՝
Վառվում է զուր…
Սո՛մա, գինիդ, որով հարբել,
Խենթ ենք հիմա -
Դա՜ր ու դարե՜ր տվել է մեզ
Երկունք ու մահ.
Մա՛հ է տվել ու գերեզման,
Հող ու անհուն -
Որ դուրս թռչի, ազատ վառվի -
երեզմանում…
Ու չեր վառվում դա՜ր ու դարեր
Աշխարհը քար.
Հիմա վառվեց…Խե՜նթ ենք մենք էլ
Ու խելագար: -

Պա՜ր ենք բռնել խելագար,
Հրդեհում ենք ու վառում -
Այն ամենը, ի՛նչ որ կար
Հազարամեա աշխարհում:

Ու արյունը մեր ՝ խառնված հրին ՝
Վառվում է ագահ, -
Ու լույս է տալիս վառվող աշխարհին
Դեմքդ հեռակա:

VI

Ու դառնում է մեր շուրջպարը արագ,
Եւ մեր շուրջպարում – հրդեհի պարում
Հէքյա՛թ է կեանքը, ուր մարդը – կրակ:

Հրթի՜ռ-հրթի՜ռ վեր են թռչում
Կյանքերը մեր կարեվեր,
Ու վառվում է աղջամուղջում
Ողջակիզվող սիրտը մեր:

Ամբոխները զրահապատ
Ծափ են զարկում ու պարում,
Ջա՛հ է դարձել ամեն մի մարդ
Կրակապատ աշխարհում:

Ու պար բռնած ու խելագար
Ե՜րգ ենք ասում կրակին -
Ու վառվում է աշխարհը քար
Մրրիկներում կրակի:

Կիրակի է կյանքն հիմա –
Ջահազարդվա՜ծ, կրակուն -
Ու պարում են կյանք ու մահ
Սո՛մա, քո սուրբ կրակում…

VII

Հե՜յ, հեռավոր ընկերներ ու եղբայրներ, -
Դուք չէ՞ք լսում. ձե՛զ ենք կանչում, -
Զվարթ ու սեգ,
Եկեք, մտե՛ք շուրջպարը մեր -
Եկե՜ք, եկե՜ք:

Օ, կո՜ւյր է նա, ով չի տեսնում
Երկինք հասած կրակը թեԺ.
Եկե՛ք, եկե՛ք, ով սիրտ ունի
Ողջակիզվող ու հրակեզ:
Ով որ եկավ – պետք է իր հետ
Ողջակիզվող մի սիրտ բերի-
Եկե՛ք, հսկա պարը մտեք
Աշխարհային հրդեհների:

Ու ծավալվի՛ թող
Աշխարհովը մեկ
Հրդեհը մաքրող,
Բոցը հրաշեկ:

Կյանքը հնամյա,
Որ մխում է զուր -
Թող մոխի՛ր դառնա
Ու անցնի իզուր

Հո՛ւրը թող մնա,
Հրդե՛հը հոգու,
Ու հրաշք դառնա
Սո՛մա, խոսքը քո:

VIII

Ու գալիս են անվե՜րջ, անվե՜րջ
Ամբոխները ահագին,
Որ կյանքը հին ու սնամէջ
Ողջակիզեն կրակին:

Ու հուրն ընկած, անդարձ, անել,
Այրըւում է կյանքը քար -
Ու հրդեհում պար են բռնել
Ամբոխները խելագար:

Ու արյունը մեր, խառնված հրին,
Վառվում է հրում՝ զո՛հ է սրբազան -
Ու Ժպտում է քո դեմքը աշխարհին
Այս հրդեհներում աշխարհասասան…

IX

Թվում է հիմա կյանքը իմ հոգուն
Մի ոսկի տեսիլ.
Ինչ լա՜վ է, Սո՛մա, որ կյանքի հոգուն
Հիմա՛ եմ հասել.
Ինչ լա՜վ է, Սո՛մա, որ քո կրակում
Վառվում եմ ես էլ…

Կը վառվեմ հիմա, որպես զոհ կամքիդ
Ու զոհաբերում,
Եւ եթէ մարի հրդեհը այս մեծ
Որ չունի մարում –
Դու էլի՛ հազար հրդեհ կը վառես
Այս չար աշխարհում…

Սո՛մա, սերը քո թույն է ու գինի,
Բայց քա՜ղցր է այնքան.
Սո՛մա, կաս դու միշտ, բայց անցնում եմ ես
Ու վաղը չկամ.
Սո՛մա, աշխարհում թող կամքդ լինի
Տիեզերական: -

Կեանքս կը մարի՝ հին, չնչին մի կայծ
Քո ոսկի հրում –
Բայց վառվի՜ պիտի սիրտս մոխրացած
Քո բոլո՜ր գալիք արշալույսներում:

No Comments.

Которую ночь…

Которую ночь в мое сердце тоска проникает,
И воет, как ветер, и ропщет в глухой укоризне,
Как будто бы чем-то неясным меня попрекает,
Сверяя с таинственным счетом часы моей жизни.

Как маятник ходит в мозгу и гудит непрестанно,
То тише, то глуше, то вдруг разрастается снова.
И голос какой-то все время мне слышится странный,
Меня зазывающий в сумерки мира иного.

И хаос во мне пробуждается вдруг первобытный,
В каких-то моих же глубинах дремавший подспудно,
Безликий и зыбкий, как время, шумящий неслитно,
Как будто разрозненный бред, неотступный и смутный.

То кличет, как путник, в тумане сошедший с дороги,
То слабо заплачет, как будто ребенок недужный,
То вдруг заскулит, словно пес, — и в неясной тревоге
Под низкой, тяжелой луною завоет натужно.

И слушаю я, цепенея, как хаос безликий
Вопит из глубин моих, рвется из тела наружу,
Чтоб влиться в безмолвие вечности, в сумрак великий,
Который навеки в себе растворит мою душу.

1919
Перевод Н. Габриэлян

Խոսք Չարենցի մասին 2

Հայ ժողովուրդը չվհատվեց ոչ իր գոյությանը սպառնացող պատմական հեռուներում, պետականազուրկ դարերումՙ իրեն զենք ու զրահ անելով քրիստոնեությունը, մայրենի լեզուն, գրականություն, արվեստ ու գիտություններ, ոչ էլ ցեղասպանության ու խորհրդային տոտալիտարիզմի ժամանակներում: Սա ազգային բնավորություն է, ապագայի նկատմամբ հույս եւ հավատ, որ իր ռոմանտիկականությամբ ոչ միշտ է իրականություն դառնում: Չարենցը գանգրահեր տղային համարում է «Մեր լա՜վ գալիքի ոսկեհե՛ր մանուկ»: Բարձրաձայնում. «Ես գալիս եմ դարերից եւ գնում եմ անխափան, Դեպի դարերը նորից, դեպի պայծառ ապագան»: Նրա հավերժությունը միանգամայն ճշմարիտ էՙ դարերից է գալիս եւ գնում է դեպի դարերը, միայն թե «պայծառ ապագա» արտահայտությունը հալած յուղի տեղ չընդունենք, իմանանք, որ արեւի վրա էլ թանձր ստվերներ կան: Դարերից եկող եւ դեպի դարերը գնացող շարժումը, գիտակցենք, միայն Չարենցին չի վերաբերում, այլեւ հայ ժողովրդին, Չարենցը մի զգալի չափով հայ ժողովուրդ է, մեր ժողովրդի մեջ մշտապես Չարենց է եղել, կա եւ կլինի:

20-րդ դարի ոչ մի հայ գրող, մինչեւ իսկ ստալինիզմի ականատես վկան եւ կենդանի մնացած նահատակըՙ Գուրգեն Մահարին, իր ստեղծագործություններում այն լայնք ու խորքով չի արտահայտել իր այդ ժամանակի ոգին, ինչ Եղիշե Չարենցը: Նրա ստեղծագործության հիմունքներով այսօր հնարավոր է բավականին մանրամասնորեն ու տիպական գունագծերով ներկայացնել եղերական ժամանակի դեմքըՙ գուցե եւ փաստագիր պատմաբանից առավել: Չարենցը մեծ գրող լինելուց զատՙ նաեւ մեծ ու անփոխարինելի պատմագիր է: Նրա ժամանակագրությունն ուղեկցում է նրա ողջ ստեղծագործությանըՙ արձակ, պոետական բոլոր ձեւաչափերը, մեծ ու փոքր ամեն գրավոր խոսք, նաեւ ոչ երկար կյանքի էական տեսարաններըՙ մինչեւ եղերական վախճան, մինչեւ անհայտ գերեզմանը:

1920-ական թվականների առաջին տարիները շատ կարեւոր ժամանակաշրջան են մահ ու ավերներից հառնած նոր Հայաստանի պետական ու հոգեւոր կյանքի կառուցման ճանապարհին, որտեղ գլխավոր դերը վերապահված էր մեր երկրորդ հանրապետության անդրանիկ ղեկավար Ալեքսանդր Մյասնիկյանին: Հոգեւոր Հայաստանի տեսլականը, որ տեսան Հովհաննես Թումանյանն ու Վահան Տերյանը, ցեղասպանությունից հետո կրկին դարձավ ազգապահպանման գլխավոր սյուներից: Մոսկվայից Թումանյանին հղած մի նամակում Չարենցը գրում էՙ «Մեկնում եմ Երեւան, գնում եմ մեր երկիրը… միմիայն այնտեղ, մեր հայրենի եզերքում մենք պիտի հնարավորություն ունենանք ստեղծելու մեր կուլտուրան, մեր գրական կուլտուրան…»: Սա ժամանակի սեւեռուն գիտակցությունն էր, եւ, կարծում եմ, նաեւ ընդհանրապես ու միշտ: 1921 թվականին Վենետիկից Թումանյանին հասցեագրված նամակում Ավետիք Իսահակյանը ցանկություն է հայտնում վերադառնալու հայրենիք եւ լծվելու կուլտուրական աշխատանքի, «ես սպասում եմ այդ ժամին»: Թումանյանը նրան պատասխանում է. «… Արի՜, Ավո ջան… Թերեւս այժմ կազմենք մեր Վերնատունը մեր երկրում ու վերջին օրներս միասին անցկացնենք»: Թումանյանին Ամերիկայից գրած նամակում, ազգային մշակույթի ու հայրենի եզերքի անքակտելիության վերաբերյալ Չարենցի մտքին անտեղյակՙ Վահան Թոթովենցը կրկնում է այն գրեթե բառացիորեն. «Մեր նոր գրականությունը իր հասակը կառնի միայն այստեղ, ժողովրդի ծոցում»: Թոթովենցը իր Լուսիկ կնոջն անվերջ ասում էրՙ Լուսիկ ջան, ի՞նչ գործ ունի հայ գրողը Ամերիկայում, նրա տեղը Հայաստանն է: Եվ նա ու Եղիշե Չարենցը եկան հայրենիքՙ կառուցելու հոգեւոր Հայաստան եւ նահատակվելու: Ճիշտ եւ ճիշտ ցեղասպանության միջոցներով ու անմարդկային տրամաբանությամբ: «Վերնատունը մեր երկրում» պիտի դառնար ավերակված հոգեւոր Հայաստանի նոր շենքի հիմնաքարը: Եվ դարձավ, թեեւ առանց Կոմիտասի, Թումանյանի, Շանթի, Իսահակյանի, Աղբալյանի ու Տերյանի, բայց նաեւ նրանց պատգամներով: Այդ ազգային մեծ շինարարության տեսիլքն է լուսավորել Մարտիրոս Սարյանի, Ալեքսանդր Թամանյանի, Թորոս Թորամանյանի, Ալեքսանդր Սպենդիարյանի, Ռոմանոս Մելիքյանի, Հակոբ Կոջոյանի, Հրաչյա Ներսիսյանի, Մանուկ Աբեղյանի, Դերենիկ Դեմիրճյանի, Արուս Ոսկանյանի, Հայկանուշ Դանիելյանի, Շարա Տալյանի եւ շատ ուրիշների հայրենասեր հոգիներըՙ Մյասնիկյանի նախաձեռնությամբ նրանց բերելով-կապելով մայր հողինՙ իրենց «գութանին եւ արորին ժանգը նորեն սրբելու» մտքի եւ հոգու գեղեցկություններով: Հոգեւոր Հայաստանի կառուցման գործում գրականությանը հատկացվում էր գլխավոր-որոշիչ դերը: Եվ դա հասկանալի է. գեղարվեստական գրականությունը ոչ միայն կյանքի ու պատմության, գեղեցիկի, սիրո արտահայտիչն է, այլեւ լեզվի հիմնական կրողն ու պահապանը, իսկ լեզունՙ Աստծուց տրված այդ հրաշալիքը, ժողովրդի գոյության արմատն է, վերընձյուղումն ու ծաղկումը: «Լեզվի մեջ ապրում է մեր ժողովրդի պատմությունը» Թումանյանի այս գիտակցությունը, որը նրան տարավ երկարամյա լեզվական պայքարի, Տերյանը շուտով հարստացրեց նոր գաղափարովՙ լեզվի ծոցում ապրում է ոչ միայն պատմությունը, այլեւ ժողովրդի ներկան ու գալիք օրը: Այս քննարկման հաջորդ ալիքն արդեն առնչվեց Չարենցի հետՙ նրա 1934-ին կարդացած «Մեր գրական լեզվի զարգացման տենդենցները եւ Դ. Դեմիրճյանի լեզուն» զեկուցմանը, որը դեմ դուրս գալով «լեզվի բացասական նիվելիրովկային», առաջադրում էր «լեզվի ազգային ձեւի» պահանջըՙ իբրեւ ե՛ւ գրական, ե՛ւ ազգային հեռանկար: Այս չափազանց հետաքրքրական ու կարեւոր բանավեճը շարունակվում է մինչեւ Պարույր Սեւակ եւ հետագայում, ցավոք սրտի պարտվողաբար շարունակվում է եւ ներկայում:

ԿՈՄԻՏԱՍԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ

Ա .
Հայրենի երգն ես դու մեր՝
Վերադարձած հայրենիք: -
Դեմքիդ տանջանքն է դրել
Անագորույն մի կնիք: -
Եվ հանճարի հեռակա
Հուրն է հանգչում ճակատիդ,
Ինչպես մարող ճառագայթ
Արարատի գագաթին: -

Բ .
Հայրենի ե ´ րգն ես դու մեր
Հալածական, ինչպես ամպ,
Որ քամիներն են ցրել
Եվ տարիներն ապստամբ: -
Ժողովրդի հանճարեղ
Սրտով երկնած ձայն ու շունչ,
Որ բարբառել ես դարեր
Օտարության մշուշում:

Գ .
Առանձին ձայնն է ինչպես
Դառնում հնչյուն հայրենի –
Դաշնութէան մէջ լոկ հնչեղ
Հայրենական ձայների, -
Այդպես մեր հին դաշնության
Ով մարգարէ տարագիր, -
Դու գտանում ես ահա
Ե ´ վ ժողովուրդ, և ´ երկիր:

Դ .
Հայրենի երգ մեր վսեմ,
Հազարամյա՜ մեր հանճար, -
Լոկ ժողովո ‘ ւրդն է հյուսել
Քո դաշնությունը պայծառ, -
Քեզ ժողովո ´ ւրդն է խոնարհ
Տառապանքով իր ծնել,
Իր աւյունով պահել վառ,
Իր ոգու մէջ ընդունել .. .

Ե .
Քեզ ժողովո ‘ ւրդն է չարքաշ
Իր բորբ շնչով տվել շունչ, -
Ո ´ չ մի իշխան կամ արքա
Քեզ չի ´ պահել իր նաշում: -
Թեէ ´ հայրենի, թե ´ օտար
Տիրողների համար միշտ
Եղել ես – ձա ´ յն որոտան,
Եվ հա ´ ր օտար, և ուրի ´ շ: -

Զ .
Դու աշխատա՜նքն ես երգել
Եվ քրտինքը մաճկալի, -
Անջու ´ ր հանդեր ու հերկեր,
Սիրո երգեր անձկալի …
Դու պանդուխտի տարագիր
Սիրտն ես երգել կարոտող՝
Անհայրենիք արագիլ՝
Կապված հուշի նարոտով: -

Է .
Հնչյուններ ես հավաքել
Հէնքի համար քո երգի
Դու՝ հանդերից մահաբեր
Հայրենական եզերքի, -
Եվ հայրենի հանդերի
Մրմունջներից չմարող
Հյուսել ես երգ անթերի
Սերունդների համար նոր: -

Ը .
Դու երգել ես միայն ճորտ
Ժսղովրդի համար մեր
Երգեր՝ կյանքի նման խոր
Եվ զրկանքի նման վեհ: -
Եվ երգերում քո անհուն –
Ժողովրդի սրբազան
Սե ´ րն է միայն վեհանում
Եվ աշխատանքը դաժան: -
Թ .
Դու երգել ես միայն բորբ
Ժողովրդի սրտում մեր
Վառվող ցնորքն անհողդողդ՝
Իր գալիքի մասին վես: -
Հայրենիքի՜ մասին նոր,
Կյանքի, որ հաշտ ու ազատ –
Ծնվելու է արյունով
Եվ զոհերով սրբազան .. .

Ժ .
Քո ժողովո ‘ ւրդն է խոնարհ
Քո երգերում անրջել՝
Իր կյանքի տենչն անհնար
Եվ սիրո շունչը հնչեղ: -
Խաղաղությունն հաշտ ու սուրբ՝
Տանիքների վրա մեր, -
Եվ սիրո խոսք ու շշուկ,
Հասկերի երգ ու համերգ .. .

ԺԱ .
Մեղմ՝ կարկաչում էր քո ջերմ
Երգը՝ երկրում մեր անշող –
Տանիքների վրա մեր
Եվ սրտերի ղողանջող:
Կարկաչում էր նա հուշիկ,
Մինչև խորշակն այն դաժան
Հու՜շ դարձրեց ու փոշի
Երկիր ու երգ սրբազան .. .

ԺԲ .
Քեզ չմնաց անգամ քո
Հայրենի հող կոչւող սև
Այն հեռաստանն արնակոխ
Որ քո ցնորքն էր լուսե:
Քեզ չմնաց անգամ ժանտ
Այն արեգակն հայրենի,
Որ ավելի ´ էր դաժան,
Քան թշնամին վայրենի …

ԺԳ .
Քեզ չմնաց անգամ քո
Գորշ ժողովուրդն այն չարքաշ,
Որ, ինչպես եզ գլխիկոր,
Տքնում էր լուռ ու չարքաշ, -
Սև զրկանքում մտորող
Քո ժողովո ‘ ւրդն անգամ հեզ,
Որ լոկ հացի ու սիրո
Հոյզերո ´ վ էր սնում քեզ .. .

ԺԴ .
Քո ժողովուրդը չարքաշ,
Հազարամյա զրկանքով,
Հազա՜ր սրով զարկած հար՝
Մարտիրոսյա՜լ իր կյանքով –
Իր եզերքում հայրենի
Հազիվ գտած հող մի բուռ –
Քշվե ´ լ է հար իր բնից,
Իր խրճիթից ընդհանուր .. .

ԺԵ .
Քեզ չմնաց անգամ քո
Հայրենիքում դեռ աճած՝
Մի բուռ ցնորք, մի խուրձ խոտ
Կամ թոնիրում թխած հաց …
Գերի երկրում քո անթով
Անգամ մի մա ´ յր, որը քեզ
Սնե՜ր անգին իր կաթով
Եվ հավատով իր փրկեր .. .

ԺԶ .
Չար ուրագան մի շաչող,
Դաժան մրրիկ մի ահեղ –
Քշեց շյուղի նման չոր,
Հողմի նման խելահեղ, -
Եվ տերևներ ինչպես հին՝
Ծառից ընկած ու անկյանք –
Քշեց երախը մահի
Թե՝ մայրերին, թե ´ մանկանց …

ԺԷ .
Զարհուրելի եռանդով,
Ինչպես քաղցած մի գազան –
Սրբեց կամքով մի քանդող
Երկիր ու տուն սրբազան …
Լափեց եզերքը քո հին՝
Ե ´ վ ժողովուրդ, և ´ վաստակ,
Եվ անապատ ամայի
Դարձավ երկիրն Հայաստան .. .

ԺԸ .
Ինչպես գրքից պոկված թերթ,
Կամ չորացած արտի շյուղ,
Նետված հողմով այն անեզր
Մահվան քամուն ու փոշուն,
Դու՝ հանճարի նման մեր՝
Հազարամյա ուրվական՝
Դարձար տերև մահամերձ,
Քշված ոգի ու վկա .. .

ԺԹ .
Հողմով տարված ինչպես շյուղ, -
Ուղիներում դու տեսար
Հրաճարակ կյանք ու խուղ,
Եվ ժողովուրդ հրկիզած: -
Ինչպես մահո ´ ւ մանգաղով, -
Տեսար գյուղե՜ր դու հնձած, -
Այս ժողովո ´ ւրդն էր քո ողջ,
Որ քեզ տվեց երգի ձայն .. .

Ի .
Եվ արդեն խո՜լ դարձած հողմ,
Խուղերի ծուխ ու փոշի՝
Քշված ձեռքով անողորմ
Զարհուրելի մի ուժի, -
Խելակորույս քո ոգին
Դո ´ ւրս շպրտվեց երկրից հար, -
Եվ թափառեց տարագիր,
Իբրև մեռա՜ծ երգի բառ:

ԻԱ .
Վիթխարի եզ մի ինչպես՝
Սովից տոչոր՝ հանկարծ գա,
Լիզե մի ողջ ոսկի դեզ
Եվ չթողնի հե ´ տք անգամ, -
Այդպես աղետն այն զարհուր
Անցավ բարձրիկ քո դաշտից, -
Եվ դաշտն ամբողջ դարձավ մու ´ ր,
Ինչպես արտը երաշտից: -

ԻԲ .
Հալածակա՜ն, որպես քո
Ո ´ ղջ ժողովուրդն այն պահին –
Խելակորույս քո ոգով
Չտրվեցի՜ր դու Մահի …
Ո ´ չ, - չմեռա ´ ր այնժամ դու,
Այլ սարսափից խելագար՝
Երազեցիր դառնալ տուն,
Որ աշխարհում էլ չկար .. .

ԻԳ .
Եվ՝ սարսափից խելագար
Ե ´ վ գզգզված, և ´ բոկոտն
Մահվան սքեմ դու հագար
Եվ սնվեցիր քո ոգով: -
Բայց քո ոգին չքամեց
Եվ չէ ´ ր կարող քամել ժանտ
Այն զոհերի մեծամեծ
Արյունը սուրբ ու անչափ .. .

ԻԴ .
Անհնարին էր, վարպետ,
Որ քո ոգին ստեղծող
Հղիանա՜ր ու արբեր
Ավյունով ժանտ ու խոցող …
Անհնարին էր, որ քո
Երգի ոգին հանճարեղ
Նայիրական իր երգով
Այնժամ երգեր մի արև …

ԻԵ .
Անհանգրվան, ինչպես նոր,
Հալածական Արքա – Լիր՝
Սրտում քո՝ սո՜ւրբ մի ցնորք՝
Անէացած մի երկի ´ ր, -
Զգեցած մահ ու սարսափ,
Տեսած և ´ ահ, և ´ դժոխք, -
Ինչպես կարող էր անսալ
Ոգին քո կյանք ու ցնորք .. .

ԻԶ .
Քո հին սրինգը գրկած,
Իբրև մանուկ մի ազատ,
Որ դեռ պահում է երգած
Երգերիդ շունչն հարազատ, -
Քո այդ եղեգն երգեցիկ
Հեռու ափեր դու տարար,
Բայց դու երբեք չերգեցիր
Նրանով – ե՜րգ փրկարար .. .

ԻԷ .
Անհանգրվան տարվեցիր
Երկրից – երկիր, որպես մերկ,
Անհայրենիք մուրացիկ,
Որ հացի տեղ – ունի ե ´ րգ: -
Բայց չլսեց ոչ ոք քեզ,
Քեզ ոչ մի սիրտ չգթած, -
Միայն քամին մորմոքեց,
Միայն անձրևն իջավ ցած .. .

ԻԸ .
Եվ ափերում այն օտար,
Ուր քեզ նետեց հողմը սև –
Դու ունկնդիր չգտար,
Իսկ պատահմամբ թե լսեց
Քեզ մի անցորդ կամ մոլոր
Մի ուղևոր ահաբեկ, -
Տեսար, որ նույն հողմերով
Քշվածներ են նրանք հեք …

ԻԹ .
Նրանք՝ իրենք – տարագիր,
Իրենք՝ և ´ որբ, և ´ անճար –
Ունկնդրում են քո երգին,
Որ երազեն ու տենչան, -
Որ՝ բռնելով քո թելից
Իրենց սրտով կարոտող
Դառնան երկիրն այն էլի,
Գոնե հուշով փարատող .. .

Լ .
Ինչ պիտի տար սրտին քո,
Քո հանճարին որբացած
Նրանց անհող արցունքով
Ցողված ոգիդ նրբաձայն …
Հեռու երկրից քո այն վառ,
Ժողովրդից՝ դարձածհուշ –
Ո՞նց քո ոգին որոտար
Կարոտանքից նրանց ուշ .. .

ԼԱ .
Որքան էլ պիրկ նա լիներ՝
Ստեղծագործ քո ոգին –
Ո՞ր դաշտերում նա հիներ
Երգն իր անմահ մորմոքի …
Ա՜խ ծաղկի սերմն՝ հայրենի
Հող չի ´ հաճախ ճանաչում, -
Բայց սե ´ րմն հոգու – միայն իր
Հայրենիքում է աճում .. .

ԼԲ .
Ամայացա՜ւ քո ոգին,
Ինչպես անջուր հանդի հող,
Եվ մազերին քո չոքեց
Ձմեռ ու ձյուն անողոք: -
Եվ գետնահար, որպես ծառ`
Պոկված հողմով կատաղի –
Բեկվեց ոգին քո պայծառ`
Առանց բույրի ու շաղի: -

ԼԳ .
Քո հեռավոր երկրի ջեռ
Արոտների նման ա ‘ յն,
Որ դարձրեց սև մի ձեռք
Հերկ` խորշակյալ և ունայն, -
Խորշակյալ դաշտ դարձավ չոր
Այդպես ոգի ‘ ն քո հնչեղ,
Որ ո ‘ չ արև կենսաշող,
Ոչ յույսի շող չշնչեց: -

ԼԴ .
Հո՜ղ ցանեցիր ու մոխիր
Քո մազերին զառամյալ, -
Եվ` հալածված ոսոխից`
Երազեցիր միայն մահ …
Զառանցանքի մէջ զարհուր
Երազվեցին քեզ հեռվից –
Հրդեհ ու ջարդ ընդհանուր
Եվ գլխատում արևի …

ԼԵ .
Ապա խավար իջավ խոր
Եվ հանճարեղ քո ոգում
Փռվեց գիշեր ու ժխոր,
Եվ մտքի մուժ բորբոքուն .-
Եվ տարինե՜ր անցան սին,
Եվ քո ոգին խելագար
Կիզվեց հուրո ´ վ այն զազիր,
Մինչև գիշեր վերջին գար: -

ԼԶ .
Ո՜վ հարենի մեր երգի
Հրե հանճար տառապած,
Դու չտեսա՜ր քո երկրի
Արշալույսը փառապանծ …
Իբրև աճյուն դու եկար,
Իբրև մեռա՜ծ տարագիր, -
Հին դաշնության դու վկա
Եվ առաջին քարակիր …

ԼԷ .
Անհանգրվան, ինչպես մի
Տերև, պոկված իր ծառից՝
Քեզ վտարեց մի քամի
Քո հայրենի աշխարհից, -
Եվ քո ոգում՝ հայրենի
Հուշն արյունով նա նշեց –
Զառանցանքով արյունի՝
Հորդած կարմիր մի գիշեր .. .

ԼԸ .
Ճի ´ շտ է վարպետ: - Քո ոգուն
Իջած մուժի ´ նման մառ –
Եվ հալածող մահաթույն,
Եվ խավարի պես խավար, -
Այն օրերում մեր երկրի,
Մեր աշխարհի ´ վրա ողջ –
Իջել էր սե՜ւ ավերքի
Զարհուրելի մռայլ քո ´ ղ .. .

ԼԹ .
Այն օրերին արդեն մեր
Ողջ աշխարհում համարյա՝
Նստե ´ լ էր սև, ինչպես նեռ,
Մեր սև ոսոխն հնօրյա, -
Ինչպես բերքի տեղ հանդի՝
Հնձեն թուփեր վարդենի, -
Այդպես մահու գերանդին
Հունձն էր արել արդէն իր: -

Խ .
Ո ´ ղջ աշխարհում արդէն մեր,
Ծայրեիծայր համարյա
Կենդանի հունտ էր ինչ դեռ
Պարտեզներում հնօրյա
Եվ՝ ամենից առաջ՝ ինչ
Բողբոջ ու ծի ´ լ էր ոգու՝
Որ շյուղ անգամ էլ չաճի –
Հնձել էր ձեռքն ահարկու: -

ԽԱ .
Վերջին հողի վրա լոկ,
Վերջին քարին հայրենի,
Ցցված կղզու նման շող՝
Օվկիանում արյունի, -
Վերջին քարի վրա այդ,
Դեռ մնացած անողող՝
Զառանցում էր հուսահատ
Մեր ժողովուրդը՝ դեռ ողջ

խԲ .
Զառանցում էր կիսամեռ
Ժողովրդի մեր մի բուռ
Մնացորդը, որ չուներ
Էլ փրկության կարծես դուռ: -
Հորդաներով ամեհի
Շրջապատված ու ողող՝
Տերն էր նաև " հայրենի "
Քշում անդունդն անողոք .. .

ԽԳ .
Ինչպես մարդկանց նավաբեկ՝
Կառչած լաստին մոտեցող –
Ծովահէնն է հրում լերկ
Մոլեգնությամբ դեպի ծով .-
Ժողովրդի ինչպես մեր
Բեկորները այդ չնչին .-
" Հայրենական " տերն էր դեռ
Հրում անդունդը վերջին .. .

ԽԴ .
Փորձանքներից հարատև
Արդեն կորած, անուղի,
Այդ շյուղն անգամ մահամերձ
Ժողովրդի ու հողի, -
" Իր " տերերի ձեռքով սև,
Որպես դիակ՝ կրծքին քար –
Պիտի սուզվեր վերջապես, -
Թե փրկությունը չգար …

ԽԵ .
Բայց փրկությունը եկավ
Խոր խավարում, ինչպես լույս
Արեգակի հեռակա,
Որ ճառագում է վերուստ …
Որպես հրա՜շք նա եկավ,
Որպես որո ´ տ շառաչեց,
Խնդությունից խելագար,
Մի փրկչի ´ պես փառաճեմ .. .

ԽԶ .
Մեզ հայրենի տվեց հող,
Հերկ՝ ձեռքերով մեր հերկած,
Դաշտ՝ արգանդում իր պահող
Հանճարի հունտն արևկա,
Հանճարի հուրը այն որբ,
Որ դարերից մինչև մեր
Այս օրերը հրաբորբ
Երգն է երկնել մեր անմեռ .. .

ԽԷ .
Եվ եզերքում մեր նորոգ,
Հայրենիքում ահա մեր
Արդ ողջունոմ ենք սիրով
Քո վերադարձը վարպե՜տ: -
Իր տարագիր հանճարի
Վերադարձն է տոնում արդ
Ժողովուրդը քո արի
Հայրենիքով իր անպարտ: -

ԽԸ .
Հազարամյա ճորտ անհող
Իմ աներկիր ժողովուրդ,
Էլ չկա քեզ կործանող
Ոչ մի դժնի, խեղդող ցուրտ .-
Եվ հնամյա իր երգով
Գիրկն է դառնում քո անմահ –
Ահա քո շուրջը երգող
Քո ձայնապետը անմահ: -

ԽԹ .
Վերադարձել է ահա
Քո հայրենիքը ազատ,
Մեռած սրտում քո պահած
Նրա փոշին սրբազան .
Գուրգուրեցի՜ր այն խավար
Զառանցանքում քո անդուռ,
Բայց չբացվեց քեզ համար
Դարձի շավիղ դէպի տուն .. .

Ծ .
Հալածական երգ մեր հին,
Հանճարեղ ձայն դու մեր որբ, -
Դեմքիդ կնիքը մահի,
Բայց միշտ անմահ ու միշտ բորբ .-
Չորս ծայրերում աշխարհի
Ինչքան եղար դու խաչված,
Մինչ հայրենիք դառնայիր՝
Նոր պայքարում նվաճված .. .

ԾԱ .
Օ՜, հնամյա դու մեր յույս՝
Ոգու զրույց դու մեր հին,
Որքան զրկանք ու կորուստ
Եվ լուսե զոհ մենք բերինք –
Մինչ այս դարձի համար քո,
Ե ´ վ հայրենի, և ´ ազատ –
Այլ պայքարով ու երգով
Հիմնեցինք հող հարազատ: -

ԾԲ .
Եվ չգիտեմ ես՝ արդյոք
Կա՞ աշխարհում մի այլ երգ,
Որ քո երգի նման խոր,
Եվ արնաթոր, ինչպես վերք –
Ժողովրդի սրտում իր
Տարիներով որբացած
Լինի այնքա՜ն մտերիմ,
Որքան ուղին՝ նոր բացած:

ԾԳ .
Եվ չտեսար, ո ´ վ երգիչ,
Այս հայրենիքը նորոգ,
Որն իբրև մայր ամոքիչ
Արևային իր սիրով
Բուժեր քո սիրտը խոցված
Սև տեգերով անցյալի,
Դափնեպսակ դներ պարզ
Քո ճակատին պանծալի:

ԾԴ .
Իբրև աճյուն դու եկար
Քո հայրենիքը, որ քեզ
Հուշ էր թվում սրբացած,
Մեռած զրույց, որ որպես
Արդեն անդարձ, կորած հեք,
Ննջած մի այր՝ դրած հող, -
Չի ´ բարձրանա էլ երբեք,
Որ արևի ըմպե շող .. .

ԾԵ .
Արդյոք կարո՞ղ էր քո սուրբ,
Բեկված հոգին երազել,
Որ դառնալու ես մի օր
Քո հայրենիքը վսեմ,
Որ պիտի շուրջդ բուրի
Սերն ու գգվանքը մեր այս
Եվ Չարենցը համբուրի
Քո շրթունքները մեռած .. .

ԾԶ .
Բայց հայրենի երկրում քո,
Մայր քաղաքում նրա հին,
Պատվանդանի վրա նոր
Եվ սրտերի վրա հիր՝
Ահա մարմինը քո սուրբ,
Իբրև մասունք զմռսած՝
Բարձրացել է վեհաշուք
Եվ բարձաբերձ՝ իբրև սար …

ԾԷ .
Սեր է բերել և գորով
Քո ժողովուրդն ահա քեզ –
Քո հնօրյա երգերով
Օրորելով սիրտդ կեզ .-
Սիրտդ տանջանք տեսած լոկ
Եվ չարչարանք կրած հեզ, -
Ահա քեզ փա՜ռք երգելով՝
Այնքան հպարտ ենք արդ, տե ´ ս .. .

ԾԸ .
Կարոտով խոր իբրև վերք
Եվ երկյուղով սրբազան –
Խոնարհվել եմ ահա ես
Աճյունիդ դէմ երգաձայն, -
Սիրտն ու հոգին իմ ահա
Նույն ափսոսանքն են հորդում՝
Օ՜, իմ անդարձ ննջած հայր,
Որ չտեսար քո որդուն .. .

ԾԹ .
Կարծես տեսել եմ ես քեզ,
Մանկությունից մինչև մահ
Դեգերել եմ կարծես ես
Ուղիներում այն ամա, -
Բռնած քո ձեռքը դողդոջ,
Հանուն ջրի ու հացի՝
Դեգերել եմ որպես գող՝
Կույր իմ հոր հետ մուրացիկ .. .

Կ .
Այդպես բռնած ձեռքը ծեր
Հալածական իմ հոր՝ ես
Հաց եմ լեղի մուրացել
Հեռուներում աղեկեզ .-
Ցուրտ բակերում ժամերի
Հիվանդ հոր հետ իմ պառկած՝
Երազել եմ ես մեր հին
Տունն հեռավոր, ինչպես հաց …

ԿԱ .
Եվ հեռավոր մի ժամի
Պատերի տակ ցրտահար՝
ես առաջին անգամ ինձ
Երջանիկ եմ տեսել, հա ´ յր: -
Հա՜յր, առաջին անգամ ես
Կյանքում ժպիտ տեսայ քո
Շրթունքներին, երբ որ քեզ
Մի բաժակ թէյ տվի գոլ .. .

ԿԲ .
Հետոյ փակել եմ հոգնած
Քո աչքերը՝ ընկած խոր, -
Եվ քարերին այն պառկած՝
Ննջել կողքին մեռած հոր: -
Առավոտյան իմ մռայլ,
Իմ մեռած հոր դեմքին ցուրտ –
Երանության անայլայլ
Ժպիտն էր նույն հանգչում լուրթ .. .

ԿԳ .
Եվ հողմերին հեռավոր
Տալու մարմինը քո հայր,
Կարո՞ղ էի ես արդյոք
Զառանցանքում անգամ վառ –
Օ՜, երազել անգամ լույս
Վերադարձիդ մասին այս, -
Որ հայրենիք ես գալու,
Իբրև աճյուն զմռսած …

ԿԴ .
Մի՞թե իրօք դու այն բիրտ
Ծերունին չես ննջած հար,
Որ անունով միայն իր
Կոմիտաս չէր, այլ Աբգար: -
Ինչպես մեռած մարգարե
Քարաքանդակ իր նաշում,
Մի՞թե դու չես երկարել
Այն իրիկվա մշուշում …

ԿԵ .
Եվ մատները այն դողդոջ,
Մոմէ մատներն այն բարակ,
Որ փակեցին մի օր քո
Հոգնած կոպերն անկրակ՝
Չէի՞ն արդյոք այն իմ խեղճ
Մատները որբ՝ դեռ գերի
Նվագների տրտմաշեշտ
Եվ Տերյանական երգերի .. .

ԿԶ .
… Իբրև մեռած մարգարե՝
Պառկել էր նա այդպես միշտ .
Դեմքը մի քիչ երկարել
Եվ խաղաղվել էր ընդմիշտ: -
Իսկ անդագաղ նրան երբ
Իջեցըրինք գերեզման –
Խաղաղությամբ նայեց վեր
Եվ արքայի էր նման .. .

ԿԷ .
Եվ վայրկյանին ահա այդ,
Երբ որպես սուրբ մի նաշից,
Արքայական վեհությամբ
Նայեց նա խեղճ իր փոսից, -
Ես հասկացա, որ այդ խիստ,
Այդ մռայ մարդն աշխարհում
Բարի մի հայր էր միայն
Եվ տխրությունն էր սիրում .. .

ԿԸ .
Այն տխուր մարդն էր, որ իր
Մռայլ տեսքի տակ ունէր
Մի անսահման սիրող սիրտ
Եվ երազի հեռուներ, -
Որ ահաբեկ իր կյանքում
Ոչ մի անգամ չժպտած,
Բայց գիտեի, որ հոգում
Ունի հուրեր մշտակայծ …

ԿԹ .
Տխուր մի մարդ էր նա լոկ
Եվ երազող ուներ սիրտ,
Ուներ ոգի համբերող, -
Դեմքն էր նրա միայն բիրտ: -
Դեմքն էր նման փականքի,
Որ նա երբեք չբացեց .-
Ահաբեկվել էր կյանքից
Եվ զրկանքից քարացել:

Հ .
… Ո ´ չ մի անգամ չժպտաց
Նա հոգնատանջ իր կյանքում: -
Տեսա ամպի պես մթնած
Ես նրա դեմքը մանկուց: -
Գոց մնաց դուռն երկաթե
Մինչև վայրկյանը մահվան, -
Եվ միայն մայրս գիտեր,
Որ այնտեղ սերն է պահված:

ՀԱ .
… Չհամբուրեց աշխարհում
Զավակներին նա երբէք, -
Եվ ժամերով նստած լուռ՝
Չպատահեց, որ արբեր: -
Մարդու հանդեպ չարացած՝
Ո ´ չ խոհերի, ո ´ չ հացի
Նա չունեցավ բարեկամ,
Լռությունից իր բացի:

ՀԲ .
… Եվ տարիներ միայն վերջ՝
Արդեն բեկված, արդեն լուրջ՝
Նոր հասկացա միայն ես,
Երբ նրա պես դարձա լուռ –
Որ երգերում բոլոր իմ
Եվ խոհերում այնքան վեհ՝
Ինչ կա անհուն ու խորին,
Այդ միայն ն ´ ա է տվել …

ՀԳ .
… Որ իր ամբողջ կյանքում լուռ
Ի ´ նչ չէր վատնել նա երբեք,
Ի ´ նչ չէր այրել իբրև հուր
Եվ չէր երգել իբրև երգ, -
Երազներում իր տխուր,
Պահած անգամ իրենից .-
Թաքցրել է այնքան խոր,
Որ իբրև գանձ բաշխի ինձ .. .

ՀԴ ..
Կա տառապանք անվեհեր
Նայիրական քո դեմքին՝
Խոհն աշխարհի այն ավեր,
Շողն հանճարի աներկիր …
Նա էր այդպես պառկել վեհ
Մի օր հողե իր փոսում –
Որպես վկա հանճարեղ՝
Հազարամյա մի նաշում .. .

ՀԵ .
Եվ հիրավի ´.- դու անմահ
Հայրն ես երգի մեր համայն,
Որ տարագիր գտած մահ՝
Տուն ես դարձել արդ միայն: -
Դու թաղվելու ես եկել
Երկրում քո նոր, որ արդեն
Դարձել է հաշտ ու հզոր
Եվ քեզ բերում է վարդեր .. .

ՀԶ .
Կարդում եմ ես քո հոգնած,
Մագաղաթյա կոպերին
Եվ ճակատի վրա բարձր –
Մտերմություն մի վերին: -
Նույն մտորումն ու անհուն
Նայիրյան խոհն հարազատ, -
Նույն երազանքն անանուն՝
Հազարամյա ´ երազած: -

ՀԷ .
Ճգնավորի դեմքով ծեր՝
Մարտիրոսի դեմքով սուրբ, -
Օ՜, ուրվական դու վսեմ,
Թափառական մեր Հիսուս, -
Ճգնավորի ճակատով
Եվ մորմոքով վկայի՝
Նո՜ր ես հառնում ահա դու
Իբրև վկա ներկայի .. .

ՀԸ .
Օ՜, վարդապետ անվեղար,
Որ վայրերում վրդովիչ
Ձայնի հովի ´ վ լոկ եղար՝
Ձեռքիդ սրինգ մի թովիչ:
Դու աղոթքի փոխարեն
Ձայն խնկեցիր միայն վեհ –
Դեպի երկինք, որ բյուրեղ
Ժողովրդիդ սիրտն էր մեծ .. .

ՀԹ .
Ո՜վ Նայիրյան հանճարի
Հազարամյա դու տեսիլ, -
Որքան զրկանք ու չարիք
Դու աշխարհում կրեցիր, -
Մարտիրոսյալ հավիտյան,
Որպես անհող մարգարե –
Դու հանգրվան չգտար
Կյանքում – դարեր ու դարեր: -

Ձ .
Եվ միայն արդ, Նահպե ´ տ,
Գիսախռով, կորացած,
Հազարամյա հոգնաբեկ
Թափառումից քո դարձած՝
Պիտի հառնի շողշողուն
Հանճարիդ հուրն այգաբեր, -
Եվ խոր հանգչեն մեր հողում
Քո ոսկորներն հոգնաբեկ …

ՁԱ .
Իբրև աճյուն դու դարձար
Քո հայրենիքը ազատ, -
Իբրև մասունք մի պայծառ,
Իբրև նշխար հարազատ, -
Եվ հայրենի քո հողում,
Հին հանճարի իբրև սերմ՝
Կբարձրանա ´ նա բեղուն,
Երկրիդ ցողով ցողված ջերմ: -

ՁԲ .
Իբրև աճյուն դու դարձար, -
Բայց հայրենի երկրում քո
Հանճարիդ հունտն հրացայտ
Կբարձրանա՜ նոր բերքո ´ վ: -
Բեղմնաւորված սրբազան
Քո աճյունով և անեզր
Արեգակով մեր կիզած՝
Հողն հազար ծի՜լ կտա մեզ:

Ձ .
Մե՜ծ ցնծություն է հիմա
Մեր սրտերում, ո՜վ երգիչ: -
Տոնն է երգի իր անմահ
Տոնում հառնած մի երկիր: -
Դարձի համար քո այս վեհ,
Վերադարձի քո անմահ –
Կյանք ենք կերտել արդեն մենք
Ե ´ վ արևոտ, և ´ անմար:

ՁԴ .
Վերադառնա՜ն պիտի դեռ
Հազա՜ր սրտեր տարագիր,
Զարհուրելի հեռուներ
Տարված հողմով հարաբիրտ: -
Իբրև սրտե՜ր կենդանի,
Իբրև աճյուն կամ մասունք –
Սրտեր քանի՜, դեռ քանի՜ –
Հողն են իրենց երազում …

ՁԵ .
Վերադառնա՜ն պիտի դեռ
Հայրենի հողը բուրյան՝
Իբրև նորո՜գ երկրի տեր՝
Ե ´ վ Թումանյան, և ´ Տերյան: -
Շիրիմներից իրենց որբ
Իրենց դարձին են նայում
Ե ´ վ Դուրյանի սիրտը բորբ,
Ե ´ վ Մեծարենցն հմայուն: -

ՁԶ
… Միջագետքից – Օրենբուրգ,
Հելեսպոնտից մինչև Վան, -
Ո՞ր աշխարհում արդյոք սուրբ
Չկա մասունք Նայիրյան …
Ո՞ր ափերով աշխարհի
Քո մերկ ոտքերը չանցան, -
Օ՜, նայիրյան հանճարի
Հազարամյա Սերմնացան .. .

ՁԷ .
Պիտի դառնան դեռ հերթով
Տարագիրներն այդ անթիվ, -
Որ աճյունով կամ սրտով
Դառնան աղբյուր եռանդի: -
Կենդանի սիրտ, թե աճյուն –
Իբրև հունտեր հանճարեղ,
Բեղմնաւորե՜ն պիտի սուրբ
Հայրենի հողն այդ իրենց: -

ՁԸ .
Իսկ դու ´, ոգի ´ երգի մեր,
Վերադարձած արդեն տուն, -
Օ, սրբազա՜ն բերքի պես
Ընդունեց սիրտը խնդուն, -
Ցնծությունից խելագար
Ժողովրդի սիրտը քեզ .-
Իբրև աճյուն դու եկար,
Բայց իբրև կյանք ընդունեց: -

ՁԹ .
Ինչպես երգերը քո ջերմ,
Ժողովրդի սիրտը մեծ
Իբրև բարիք, իբրև սերմ
Մի ոգեղէն ընդունեց, -
Քեզ կընդունե այդպես հար
Հայրենի հողն արդարև –
Ե ´ վ քո աճյունը արդար,
Ե ´ վ քո ոգին հանճարեղ: -

Ղ .
Թո ´ ղ ամոքվի վերջապես
Հազար սրով զարկած խոր –
Սիրտդ հողում մեր հրկեզ,
Որպես գրկում սիրած մոր: -
Որպես վսե՜մ ողջակեզ՝
Հոգնած աճյունը քո թո ´ ղ
Գտնի հանգի՜ստ վերջապես –
Եվ հայրենի դառնա հող .. .

ՂԱ .
Եվ հայրենի այդ հողից,
Չանցած գարուն մի քանի –
Կելնեն շքե՜ղ և ուղիղ
Երգի շյուղե՜ր կենդանի: -
Եվ շշունջում գեղեցիկ,
Հնչեղ երգում նրանց խոր –
Կապրի հանճարը քո ջինջ՝
Անմահ երթի՜ ելած նոր .. .

ՂԲ .
Կխաղաղվի՜ վերջապես
Խոնջած աճյունը քո հար: -
Դարձած մոխի՜ր կենսաբեր,
Դարձած ավյո՜ւն, դարձած քար: -
Անէացա՜ծ, սրբացած
Կապրի ոգիդ հմայող՝
Դարձած ելնո՜ղ երգի ձայն –
Եվ հարենի դարձած հող …

ПРОЩАЛЬНЫЕ СЛОВА

В моих глазах сто раз погашен май,
Сто звезд в больной душе моей остыло.
Но в час прощальный да не проклинай
Ты жизнь мою. И не смотри уныло.

Внезапно оборвется эта нить.
И рухнет все, что свято, что не свято
В моей судьбе. А песня будет жить,
Как будто не моя она, а чья-то.

Как свет в трясину, жизнь моя уйдет,
Природа долг с достоинством исполнит.
И тот, кто эту песню запоет,
Увидишь, обо мне-то и не вспомнит.

Я наполнял тобою каждый стих,
В них грусть твоя, твои улыбки пели.
В них горечь крыльев трепетных моих,
Что так тебя обнять и не сумели.

Мой мглистый вечер — здесь, хоть он не зван.
Как превозмочь предчувствие разлуки?
Как выпить предназначенный стакан,
Чтоб ни душа не дрогнула, ни руки?

Все гуще мрак, все тягостнее мгла,
Глаза в глаза прощально отразились.
Не прокляни же эти два крыла,
Они в тоске всю жизнь к тебе стремились.

1917
Перевод И. Ляпина

СЛОВА ПРОЩАНЬЯ

Я сам гасил огни в глазах моих
И звезды, что в душе моей сияли.
И жизнь прошла, и голос жизни стих,
Но песня будет жить, как память в дальней дали.

Жизнь утечет, угаснет, как свеча,
Бесцельно безутешная в трясине.
Тоска моей души горька и горяча,
Умолкнув, затеряется в помине.

Замкнется жизни круг, и замолчит молва,
Забвеньем равнодушия объята.
Но, может быть, останутся слова
О том, как я любил тебя когда-то.

Я душу пел твою, улыбку милых глаз,
Святую грусть лица — напрасные усилья, —
Пространство, разделяющее нас,
Моей тоски не одолели крылья.

Мой вечер приближается, сестра.
Душа скорбит над пропастью разлуки.
Судьба моя пуста, и боль моя остра.
Дрожит стакан, и холодеют руки.

Сомненья истерзали жизнь мою.
Но грусть твоя светла, глаза твои не лживы.
И, что б ни сталось, не кляни, молю,
Моей тоски напрасные порывы.

1917
Перевод М. Дудина

ПОЭТ

Зло для меня становится добром,
В бесцветных буднях расцветаю весь я,
И все цветы земли вошли в мой дом,
И даль небес, и звезды поднебесья.

Песнь странников, шуршащий бег карет,
Движенье улиц — повседневность эта
Сливается в благословенный бред
И обретает смысл в душе поэта.

Когда склоняюсь к женщине чужой,
Обласканной объятьями мужскими,
Она невинной мнится мне сестрой,
Её уста — безгрешными, святыми.

Кто путь поэта сможет предсказать?
Он улицей идет обыкновенной,
А дух его, рожденный, чтоб летать,
Беседует со звездами Вселенной.

Кто может знать, что он, во тьме ночной
Целуя зацелованные губы,
Перед сестрой, невинною сестрой
Склоняется с молитвой однолюба?

Кто речь его печальную поймет —
Нелепый вопль, оборванный мгновенно?
Но смерть придет — с улыбкой он умрет:
— Ты чудо, жизнь! Так будь благословенна!

1916
Перевод Н. Голя