ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+14 °C, +8 °C ... +21 °C Vaghy:+23 °C
GAREGIN NZhDEH, Yishir paterazmy
15:15, 07.01.2018
7986 | 0

I. Kay mardy: kay paterazmy

Mardn u paterazmy miazhamanak en yaytnuel mer erkragndi vray։ Ayspes e vkayum mardkayin ceghi patmutiւny, vory chuni mi hatik ej, vor gruac chliner ariւnov։

Mardy ashxarh e ekel seghmuac bruncqov, vor ir arajin zenqn e eghel: misht patrast yardzakuelu, haruacelu, vochnchacnelu ayn ameny, inch vor sparnacel e ir goyutean։ Na ir tshnamin e hamarel ayn bolor voyzhery, voronc goyutean phasty ays kam ayn dzevov u chaphov phordzel e sahman dnel ir taramerzh «azatutean» ։ Ev ete mi or mianalov ir nmannerin, mghuel e varelu ceghayin: ev apa darer yetoy petakan keanq, da eghel e voch te goyutean payqarin verj talu cankuteamb, ayl ayd verjiny aւeli hesht ev argasaւor dardznelu npatakov։

Arajin kazmakerputiւny, vorin cnund e tuel mardy, eghel e zinuorakany. inchpes ev arajin aruesty, vor mshakel e na, eghel e razmaruesty։

Bnazdakan martik er mardy, erb menakeac er: dem yandiman bnutean voyzherin։ Noynn e mnacel ev aysor, vorpes andam hasarakutean u petutean։

Mardy paterazm e varel ir bareshrjutean bolor astitchanneri vray։ Mshtakan krui mej er, vor na stipuac er apahovel ir snundy։ Ayl ban cher nra tapharik, vachkatun keanqy։ Mi or el, erb ir nstakecutean het cnund araւ sephakan hoghi gaghaphary: paterazmy borboquil sksaւ ev hayreniqneri shurjy։

Ayspes, ariւnn e gcel ev der ariւnn e gcum mardkayin ceghi ughin։ Tchishd e, zhamanaki yntacqum, bnashrjman tchambov phoxuac en mijceghayin payqari zenqern u dzevery, bayc dra eutiւny mnacel e noyny։

* * *

Mardkayin ceghi goyutean dzig taracutean vray chi eghel mi zhamanakashrjan, vor nra mej gazann aւeli uzhegh chliner, qan: mardy։ Qaghaqakrtutiւny spanelu phoxaren miayn tshnamacrel e gazany mardu mej։ Na erkate sandzer e drel mardu anasnakan hakumnerin: dardznelov aւeli zusp, bayc voch aylaser։

Mer patmutean canot Alannery ky pashtein merk sury: taghuac getni mej: tchshmarit andznaւorumy irenc vayragutean։

Eapes phoxuac che razmakan pashtamunqi ararkan ev aysor։ «Anyayt zinuori» gerezmann ayl ban che, ete voch sri pashtamunqy, anshusht, aւeli gegharuestakan dzevi tak։

Tshnamu gankery ky kazmein tonoreay zardn alanneri։ Aysor jaxjaxuac tshnamuc xluac tndanotnery, droshaknery ev ayl dzevi aւarnern en zardarum yaghtakani tangarannery։

Hin zhamanak, vorpes arianalu mijoc ky patrein krւum ynkac arajnordi kurcqy ev erkiւghacoren ky vayelein nra sirty։ Ev voreve herosi sirtn utoghy ky hamaruer anparteli։ Ariutean ev razmakan xandavarutean aghbiւrneri kariq uni ev aysoruay mardkutiւny, vorn ir herosneri sirty utelu phoxaren dastiarakchakan tchiger che xnayum: nranc martakan vogin teghaphoxelu nor serundneri srti mej։

Mikadoyi hayreniqum amen tari, erb xorhrdanshakan balenin phttel e sksum, tchaponakan hayrenapasht zhoghovurdy ir handisaւor uxtagnacutiւnnern e sksum depi ir anmahneri: ir pharqi ev mecutean tchambin irenc ariւny taphac razmikneri gerezmannery, ev nranc amenameay vogekochumov ir martnchogh serundneri hogu mej hrahrum e pashtamunqy hayreni erkri։ Aha te ur e gaghtniqn ayn hrashagorc voyzhi, vor razmadashterum qajabar ynknogh tchapon martikneri shrtunqnerin dnum e zhpit ev astuacayin arhamarhanq depi mahy։

Oruay mardkutean pashtac sury merk che ev taghuac che getni mej, voch el hraparaki vray e։ Na taghuac e zhoghovurdneri hogu mej։

Kay amenakul esakanutiւny, atelutiւny, naxandzy, kay ev ayd char voyzheri tarerayin portkumy inchpes anhatneri, aynpes el azgeri ev cegheri mijev։

Chkay mi zhoghovurd, baci hayutiւnic, vori hantcharn aysor chcarayer aւeli paterazmi qan xaghaghutean gorcin, vori mi dzerqy ete qrtnum e xaghagh shinararutean mej, miւs dzerqy zenq e krum tshnamu hamar, vory hakarak niւtakan zinataphutean masin aynqan yatchax lsuogh xosqerin, sharunakum e zinuil misht aւeli katarelagorcuac zenqerov։ Kay, veracac che erbeq artaqin vtangy ev zhoghovurdnery tendoren ky patrastuin: vaghy yaghtakan kam nuaz partuac durs galu hamar tchakatagrakan baxumneric։


II: Chxratuogh zhoghovurdy

«Voch erivaris zrah hagcuci, voch el martikner sparazineci, vor karenayi tchakat yardarel» ։ Narekaci

Soghomon imastuny, yst Talmudi, mi matani ky krer, vori vray phoragruac er Ehovayi anuny։ Ev amen mard, depi vory na ky dardzner matanu xoragrutiւny: ky harkadruer aselu ayn ameny, inch vor ky mtacer ayd vayrkeanin։

Nman mi kaxardakan matani uni ev paterazmi gishatich astuacy, vorov na harkadrum e paterazmi brnuac zhoghovurdnerin cucahanelu irenc hogu lusaւor te stuerayin bolor koghmery, irenc voghj eutiւny ir bacardzak merkuteamb։

Ayo, tchishd e asuac, te tchshmartutean orer en paterazmi orery, erb zhoghovurdnery matnum en irenc inch ev inchpisin linely, erb anhatin u haւaqakanutean che yajoghւum keghcel։

Paterazmy: qnnutiւnn e, datastany azgeri, erb qnnichi ev dataւori anacharanqy ankareli e dardznum xabeutiւnn u kasharqy։ Chbaւararecir qnnichid: korac es. chkaroghacar pashtpanuel ayd anoghoqeli dataւori arjev: datapartuac es։

Tchakatamart che shahւum yajogh razmaruestov miayn, voch el zinuori andznuiruteamb ev razmavari hantcharov miayn, chnayac vor ayd azdaknery krւum katarum en vtchrakan der։

Ardiakan paterazmy, vorn aylevs kopit voyzheri baxum che, pahanjum e zhoghovurdneri bovandak niւtabaroyakan mshakoyty, inchpes ev nranc mshtakan u chnւazogh spasarkutiւny։ Na pahanjum e, vor martnchogh zhoghovrdi bovandak voyzhery linen xstoren nerdashnakuac ev aranc mnacordi druac i spas banakin։ Kazmakerpchakan vogin e miaւorogh u nerdashnakogh ayd karoghutiւny, vorn atchecnelov u tnteselov zhoghovurdneri voyzhery, handisanum e vorpes amenavtchrakan azdaky yaghtanaki։

Ayd hrashagorc vogu shnorhiւ miayn Hromy zhamanakin hasaւ ir hzorutean u pharqi gagatnaketin։ Kazmakerpchakan taghandin katarelapes tirapetel en ayn bolor azgery, voronq yajoghel en patmutean mej anjnjeli hetqer toghnel։

* * *

Hayers, inchpes ev erekuay mer bolor baxtakic zhoghovurdnery uninq apstambaser hogebanutiւn' argasiqy mer haydukayin azatagrakan sharzhumneri։ Mer hayrenasirutiւny tarinerov ir hogevor snundn arac e mer noragoyn apstambakan patmutiւnic։ Vipapashtakan e ev mer azatasirutiւny։

Erek, mer qaghaqakan zartonqi arshaloysin da haskanali er ev nereli, isk aysor da chuni ardaracum։ Da vtangaւor e masamb։ Laւeri het da uni ev ir vat koghmery։ Da petq e srbagrui, lracui ev aznuanay։ Vipapasht hayduki azatasirutiւny petq e darnay zinuori ev qaghaqacu zgast azatasirutiւn, zerc anishxanakan gunaւorumic: steghcagorc, xohun, kargapah։

Kargapahutiւny voch zhxtum, voch el sahmanaphakum e anhati azatutiւny, inchpes haskacel e hayy։ Da kanonaւorichn e tchshmarit azatutean։ Araւelagoyn azatutiւny, inchpes ev hasarakakan motaւor ardarutiւny, hnaraւor e araւelagoyn kargapahuteamb miayn։

Hasarakutean amen mi andam yaraberoren ev ter ev caray e miazhamanak, vorin petutiւny — vorpes aydpisin — voch te dimazrkum e, ayl lracnum։ Ayd tesaketic chaphazanc usaneli e german zhoghovrdi patmutiւny։ Gitenq, vor naxabismarkean germany amenasheshtuac nerkayacucichn er anhatapashtutean։ Sakayn, tunn u dprocy, gorcarann u zoranocy tarineri tchigerov veradastiarakecin german zhoghovurdy: kargi u kargapahutean zgacumy dardznelov grete bnazd nra mej։

Togh chi xabi mez hamashxarhayin paterazmi canot vaxtchany։ Yaghtanaky taruec haւaqakan tchigerov, ev anardar ky liner pndel, te chaphuogh zhoghovurdneric amenakensunaky germany che։ Chi kareli partutiւn barov vorakel grete amboghj ashxarhi dem tchakat yardarac zhoghovrdi anyajoghutiւny։

* * *

Hayutean haւaqakan goyutean oruay amenamec chariqy trqakan vtangn e erkri mej, astitchanakan apazgaynacumy: artasahmani mej։

Kay Mec Chariqy, vor tchakat e yardarel hayutean dem, ev vor mahuamb ky sparnay mez։ Chkay, sakayn, ir amboghjutean mej kazmakerpuac, yaghtashunch, chariqy dimagraւelu patrast ev karogh hayutiւny։

Mer shurjn azgery — mec te phoqr — tendoren zinւum, patrastւum en haւanakan vtangi dem, aranc harcnelu: vov e tshnamis, ur e tshnamis։ Zrahner e, vor phoxum en nranq, aranc mi or isk anzen mnalu։ Isk menq։ Motalut vtangi handep menq miayn anzor tchicher enq ardzakum, — tchichy sarsaphi u shuarumi matnuac anzor zohi ev voch te ahazangy krui patrast razmiki։

Tmbkaharel galiq vtangi masin ev vochinch chanel zhamanakin ayn chezoqacnelu kam kasecnelu ev kam nra haruacy meghmelu hamar, ky mnay amenahaykakany hay yatkutiւnneric։

«Vay ayn zhoghovrdin, — asel e Zhominin, — vory zinuorakan gitutean vray nayum e vorpes mi aւelord beri ev vory che ymbrnum nra karevorutiւny։ Ayspisi zhoghovurdy piti harkadrui usumnasirel ayd gitutiւny, ete miayn aylevs ush chlini» ։

Ayo, hayutiւny tchakatagroren piti harkadrui yishelu paterazmi gorcin carayogh gitutiւnneri masin, henc vor hnche inqnapashtpanutean charashuq zhamy։

Im karciqov, ereq en ayn uzhery, vor hayutiւny petq e lci ir inqnapashtpanutean u baxti karqin: yet aysu, vorpes azg, aprel karoghanalu hamar։ Ayd phrkarar uzhern en: razmaruest, ceghayin inqnatchanachutiւn ev ceghayin baroyakan։


III: Razmaruest (tchakatamarti hogebanakan koghmy)

Mer orerum aylevs voch voq e zhxtum paterazmi hogebanakan koghmy, inchpes ev voch voq e yndunum, te zinuory aւeli che qan mi kendani meqenay։

Nuatchumneri masin erazogh span piti sovori nax nuatchel ir zinuorneri sirty, isk ayd baroyakan yaghtanaki hamar: na yndunak piti lini, tarrakan razmaruest usucaneluc zat, ghekavarel gitnal naev nranc nerqin, hogekan keanqy։

Chkay aւeli sxal, barbaros ev baroyazurk karciq qan ayn, te patizhnerov kareli e ughghel mardy. inchpes aւeli miamit karciq qan ayn, te dzevakan orenqi uzhov kareli e stipel zinuorin netuelu mahuan girky։

Anhatn uzum e gitenal, te inchu e mernum, te inchu piti zohaberi ir keanqy։ Da mernoghi srbazan iraւunqn e, vor petq e yargui ir ghekavarneri koghmic։

Zorqy, vorpes azgamijean payqari gorciq, hogi unecogh haւaqakan marmin e ev voch mereal meqenay։

Spay ev zinuor petq e lracnen zirar, nrancic amen meky katarum e azgayin yndhanur partakanutean ir bazhiny։

Hramayel u hnazanduel: erku hamarzheq erevoytner en, haւasarapes anhrazhesht banaki gorcarnuteanc hamar։

Meky hramayum e, zohaberutiւn pahanjum mi geragoyn heghinakutean anunov, miւsy hnazandւum e yanun ayd mievnoyn heghinakutean։

Ayspes andznakan che peti ishxanutiւny, inchpes ev zinuori hnazandutiւny։

Asel e: kay mi errordy, vori anunov meky hramayum e miւsy entarkւum։

Ceghn e ayd errordy, vori hamar zinuorn u zoravary: ete haւasar uzher chen, apahovabar arzheqner en, erb ky zohaberuin։

Zinuory, vorn erek grete caray er, aylevs petq e hamarui spayi inqnagitakic ashxatakicy։

Nuirapetakan storadreliutiւn aselov aylevs petq e haskanal ashxatakcutiւn ev voch carayakanutiւn։ Aha te ur e zinuorakan carayutean vehutiւny։


Razmakan Dastiarakutiւn

Vochinch arzhen niւteghen amrutiւnnery mi erkri hamar, ete nra vordineri srtery baroyakan berder chen։

Eakany zhoghovurdneri qanaky che, ayl nranc voraky, nranc vogin։

Xosqeris vkay: mer anmah Vardanakerty, ur mi bur hayeri anparteli ariutiւny srbec tshnamu hazareaknery ev taphec Erasxy։ Vkay: Maratony, ur hazari chaph yoyner caracan parsic banakneri dem ev yaghtanakecin. vkay: Fridrix Meci varac tchakatamarty Lauteni mot, ur tuapes hing angam nւaz voyzherov na vochnchacrec aւstriakan banaky։ Hapa lehakan mangaghaւornery, voronq yatchax anzen bazuknerov lrutean ky datapartein rusakan hretanin։ Hapa Pion-Kopi depqy, ur burery eotnics nuaz voyzherov yardzakuecin angliakan mi zoramasi vray ev vochnchacrin ayn։

Bayc inchu sharunakel caghkaqaghy herosakan orinakneri։ Atchaparenq harcnel, te inchumn e meky: eotin, hariւry hazarin yaghtelu gaghtniqy։

— Da petq e phntrel yaghtakani razmakan, andznuer vogu mej։

Yaghtutiւny zhptum e razmikin, vor gite anerkiւgh achq achqi gal mahuan het։

Yaghtutiւny zhptum e nran, vov gite zhptadem mernelu astuacayin gaghtniqy։

* * *

Amen mi arajnord aynqan e pahanjum ir zinuorneric, vorqani yndunak e inqy։ Miayn aynqan anveherutiւn ev andznazohutiւn, vorqani yndunak e inqy, ev voch aւelin։ Ev ur verjanum e laւ arajnordy, ayntegh sksum e vat zinuory։

Ir kashui hamar doghacogh anarin mahuan eresin cicaghogh ari zinuor chi unenay։

Inchpes kareli e aprel, erb hayreniqd ev vayrkeany hramayum en mernel։

Inchpes kareli e andznapes vayelel ayn keanqy, vory zlacar zohaberel astuacnerid: hayreniqid ev azgid։ Phoqrogutean chaph yimarutiւn che phaxcnel erjanik arity, erb karogh eir oreri keanqid zohaberuteamb anmahutiւn dzerq berel։ Dzhbaxtutiւn che chhaskanal, te mi or ochnchi hamar merneluc geryntrelin mi bani hamar merneln e։ Anmtutiւn che karcel, vor ete chynkar krւum, mi or, mi zham, guce ev mi vayrkean yetoy ches merni kruic durs «xaghagh paymannerum» ։

Gitcir mernel, erb kariq kay, erb petq e mernel։ Eghir tery keanqid, vory chgites tariner te vayrkeanner piti teve։

«Laւ e mernel: aprelu, qan te aprel mernelu hamar» ։

Hay spay, srid vray grir im ayd xosqy, vor nra vogov dastiarakes zinakicnerid, qanzi miayn hayrenapasht ev ariacucich dastiarakutiւnn e, vor voyzh piti tay qez ev zinuorid: urax linelu ev mahuan handep, yaghtelu ev mahy։


Aruestic Aruesty

Kay aruestic aruesty, vorin ancanot zoravary miayn dipuacov karogh e daphniner shahil։ Mardkayin sirty tchanachelu ev ayn varelu aruestn e da։

Zut hogebanoren vercrac tchakatamartn ayl ban che, ete voch inqnamart։ Hramanatary inqnaghekavaruteamb e ghekavarum ir zoramasy։ Ghekavarelov inqn iren, ir nerqin hogekan ashxarhy: na ghekavarum e ev ir zoramasy։ Paytec arajin gndaky: irakan vtangi tagaւorutiւny tevakoxelu arajin vayrkeanic minchev razmagorcoghutiւnneri dadary, minchev hashtutean knqumy: ghekavarn uni mi hatik aneliq — ari ev xandavar vitchaki mej pahel ir zoramaseri haւaqakan sirty։

Arajnordy kendani xorhrdanshann e yaghtanaki ev partutean, pharqi ev anpharunakutean, aghbiւry xandavarutean, hogebanakan ginovutean, inchpes ev yusalqumi։

Terteceq anuani razmavarneri keanqi ev gorceri girqy ev piti hamozueq, vor ayn bolory, voronq paterazmi varpet anuny ev arnot hetqer en toghel patmutean mej: eghel en hantcharegh hogebanner։


Yaghtelu gaghtniqy

Mardy, nra steghcagorc mitqy, nra kamqy, nra vogin e depi iren tequm yaghtutean nzhary։

Niւtakan, zenq, amrutiւn, yajogh dirqer miayn aynqan arzheq unin, vorqan mitq, kamq, cankutiւn e dnum mardy nranc gorcacutean mej։

Mardn e ir yaghtutiւnneri ev partutiւnneri pattchary։ Ev yaghtum e na, vorn arden yaghtel e ir kendanakan bnazdy, ir esy, ir vaxy, erb arden yaghtel e inqn iren։

Partւum e na, vor arden partւac e inqn irenic, ir vaxic, ir bnazdic, ir esic։

Vaxn e irakan tshnamin։

Da anerevoyt tshnamin e, errord voyzhy kruadashtum։

Paterazmogh erku koghmery eapes krւum en errordi dem, isk ayd errordy: erkusi el dem։ Tshnami koghmery eapes tchgnum en partutean matnel irenc sephakan vaxy, irenc srti mej nstac yamar tshnamun։

Jardelov, xortakelov irar, nranq, miazhamanak, zinataphum, gerum en irenc sephakan vaxy։ Ev apahovabar yaghtum e na, vorn aւeli shut e inqnayaghtutiւn stanum, vorn aւeli araj e yaghtum ir vaxy, ir sarsaphy, keanqin karchac ir kendanakan bnazdy։

Vaxy, da inqy, mard-kendanin e, vory sirum e keanqy ev aprelu koyr cankutiւnic mghuac dimagraւum e iren sparnacogh amen mi vtang։ Ev vorqan koyr, aynqan uzhegh e da, vor partutean e matnum bazum uzher, yaghtւum, sakayn, mi hatik voyzhic։

Mi ban aւeli qan keanqy, keanqic aւeli uzhegh, aւeli xandavaroren sireln e ayd miak voyzhy։

Mahn arhamarhel karoghanaln e ayd amenayaghtogh voyzhy, vori araj laynoren bacւum en voske drnery yajoghutean tatchari։

Isk, ayd «aւeli qan keanqy» meki hamar eghel e, miւsi hamar e, errordi hamar sharunakum e mnal hayreni erkiry, zhoghovurdy, azatutiւny, pharqy, tchshmartutiւny ev ayln։

Asel e: mer zorqin mahn arhamarhelu mgheluc araj petq e karoghanaq nra pashtamunqi ararkan dardznel andznakan keanqic aւeli qaghcry, aւeli arzheqaւory, aւeli cankalin։ Petq e karoghanaq mez hetevoghnerin nershnchel ayn vsem hamozumy, te mer keanqn ev anmahutiւny' mer hayreniqn e, zhoghovurdy, mer zenqi pharqy։

Karoghacaq anel ayd, karoghacaq gegheckacnel, qaghcracnel, cankali dardznel mahy, karoghacaq zhxtel mahy, dzer zinuorneri hamar: egheq vstah, nranq zarmanq u hiacum pattcharogh xoyanqnerov kapahoven dzer zenqi yajoghutiւny։ Chkaroghacaq: miamtutiւn mi unenaq yaghtanaki yoysov paterazm u tchakatamarter varelu։

Chkaroghacaq - patrastueq liuli zgalu partutean darnutiւnnern u nuastacumnery, patrastueq: nuast ev xonarh dimaւorelu yaghtakan tshnamun, vorn azat e yargelu phoxaren ev tqelu dzer matucac agh u haci vray։

Yaghtanaki iraւunqn e: partւac hakarakordin ir votnerun patuandan dardznel։


Vaxi azdecutiւny

Qani der mard araracy anzor zohn e vaxi: keghc en ev krony, ev gitutiւny, ev dastiarakutiւny։ Chkay hresh, aւeli anoghoq ev anoghorm qan vaxy' koyr anasunneri, — bnazdakan: vayrenineri ev gitakcakan mardu mej. mi hresh, vory kruadashtum iren apaւinoghnerin yandznum e tshnamu ev mahuan dzerqy։

Vaxy vtang e tesnum ayntegh, ur chkay։

Chkay aւeli vat ev stor xorhrdakan qan vaxy, vor spanum e iren entarkuoghnerin erbemn fiziqapes, bayc misht el baroyapes։

Vaxy, vor arajacnum e xaւary, menakutiւny, anoroshutiւny, charagushak lrutiւny, cayrayegh yognacutiւny, qaghcy, tkarutiւny, arnahos verqy, spanuaci diaky evayln, — haruacum e mez miazhamanak ev fiziqapes, ev mtaւorapes, ev baroyapes։ Vaxy spanum e mer xightchy, moracnel talis mer partakanutiւnnery, uzheghacnelov anasuny mer mej։

Kay vaxy: chkay aylevs kamaւor ushadrutiւn, ansxal nshanarutiւn, hakarakordi tkarutiւnic ev razmavarakan saytaqumneric ogtuelu karoghutiւn։ Kay vaxy: aylevs zinuori ushadrutiւny haւasar chaphov bazhanuac che ir peti ev hakarakordi mijev, aylevs na ankarogh e darnum tal achqy tshnamun, akanjy: petin։


Phaxusti gaghaphary

Krui baxty vtchrum en vayrkeannery, ev imastun razmavarnery gorcum en vayrkeannerov ev voch zhamerov։

Vorsacir vayrkeany: tonir yaghtanakd։

Phaxcrir vayrkeany: chkay yajoghutiւn։

Linum en vayrkeanner krui zhamanak, erb amboghj zoramaser aranc lurj pattchari phaxchum en, toghac irenc dirqery։

Inch e, inch kay, inchu en phaxchum, ardeoq ankareli e mnal mievnoyn dirqerum։ — Voch։

Tshnamin e erevacel nahanjoghneri tikunqum։ — Voch։

Anyaghteli e tshnamin։ — Voch։

Hapa inchu e dzer zoramasy lqel ir dirqery։

— Chgitem, — nman depqum patasxanum e tget span kam el zayracac hayhoyum — «Zinuorner chen, ayl vaxkot vochxarner» ։[1]

Sakayn, aranc pattchari cher zinuorneri anspaseli phaxusty ev spayin zinuorner ein truac ghekavarelu ev voch vochxarner։ Amboghj dzhbaxtutiւny nranumn e, vor ghekavary chgite, vor anspaseli ev angitakcakan phaxusty hogebanakan mi parz erevoytn e, vori hamar zinuory che meghaւor, ayl ir petery։

Angitakcakan phaxusti pattchary yatchax linum e tesoghakan patranqy kam phaxusti gaghaphary, araj ekac tshnamu kraki yankarcakan uzheghacumic։ Ayspisi depqum zinuory angitakcabar patkeracumic ancnum e gorcoghutean։ Ayspisi depqum phaxusti dzgtumy, mi kam mi qani zinuorneri koghmic, yndunւum e iskakan phaxusti dzevy ev nranc votqi hanum։ Mnacacnery entarkւum en phaxchoghneri orinakin, nranc naxadzernutean vogu azdecutean։

Voch mi tegh andznakan orinaky aynqan varakich che, vorqan kruadashtum։ Hogebanoren iren minak chzgalu hamar, zinuory entarkւum e ayn bolorin, voronq irenic uzhegh en tւum, voronq giten xizaxel, yandgnil, naxadzernel։ Na netւum e araj xizaxi het, anmtabar yet phaxchum vaxkoti het. na che karogh hogebanoren minak mnal։ Zgac iren minak — aylevs zoramasn ayn che, inch vor er zham, vayrkean araj, erb iren het, ir koghqin er zgum ir ceghi bovandak voyzhy։ Na patrast e aylevs phaxchelu, aylevs na patzhuac e hogebanoren։ Ayspisin e zinuory krւum։

* * *

Chaphazanc karevor en arajin tpaւorutiւnnery։ Aha te inchu petq e amen kerp dzgtil, vorpeszi zoramasd yaghtakan handisanay arajin isk baxumneri zhamanak։

Vogin tkaranum e: kraւorakan pashtpanoghakanic, nahanjic, luric harevan zoramaseri partutean masin, tikunqic ekac txrapatum namakic, terteru ev surhandaki vat teghekutiւnneric, depi petn u ynkern unecac anvstahutiւnic, angorcutiւnic, yndunayn yognacutiւnic, viraւorneri u spanuacneri tesqic, dasaliqneric, ev anpartatchanachneri anpatizh mnaluc ev ayln։

Vay ayn razmavarin, vor canot che zinuori hogekan keanqi gaghtni zspanaknerin, ev vay ayn banakin, vori ghekavary chgite, te zorqy hogebanakan tagnapneric zerc pahelu miak phrkarar mijocy: anmijakan ghekavarutiւnn e։ Hramanatary petq e lini misht zoramasi koghqin ev azde, andadrum uzhardzak zinuorneri vray։

Nkatuec tatanum zinuorneri mej, vhatutiւn, phaxusti dzgtum, hramanatary anmijapes petq e erevay zinuorneri mej, caghre tshnamu tchigery, hamoze zinuornerin, te tshnamu kraki satkacumy, inchpes ev nra gor hurran hetevanq en vaxi։

Nman tagnapneric azat che ev tshnamid, gitcir ayd ev ogtuir nrancic։ Vochinch aynqan hangstacucich, gotepndich che krui zhamanak, vorqan ghekavari xroxt dzayny։

* * *

Na, vor cankutiւn ev zhamanak e unecel usumnasirelu mer verjin tarineri razmakan anyajoghuteanc pattcharnery, anverapahoren ky xostovani, vor mer bolor partutiւnneri mej vtchrakan der en katarel mer tarerayin gaghtery։

Ev haskanali e da։ Voch mi hiւandutiւn ayn astitchani taraphoxik che, vorqan xutchapy։ Ayd zarhureli «hiւandutiւn» -n el ir varakich manren ky stanay vtangic, vtanguac vayreric phaxchogh anhatic kam zanguacic։

Phaxchelov kruic, tshnamuc, vtangic, zinuory te voch-zinuory, darnum e vtangaւor miayn iren ev iւrayinneri hamar։ Na, akamayic, amenamec carayutiւnn e matucum arajacogh tshnamun։ Na anum e ayn, inch vor chpiti karoghanayin katarel tshnamu banaknery։

Erevalov ays kam ayn vayrum, na ir nkun ev xghtchali tesqov, ir partuaci ev zenynkeci hogebanuteamb akamayic tshnamu hzorutean govqn e anum, hariւrapatkelov nra uzhery, tndanotnery, mijocnery։

Na akamayic darnum e tshnamu arajamartik zoragundy, nra amenaannshan yajoghutiւnnery urcnoghn u taracoghy։

Vtangic phaxchoghn e daւadrabar tikunqic ir zorqerin arajin haruacy hascnum։ Na e bardzracnum sephakan kashui arzheqy ev psakazrkum srbutiւnnern u idealnery։

Zarhureli e gaghty։

Vorqan mec, aynqan aghetali e da։ Isk mecanum e na zhamerov, vayrkeannerov։ Vorpes dziւnagund: vorqan taւalւum, vorqan arajanum, aynqan atchum e, mecanum։

Gaghty, gaghtakanutiւny: aha hay zorqi nerqin tshnamineric meky։

«Vtang kay, mah kay», — daւatchanoren yishecnum e tshnamu het chaphuogh zorqerin xutchapi matnuac gaghtakanutiւny ev stipum angam amenaxizaxnerin u andznuernerin cncuel, yet nayel, asel e: mtacel nahanji masin։ Ev kruoghneri hogineri mej sksւum e tagnapy։ Nranc hamar, erbemn kamac-kamac, erbemn el mi vayrkeani mej gunatւum en, anarzheqanum, korcnum irenc lusapsakn ayn bolor idealnery, voronc pashtamunqn irenc tshnamu dem er hanel։

Ev ayspisov iւrayinneric daւadruac u partuac dzhbaxt zorqy, vorn uxtel er tun veradarnal kam vahanov kam vahani vray, veradarnum e sarsaphov brnuac gaghtakanutean het, veradarnum e vahany lqac: ir yetevic dep ir erkri xorqery qarsh talov, yatchax tւapes irenic shat toyl tshnamun։

Aha te inchu xeloq tshnamin: canot banakneri hogekan keanqi tagun zspanaknerin, amen kerp tchgnum e gaghter arajacnel, gaghtakanutiւn steghcel ir hakarakordi anmijakan tikunqum։

Aha te inchu krui hogebanutean canot hramanatarutiւny voch mi mijoci araj chpiti kang arni: krui orerin, krui vayrerum anhnarin dardznelu gaght kochuac chariqy։


Vaxi dem

Vorpes vahan vaxi dem banaknery gorcacel en ev gorcacum en mi sharq niւtakan ev baroyakan mijocner։

Spartacinery, asum e patmutiւny, krւum karmir ein hagnum, vorpeszi chsarsaphin arean goynic։ Hin Gaghghiaciq vaxi dem krւum ein amenakopit mijocnerov, nranq krui arajin gci vray gtnuoghnerin irar ein kapum erkate shghtanerov, vor nahanjelu masin chmtacen։ Chinaciq vaxi dem krւum ein irenc hrchakaւor patneshov։

Sevastopoli pasharman orerin fransiaciq grohneric araj xmum ein harbelu astitchan։ Naxaverjin paterazmum germanaciq, irenc zoramasery baroyalqich tesaranneric heru pahelu npatakov, viraւorneri teghaphoxutiւny ev merelneri taghumy katarel ein talis teghi azgabnakutean։

Amboxy, inchpes ev zorqy, misht el karot e xtani։ Na kariq uni arajnordi, arajnorduelu։ Na sirum e uzheghin, sirov entarkւum e nran, vori ghekavarutean tak qich angam e karmrum, partւum։ Na yatchax yusaxabum e, daւatchanum, lqum tkar ev anvtchrakan arajnordnerin։

Karogh arajnordi andznakan orinaky: anveherutean ev xizaxutean orinaky vayrkenabar bocavarum e zorqy, amboxy ev nranc mghum mecagorcutiւnneri։ Isk erb pakasum e karogh ev ari arajnordy, vaxy kendani diakneri e veracum banaky։

Qich en ayn razmavarnery, voronq irenc banaknerin xandavarelu npatakov ogtagorcac chlinen nranc anasnakan axorzhaknery։

«Es uzum em dzez arajnordel dep ashxarhi amenaargasaւor dashtery, harust nahangner, mec qaghaqner ky linen dzer ishxanutean tak։ Ayntegh ky gtneq patiւ, pharq ev harstutiւn», — asum er Napoleon ir zinuornerin։

«Petq e linel laւ anasun, ayn el laւ anasunneri ceghic, — da arajin paymann e yajoghutean» ։

Spenseri ayd xosqery evs zurk chen vorosh tchshmartutiւnic։ Fiziqakan dastiarakuteamb anhaty darnum e aւeli tokun, bayc che phrkւum mahuan vaxic։

Ayd bolory: fiziqakan dastiarakutiւn, koghoputi tench, baroyakanutiւn, patizh, erkate kargapahutiւn, vardzatrutiւn, karogh en, anshusht, tulacnel, lrutean matnel mahuan vaxy, bayc ayd bolory mez karogh en tal miayn yaraberakan gerazancutiւn ev voch aւelin, voch ayn amenakarogh voyzhy, vory stugapes mer srtin ev qmahatchoyqin e yandznum tshnamu banaknery։

Inchn e sakayn, ayd amenayaght voyzhy, vori araj teghi e talis mahuan vaxy, mahy։

Patmutiւny coyc e talis, vor anhaty vorosh depqerum yndunak e gerazancelu iren, angitanalu vtangy, yaghtelu mahy, erb ir mej xosum e molerand sery depi krony, depi hayreniqy, depi azatutiւny, depi ardarutiւny, depi anmahutiւn xostacogh pharqy։


Vax ev kataghutiւn

Tshnamin, vor ky marmnaւore vtangy, isk ayd verjiny: caւn u mahy, mer mej votqi e hanum inqnapahpanman bnazdy, vori erku eresner en vaxn u barkutiւny։

Chkay barkutiւn, vor vaxaxarn chlini, ev yndhakaraky։ Ev henc dranic e, vor vtangi entakan bnazdakan mghum e zgum: kam netuelu araj tshnamun vochnchacnelu hamar, kam yet: xelayeghoren phaxchelu nra arjevic։

Aւeli parz. caւi u mahuan naxatesutiւnic azatuelu xelagar cankutiւny tagnapi e matnum zinuory։ Ev vorovhetev tagnapnery chaphazanc sparich en: zinuorn atchaparum e ir anhangstutiւnn artayaytelu vorosh elq gtnel, inchy nayac ghekavari arzheqin karogh e drakan kam bacasakan linel։

Aha nman tagnapneric e, vor hogeban petery zerc piti pahen irenc zoramasery։

Paterazmum chi baւum miayn qaj linel, petq e ev kataghi linel։ Petq e karoghanal zarhuranq steghcel u aprecnel da tshnamu banakum։ Katareal martik che na, vor kataghutiւn che shnchum։ Miayn mer kataghutiւnn e, vor hakarakordi mej mercnum e yaghtanaki yoysy։ Vorpeszi mer grohnery linin yaghtaber, petq e linin sarsaphecucich։

Da pahanjւum e masnaւorapes Arevelqum։


Nayir droshakin

«Haskanum es kataracd», — ky harcner naւapety mekin, vory nor er yndunuac, vorpes naւaz, ev kaymi vray bardzranalu phordzer ky katarer։

Eritasardy arden ky motenar kaymi amenabardzr ketin, erb nayec nerqev lernacogh aliqnerin ev glxi ptoyt zgac։

«Nayir droshakin, naւaz», - dzayn tuec naւapety: tesnelov ir zinuory vtangi mej։

Tghan hnazanduec ir ghekavari dzaynin ev yajoghuteamb hasaւ kaymi cayry։

Noyny yatchax zinuori het teghi e unenum kruadashtum, ur amen inch xosum e, vkayum stoyg vtangi, caւi u mahuan masin։

Tchakatagrakan vayrkeanin zinuory petq e lse ir peti srtapndich dzayny — «Zinuor, nayir verev, droshakid» ։

Da asel e: yishir npataky, vori hamar hazarner u hazarner qez het zenq en vercrac։

Da asel e: ariacir, qanzi qez het e ceghd, vorn aprel e uzum։

Da asel e: naye, verevn achq kay, vor tesnum e qez, artun achqy naxahayrid, vor ky hetevi qo bolor sharzhudzeverin։

Nayir droshakin։ Da asel e: mi moranar, vor sksuac tchakatamarti elqic e kaxuac hayreniqid tchakatagiry։


«Sranov ky yaghtes»

Mekic aւeli en ayn mijocnery, voronc krui zhamanak ky dime ghekavary: ir zorqeri baroyakan tevn u taphy amracnelu hamar։ Zinuorn ir hogevor hacn uni.— veryishumner naxkin yaghtutiւnneri masin, nra erevakayutiւny yuzogh veh patkerner, var u kendani nkaragrutiւn nra yaghtaharac dzhuarutiւnneri, baregushak nshanner ev ayln։

Aleqsandr Meci gushaky, — asum e Plutarqosy, vor ky hetever ir tagaւorin paterazmneri zhamanak, — mi or zorqeri ushadrutiւny hraւirec arcui vray, vor ky saւarner ashxarhakali glxi verev ev ir trichqov k’arajnorder nra zorqery։ Ayd baregushak nshany vogevorec bolorin ev phaghangy arag vazqov: nman covi aliqin, hetevec hecelazorqin, vor ky groher tshnamu dem։

Zinuori hogu sharzhumnerin canot ashxarhahrchak zoravarneric mi urishy: Hannibaly, noyn npatakov ky shoyer ir zorqeri pharasirutiւny, aselov nranc: «Es, vor eghel em dzer bolori ashakerty, dzer pety darnaluc araj» ։

Aha ev zoravarneri zoravary: Aւarayri Vardany. «Ard, aghachem zdzez, vov qaj nizakakicq im. manaւand zi bazumq i dzenj laւagoynq eq qan zis ariuteamb, ev gahui ver yst hayreni patuoyn, bayc yorzham dzerov kamoq ev yozharuteamb arajnord ev zoraglux dzez kacuceq, hesht ev baghdzali tuescin banq im i lselis mecamecac ev i phoqunc» ։

* * *

Harust e Siւneac ashxarhy hinaւurc vanqerov u berderov: kisaւer u phlatak srbavayrer, voronq darer sharunak turqi hamar axori ev darmananoci tegh ky carayein։ Ays paragan, vorn im ushadrutiւny graւel er Siւniq mtacs henc arajin oreric, indz hnaraւorutiւn yndzerec im varac razmagorcoghutiւnnerin tal Xachakrac arshaւanqi bnoyt։ Im zinuory srbazan doghov ky nayer heqeatakan Geghuadzori dury phakogh Baghaberdin, erb nra tchakaty ky xonarhuer ev shrtunqnery ky shoshaphein ir phlatakneri mej aynqan veh berdi qarery։ Im zinuory cher karogh aylevs antarber ancnel ir erkri patmakan yishatakneri motov։

Ev henc ayd tulutean mej er nra anparteli voyzhy։

— Ays shrjani trqutiւny ev uzhegh e ev laւ kruogh, — mer yardzakumneric meki naxoreakin asac indz im zinuorneric meky։

— Ete kaskacum es mer yajoghutean masin, karogh es veradarnal tun, — nkateci iren։

Xoselu phoxaren na lac eghaւ, petq er sirtn arnel։ Aւelacri։

— Erevi chgites, vor ayd shrjanum evs kan haykakan ekegheciner ev berder, voronq hskay magnitneri pes mez piti qashen, tanin, ev voronc mej es ev du piti aghotenq vaghy։

— Vov karogh e, — dardzay vashteris, uzelov xrovel nranc peteri hogin, — vov karogh e dzeznic hangist linel, erb der vorosh trqakan shrjannerum haykakan srbavayrer kan։

— Voch voq։

— Uremn, goh lininq tchakatagric, vor mez e vitchakuac daraւor pghcanqic phrkelu Siւniqi srbutiւnnery։

— Goh enq, — goracin vashters։

— Uremn, ur haykakan srbutiւnner: ayntegh menq, ayntegh mer sury։

— Ayo, ayo...

Sksuecin kriւnery։

Ev, aynuhetev tshnamu dirqeri ev qanaki masin harcnelu phoxaren, Siւnecin ky harcner haykakan ekeghecineri ev berderi masin ev araj ky xoyanar vorpes xachakir։


Yaghtakan tramadrutiւn

Hogekan urax tramadrutiւn: qristoneakan kroni himqeric mekn e da, — asel e angliaci mi astuacaban։

Banakneri yajoghutean mayrn e da, yaghtutean dayeaky, — aւelacnenq menq։

Es mi spay gitem, vorin ir sramit zinuornern anuanum ein «urbataxos» ։ Mi zoyg usadir, xtannery ev sury, — aha ayd zinuorakany ev ir bovandak arzheqy։ Ttuac demqov, sakaւaxos ev anhamboyr ayd mardy pashtonakan er angam ir spaseaki het։

- Lrutiւn, - sa er amenic yatchax gorcacac xosqy։

Mardkayin hogebanutiւnic antegheak ayd zinuorakany chgiter, te cicaghy, ergy, xaghy hogevor kazdurichner ein zinuorneri hamar։ Chgiter, vor banaknery yaghtum en ev partւum misht el kriւneric durs, baxumneric araj: nax hogebanoren։ Na canot cher ayd parz tchshmartutean ev minchev verjn al ancanot mnac yaghtutean։

* * *

— Inch e vshti fiziqakan azdecutiւny, — harcnum e Bzh. Zhakobin ev patasxanum.— Noyny, inch vor e gndakic kam sric stacuac verqiny։ Vishty spanum e noynqan stoyg, teev dandagh kerpov, inchpes ev hracany։ Ev aւeli mec e tiւy nranc, voronq verjin dari yntacqum spanuac en vshtic, qan nranq, vor merac en krւadashtum։

Likurgosi imastun kargadruteamb: spartakan tchasharannerum druac ky mnar cicaghi astuacy։

Uzhegh cicaghy, — asum e Talmany, nman e uzhanakayin phamphushti, vory paytum e tchishd ir teghy, isk sevamaghdzutiւny, ky nmani ayn hracanin, vory yet e talis ev getin glorum iren gorcacoghin։

Chem karogh chmtacel, te ashxarhn aւeli geghecik ev erjanik piti lini, ete mer dastiarakichnery mshakel karoghanan: partakanutiւn dep uraxutiւny, ev uraxutiւn depi partakanutiւny, — asum e Karleyl։

«Coyc tueq mez mi mard, vor ergum e ashxatelu zhamanak։ Da aւeli gorc ky katari, aւeli laւ ky katari ev aւeli erkar k’ashxati։ Na, vor arajanum e erazhshtutean hnchiւnneri tak, yognacutiւn chi zgum։ Asum en, te astghery erazhshtutiւn en steghcum, erb darnum en irenc molorakayin ughegci shurjy, — sharunakum e Karleyl։

Zoramasid mej, — aւelacnenq menq, — nayac ir tramadrutean, atchum kam tkaranum e haւaqakan sirty։ Arajin depqum na zgum e iren aւeli uzhegh ev yardzakoghakan։ Erkrord depqum na mtacum e miayn nahanji masin։

Taxicn arajacnum e anhangstutiւn։ Isk ayd verjiny: hogekan anzorutiւn ev vax։

Uraxutiւnn, yndhakaraky, snucanum e mer voyzhery, amracnelov mer tevn u taphy։

Zinuory chi sirum xozhoradem ghekavarnerin, voronc hayeacqy «ttuecnum e katy» ։

Ard, te inchu em asum: eghir kendani arev, qanzi yaghtakan handisanalu hamar, zoramaserd petq unin loysi, jermutean ev urax tramadrutean» ։

Chkay aւeli gotepndich, ariakan ev geghecik sharzhudzev, qan cicaghy crti, sovi, yognacutean zhamanak, cicaghy tshnamu qti tak vtangi depqum, mahuan eresin։

Es zinuorner unei, voronc mshturax demqi paycarutiւny cher karogh cackel ev voch mi sev amp։

Chkay, noynpes, aւeli txur ev baroyalqich patker qan anzhpit, mrayl, anerg, qan hogepes ttuac zoramasy։ Aydpisin partւum e der kruadasht chhasac, gerւum ir vaxic, der geri chynkac։

Vorpes mshturax tramadrutean hetevanq: im zhoghovrdakan zoramaserum misht el kareli er lsel nman yatkanshakan zroycner.

— Asum en te, — patmum e meky, — ays angam tatarnery galis en aւeli mec uzherov։

— Aւeli laւ, - ev aւelacnum e mi urishy, — menq el aւeli mec tւov geriner ev zenqer ky vercnenq։

— Asum en te depi Siւniq sharzhuogh karmir banaki mecagoyn masn ays angam kazmum e hecelazorqy։

— Shat urax enq, vaghy bolors el ky darnanq dziaւor, — patasxanum er mi urishy։

— Vat cher lini, — mijamtum e mi ayl zinuor, — te ekoghnern ays angam hetern unenayin kensamterq ev razmamterqov bernaւoruac mi mec qaravan։

— Astuac tay, tghayq, — lsւum er hariւrapetneric meki dzayny։

— Astuac dzaynd lsi, paron hariւrapet, ev ekoghneri het mi sayl el cxaxot ugharki mez, — aւelacnum e mi tarec zinuor։

— Chlini te luckin moranan...

— Siւnecu axorzhak e, ha. uzum enq, vor xeghtch turqy, tatary, bolsheviky te gan mernelu ev te mez nuerner beren, — sraxosum e mi urishy ev borboqum zoramasi varakich qrqijy...

Ays zroycic miayn ereq or anc: Siւniqy karmir zoravarneric Kurochkini ev tatchik phashaneric Zaւali mijocaւ stacaւ mi qani hariւr dzier, mot erku hazar geri, tndanot, gndacir, hracan, droshakner: ayn ameny, inch vor Siւneci zinuory katakov xndrel er erknqic։ Tshnamu miaceal uzheri partutiւnn ays angam aւeli mec eghaւ, qan mer tarac yaghtanaky։


Hmayqy

«Zinuornery krւum en partakanutiւnic kam partadranqic mghuac, bayc yaghtum en ayn yarganqi ev haւatarmutean shnorhiւ, vor tacum en depi irenc petery» ։

Xor tchshmartutiւn kay Garibaldii ays imastun xosqeri mej։

Ayd karciqy chbazhanogh zinuorakany kam varodi hot che arac kam tget e mahacioren։

Hamashxarhayin patmutiւnn irenc anuan shrindov lcrac hskanery voch miayn ky siruein irenc banakneri koghmic, aylev ky pashtuein vorpes paterazmi astuac։

Andznakan hmayqy erknqi shunchn e, astuacneri gaghtni azdecutiւny, vorov hogekan razmavary kaxardum e ir ghekavarutean yandznuac zanguacnery ev hrashagorcutiւnneri mghum nranc։


Mtaւor ariutiւn

Orery ev zhamery naxapatrastum, isk vayrkeannery vtchrum en razmakan gorcoghutean baxty։

Tchakatagrakan der en xaghum tagnapi vayrkeannery krւum, erb ghekavary piti karoghanay gnahatel vayrkeany, chaphel haւanakanutiւnnery, vtchrel, ev anyapaghoren gorci ancnel։ Sra hamar ghekavary petq e ozhtuac lini mtaւor ariuteamb։

Qich ban arzhe hantcharegh mitqy, idealakan martagiry, parzatesutean hasnogh shrjahayecutiւny, ete ghekavarin pakasum e mtqi ariutiւny: amenaanhrazheshty zorakani bardzr yatkutiւnneric։

Arag vtchir ev korovi gorcoghutiւn, — aha yajoghutean glxaւor gaghtniqneren meky։ Dzhuaranum es kang arnel ays kam ayn vtchrid vray, tatanւum es: ky nshanake phaxcrir vayrkeany, sra het ev yaghtutiւny։

Chkay aւeli aghetali yatkutiւn qan ghekavari mtaւor tulutiւny ev erkchotutiւny։

Chkay aւeli dzaxogh ghekavar qan tatanuoghy։

Eghir ari ev mtqov, ev mi moranar, vor kay aւeli vaty qan vat vtchiry: vorosh ev hastat vtchri chgoyutiւny, tatanumy ev vorpes hetevanq: partutiւny։


Naxadzernutean vogi

Ghekavari bardzr yatkutiւny: mtaւor ariutiւny uni ir harazat qoyry: naxadzernutean steghcagorc vogin։ Ays erkusy phoxadardzabar lracnum ev uzheghacnum en irar։ Chi kareli asel, te vorn e aւeli arzheqaւor. anhrazhesht en erkusn el։

Razmaruesti hin dzevery u mijocnery, voronq erek ev npatakayarmar ein, ev ardiւnaber ev zoraւor, aysor aydpes chen։

Kan shat canot ev cecuac tchambaner, voronq aysor chen tanum depi yaghtanak։ Thas ev coyl mitqn e kuroren yndunum ays kam ayn dasakanacac heghinakutiւny, karciqy, dzevy։ Aysor krւum tegh chunen mereal metodn u tarry։

Mi yenuir ays kam ayn qaracac kanonin, inchpes koyry: ir dzernaphaytin։ Heru kanonamolutiւnic։ Eghir naxadzernogh, kendani ev steghcagorc։

Chkay aւeli xghtchali ghekavar qan ir tereri hramannery meqenabar gorcadroghy։ Aydpisinneric phaxchum e yajoghutiւny։

Uzum es yaghtel, eghir krւum naxadzernogh, steghcagorc ev ari։


Canir tshnamud

Tchanachir tshnamud։ Ayd erku barn el grir hogiid mej, vor chmoranas erbeq։

Mardkayin e: anyaytic vaxenal։

Mez ancanot mi annshan zoraxmbaki gisheruan grohn aւeli ahaւor e, qan mi canot gndi yardzakumy cereky։

Tshnamin aւeli uzhegh e erb chenq tchanachum nran։

Menq aւeli toyl enq, erb ancanot enq mez mah sparnacoghin։

Mi zhoghovurd, vori razmakan mitqn yndunum e miayn pashtpanoghakan krui dzevery, karogh e chaphazanc yardzakoghakan tual mez. mi razmavar, vori hetevak ev anhastat mitqy vtchrakan dzernarkneric geradasum e tagnapi aghetali dzgdzgumy: karogh e mez chaphazanc nergorcon tual, ete stugapes canot chenq nran։

Isk erb canot enq nra hogebanutean: menq mecapes karogh enq ogtuel nra terutiւnneric, kraւorakan e tatanotd voguc, inchpes ev karogh enq teghin u zhamanakin heshtuteamb amlutean datapartel nra araւelutiւnnery։ Canotanalov tshnamu razmavarakan hayeacqnerin, asel e: nra kriւnery mghelu eghanaknerin u vogun, menq vorosh chaphov apahovagrum enq mez yankarcakii galu anhatchoy vtangneric։

Chkay aւeli anmegh ban, qan tatar kruoghneri dirqerum bardzracac «allah, allah» gorum, gochumy։ Anshant vorotum e da, vor der chi nshanakum te tshnamin yardzakւum e, arajanum։ Bayc ayd ceghi hogebanutean ancanoty karogh e ayd anmegh aghmuky yndunel vorpes vorotmunq: shantic, haruacic araj։

Phordzeceq erku angam, mievnoyn zhamin kam mievnoyn keti vray partutean matnel turq ev tatar zorqy, ev aylevs ayd anughghay tchakatagrapashty chi yandgni noyn keti vray anhangstacnelu dzez, vorqan el vor paymannery npastaւor linen iren hamar։

Vay tatar zorqin, ete nra arajin phordzy anyajogh ancaւ, korac e na։ Inch vor zhoghovurdn e, ayn el: ir zorqy։

Vorqan hogebanoren tarberւum en zhoghovurdnery, noynqan el: irenc banaknery։ Gerazancoren kargapah ev yardzakoghakan e german zinuory, hnaraget ev urax: fransacin, anaselioren tokun e rusy, paghariւn: angliacin։

Eritasard zhoghovurdnery aւeli razmaser ev anhangist en linum։ Qaghaqakan itealnery zgalioren uzheghacnum en azgeri razmakan xandy։

Zenqi yajoghutiւnnery bardzracnum en, anyajoghutiւnnery: dzgum nranc razmunakutiւny։

Cegheri xarnuacqi inchpes ev razmagitakan mtqi vray mecapes azdum e fiziqakan mijavayry, dastiarakutiւny, harevanneri verabermunqy evayln։

Erb gites ayd bolory, erb tchanachum es tshnamud: du aւeli uzhegh es zgum qez, aւeli toyl: tshnamud։

Ayo, vorqan laւ es tchanachum hakarakordid, aynqan toyl e na qez hamar։ tchanachir tshnamud, vor heshtuteamb yaghtes nran։

«Kesary, — asum e Plutarqosy, — tchanachum er nranc, voronc k’arajnorder depi kriւ, ev nranc, voronc dem ky paterazmer» ։

* * *

Hayutean mahacu tshnamin: trqutiւny karogh e bazum qaghaqakan cucanakner phoxel, bayc eapes misht el e ev ky mnay noyny: neng, tmard, mardaker։ Hakarak urishnerin: ayd ceghi mardkaynacumy ir tulutean mej e։

Ete erbevice qez yajoghuel e mi hatik azniւ turq tesnel, nshanakum e te du nran tesel es anzori, anzeni, parteali vitchakum։

Aydpisinerin es handipel em Balkanean paterazmi ev Lernahayastani goyamarti orerin: vorpes gerineri, partealneri, toyleri։

Cegheren amenavayragy eghel e ev sharunakum e mnal turqy։ Isk vayragutiւny nshan e vaxkotutean — asum e hogebanutiւny։

Aւeli vaxkot e haւaqakan turqy: amboxy, zoramasy։ Erku dar e, inch ayd ceghy karchac e mnum pashtpanoghakan paterazmin ev tchakatamartin, qanzi kronakan zgacumy aylevs nra hogekan keanqin che haghordum naxkin sastkutiւnn u taphy, vorin yndunak er minchev 17-rd dary։

Turqeri qajutean araspely cnundn e irenc barbarosutean ev voch te irenc martakan araqinutiւnneri։ Nranc anuan u zenqi sarsaphy Arevelqum eghel e voch ayl inch, ete voch xaghagh ev anzen zhoghovurdneri kotoracn u koghoputy։ Ev misht el turqn ir barbarosutiւny carayecrel e vorpes ah u sarsaph taracelu mijoc։

Da eghel e ev sharunakum e mnal turqeri zinuorakan xabusik qajutean miak aghbiւry։

Der amen inch che koyr kronamolutiւny։ Gitutean ev baroyakani voyzhin ancanot tatchik zinuory vtchrakan e miayn krui arajin vayrkeannerum։ Ev vay iren, ete ir arajin handipumy tshnamu het ancaւ anyajogh։ Shat angam, grete, arajin anyajoghutiւnic yetoy, na darnum e «ynkac dzi: anyndunak aqacelu» ։

Ays e irakan turq zinuory։


Zoraւor xosqy

Guce ev miak teghn e kruadashty, ur amen banic aւeli ev amen banic sur zgacւum e kariqy baroyapes azdelu ev ishxelu mtqeri, srteri ev kamqeri vray։

Karoghanal brnakaloren ishxel hogineri vray, — aha ghekavari amenamec ev amenaanhrazhesht karoghutiւny, aranc vorin zoranocn u martadashty zinuornerin chi karogh yaghtutean mghel։

Ayn, inch vor yatchax dzhuaranum e katarel ardiakan heradzig tndanoty, heshtuteamb katarum e ghekavari zoraւor xosqy։

Xosqy: erbemn hramayogh u ishxogh, erbemn: kanchogh u mghogh, xosqy misht patkeraւor u seghm, srterin krak, bazuknerin taph, kamqerin mghum tuogh xosqn e ishxelu ev varelu miak mijocy։

Ev vorqan zoraւor: aynqan mec e nra hmayqy, aynqan yndardzak e nra tirapetutiւny։

Xosqy: da inqy ghekavarn e։

Yaghtelu hamar qich e xelqy, taghandy, petq e zoraւor xosqy։

Aranc zoraւor xosqi but en srery, toyl: bazuknery, anvtchrakan: kamqery։

Aranc zoraւor xosqi chkay ishxanutiւn hogineri vray, isk aranc ayd ishanutean: chkay yaghtutiւn։

Mardkayin lezun chuni mi hatik bar, vorn ays kam ayn kerp chazder krւum gtnuogh zinuori hogebanutean vray։

Petq e gitenal: inch ev inchpes xosel zinuorin։ Isk dra hamar petq e canot linel, ete ayspes kareli e asel, «hogekan qimiayi» orenqnerin։ Petq e baghadrel karoghanal vorosh zgacumner zinuori mej: mer cankacac hogekan yuzumn arajacnelu hamar։

Tpaւorutiւn e gorcum shat angam voch te ayn, te inch vor asum enq, ayl ayn, te erb, vortegh ev inchpes enq asum։

Hayrenapashtutiւn, kronakan molerandutiւn, azatasirutiւn, bari naxandz ev ayln, - aha zinuorakan zoraւor xosqi aghbiւrnery։

Bardzr hayrenasirutiւn։ Da zinuori srti amenazgayun larn e, vori trtrumneric mecapes ogtuel en ev ogtւum en ghekavarnery։ Chkay, chgitem mi patmakan zohaberutiւn, mi mecagorcutiւn, mi herosakan trichq, vorin yndunak chliner ayd hzor zgacumy։ Da e anmahacrel Termopilean kirtchy, Bulkarakan Shipkan, haykakan Siւniqy։

Kronakan zgacumy hrashqner e katarel ancealum։

«Dzer arjevy arqayutiւnn e, dzer yetevy dzhoxqy, yntreceq mekn u meky։ Vorpes kaycorikner ky tcharagayten paterazmum ynkacneri verqery։ Nranq ky mtnen Edemi geghecik parteznery, ev ky parkin vosketel bardzeri vray...» ։

Ayspes ky xoser arabi hogun canot razmik margaren ev ir ghekavarac sparazen amboxy ky mgher depi mah u nuatchumner։

Noyn hrashagorc zgacumy ky mgher xachakirnerin depi Yisusi gerezmany։

Gustaf Adolfy amen tchakatamartic araj cunki ky berer ir banaknery Tiroj arjev։

Kromueli zinuorneri hamar mahy nahatakutiւn er haւatqi hamar։ Nra banaknerum spanery ky katarein ev qahanayi der։

Suvorovi amenasirac xosqn er: «Astuac e mez arajnordum, Na e mer zoravary» ։

Azatasirutean krakov ir martikneri sirty ky varer Garibaldin։

Isk Bonaparty: canot fransacu hogun: ir zinuori ev zoravari vogevorutean aghbiւrn er dardznum patuoy legeony։

Ete xosqd hayreniqi masin e, mi xosir, ayl xosecur hayreniqy։ Ays dzevov varuir ev herosneri ev nahatakneri nkatmamb։ Mi xosir, ayl xosecru nranc. xosir, zgalov nranc srti zarky, shunchy, nerkayutiւny։

Erb es ky xosem Hayastani masin, xosqer che, vor ky phntrem mtqers artayaytelu hamar, ayl: hayreniqis hogevor demqy, vor: nranov ginovcac u sirahar, karoghanam sers, karots, pashtamunqs phoxancel lsaranis։

Gitakan dardzuacqner che sirum zinuory։

Heru datoghutiւnneric։ Mi philisophayer, mi apacucer, ayl eghir patkeraւor ev hogegraւ։ Shataxosutean tegh che kruadashty: «qich xose, shat akose» ։ Xosir zinuorid srtin։

* * *

Balkanean paterazmi yntacqum es zgaci zoraւor xosqi azdecutean voyzhy։

Mayr banakic anjat: baւakanin arajacel er tetev zoramasy ev erekoyean dem anspaselioren dem arel mi antarapat leran, vori kataric tshnamin andadar rmbakocum er mer dirqery։

«Minchev aystegh ev el voch mi qayl araj» : zgacnel er talis hakarakordy։

Drutiւny sparnum er darnal egherakan mez hamar։ Mayr banaky shat er heru, vorpeszi uzheghacner mer grohy kam apahover mer kanonaւor ev ankorust nahanjy։ Qich yetoy tshnamin piti parzer ir uzheri qanaky, ev ancner yardzakoghakani: mez ispar vochnchacnelu hamar։ Mnum er xelayeghoren netuel araj։ Dra hamar petq er sakaւatiւ zinuorneris mej borboqel yardzakoghakan vogin ayn astitchan, vor yardzakoghneri hamar annkateli darnar hakarakordi tuakan ev dirqayin gerazancutiւny։

Teghn u vayrkeany pahanjum ein xosel ev tshnamu kraki tak xoseci zinuorneris։ Der chei verjacrel miayn vayrkeanner tevogh xosqs, erb vorpes mi kendani patnesh dirqeric bardzracan martikners ev tarerayin taphov netuecin araj։ Qich anc: «768» -i katarin vehoren u yaghtakan ky cacanuer mer eragoyny, vory hay zinuorneri xizax qayli hamar bulghar zorac hramanatarutiւny piti zardarer qajutean xachov։

* * *

Vsem xosqi azdecutiւnic mecapes ogtuel em erkrord angam, Gharaqilisayi tchakatamarti naxoreakin։

Hay zorqy, vori het ev hayreni hoghic pokuac bazmahazar gaghtakanutiւny: lqelov Karinic minchev Gharaqilisa taracuogh hoghamasery: ekel taphuel er Dilijan։ Da aylevs zorq cher, ayl andzev ev ankerparan mi zanguac, ayl qayqayuac u baroyalquac mi ananun bazmutiւn։ Da nahanj cher, ayl mi zhoghovrdi gaght, teghahanutiւn, phaxust ir erkric։

Yndhanur shphoti mej, «teghagrakan hayrenasirutiւnic» mghuac: cnund ein arnum hamerkraciakan xmber ev brnum Erevani, Gharabaghi, Gandzaki tchambanery։ Chkar cicagh, erg, bardzr xosakcutiւn isk chkar։ Erekuay chqnagh amaranocy aylevs ky nmaner mi lur gerezmanatan, ur haւaquac yugharkaւorneri hskay bazmutiւny: ir aprelu yoysy tagheluc yetoy, inqn el chgiter, te inchu e sharunakum mnal aydtegh։ Anyusutiւn, shuaranq ev sarsaph bolor demqeri vray։

Erkri ays drutean mej yndhanur zorahramanatari kayanic teghekacnum en, te zoravar Nazarbegeany cankanum e tesnւel H.Y. Dashnakcutean Shiraki Kentronakan Komitei nerkayacucchi het։

«Erevanic xndrum en ereq orov evs zbaghecnel tatchik zorqerin ev hnaraւorutiւn tal mer patuirakutean hashtutiւn knqelu tatchikneri het։ Es, inchpes giteq, — asum e cer zoravary, — es zorq chunim։ Herty dzern e, katareceq, ete karogh eq, Erevani hramany» ։

Mern e ayzhm herty։ Petq e veradarnal Gharaqilisa, bayc inchpes, inch uzherov։ Petq e kamaւorner haւaqel, arnuazn hazar hracanakir, ayn el zhameri yntacqum, ev da hogebanakan mi aynpisi mtnolortum, ur amen inch korac e hamarւum։

Gitei, vor mi bur hin zinuorneric zat voch voq piti mianay indz, ete yaytararem, te indz hramayuac e: «Henc aysor mi tetev zoramasov veradarnal Gharaqilisa, shphman mej mtnel tshnamu uzheri het ev spasel ognakan uzheri» ։ (Aydpes er indz gruac hramanagiry) ։

Gitei ev ayn, te harkadranqi masin nman paraganerum xosq linel cher karogh։ Kar, mnum er mi hatik mijoc miayn, ayn e: anverj nahanjneri tchamban brnac hay zinuorutiւny teqel depi tshnamin։ Kaxardakan xosqi azdecutiւnn er ayd hogebanakan mijocy։ Ev es: xndirn iragorcelu hamar dimeci ayd mijocin։ Xoseci։ Caghkadzori ekeghecu bakum xrnuac zhoghovrdin er ughghւac im xosqery։ Pertchaxos chem, bayc handisaւor vayrkeany indz ayd ory mi zhamov dardzrel er hretor։ Xosum ei ev ditum։ Xosqeris kaycern ynknum ein varodi mej։ Yuzum kar, bayc der qich er da. uzum ei ev kataghutiւn tesnel bazmutean sharqeri mej։ Ev qich anc tesay, te inchpes kataghutiւnic ir bruncqn er seghmum hay mardy։

Mtadir ei der sharunakel, erb bazmutean mijic bardzracan aghaghakner: «Patrast enq, arajnordeq, tareq, kecce kriւy...» ։

Ayspes bazmahazar amboxi xandavar aghaghakneri mej xeghdւecin im verjin xosqery։

«Togh hetevi indz, vov der che merel baroyapes» ։

Qich anc: hazari ancnogh kamaւorneri mi zoramasov es sharzhւum ei depi Gharaqilisa tanogh tchanaparhov։

Miւs ory mez ognutean piti hasnein nor uzher ev teghi piti unenar ayn, inch vor kataruec Gharaqilisayi ev dzoreri mej, aysinqn: ayn, inch vor sharzhec angam tshnamu hiacumn u zarmanqy։

Ayd pharahegh tchakatamarty indz mi angam evs hamozec, te amenatkar hogineri mej isk kan taqun uzher, vor petq e gitnanq artncnel ev gorci dnel։


Anerevoyt dataւory

Siւniqy ky chaphuer turq, tatar ev karmir hordaneri het։ Ktruac einq ashxarhic, pasharuac։ Razmamterq chkar, pakasum er hacy։

Ayd gerazancoren canr oreric mekn er։ Shrjagayum ei tchakate tchakat, dirqe dirq: zoramasers hogepes gotepndelu hamar։

Areviqi haraւ-arevmtean razmatchakatneric mekum, Alangeazi bardzunqneri vray, motecaւ indz hariւrapetnerics meky.

— Paron sparapet, ankarelin kareli dardznelov menq dimadrecinq minchev ors, cheq karcum, te aylevs ankareli e dimadrel։

Chuzeci iskoyn evet patasxanel nahanji masin mtacogh vashtapetis, vory karces dadarel er gitakcele, te teghi tal ayd keti vray ky nshanaker toyl tal tshnamun Areviqi hayutean gerezmani vrayov mianal tatar Adrbeyjanin։ Hramayeci kanchel bolor ghekavarnerin։ Ekan։

Shatern aranc artayaytuelu matnum ein irenc anhangstutiւny mer hetagay yajogh dimadrutean kareliutean masin։ Nax hogepes en partւum ev ghekavar tarrery։ Ev tshnamu yajoghutiւny sksւum e henc ayn vayrkeanic, erb ir dem kruogh banaki hramanatarutean mej sksւum e tkaranal yaghtelu haւaty։ Zorqy nman depqerum bnazdabar zgum e, te inqn aylevs baroyapes anter e, anglux։

Hogus achqerov tesnum ei partutiւny: kaxuac mer glxin։ Menq partuac einq arden. mnum er, vor tshnamin ariutiւn unenar hazar qayl arajanalu, vorpeszi menq lqeinq mer dirqery։

Erbemnaki lsւum er gndakneri char ergy ev xrovum gisheruay lrutiւny։

Nahanjelu tramadir vashtapets spasum er patasxani։ Es xorhrdacum ei։ Heriq che asel: hramayum em kruel, mernel։ Nman vayrkeannerum anzor en hramann u sparnaliqy։ Phordzov gitei ayd ev sharunakum ei der mtmtal։ Xohers sksel ein biւreghanal, arden gitei aseliqs ev aneliqs, bayc ev aynpes sharunakum ei lur mnal, erb korovataph vashtapets xzec lrutiւny.

— Inch eq mtacum, paron sparapet։

— Ayn, heros vashtapets, vor du, inchpes tesnum em ev mi qani urishner moracel eq hayoc patmutiւny, vory mer kriւnerov che sksuel ev meznov che verjanalu։ Ays lerneri vray kriւner en teghi unecel meznic araj, teghi piti unenan ev meznic yetoy։ Asaceq, inch anun ky tayiq Daւit Begin, ete mardkayin ays kam ayn tkarutiւnic mghuac: na Siւneac ashxarhy yandznac liner turq u tatar hordanerin։ Meznic araj ays lerneri vray kruogh hayy xorapes gitakcel e, te Siւniqy yandznel tshnamun: ky nshanake hay erkri banalinery ev hay zhoghovrdi baxtn yndmisht yandznel ir islam harevannerin։ Noyn phrkarar gitakcuteamb ays bardzunqneri vray petq e krue, merne u yaghte ev vaghuay hayutiւny։ Inch, miayn dzez e pakasum ayd gitakcutiւny։ Moracel eq, te zhoghovurdy hramayel e mez: yaghtel kam mernel։

— Voch, — eghaւ vashtapetneris patasxany։

— Es bnaւ chem mtacum nahanji masin, vorovhetev sovorutiւn unim nman orhasakan vayrkeannerum dimelu im xghtchin: harcnelu im nerqin dataւorin.— inchpes en varuel nman ev aւeli canr vitchakum Vardannern u Daւit Begery։

— Merel, bayc yaghtel։

— Inchpes k’uzei, vor varuein nman depqerum ayn bolor ghekavarnery, voronc apagayum piti vitchakui varel mer zhoghovurdi inqnapashtpanutean srbazan gorcy։

— Mernel, bayc chzijel hayoc lernashxarhy։

— Im nerqin dataւori teladruteamb misht el ayspes em patasxanel, ayspes em patasxanum indz ev ayzhm...

— Es, — ardaranal phordzec vashtapets, — es uzeci asel, te aylevs razmamterq chunenq։

— Bayc vov asec, te arat razmamterqov en yaghtum։ Shat angam yaghtum e ayn koghmy, vory shat qich e krakum։ Vaxkotn e yatchaxaki krakum, matnelov ir anariutiւny։ Hracanic, gndaciric, tndanotic che, vor sarsaphum e tshnamin, ayl qar lrutiւnic։ Chkay aւeli ahabekich ban: qan lur arajxaghacumy: masnaւorapes gisher zhamanak, erb qary, tuphy: ayn ameny, vor karogh e zbaghecnel mardus achqn u erevakayutiւny, darnum e grohogh hakarakord։ Lur arajacogh tasneaky mi amboghj gund e, vashty' mi amboghj banak pashtpanuoghi hamar։ Gisher zhamanak yardzakoghi zinakicnern en: xaւary, lrutiւny, zhayrery։ Isk erb naxayardzakuoghy menq enq: ayd lerneri tery: mez het en naev ayn bolori vrezhxndir stuernery, voronq meznic araj hegnel en mahy ev ynkel ayd srbazan bardzunqneri vray։ Isk erb menq enq naxayardzakuoghy: mez het e naev mer lerneri hzor vogin։ Uremn, razmamterqi kariqy chzgalu hamar: mnanq haւatarim mer orhnւac razmavarutean tarerayin dzeverin։ Gisheramarty togh lini mer bazhiny։ Uremn yardzakuinq, inchpes yardzakւum e mahy: lur ev anaknkal։

— Yardzakuinq, — miaberan krknecin vashtapetners ev yusadruac: veradardzan depi irenc vashtery, depi kraki gicy։

Lusabacin Alangeazi bardzunqnerum tshnamin cecuac u geruac er grete aranc razmamterqi։

Im zinuory ayd ory orhnum er tchakatagiry, vor cher yapaghel tshnamu dzerqov mez arat razmamterq hascnelu։ Ayd krւum Siւnecin mi angam naev zgac, te ceghi vogu dzerqov ghekavaruogh zhoghovurdy kariq chuni erkar sri։


Razmavarakan hayeacqner

Sksuec kriւy: aylevs kruadashty darnum e phordzadasht, ur paterazmogh koghmery hastatum kam zhxtum en goyutiւn unecogh zinuorakan tesutiւnneru tchshtutiւny։

Azat steghcagorcutiւn e razmavarutiւny: voch miayn hashiւi, aylev nershnchumi u ariutean gorc։

Inch em uzum։ Inchpes karogh em katarel uzacs։ Hakarakords piti ashxati xangarel indz. inchpes karogh em i derev hanel indz xangarelu nra phordzery ev partadrel kamqs։

Erb vor ari enq, andznuer u vtchrakan mer tramadrutean tak yaghtelu hamar aւeli mijocner kan, qan petq en։

Eghir misht el aveli andznuer, vtchrakan ev ari qan tshnamin: aha eakany։

«Tchanachir mi hatik razmavarutiւn: annibaleany, vor asel e: mi hatik sharzhum misht yaraj qanzi nahanji masin mtacogh zoramasin partutiւnn u amotanqy hetevum en tchisht aynpes, inchpes aniւy: ezan։

Ev voch mi qayl yet, qanzi zinuord nahanji gaghaphary misht el kcordum e ir zoramasi tulutean ev partutean gaghapharin։ Chkay aւeli zzueli ararac, qan martiky, vori hayeacqy yet e, vor brnac e nahanji tchamban։ Ur chkay nahanj: partutiւn chkay։

Yaghtum e ayn koghmy, vory vstah e voch te ir sparazen bruncqi, ayl ir nerazen vogu gerazancutean։ Erkate zenqeri dem hesht e vahan gtnel, bayc voch naev vogu zenqeri dem, vor qony piti lini, hay zorakan։

Gitcir ev hetevealy: anparteli e mnum miayn ayn droshaky, vory parzum e ceghi anunov ev ceghi hamar։


IV։ Ceghayin inqnatchanachoghutiւn

Makanaxagher։ Shaւasp Arcrunin erku angam xlec gndaky Shapuhi dzerqic։ Goroz, bayc tulamort Sasaneany hay ishxani ayd yandugn yajoghakutiւnic arnuac, asac: «Tchanachir qez» — «Ayo, tchanachum em indz, asac Shaւaspy, es el tagaւorazn em» ։ Hayoc patmutiւn


Sirir patmutiւny

Qez chpiti yordorem motenal patmutean, vorpes usumnaser։ Motecir nran vorpes ghekavar, vorin zbaghecnoghy amenic araj ev amenic shat mardn e: ibrev zinuor, qaghaqaci, petakan gorcich, ev zanguacy, vorpes zorq, ambox, hasarakutiւn, voronc tchanachelu hamar petq e usumnasirel nranc gaghapharnery, kirqery ev gorcery։

Petakan gorcichi hamar bacardzak anhrazheshtutiւn e patmutean usumnasirutiւny, vorovhetev patmutiւny ayl ban che, ete voch gorcnakan hogebanutiւn։ Na e phaster ev apacoycner matakararum qez hetaqrqrogh gitutiւnnerin: razmagitutean, hogebanutean ev ayln։

Na e lusabanum ancqery, merkacnum keghciqy, asum tchshmartutiւny: kayacnelov ir datavtchiry anhatneri ev azgeri masin։

Gitem, qo mitqn amenic araj kang piti arne mecanun razmavarneri vray։ Du piti lses Mec Makedonacun, vory k՚oghbar, te aylevs nuatchelu hamar erkir chi mnacel։ Ky lses Kesarin u ky sqanchanas nranov, bayc ev aynpes piti dzhuaranas datapartel nranc, voronq azatasirutiւnic mghuac dashnahar arin kamqi u korovi ayd ezaki titanin։

Qez piti xosi Annibaly: Hromi pharqi u mecutean anhasht tshnamin, vory yatchax yaghtakan eghaւ, bayc voch ev erjanik։

Ir xosqy k՚asi qez naev hay Tigran Ashxarhakaly, vory yst otar patmichneri, k՚ynduner te erkragundn steghcuac e miayn iren hamar։

Qez k՚erevay verjin mec razmavary: Napoleony, vorn unecaւ ev Surb Heghinen։

Aha phoqrik, bayc mec u xstamber Spartan, vory mi or harkadrec ir erazhshtin: phetel taւighi nor larery, voronq karogh ein barqeri anbaroyacman carayel։

Tes ev Hin Egiptosy, ur culutiւny ky hamaruer petakan yancagorcutiւn ev coylery vorpes anogut araracner, ky datapartuein mahuan։

Aha aւararu mecaharust Asorestany, arevapasht Irany, geghamol Helladan, Hromy, vor meran pertchanqi u shqeghutean mej։

Tatchkastany, vory parberabar ky seghmui, ky cuatui, minchev vor mi or korcanui dareri amotn u zzuanqy sharzhogh ir votchirneri canrutean tak։

Aha qo hayreniqy...


Azgayin patmutiւn

Qich chen ayn grqery, voronq gruac en dareri hamar, bayc chkay mi ayl girq, vorn aynqan anhrazhesht ev ogtakar liner qez hamar, vorqan ceghid patmutiւny։

Ceghid keanqi hayelin e da։ Motecir iren ev da coyc piti tay qez dareri ayn vitxari goyamarty, vor mghel e hayutiւny ir petutean sahmanneric durs ev ners։ Piti asi qez, te ir vor araqinutiւnneri shnorhiւ na yatchax yaghtakan e handisacel, ev vor bacasakan yatkutiւnnern en tchakatagrakan der xaghacel ir haւaqakan naւabekutiւnneri mej։

Ceghid patmutiւny ky vkaye, te inch astitchan hayutiւny azduel e ir harevanneren ev unecel qaghaqakrtakan azdecutiւn nranc vray։ Seghm asac: na ky patme qez mer anceal keanqi bolor elevejnery, mer yaghtakan xoyanqnery u txur ankumnery, matnanshelov ev dranc pattcharnery։

Ceghid patmutiւny sakayn, anceali camaq nkaragrutiւny che miayn։ Ayl naev anceali xosqy: ughghuac nerkayin u apagayin. merelneri dzayny, vor ky xrate voghjerin, ky patme qez, te inchu ev inchpes hayutiւny korcrec ir ankaxutiւny. te inchn er heshtacnum otar tirapetutiւnnery Hayastanum։

Motecir mer patmutean։ Da uni ejer, voronc canot otarakann isk chi karogh yarganqov chy lecuil mer ceghi nkatmamb։ Anmah ejer, voronc herosakan vehutean mej hogepes atchum e yntercoghy։

Haւaqir, imastun hramanatar, ayn ameny, inch vor geghecik e, vsem, herosakan mer patmutean ejerum ev liaburn crir banakid hogu ev gitakcutean mej։

Miayn ayspisov ky dastiarakes martikner: misht patrast irenc mecagorcutiւnnerov aւeli evs gegheckacnelu mer ceghi patmutiւny։

Sirov ev erkiւghac motecir azgayin patmutean, ev mi moranar, vor ceghi hogin tchanachelu hamar baւakan che miayn usumnasirel nra patmutiւny, petq e ev veraprel ayn։

Veraprir, patmutean mijocov veraprir ceghid keanqy։


Mer patmutean txur koghmy

«Menq henc skzbic tesnum enq teghakan ishxanneri ayn naxandzy, vor amboghj hayoc patmutean yntacqum glxaւor pattcharn e darnum ayd petutean korcanman, ayd azgi tshuarutean» ։

Otar patmagri ays vkayutiւny anverapahoren hastatum e ev mer patmutiւny։

Naxandzy, vor bazmics mer ankaxutean garshaparic e zarkel, qanics hay zhoghovurdi tunn u petutiւnn e qandel։

Shat en txur anpharunak ev amotali mer patmutean ayn ejery, ur ky xosui naxandzi devov brnuac hay tagakri, meliqi ev sranc gorceri masin։

Qrqreceq mer patmutiւny ev piti tesneq, te Arevelqi ev voch mi brnakal aynqan chariq che pattcharel hay zhoghovurdi dem, vorqan ir meliqi, ir ishxani, ir tagaւori naxandzy։ Xosecreq mer patmutiւny, ev piti hamozuiq, te tshnamin Hayastan e nerxuzhel yatchax ayn zhamanak, erb ir naxandzot glxaւorneri shnorhiւ mer zhoghovurdy nerqust paraktuac e eghel։

Ayo, voch mi artaqin tshnami aynqan angtoren che haruacel mer zhoghovurdin, inchpes ir vorosh gorcichnery։

Matnutiւn, daւatchanutiւn, eghbayraspanutiւn, — aha sev gorcery naxandzi, vori eresic aynqan ariւn u arcunq e tesel hay erkiry։

* * *

«Voskri vord» ayspes e xosum Astuacashunchy naxandzi masin։ Misht el tulutean cnund: naxandzy che karoghanum tanel urishneri bariqy, yajoghutiւny, pharqy ev zinւum e nranc dem։

Erb kay ghekavarneri naxandzy: aylevs aւelord en darnum zhoghovrdi bardzr araqinutiւnnery, nra vordineri ariւutiւny, andznւirutiւny, hayrenapashtutiւny։

Erb mi zhoghovrdi petery ky ghekavaruen naxandzi char vogov: aylevs kariq chkay, vor ayd zhoghovrdi hayreniqy nerxuzhogh tshnamin unenay tuakan, hogebanakan ev ayl gerazancutiւnnery։ Ayn: inch vor chpiti karoghanayin katarel tshnamu banaknery, ky katare inqnapashtpanuogh erkri ghekavarneri char naxandzy։


Hay zenqi pharqn u voghbergutiւny

Baroyapes snank e anhaty, erb nran pakasum e azgayin hpartutean zgacumy: cnund azgayin inqnatchanachutean, vorn ir snundn arnum e mer pashtamunqic depi ayn ameny, inch vor geghecik e, vsem ev herosakan hayreni patmutean mej։

Aranc ayd bardzr araqinutean baroyapes pakasaւor e anhaty vorpes mard ev vorpes andam vorosh haւaqakanutean։

Ir srbazan pahn uni ir amen mi ory, erb mtovin anhun karotov ky sksim im prptumnery hayoc patmutean ejeri mej։ Qaghcruteamb k՚ogekochem nranc, voronq hogekan gegheckutean, andimagraւeli ariutean u mecagoyn vehutean hambureli hetqer en toghel hayoc ashxarhum։ K՚ogexarnuim hay zinuorin u zoravarin, ky veraprim nranc gor yaghtanaknery ev karotov ky bazhnuim nrancic irenc aznuacucich ynkerutiւny verstin vayelelu cankuteamb։

Ayspes ky snucanem azgayin hpartutean im zgacumy։ Chtkaranalu hamar: ky katarim im amenoreay xorhrdaւor zorahaւaqy mer patmutiւny zardarogh hogineri, apa ky xosecnem u ky lsem nranc։

Ev asum en nranq.—

Grete chmnac cegh, azg ashxarhum, vor mer bazki voyzhy chzgar: porot babelacin, hromeacinery kasharogh, aghuesabaroy sasaneannery, biւzandacin neng, arabn u skiւtacin ynchaqaghc, alannery, qushannery, kovkasean lernakannery aւararu։ Ayd bolori ev shat urishneri het anhamar angam haruacner u verqer phoxanakecinq։ Ev yatchax mer bazuky yaghtec։ Sakayn, qich angam mer ariutiւnic liuli ogtւel karoghacaւ mer ceghy, qanzi kar yntani tshnamin, nerqin tshnamin, vori vatuteanc ky parti hayoc ashxarhn ir dareri qaghaqakan xeghtchutiւny։

Mer bazuken: zinuori ev razmavari: aւeli otarn ogtuec qan harazat erkiry։ Ev dra hamar el mer qajutean hrchaky taracuec shat herunery: minchev Asorestan, Hrom, Hreastan ev lernery Kovkasi։

Tes, vorqan shat en mer verqery: stacuac otar hayreniqneri hamar։ Anparteli er otar banaky, erb nra zenqi yajoghutean hamar, nra koghqin ky kruer ev hayy, kam erb da k՚arajnorduer hay zoravari koghmic։

Masnaւorapes parsikn u yoyny charachar shahagorcecin hay ariutiւny, — azger, voronc ankayun gaheri hamar hay ariւutiւny handisacaւ vorpes uzhegh siւn։ Mez zbaghecnelov irenc artaqin tshnamineri dem: ayd azgery mer ariutiւny carayecrin vorpes anxortakeli patuar irar dem, minchev vor mi or el ky bazhanein mer ashxarhy։ Parsikn ir pharqi kesen aւelin mez ky parti։ Xoshor bazhin uninq ev yunakan pharqi mej...

«Misht el uzheghin piti patkani erkiry» ։ Yovbi ayd xosqerov e azgerin xratum patmutiւny։

Uzheghy: tchshmartoren arzhanaւorn e, arin։ Vogu voyzhn e tchshmarit voyzhy։ Vogu voyzhn er, vor qanakoren tkar Helladayin arjev cunki berec ancayracir Parskastany։ Vogu voyzhn er, vor Hrom qaghaqi dzerqin drec ashxarhi tchakatagiry։ Ayd voyzhn er, vor Tigran Meci orov Hayastany veracec mec tagaւorutean։

Ynkaւ Hayastany, qanzi anmiabanutean char vogin mer zhoghovrdic xler er anorinak qajutiւnic azatoren u liuli ogtւelu kareliutiւny։

* * *

Ariutiւny miak tchshmarit kronn e: aranc vorin vochinch arzhen kronnery։

Keghc e amen mi grakanutiւn, baroyakan, qaghaqakan varghapetutiւn, ete voyzh ev ariutiւn che nershnchum iren ghaւanoghin։ Dataparteli e amen mi dproc, ekegheci, kusakcutiւn, vorn ari ev ariadaւan che dardznum mardy, vorpes anhat ev haւaqakanutiւn։

Korcnelov irenc ariutiւny, aysinqn: irenc araqinutiւnnery, zhoghovurdnery korcnum en naev irenc goyutean baroyakan iraւunqy։

Ariutiւnn e keanqi u patmutean aniւy sharzhoghy։ Mec nkaragrer, srter, mtacumner: ariutean harazatnern en, nra arevi tcharagaytnern en։

Ariutiւny korcnelov: zhoghovurdnery korcnum en irenc mardkayin karoghutiւnnery ev araqinutiւnnery ankashkand kerpov zargacnelu ev katarelagorcelu kareliutiւny։

Anari zhoghovurdnery ynknum en otar luci tak, korcnum irenc ankaxutiւny, aysinqn: miak hogevor mtnolorty, vori mej miayn hnaraւor e cegheri arandznayatuk hantchari phttumy։

* * *

Qajutiւny erbeq chtkaracaւ mer zhoghovrdi hogu mej, minchev mer ankaxutean vaxtchany, voric yetoy hay dzerqy piti zrkuer darerov zenq krelu kareliutiւnic։

Hayutiւny chgite ir patmutiւny, inchpes ev chgite ogtuel ir patmutiւnic, — aha ir dzhbaxtutiւny։

Na canot che ir herosakan ancealin, ir hiasqanch diւcaznakanin, ev dra hamar el na haւatum e amen inchi, miayn voch ir sephakan bazki voyzhin. dra hamar el ir amboghjutean mej na anmartunak e ev partuoghakan։

Nra hamar Aւarayri Mamikoneany aւeli surb e, nahatak qan heros, razmik։

«Mez pes anrazmaser u erkchot e eghel ev hin hayy, aylapes inchu piti korcanuer mer tagaւorutiւny», — ayspes e tramabanum oruay hayutiւny: masnaւorapes nra arevtrapasht masy։

Na chgite, vor haykakan harstutiւnnery korcanuel en voch te ariutean pakasi shnorhiւ, ayl mer ceghi ghekavar tarreri tarapayman erkparakutiւnneri ev xrovutiւnneri eresic։ Inqnakorcan en eghel grete mer bolor tagaւorutiւnnery։

Na vochinch gite ir ceghi hnaւand razmunakutean ev razmakan mecagorcutiւnneri masin, ev dra hamar el na anhaւat e dep ir bazuky, anyoys: dep ir apagan։ Darerov hogevor shantargeli der e katarel hay qajutiւny hayoc ashxarhi hamar, zinataphelov u chezoqacnelov bolor tesaki mahaber haruacnery։ Ete Hayastan arshaւogh tshnami hordanery eghel en covi aliqnery, apa inqnapashtpanuogh hay ariutiւny yatchax handisacel e vorpes covapheay zhayr, vorin zarnuel ev cndel en artaqin tshnamutean yordzanqnery։

Ayo, oruay hayutiւny chi tchanachum ir dasakan arineri hamasteghutiւny։ Ir anmer qajeri pashtamunqy na chuni։ Na che dastiarakւum nranc mecagorcutiւnnerov։ Aha mer dzhbaxtutiւny։

Ev meghaւory zhoghovurdy che, ayl ayn tarry, vori janqerov inqnatchanachutean e berւum zhoghovurdy։ Mtaւorakanutiւnn e meghaւor։

* * *

Mekic aւeli angam dzhbaxtutiւn em unecel lselu hayreni patmutiւn dasaւandogh hay usucchin ev xorapes caւel em mer ashakertogh serundi hamar։ Merelneri masin e xosum mi kendani mereal։ Patmutiւny nra hamar anhogi kmaxq e ev voch te babaxun sirt։ Na gite camaq ancqer, tuer, anunner... aysqany miayn։ Na mievnoyn tramadruteamb e xosum ev Tigran Meci ev vest Sargisi masin։

Hpartutiւnic chen doghum, chen laynanum nra rungnery, erb patmum e te inchpes parsic arqan: hay sparapeti (Mushegh Mamikoneani) anorinak qajagorcutiւnneric hiacac, amen angam, erb ginu bazhaky shrtunqnerin ky motecner: ky dzhuaranar chbacaganchel: «Tchermakadzin gini xme» ։

Amoti zgacumy che ayrum nran, erb ir xosqy xrovaser hay naxararneri masin e։

Seghm asac: steghcagorc veraprum che hay usucchin aւandac patmutiւny, vorovhetev iren pakasum e azgayin hpartutean nuirakan zgacumy։

Gerazancoren hayrenaser, — aha te vorpisi meky petq e lini patmutean dasatun։ Ete aydpes che, asel e: nra teghy dprocy che. asel e: na baroyapes azat che dzerqn arnelu mer ceghi keanqi srbazan girqy։


Nahapet, tagaւor, sparapet

Hayky, anmer pharqy ir ceghi, ayspes ky xoser ir martiknerin.

«Yarmar vayrkeanin ky lari phordz vorsordn ir agheghy ev misht anvrep u maharit e ir haruacy» ։

— Mi seghm xosq, vori mej xtacuac e razmaruesti voghj gaghtniqy։

Yarmar vayrkeanin maharit haruac, — aha te inch e pahanjum imastun razmagitutiւny։

Ayspes, bnazdakan razmaget u martavar e hay nahapety, vori annuatch ariasrtutiւny ayspes ky patasxaner Nebrovti banbernerin: — «Vorsordi heradzig nety petq uni azat ev yndardzak tegheri» ։

Asel e: gite hay ahaւor agheghnaւory, te zhoghovurdnern ankashkand kerpov zarganalu hamar harkaւor e erku ban: yaraberoren yndardzak erkramas ev qaghaqakan ankaxutiւn։

Aha ev Aramy, vorn ir uxtn uni: mernel, bayc chtesnel otari pghcich garshapary hay erkri vray։

Ninosy, der ancanot hay bazki voyzhin ev neti anvreputean: hegheghi pes sharzhւum e depi Hayastani sahmannery: ir ashxarhakalakan agahutiւny yagecnelu yandugn cankuteamb։

Artun e, sakayn hay nahapeti achqy, ev aha: sakaւazor, bayc ariashunch mi zorabazhinov na dimaւorum e tshnamun ir erkri sahmanneri vray, arhamarhum e nra bazmaւorutiւny, netւum nra vray, xortakum nra voyzhery, ev gerelov goroz Madesin, berum e Armaւir, ur nra ganky erkate cicerov mxum e ashtaraki bardzr gagati vray: ar i xrat Hayastani artaqin tshnamineri...

Haւasar chaphov hayrenapasht ev razmik e hay nahapety։

Uxti voyzhn e nra voyzhy: mernel, bayc teghi chtal։

Xortakelov Ninosi geradas voyzhery, na voch miayn xstiւ patzhum e hay erkri tshnaminerin, aylev imastun das e talis hayutean galogh arajnordnerin, te inchpes petq e apahovel Hayastani anmatcheliutiւny artaqin vtangi depqum։

Hay nahapety piti uzenar asel:

Mahn u tshnamin misht el teghi en talis mernelu mtqi het hashtuac razmiki arjev։ Uxteceq mernel ev dzer tchakaten chpiti ynkni pharqi psaky։

* * *

Aha ev hay ashxarhakaly: Mecn Tigrany։

Lsenq Plutarqosin hay mec razmiki masin, vor minchev xor cerutiւn andzamb ky ghekavarer ir banaknery։ «Hromeakan amenataghandaւor zoravarnern angam, teev anhasht tshnaminer, yndunum ein, vor ashxarhi amenahzor ev mec tagaւornery Mihrdat Pontacin ev Tigran Hayn e» ։ «Na, Tigran Mecy, aynpisi jard tuec partevnerin, — asum e Plutarqosy, — vor minchev mer orery voch voq chi karoghacel gerazancel hayerin» ։

«Tigrani andznaւorutiւny, — asum e Dolensy, — karogh e mez nerkayanal ibrev ir azgi amenabnorosh patkery։ Nra mej araւelutiւnnery ev pakasutiւnnery artayaytւum en mec cayrayegh chapherov։ Vorosh dataւorneri achqum pakasutiւnnery shat depqerum gerakshrum en» ։

Voch, voch, anardar e otari ayd datastany։

Hay ashxarhakali terutiւnnery mecutean yatuk terutiւnnern en։

«Vorqan mec karoghutiւnner u bocavarutiւn uni anhaty: aynqan aւeli gorcuneay e na, aynqan aւeli sxalner e katarum» ։

Aha ev Arshak, vory vorpes nshanak pontacineri dem tarac ir yaghtanaki Sev Covu ezerqum kangnecnel e talis mi qare kotogh ev apa ardzakelov nety: xorapes taghum e nra mej։

Ev otary tarinerov pashtum e hay bazki taphy xorhrdanshogh bolorateg nizaky: hamarelov da germardkayin gorc։

Ays diւcaznin piti yajorder ir ashxarhakal vordin: Artashes A, vori banakneri masin asum e patmichy. «Erb amenqy net ardzakein: arevy ky mtagner, ev ete amen meky qar neter: blur ky dzevanar» ։

Hpart er, razmaser ev k՚erar ashxarhakalelu krqov։

Yst Diotorosi: mi mec eraz uner na: nuatchel voghj tiezerqy։ Aha ayd kamqi titany, vor ky sirer yatchax mtmtal ev ashxarhi unaynutean masin piti bacagancher mi or: «Aւagh pharacs ancaւori» ։

Hapa Tigran tagaւoracn, Kiւrosi ashxatakicy, vory phrkec Parskastany Marac Azhdahaki sarsaphic։

Hapa Vahagn, vordin Tigran Meci, hay Heraklesy, vorn ir anorinak qajagorcutiւnneri hamar ky pashtuer ev vrac zhoghovrden։

* * *

Mecn Trdaty, barekamn u dashnakicn er ashxarhakal Hromi։ Yst Kostandianosi: «Arevelqi aheghanshan tagaւory» ։

Nran tchanachum e yaւitenakan qaghaqy, ur na daphniov psakuac er ir qajagorcutiւnneri hamar։

Diokghetianosi orov na menamartel er Gotac hskayi het, yaghtel nran ev phrkel Hromi anuny։ Hayeri qajutean hrchaky aynqan er taracuac Hromeacineri mej, vor Kostandianosy xndrum er hay tagaւoren Hrom ugharkel ereq hariւr «hasakov ev ariuteamb hoyakap» hay zinuorner, voronc piti nshanaker vorpes gahapah, tiknapah ev vorpes arajapahner paterazmi zhamanak։

Ays mec hayy patmutean mej, ir gorceri het, toghel e naev mi imastali dardzuacq: «Mardkayin drutean bardzunqnerum ardar e ayn, inch vor uzhegh e» ։

Na piti uzer asel ev hetevealy.

«Egheq qaj, ev ashxarhi amenauzheghn isk piti phntri dzer zinakcutiւny» ։

* * *

Hayastani amenanegh orerin er, erb baxty hay sury yandznec Musheghin, vor xnkeli Mamikonean er: anzugakan vorpes menamartik, razmavar ev aspet։ Hay bazki voyzhin canot tshnamin ekel, tirel er Mijagetqin ev aւer u mah er sphrum minchev Vaspurakan։ Musheghin er vitchakuac chaphuil nra het։

«Ibrev trchun dziarshaւ ky slanay tshnamin։ Ahagin e nra geghardy, bayc vochinch։ Hay bazuky tchartaruteamb yet e mghum hakarakordi arajin haruacy ev apa, ancnelov yardzakman, shantahar getin e phrum tshnamin։ Yaghtakan e hayoc zorqy, Musheghi glxaւoruteamb։ Musheghi hambaւy pharqi teverov ky taracui minchev Asorestan, ur otar zhoghovrdi hiacumy poghovatik grchov ky gcagre Musheghi patkery: — hay sparapety erivari vray ev hony ir votqeri tak։

Ays herosin er vitchakuac, Pap tagaւori orov, Hay Erkri amboghjutiւny verakangnelu tchiger katarel։ Ayd isk npatakov na verakazmum e Hayastani zinuorakan voyzhy ev veraprecnum hay zenqi hmayqy։ Na e sandzaharum ev hnazandutean berum Hayastani cayragaւarnery։

Zorahandes e, ev aha: tagaւor ev katoghikos orhnum en Musheghi banaky։ Aylevs parsikneri sarsaphn e Musheghy։

Aha ev Dziraւy, ur irar en mashum hay ev parsik srery։ Hay sparapeti qajutiւny aystegh, ays angam el homanish e yaghtutean։ Mec e hayoc yajoghutiւny, — ev eraxtaget zhoghovurdy Dziraւi yaghtutean zhamy kochum e «Zham Musheghay» ։ Ev ayd mec zhamy, — vorn yst mer patmichneri, iraւunq uner Artashesi ev Tigran Meci sharqy dnelu iren, bayc mnac mi hamest sparapet, — mi or piti zarnuer hay naxandzic։ Varazdat tagaւory, ir palatakan qsuneric teladruac: yntriqi e hraւirum mecagorc Mamikoneanin ev spanel talis daւadrabar։

«I veray bazum imoc vastakacn arean ev qrtan ays hatucumn eghaւ indz», — asum e hogov darnacac sparapety, apa caւ e yaytnum, vor che mernum dziu vray։

Ayspes, eghbayraspan dzerqic k՚ynkner na, vorn ir boloranuer andzn er drel ir erkri shenutean u apahovutean hamar։

* * *

Aha Manuel Mamikoneany։

Na uni geragoyn ishanutean nshanner: samoyr, voske ev arcate gargmanak, saghaւarti zard, lanjazard, vor ky krein tagaւornery ev mecamec arcuanshan vranner unenalu iraւunq։

Mi mtaseverum uni ays mecanun hay sparapety: verakangnel Arshakunineri tagaւorutiւny։ Aha te inchu na piti qsher parskakan zorqery Hayastani sahmanneren durs ev veracner parskakan marzpanutiւny։ Parskastany, sakayn, che uzum hashtuel steghcuac drutean het ev Hayastan e mtcnum mecamec banakner։ Aha ayd kriւnern ein, vor piti atchecnein Manueli pharqy։ Miayn erku biւreaknerov na annaxyntac yajoghuteamb jardum e tshnamu mecamec banaknery։ Nra nuirakan sri vray ereq parsik zoravarneri arean hetqery kan։

Verjin angam ayd cer ariւcy chaphւum e hay hayreniqin aynqan chariqner hascrac Meruzhani het։ tchakatamarti zhxori mej sparapety phntrum e hay daւatchanin։ Bayc i zur. chkay, chi erevum uracoghy. ir nshannery na tuel e krelu ir mi zinuorin ev inqy krւum e vorpes soskakan zinuor։ Hay sury diaki e veracum ev Meruzhani shqanshannery kroghin։ Dardzeal i zur. daւatchany che spanuacy։ Verjapes, matnւum e hreshy։ Manuely tchanachum e nran dzi nstelu eghanakic ev yardzakւum nra vray։ Uzhegh e baxumy, ev aha: erku axoyeannery vayr en glorւum dzieric։ Ayd vayrkeanin vray e hasnum Babik Siւnin ev ktrum uracoghi gluxy։ Verstin parsic zorqeri bazhinn e xutchapy, kotoracy, phaxusty...

Ayd pharahegh oren hayoc ashxarhi vrayov xaghagh tariner en ancel, - ev aha hayutiւny: ceracac։ Darnoren lalis e mec sparapety, vor mernum e kruic durs։ Ah, na, vor k՚erazer arcui ir achqery phakel mi gor tchakatamartum, hayoc zorqeri yaghtakan aghaghakneri mej, ayzhm ky hogevare ankoghnum։ Hay hskan: apaւeny hayoc ashxarhi: bibliakan parzuteamb merkacnum e ir marminy ir mahitchy shrjapatoghneri arjev ev coyc talis patuoy ir verqery: stacuac hay erkri ankaxutean ev pharqi hamar։

Na toghnum e ir anarcat ktaky: «Anun qajutean yerkri toghuq ev amenevin mahuane mi erknchiq» ։


Vardan

Vayrkeanner kan, astuacayin paher, erb anhatn aւelin e, qan soskakan mard, orinak: erb na hamozuac e, vor ir arneliq herosakan xoyanqi zhamanak shantahar piti lini, piti zarnui mahen, bayc ev aynpes arnum e ir verjin trichqy։ Ayo, ayspisin aylevs aւelin e qan mard։ Ayspisineric er Aւarayri Vardany: xnkeli ararkan ir zhamanaki hayutean hiacumi u siroy։

Ardar e, vor Vardani masin mtqi ginovuteamb xosi Alishany։ ... «Ev erb mecamec voskephayl galarun ev angalar pghindznern laynabolor berannern yerkinq shtkac: ibrev yet erkayn harachanac: haykakan paterazmi eghanaky hnchec, voh, bolor banakn, getin u lerinq tndalov dophelov vorotacin. «Pharq hayoc, surb sparapet, Vardan qaj» ։ Hayoc yndameny vec biւreak zorq diւcazni glxaւoruteamb tchakat e yardarel parsic eotnics araւelatiւ uzheri dem։ Ays angam hay razmiky hagac e ev haւatqi zrah։ Aystegh el tshnamu koghmn e tuakan gerazancutiւny, bayc vochinch։ Zinakcac en hay xachn u nizaky։ Hayy mernil gite ev aha sksuel e terevataphy parsic suinneri antarum։ Bayc — anecq daւatchanin — parskaserneri kusakcutean peti ghekavarutean yandznuac chorrord hay gundy anspaselioren ancnum e tshnamu koghmy: yajoghutean nzhary teqelov anari tshnamu koghmy։ Ev hay zhoghovrdi het voghbum e naev parsic arqan: yishelov hay razmiki anlur qajagorcutiւnnery «i veray ashxarhin areac» ։

* * *

Aւarayric isk yetoy hayutiւny anxos ky yaytararer ir harevannerin: «takaւin anxonarheli e im barkutean sury», qanzi herosakan amen mi mah ashxarh e berum nor herosner, qanzi Vardanin yajordel er ir eghborordin: Vahany, vorn ir razmavarakan varpetutiւnneri hamar hiacogh u pashtogh zhoghovrdi koghmic Gayl anunn e stacel։

Vahan, Ashot Erkat, Babgen Siւni, Georg: Erkati zinakicneren, Daւit Kurapaghat, Vasak: Smbat B.-i zoravary, — aha phaghangy hay partizan razmikneri, meky miւsen kaycaknashunch, paterazmaphordz ev ari. bolorn el canot: sakaւ voyzherov mecatiւ banakneri dem yaghtakan kangnelu astuacayin aruestin. bolorn el mahuan het kanxacanot ev anmahacac: irenc qajagorcutiւnnerov։

Parsic sparazen bazmutiւnnery hegnogh Vahan Mamikoneany mi or anspaselioren pasharւum e Duinum։ Chuzelov pattchar darnal qaghaqi dzhbaxtutean: hay aspety durs e netւum qaghaqic, tcheghqum parsic zorashghtan ev ancnum Shtghagom gaւary։ Tshnamin nran pasharum e ev aystegh, bayc i zur։ Anynktcheli ev hnaraget e hay razmiky։ Bah u brichner talov giւghacineri dzerqy, nranc berum sharum e ir zoramasi graւac dirqeri vray ev apa mi bur ktritch partizanneri het, tevanci dimelov, shanti pes ynknum e parsic zorqeri vray, xutchapi, xrovutean u jardi matnelov tshnamun։

Mi urish angam ayd orinakeli partizany Shapuhi zorqery yankarcakii e berum ereq tasneak uxtakicnerov miayn, aynuhetev mnalov ahn u sarsaphy parsic zoravarneri, voronq doghum en nra anunic angam։

* * *

Aha ev erkate razmiky, Ashot B-y, vor erku hariւrak hrosaknerov ir xolakan trichqn e arnum Shamshude berdi dem, vori pashtpanutiւny yandznuac er hazar berdapahneri։ Kaycaki araguteamb na xortakum e tshnamu asparaphak tchakaty ev sepadzev taghւum nra jolirneri mej։ Shat qicherin e yajoghւum phrkel irenc kashin։

Mi urish angam erku hariւr razmiknerov na durs e galis tshnamu ut hazari dem ev «ibrev hoghm» photorkum, canucriւ talis tshnamu zoramasery, daphnepsakelov hay partizani tchakaty։

Erkatn ir uxtakicnern uni, voroncic meky gorcum e Geghamay ltchi apherum։ Georgn e da, vorin mi or yankarcakii e berum hagaracւoc mi hazareak։ Vochinch, ktritch hayy, togh vor miayn erku tasneak ardzern zinakicner uni, chi tatanւum dziardzak netuelu tshnamu vray ev phaxusti matnelu nran։ Aystegh el hay ariutiւny che harcnum tshnamu tui masin։

Kay ev Tovmas Arcrunu koghmic pharabanuac Gurgeny: vordin Vaspurakani ishxani, vory hazari chhasnogh ir zoragndov jardum e Bughayi mek u kes biւreak voyzhery։ Noyny Sper gaւarum chors tasneak partizannerov partutean e matnum yunakan mi hazareak։ Yoyn zoravary zarmacac mi bur hay ktritchneri anorinak herosutiւnic: ayd masin teghekagrum e yunac Miqayel tagaւorin։ Gurgeni dzerqy druac hay sri voyzhy zgum en ev tatchiknery։

Hay ktritchic cecuac u phaxusti matnuac tatchik zorqy, orer anc: krknum e ir yardzakumy hayeri dem, bayc verstin jardn u partutiւnn e linum ir bazhiny։

Bughan lselov hay ariutean tarac ayd nor yaghtutiւnneri masin, phoxum e ir qaghaqakanutiւny ev suser, goti ev arabik erivar ugharkum Gurgenin, kargum e nran ishxan։ Ayspes, hay ariutean gnov e dzerq berւum ev Vaspurakani zhamanakaւor xaghaghutiւny։

Mer dasakan partizanneri phaylun hamasteghu-tiւnic e ev Babgen Siւnin, vory Siւniq nerxuzhogh arabakan chors hazaric anc zoragundy ispar vochnchacnum e erku hariւrak partizannerov։ Daւit Kurapaghaty, vor tasnapatik nuaz voyzherov annaxyntac yaghtutiւn e [tanum] Apahuniqum banakac arab hariւr hazaric ancnogh zorqeri dem։

Vasaky: Smbat B.-i sparapety: lselov skiւtacւoc nerxuzhman masin — voronc aliqy ky motenar Bjni berdin, sakaւatiւ zorqov durs e galis nranc dem։

Tesnelov skiւtacւoc anhashiւ u xarnaxriւ bazmutiւny, hayery vtchrum en araqinanal krւum։ Ev gorci en ancnum «orpes gayl i mej ayceac» ։ Tshnamu sharqeric durs e netւum mi qaj axoyean, vorin iւrayinnery, «eoty gayl» ky kochein: ir voyzhi ev yandgnutean hamar, ev araj e xaghum vorotalov «orpes sev amp» ։ Bayc pharq hay sparapetin ev ir poghovat turin. skiւtaci hskan phrւum e getin, isk zorqy sarsaphov brnւac phaxchum e Hayastanic։

Aha meky mer qajanun Ashotneric, vori ariakan sharzhudzevi masin che kareli xorhrdacel aranc hiacumi։

Aghotqi zhamn e ev hay razmiky Astucoy het ky xosi։ Aghotoghi drutean mej tshnamin ky pashari hay zorakanin, bayc ankarogh ky lini xangarel nra xosqn ynd Astucoy։ Na lur e, bayc duq lsum eq nra xosqy: imn e yaghtutiւny, qanzi «es nor iւghov ocuecay» ։

Haւatqi zrahov zinuac hay mardy anxrov ky verjacni ir aghotqy ev votqi ky kangni: tshnamu yandgnutiւny patzhelu vtchrakanuteamb։ Vorpes phordzaru razmavar, na ir haruacnern nax ughghelov tshnamu glxaւorneri dem, getin ky glore nranc, voric yetoy jardi ev phaxusti ky matne nra antirakan zoraxmbery։

Aha: mi urishy mer Ashotneren: Vaspurakani ishxany, vori zoramasi vray Taroni dashtum anspaselioren yardzakւum e arabakan hskayatiւ ayrudzin։ Bardzranum e hay ariւci mrnchiւny ev nra zorqy, vorpes poghpate patnesh ccւum e tshnamu hecelazorqin dem։ Korcnelov ir ajy, hay ishxany gorcel e sksum dzax dzerqov։ Mert ynd mert lsւum e Ashoti yusatu kanchy ev hay zinuornery, kataghuteamb ginov, arajanum en vorpes gnchaւor u sharzhun parisp։ Ahaւor e, anhaւasar girkyndxarn kriւy։ Aha mek el verjin angam bardzracaւ viraւor ariւci mrnchiւny, mi verjin yoyzh yandugn groh evs, — aylevs minak en hayery kruadashtum, qanzi xelakoroys phaxchum e tshnamin ir merelnery koxkrtelov։

Aha ari aranc mi ayl phaghang, voronc qajagorcutiւnneric aynqan ogtuel en otarnery.— Babiky: Andok ishxani vordin, Drastamaty, Ashot Arcrunin, Smbat Bagratunin, Zoravar Vasaky ev ayln։

Honery, voronq irenc dzieri tamberi tak k՚ephein misy, neghn ein drac durn u erkiry։ Ayd barbarosneri sharqeric araj er netuel Honandur anunov meky ev asparez er kardum parsic tagaւorin։ Anhnarin bardzr er hasaky hskayi։ Ir aheghatip tesqov u sparazinuteamb na zarhuranq er mtcrel parsic u marac zorqeri mej։ Hay naxararneri xorhrdov Shapuhy Hon hskayi dem e hanum Siւneac Babikin, vory parsic arquniqum bazmics achqi er ynkel ir qajagorcutiւnnerov։ Sksւum e menamarty ev hay qajazni miasayri susery getin e phrum «vishapazor» hiւsisakanin։

Ax hayn e, aystegh el hayn e, vor phrkum e keanqy, erkiry, pharqy otar vehapeti։ I vardz ir ayd tchakatagrakan qajagorcutean: Babiky stanum e ir hayrenakan terutiւny: Siւneac Ashxarhy։ Qaj hory piti yajorder ir vordin: qajac nuirak Grigory։

* * *

Gitenq, vor hay ariւutiւnn er, vor yandzin Tigran tagaւorazni: Azhdahaki brnutiւnic phrkel er Parskastany, isk tiraser Drastamati mijocaւ parskaqushan paterazmum azatel er parsic arqayi kashin verahas vtangic։

Aha otari pharqn atchecnogh mi ayl diւcazun: Ashot Arcrunin, vor zrkuac ir hayreni erkric: ky pahuer Amirapeti arquniqum։

Tatchiknern apstambel en arab tirapetutean dem։ Amirapeti vordi Musen, ir het arac Ashotin, sharzhւum e apstambneri dem։ Na xostacel e hay ishxanin veradardznel ir terutiւny, ete yajoghuteamb psakui ir arshaւanqy։

Hiւandutiւn dzevacnelov, hay qajy skzbum chi masnakcum tchakatamartin, minchev vor arabneri drutiւny ky darnar sparnakan, voric yetoy ashtanakelov ir erivary, xraxoysi xosqerov na ky darnay hay razmiknerin: «Hapa, hayoc qajer, ayzhm togh tchanachen mez ev mer ariutiւny» ։ Gorci e sksum hayoc azatagundy u zhamer yetoy baxty ir vtchirn ardzakum e i npast arabneri։

* * *

Aha ev Smbat Bagratunin, vor baxtorosh carayutiւnner e katarel parsic arquniqin։ Menamartelov na spanel e hephtaghneri arqayin: atchecnelov parsic pharqy։

Tshnamineri charaxosutiւnneric taruac, parsic yimar tagakiry mi or eraxtashat hayu vray bac e toghnum gazanner։ Hay ktritchy zarkum, spanum e arjy, brnelov eghjiւrneric, spanum e culy։ Brnelov ariւci akanjneric, hecnum e nran։ Qajutean ayd hrashaxarn gorcern na katarum e mi oruay mej ev verstin mecarւum anhastat arqayen։

Hasakov bardzr, tesuteamb geghecik ev anaselioren qaj e hay zorakany։ Antarneric ancnelis erku dzerqov na brnum e cari tchiւghery ev votqerov bardzracnum dzin։

Smbati qajutiւny antaram daphniner e xlel Vardanakerti tchakatamartum, vorn aynqan druatel en hay patmichnery։

Ays krւum ismayilacinery tւapes ky gerazancein hayerin grete tasn angam, bayc ev aynpes hayery anmah Bagratunu arajnorduteamb jardum en tshnamu zorqeri mi masy, isk mnacac voyzhery halacakan arnelov taphum en Erasxy։

* * *

Stor xabeuteamb parsic arquniqn e kanchuac Vasak Zoravary: canot herosy parskahay eresnameay paterazmi։

Shapuhy — Aghues, du eir, vor aysqan tari kotorum eir areac zinuornerin։ Ayzhm du ky spanues aghuesi pes։

Vasaky — Mi zhamanak ariւc ei qez hamar, ayzhm em aghues dardzel։ Qani vor Vasakn ei, hskay ei, mi vots mi sari vray ei drac, miւsy: mi urish sari vray։ Erb aj votis vray ei yenւum, aj votqs er mtnum getni tak, isk erb dzax votis vray ei yenւum, dzax sarn er getni tak ancnum։

Shapuhy hetaqrqruec imanal, te ayd inch sarer en, ev Vasaky bacatrec, te meky inqy Shapuhn e, miւsy yunac tagaւory։

Tchshmartutiւnn er, vor hay zoravari shrtunqnerov ky patasxaner parsic gahakalin։

Hay ariutiւnn er, vor dogh u deghnutiւn ky pattcharer erkchot arqayin, vory chpiti yapagher hramayelu, vor xabeuteamb morten takarduac ir hakarakordin։

* * *

Hapa Ani qaghaqi amazonuhin: hayrenanuer u ariasirt Ayceamn, vor k՚araqinanar berdaqaghaqi parispneri vray. arnaci hayuhin, vory Anii pasharman zhamanak, berdi parispi vray bardzracac: qarer glorelov i derev ky haner tshnamu nerxuzhman phordzery, vorn ir ev hay razmikneri krcqeric durs ky qasher arabacւoc netery ev ky veradardzner tshnamun...

* * *

Erkarel։ I zur։ Mec e phaghangy merazneay arineri, qajeri ev herosneri, voronc pharqi chaph, aւagh, mec eghaւ ev irenc aprac voghbergutiւny։ Meki qajutiւnic ogtuec otary miayn, miւsn ir ariւutiւnn sparec iւrayinneri dem, errordy: kareliutiւn chunecaւ Hayastanin i spas dnelu ir bovandak voyzhery։

Ays ev ayl pattcharnerov shat qicheri anuan ev gorceri yishatakn e pahel hayoc patmutiւny։ Hayy — vorpes zinuor ev zoravar — tchakatagrakan der e xaghacel parsic, marac, yunac, tatarac, arabacւoc, bulgharac ev ayl otarazgi banakneri mej։

Ev otar patmichnery: irenc ceghi pharqin naxandzaxndir: hay herosutean mecagorcutiւnnery veragrel en iւrayinnerin kam el vatoren grel «i jur moracutean» ։

Haykazn Vardany, Biւzandioni hayazi Chymyshkik tagavori zorapety, vori bazki voyzhy: qanics zgacel en Trakian aspatakogh turqy, rusy, bulghary, yoyn patmichneri koghmic piti veranuanuer Varatas։

Vecerord darum, Yustinianosi orov yogut yoyneri nshanaւor qajutiւnner e coyc tuel Nerses Haykazuny։

Innerord daru skzbum yoyneri hamar gorcum er Manuel Mamikoneany։

«Es chem karogh, — asum e G. Shlumbergery, — lruteamb ancnel, vor Biւzandioni amenamec zinuorakan kaysreric shatery haykakan cagum en unecel։ Biւzandakan banaki patmutiւny li e hayazgi nshanaւor zoravarneri anunnerov։ Krknum em, vor es uzum ei miayn mi qani xosq asel hay azgi paterazmakan hnaւand arzhaniqi masin, ev vor urishnerin em toghnum asel, te aynqan phaylun yatkutiւnnerov ozhtuac ays zhoghovurdn incher e arel zhamanakin: aruestneri ev grakanutean ashxarhum» ։

Hayn ir ariuteamb tchambay e bacel ev depi bulghar gahy։

«Cagumov anonq Derjanci hayer ein, voronq Vasil kayser vardzu banaknerun koghme beruac ein Makedonia, pulkarnerun dem paterazmecnelu npatakov։ Yarmar aritin, anonq xoys talov yoyn kaysren, ancan pulkar tagaւorin koghmy, vor Iւskiւpci myn er u irenc qajagorcutiւnnerun u herosutiւnnerun hetevanqov krcan shutov bardzr astitchanneru tiranal, — k՚yse Profesor Kacarov։

Srancic meky mi or pit bazmer bulghar gahi vray, Car Samuel anunov։

«Mihrdati banaknerum hetevak netadzignery, voronq glxaւorapes Phoqr Hayqic ein haւaqւum, covi te camaqi vray achqi ynkan irenc tcharpikuteamb ev qajagorcuteamb։ Sullan aynqan gnahatec sranc arzhaniqy, vor Dartani dashnagrutean mej (Qeroniayi tchakatamartic yetoy, 85-in) mi ket mtcrec, vorov Mihrdati yandznuac paterazmakan naւery, petq e irenc netadzignerov miasin linein» ։

Arab taregrery ky xosin Earmuqi tchakatamartum Yordanani apheri vray, hay agheghnaւorneri coyc tuac tcharpikutean u ariutean masin, nranc gorcy anuanelov «gorc kurutean», qanzi hayery ky spanen eoty hariւr arab ktritchner, bolorin el achqeren zarnelov։

Tatarac patmutean mej ky kardanq, te Halaւun xany shat ky sirer hayoc ev vrac zorqery irenc nshanaւor qajutean hamar։

Ayd ceghi zoragluxneren Bachun, ir grete bolor yaghtutiւnnery tarel e hay ev vraci gnderi shnorhiւ, voronc ky gorcacer: vorpes arajapah։

Tatarnery yardzakւum en Ikonioy vray։ Xiyatedin zoraւor Sultany hariւr hazar zorqov durs e galis tshnamu dem։ Tatarakan banaki mej e mecn Vahramay vordin (Gagay ishxany), vory hay ev vraci azatagnderov jardum e Sultani bazmahazar banaki aj zoratevy ev vtchrum tchakatamarti baxty։

«Manaւand Rubineanneri orov — k՚yse Shlumberger — Xachakirneri zhamanak, Phoqr Hayastani tagaւorutiւnn vitxari necuk e handisacel Arevelqi Frank ishxanutiւnnerin, Antioqi ishxanin, Erusaghemi ev Kiprosi tagaւornerin: Halepi, Damaskosi ev Kahirei mahmedakan ishxanneri dem nranc mghac anverj kriւnerum։ Urishnerin toghnelov patmel zrpartuac hay azgi hoyakap gorceri masin qaghaqakrtutean, aruestneri ev grakanutean zanazan aspareznerum, es k՚uzei mi qani xosq asel, te inch ein hayery zinuorakan tesaketov mijin darerum» ։

«Potentissimus, amenazoraւor», - aha patuanuny, vorov latin ishxannery irenc aghachaւorneri bernov ky dimein Torosin: Nureddini dem durs galu hamar։

«Qristoneay ekeghecu ev hanrapetutean handep hay azgi urish arzhaniqneri mej kay meky, vor vsem e ev arandznapes yishatakeli. da ayn e, vor, erb zhamanakin qristoneay ishxannern u banaknery gnum ein azatelu Surb Erkiry, voch mi azg ev voch mi zhoghovurd aւeli arag ev aւeli erandov, qan hayery, chphutac nranc ognel mardkancov, dzierov, mterqov, xorhurdnerov. ayd srbazan paterazmum nranq qristoneanerin ognecin irenc bolor voyzherov, amenamec ariuteamb u haւatarmuteamb» ։

Aha ev zhan dy Morgani karciqy.—

«Kilikiayi hayerin menq partakan enq mot vec daruc i ver, usti ev ayd partqy aւeli nuirakan e... Erbemni hzor ays zhoghovurdy hrovmayecineri, biւzandacineri ev parsikneri het varւum er aynpes, inchpes haւasary haւasari het» ...

Aha hayy, aydpes er hin hayy, vori masin sirum em yatchax grete arbecucich qaghcruteamb krknel Xorenacu voskeghinik xosqery.

«I mej paterazmac ibrev hur ynd eghegn yntanayin tiraser azgn Mamikoneanq» ։

Bnazdakan razmik er hin hayy, ezaki zinuor minchev ir cerutiւny։

Ibrev shant, anspaselioren ynknel tshnamu vray: ayd er hin hayi razmavarakan dzeveren amenamshakuacn u sirelin։ Haւasar voyzherov ev voch mi zhoghovrdi e yajoghel argilel hay ariutiւny ir tchambu vray, ir xoyanqneri zhamanak։

Na giter mernel: aha ir voyzhy։

Aragahas er u mahacu ir haruacy, shantahar, ariւnyncay ev pharunak ir mahy։

Goroz er, inqnayarg ev patkarazdu։

Pharq, pharq hay dasakan herosakanin, vory veraprecnelov miayn' hayutiւny piti karoghanay anka-xoren pahel ir teghn arevi tak։

* * *

Chgites, hay mard, chgites ceghid patmutiւny — asel e: chgites zhoghovrdid aprac voghbergutean pattcharnery. asel e: chgites, te inchumn e nra voyzhn u tkarutiւny. asel e: aghetalioren qez ky pakasi ceghayin inqnatchanachutiւny — meky ev amenayusalin ayn pharatichneren, voroncov petq e kruel partuoghakanutean axti dem, vorn aysor mez, vorpes azg, spaneluc araj ashxatum e nax cicagheli dardznel mer ahaւor voghbergutean mej։

Sirir patmutiւny։


V։ Ceghayin baroyakany

Mek el bananq mer ceghi keanqi girqy, tchanachenq mer zharangakan baroyakan terutiւnnery: mer zhoghovrdi qaghaqakan xeghtchutean nergorcon pattcharnery haskanalu hamar։

Patmutiւny asum e.—

Ir goyutean dzig taracutean vray chi eghel mi depq, vor hayutiւny ir bovandak baroyakan ev niւtakan voyzherov caracac liner tshnamu dem: artaqin vtangy zinataphelu vtchrakanuteamb։ Hayastan nerxuzhogh tshnamin erbeq ir dem che tesel bovandak hayutiւny miaceal tchakatov: artaqin aghety yet mghelu vtchroghakanuteamb։ Tshnamin misht el votq e drel Hayastani hoghi vray hay keanqi ayn xarn u xrov shrjannerum, erb mer ceghi qaghaqakan tchakatagiry varoghnery zbaghuac en eghel nerqin kriւnerov։

Erkparakutean axty yatchax ev yatchax i derev e hanel mer ceghi dasakan qajutiւny։ Erb mer ariutean miacac che eghel mer miabanutiւny: misht el charachar partutiւnn e eghel mer bazhiny։ Isk erb naxarar, ishxan, tagaւor eghel en hasht u hamerashx: misht el yaghtel e tevabac arciւy hayoc։

Ayn bolor zhoghovurdneric, voronq barekamabar te vorpes tshnami, votq en drac hay hoghi vray, voch voq ariuteamb che gerazancel hayun։ Otary Hayastanum yajoghutiւn e unecel aւeli vorpes aghues qan ariւc։ Hayastany vorosh zhamanakashrjannerum, aւeli hayen e partuac eghel qan otaren։

Uzum em asel, te nerqin tshnamin e eghel hay bazuky tkaracnoghy։ Na e arajnordel otar zorqery depi haykakan lernakghzin։ Nra daւatchanutiւnn e yajoghutean nzhary yatchax teqel tshnamu koghmy։ Ev ete Hayastan erkrum erbevice hnaraւor e eghel voreve hamazgayin dzernark yajoghuteamb psakel: da nshanakum e te ayd zhamanakashrjanum e eghel tshnamin։

Ayo, ashxarhakal azgeri sury chpiti karoghanar bazhanel hay erkiry, ete hay petakan gorcchi naxandzy u anhamerashxutiւny chnpastein tshnamun։

Tramabanoren inch e hetevum ayd amenic.—

Ayn, te hay zhoghovurdi paterazmnerum partuelu pattcharnery eghel en gerazancoren hogebanakan, te mer ceghi anmiabanutean berumov hay zenqn u bazuky aւeli otarin en carayel qan harazat erkrin. te tshnamin yatchax tirel e Hayastanin voch te yaghtakan srov, ayl ays kam ayn hay petakan gorcichi daւov u daւatchanuteamb։

Kartch. artaqin tshnamin ir zenqi yajoghutiւnnery Hayastani hoghi vray aւeli mer hogebanakan terutiւn-nerin ky parti qan ir karoghutiւnnerin։

* * *

Minch erb aydpes։ Minchev erb hayoc patmutiւny sharunake mnal krknutiւny mer aghetali terutiւnneri ev sxalanqneri։ Ur e elqn ays annaxyntacoren cacr vitchakic, vory mayr erkrin ky sparnay glxovin vochnchacmamb, isk gaghutneri hayutean astitchanakan apazgaynacmamb։

Vorn e ayn phrkarar mijocy, ayn hamadarmany, vor handisanar pharatichy mer zharangac baroyakan axteri, vor hogephoxer ev aprecner mez vorpes azg, vor dardzner mez karogh nergorcon inqnapashtpanutean ev yndunak' petakan ankax keanqi։

Ceghayin baroyakann e ayd mijocy, vor pahanjum e erku ban. arajiny: qaghaqakan miakronutiւn, erkrordy: zargacumn ayn baroyakan yatkutiւnneri ev razmaruestagitakan karoghutiւnneri, voronq hamapatasxan en mer zhoghovrdi haւaqakan kariqnerin ev eapes anhrazhesht: mer zhoghovrdi niւtakan ev hogevor inqnapahpanman hamar։

Ardi mer voghbali vitchakum, erb mer hayreniqi razmagitakan banalinery yandznuac en otar drnapannerin, ev erb spasւum e trqakan maharit haruac: ceghayin baroyakann e, vor imastun kerpov tesnel piti tay baroyakan ev niւtakan ayn hskayakan uzhery, vor aysor hayutiւny ky vatne yndunayn։ Ceghayin baroyakann e, vor razmaruestin carayogh bolor gitutiւnnery piti lce mer zhoghovrdi inqnapashtpanutean dzhuarin gorcin, inchpes ev ambartak piti kangnecne aylaserman hegheghati arjev։

Aprir hamadzayn ceghid ideali, aprir hamadzayn ceghid bardzragoyn skzbunqnerin։

Dataparteli ev baroyazurk e ayn erjankutiւny, vor hakasutean mej e haւaqakan erjankutean het, vor npastum e ceghi tkaracman, vor xatarum e ayn nerdashnakutiւny, vory goyutiւn piti unenay mer masnaւor npatakneri ev azgayin ideali mijev։

Qaghaqakan miakronutiւn petq e mezi, qanzi miakn enq zhoghovurdneric, vorn iraւunq chuni nerqust paraktuac linelu։

Ete tchambaneri tarberutiւn kay, apa kay npataki yndhanrutiւn։

Petq e lininq miaideal, miashunch, miakam, qanzi anhamerashx u anmiaban mer zhoghovurdy patrasti vors piti lini ir harevanneri hamar։

* * *

Hay yntaniqy der sharunakum e nayel ir zaւakneri vray, vorpes ir masnaւor sephakanutean։

Isk dprocy dastiarakum e hay manuknery: yntaniqneri ev voch nax hayreniqi hamar։

Yntaniq ev dproc dashnakcac: ky sharunaken miayn arevtrapasht xanutpan ev arhestaւor hascnel, erb zhamanakn u ceghayin baroyakany hramayoghabar ky pahanjen hayen: linel nax hayrenakron razmik, chkorchelu hamar։

Chenq uzum haskanal, vor Arevelqi mer dzhbaxt paymannerum anmtutiւn e tun shinel u dashter mshakel, erb nranc pashtpanutean hamar kanxaւ chenq patrastuel։

Chenq uzum haskanal, vor yimarutiւn e ankax hayreniqi masin erazel, erb naxoroq nra pashtpanutean hamar chenq sparazinuel։

Che, che, chenq uzum haskanal, vor hay haւaqakanutiւny oruay ir aghqatik hogebanuteamb baroyapes azat che aւeli laւ oreri masin erazelu, qani der hay ashakertogh serundy che krtւum vorpes azgayin nor uxti mijnord, vorpes ceghayin baroyakani krogh։



VI։ Hay zenqi anyajoghutean pattcharnery

Mer orery

Yandzin banakneri chaphւum en zhoghovurdnery։

Karsi pateri tak baxuecin erku zhoghovurdner, erku haւaqakan hogebanutiւnner ev yaghtec kisalusiny, qanzi zhoghovurdy hogebanoren patrast cher krui ev yaghtanaki hamar։ Mer zhoghovrdin caւaginoren ky pakaser hogekan mshakoyty։ Hayutiւny kruadashtum te kruic durs cucahanec heteveal hogebanakan terutiւnnery, voronc ky parti turqn ir zenqi yajoghutiւny.—

Amen gnov aprelu xelagar cankutiւn, partuoghakan hogebanutiւn, niւtakan cayrayegh mtahoguacutiւn, hasarakakan zgacumi thasutiւn, gitakcakan kargapahutean bacardzak chgoyutiւn, teghakan hayrenasirutiւn, inqnasirutean caւ u char naxandz: hramanatarneri mot, kazmakerpchakan pakas, sxal hamarum trqutean masin, strkakan vax, ev anrazmunakutiւn ev ayln։

Nranq, vor masnakcel en mer varac kriւnerin, giten, te inchpes hay mardy dzerqn ynkac phutch qurji ktory, tnayin amany kam gorciqy gurguranqov ky teghaphoxer tchakate tchakat, dirqe dirq։ Ir kovy kam phalasy phrkelu hamar: na yatchax aranc xghtchi xayti ky toghner kruadashty, ky dasalqer։ Ayn iry, vor duq tesel eq nra shalakin kam dziu tambin Karinum, ky tesneq ev Gharaqilisayum, ev Caghkadzorum, amen tegh, minchev vor hascner tun։ Ir kam ir dziu bery tetevecnelu npatakov, na aւeli shut sakaւatiւ phamphushtneri mi masic ky zrkuer qan te anpetq hnotineric։

Shatery zinuor ky hamaruein ayn parz pattcharov, vor zenq ky krein։ Zenqy che mards zinuor dardznum։ Mezanum kar ogtaxndiry, niւtakan mtahoguacuteamb grete hiւand anhaty, bayc voch andznuer zinuory։ Ayd orerin, nayelov mer zoramaserin, cher kareli chveryishel Herodoti datastany parsic banakneri masin: «Aւeli mec tuov mard kar qan zinuor» ։

Hay mardu mej chaphazanc tkar e hasarakakan zgacumy։ Yndhanur ev hanrogut ashxatanqy der patizh hamaruelu chaph xort e hay martiki hamar։ Na akamayic ky patrasti ayn dirqy, voric inqy chpiti ogtui։

Patzhi chaph canr e nra hamar pahakutiւny, hetaxuzakan arajyntacutiւny, banberutiւny։ Na gite, vor ir artun ev achalurj hskumic e kaxuac razmoren anpatrast vitchaki mej gtnuogh zoramasi apahovutiւny, bayc ev aynpes na anvstaheli pahak e։ Chi kareli xorapes vstah linel, te na iren truac baxtorosh grutiւny amen gnov tegh ky hascni։ Mernel: ynkeroj kam zoramasy vtangic phrkelu hamar: mnac hatyntirneri araqinutiւny։

Anvarzh banakayin keanqin ev kriւnerin: na iren, hamematabar, laւ e zgum zhoghovrdakan tchakatamartum։ Karsum na ayn cher, inch vor er Vanum, Sardarapatum, Gharaqilisayum, Siւniqum։ Nran pakasum e yndhanur hayreniqi gaghaphary, sakayn zurk che teghakan hayrenasirutiւnic։ Na tatchkahay e, rusahay, parskahay, apa yetoy hay։ Inchpes ev nax msheci, vaneci, gandzakeci ev apa husk, yetoy hayastanci։ Aha ayd isk pattcharov yatchax gitakcakan cher nra mahy։

* * *

Tatchiknery Hayastanum unecac irenc yajoghutiւnnery aւeli mez: mer baroyakan tkarutean ky partin, qan te irenc zenqin։

Hayutiւny der cher ymbrnel ayd parz tchshmartutiւny, ev aysor el keghc hamarum uni trqakan banaki masin։ Na tghayamtoren haւatum e turq ceghi qajutean araspelin, geragnahatelov nra baroyakan voyzhy։ Ayd sxalanqy cnundn e strkutean vaxi։

Vov chgite, vor mer zhoghovurdy, der paterazmi chbrnuac: uner ir partutean inqnanershnchumy, — hogebanakan mi aghetali vitchak, vor stoyg partutiւn piti berer mer zenqin։

Partuoghakanutiւn ev yoys urishi ognutevsn vray, — aha voronq en erkuqy hay banaki hogevor amenavat tshnamineric։ Hayoc noragoyn patmutiւny sranc ky parti hakapetakan «mayisean apstambutiւny» ։

Ays hogebanutiւnn er, vor mghec chpashtpanel Karsi amrutiւnnery։ Hogepes ayd tkar araracnern ein, vor haruacecin hay banaki razmunak ev andznuer tarreri ariutiւny։

Sranq xaxtecin hay banaki baroyakan haւasarakshrutiւny, yaghtutean nzhary teqelov tshnamu koghmy։

* * *

Mer qaghaqakan u tuakan anzorutean ev hatuacakanuteanc berumov: hayy darel e meghk, zijogh ev nkun otari handep, hiacoghn u xnkarkoghy otar voyzhi, haւatacogh: otar astuacutiւnneri։ Darerov zenq che brnel nra dzerqy, inchpes ev na azat chi eghel: anerkiւgh u ankashkand sirelu ev pashtelu azgayiny։ Hayy, masamb, der anyndunak e gitakcakan zohaberutean, ev bardzr trichqneri, vorovhetev ankareli e eghel ishxogh barbaros zhoghovurdneri krunki tak nman araqinutiւnneri mshakumy։ Anandznakan bnoyt krogh ayn ameny, inch vor kataruac e nra koghmic ir strkakan goyutean dzig dareri yntacqin, eghel e harkadrabar, akamayic։

Ayo, hayy ir nkaragri stuerayin koghmeri mi xoshor masy ky parti dareri strkutean։ Otari canr garshapary zhamanak e unecel mekik-mekik trorelu nra ceghayin araqinutiւnnery։

Aha te inchu aysor, anshusht voch ir amboghjutean mej, na partuoghakan e, anhayrenaser ev anari։ Darerov nra hayeacqy ktruac e eghel keanqi bardzunqneric, tchakaty: xonarh, mtacumy: tevabek, cankutiւnnery: erkchot։

* * *

Hay zhoghovrdi terutiւnnern u aratnery aւeli sheshtuac en ir mtaւorakanutean mej։

Hay mtaւorakani hogin anhamematoren aւeli e amayacac։ Parz zhoghovurdy erb ev ur vor hnaraւor e eghel, xusaphel e hraparakic, qashuel u kckuel e ir yarki tak։ Hay mtaւorakany, yndhakaraky, vorpes hasarakutean ev hraparaki mard: aւeli layn yaraberutiւnner, gorcuneutean aւeli mec asparez unenalov, aւeli e entakay eghel otari aylaserich azdecutean։ Na yatchax ir ceghayin araqinutiւnneri xatarman gnov e yarmaruel anharazat mijavayrin։ Ev zarmanali che, vor aysor hay mtaւorakanutean vorosh masy ceghayin baroyakani phoxaren miayn hasarakakan mereal cisakatarutiւnner uni։

Qich chen «stuer ev zovutiւn» phntroghnery, masnaւorapes qaghaqakan hosanqneri mej, inchpes ev nranq, voronc hogevor voghj harstutiւny irenc lezui cayrin e ev bareri mej։ Giten ev sirum en tcharel zayroytov, te qanics char naxandzi eresic e korcanuel Hayastan erkiry, bayc ev aynpes hazuagiւt che hogevor deghnuteamb tarapoghy mer keanqum։ Hogepes coyl: hay mtaւorakanneric shater chen haւatum irenc ceghi hantchari voyzhin։ Shateri hamar chkan azgayin mecutiւnner։ Irenq tkar: artaqin tshnamin misht el gayl e tւum irenc։ Sirum en ev ghekavari dery, bayc chen ardaracnum ayd anuny։ Mtnelov kusakcutiւnneri mej: arzheqaւorum en irenc andzy ev voch kusakcutiւny։ Ev yatchax irenc esin storadasum en kusakcutiւny, ayd verjinin: irenc zhoghovrdi shahery։

Ayspes, shat en ev haskanali hay hogebanutean stuerayin koghmery։ Darerov zrkuac petakan keanqic: hayutiւny, masnaւorapes nra mtaւorakan tarry iren azat e hamarel haւaqakan partakanutiւnneric։ Zrkuelov patasxanatu pashtonneri mej erevnalu hnaraւorutiւnic: zhamanaki yntacqum hay mtaւorakani mej chqanalu astitchan tkaracel e patasxanatuutean zgacumy։ Na otarin carayel e kes srtov, akamayic։ Ev otari darer tevogh nւastacucich verabermunqy, hasarakakan keanqi ev anandznakan idealneri ev partakanuteanc pakasy hay mardun sertoren kapel en ir negh yarkin, ir yntaniqin։

Haskanali e, vor nman hogebanakan mtnolortum darerov shnchogh zhoghovurdy piti aylandaker ir haskacoghutiւny hasarakakan ev petakan keanqi masin, piti klanuer aroreay keanqi artaqin shinararuteamb, darnalov zgalioren antarber depi ir ceghi haւaqakan tchakatagiry ev piti korcner ir ceghayin baroyakany։

Aha te vorteghic ev voronq en mer baroyakan terinery, voronc ky parti turq zenqy Hayastanum ir yajoghutiւnnery։


Aghetali angitacum

Otarnerin nmanelu yimarutiւny voch mi asparezum aynqan charachar che patzhւum, vorqan kruadashtum։

Aha te inchu imastun zorahramanւstarutiւny dastiarakutean ev ghekavarutean gorcum petq e yenui ceghayin anhatakan te haւaqakan hogebanutean vray։ Na yndunak petq e lini usumnasirelu ev tchanachelu ashxarhagrakan hogebanakan mijavayry, vori harazat cnundn er, ev apa hashui arnelov ayd verjiny, petq e mshakel karoghanay ir xnamqin yandznuac zorakan voyzhery naxapatrastelu ev vorpes azgayin qaghaqakanutean zenq gorcacelu eghanaky։

Asel e: mi erkri bardzr hramanatarutiւny, ir anunn ardaracnelu hamar, petq e lini azgayin: yajogh razmavarutiւn unenalu hamar։

Hayastani Hanrapetutean hramanatarutiւny azgayin er, miayn anunov, ev henc ayd er pattchary, vor nra hamar ancanot mnacin mer erkri ev zhoghovrdi ararkayakan paymannery, voronc angitacumy ir yetevic anxusaphelioren qash tuec Karsi aghety։

Hay erkri inqnapashtpanutean varichnery hramayoghabar petq e hashui arnein heteveal tuealnery.—

— Hayastani ashxarhagrakan dirqy, nra erkramasayin caւaly, nra teghagrakan bnoyty, zhoghovrdi qanaky, nra hatuacakanutiւny, nra qaghaqakan idealy, nra ev ir islam harevanneri phoxyaraberuteanc bnoyty ev ayln։

Mer erkri dirqi ev phoqrik caւali shnorhiւ Hayastani bardzr hramanatarutean amen mi razmavarakan te razmagitakan sxaly piti unenar tchakatagrakan hetevanq։ Shat angam grete arajin anyajoghuteamb arajacac gaghty kam zanguacayin dasalqutiւny amenabaroyalqich dzevov piti andradarnar te gorcon zoramaseri ev te tikunqi hogebanutean vray, anhnarin dardznelov hetagay dimadrutiւny։

Aha te inchu Hayastani geragoyn hramanatarutiւny yndgcac arajin erku paymanneri teladruteamb piti unenar anvreputean astitchan yajogh razmavarutiւn։

Errord ev chorrord paymanneri pahanjmamb Hayastani zinuorakan naxararutiւny piti varer «phoqrik paterazm» : talov ir tchakatamartnerin zhoghovrda-partizanakan bnoyt։

Yancaւor tgitutiւn er kirarkumy rusakan zanguacayin razmavarutean, vory mec zhoghovurd ev, yamenayn deps, voch mer erkri teghagrakan bnoytn e pahanjum։

Hingerord ev vecerord paymanneri goyuteamb HH zinuorakan naxararutiւny piti mghuer or araj miorinakutiւn mtcnel rusahay ev arevmtahay tarreri mijev, zinuorakan carayutiւny partadir dardznelov naev verjinneri hamar։

Kamaւor zoramaseri goyutiւny haskanali e paterazmi: bayc voch ev xaghagh zhamanak, erb ayd che karogh bacasabar chazdel Hanrapetutean kanonaւor banaki hogebanutean vray։

Kay, verjapes, mahmedakanutean taramerzh hogebanutiւny, nra daraւor tshnamanqy depi voch-islam mardkutiւny ev masnaւorapes depi hayutiւny, kay nւatchoghakan hamatrqakanutiւny, kay hay zhoghovrdi pahanjy tatchkahay nahangneri masin, ev mi sharq ayl pattcharner, voronq haytrqakan te hay-tatarakan baxumnerin piti tayin cragruac kotoraci bnoyt։

Voch te miayn hoghayin nuatchum, aylev zanguacayin jard, teghahanutiւn, aւeracutiւn — hay zhoghovurdy mejteghic barnalu xelagar cankutiւn, — aha mahmedakanutiւny ir ev mer mijev cagac paterazmneri zhamanak։

Inchu che yaghtel, inchu yatchax noynisk che kruel hay zorqy։ Gitenq, vor na shat angam verjnakan partutean e matnuel kriւneri henc arajin shrjanum, vor henc arajin anyajogh baxumy mer zorqi partutiւny dardzrel e ansrbagreli, verjnakan, vor mer zorqi mi sharq partutiւnnery eghel en miazhamanak ev baroyakan։

Inchu Karinic mer zoramasery nahanjecin, ughghaki Kars ev apa: Dilijan։ Inchu Erevanum teghi tuacnery qashuecin Siւniq, aranc kang arnelu minchev Siւniq dzguogh taracutean voreve keti vray: dimadrutiւn coyc talu npatakov։ Inchu ayd hskay taracutean vray nranq chveracecin vorosh bardzunqner: arcui bneri, vorosh dzorer: leonidasean kirtcheri, vorosh dashter pharqi tatreri։

Vov e meghaւor hay zenqi anyajoghutean mej։

Anshusht miayn voch zinuory։

Zinuory che meghaւor, vor iren pakasum e kruecnoghy, inchpes ev ayn anhrazhesht hogebanakan mtnolorty, vori mej miayn hnaraւor e dimadrutiւnn u yaghtanaky։ Zinuory che, vor ir hramanatarutiւny che haskanum te krui orerin tchakatamerdz vayrerum tegh chpiti unenan hasarakutean kraւorakan tarrery։

Kariny ev Karsy irenc ankman naxoreakin aylevs berdaqaghaq chein, ayl mi-mi shukay, aւelin: mi nor Arshakaւan, ur kareli er amen mi qaylaphoxum handipel vochnchov ayd phaphuk shrjannerin chy kapuac gaghtakanin, zenqi arevtrov zbaghoghin, dasaliqin, aւararuin, charashahoghin ev nman mut ahynkec tarreri amboghj xmber։

Haskanali che, vor nman qaosi ev apakanutean mej bacardzakapes anhnarin piti liner dimadrutean mghel voch te baroyalquac hay zoramasery, aylev Kesari hrchakanun legeonnery։

Hetevanqy։ — Annaxyntac xutchap, gaght ev... txur patmutiւn։

Inchu Karsn ynkaւ 1920t. ashnan, vorovhetev mer zorqy Karsi tak dardzac er haւaqakan hoguc zurk mi zanguac, vori mej kayin: naxkin rus carayutean hay zinuory, anshusht, canot zenqi gorcacutean, bayc hogebanoren der voch azgayin zinuor, manr arevtrakany, ir aroreay aprumnerov, chnkatuelu astitchan chnchin tuov «mtaւorakanner» irenc cxakan tramadruteamb ev otaralezu zinuorakan arhestaւory։ Seghm asac: kar partutean ev aghetali nahanji hamar amen inch, isk dimadrutean ev yaghtanaki hamar' vochinch։

Aha te inchu voch miayn chyaghtec, aylev chkruec hay zorqy։ Ayn paterazmneric cher hay-tatchkakany, erb kruadasht netuac zhoghovurdy hariւrapatkum e ir voyzhery ev eritasardanum, erb voyzhi ev vogevorutean mi heghegh e ancnum zhoghovurdneri hogekan ashxarhov ev steghcum andznuirutean hamatcharak, erb tghamardy: ankax ir tariqen, arhesten, aruesten, amachum e mnal u ereval tikunqum, erb «merelnery bardzranum en gerezmanneric masnakcelu tchakatamarterin» . seghmacac: erb sury merkacrac zhoghovurdy hogepes veracnւum e oreri ev zhameri yntacqum։

Kar ev aghetali mi sxal razmavarutean mej։ Da «gcayin» kochuac rusakan razmavarutean kirarkumn er haykakan bnashxarhum, vory gerazancapes herosakan kriւneri tateravayr e։

Mer vorosh erkramaseri teghagrutiւny alpean bnoyt uni. mi karevor paragay, vor hashui charaւ haykakan spayakoyty ev mnac karchac rusakan zanguacayin martavarutean mereal dzeverin։ Ayd tipi razmavarutiւny pahanjum e nax tuapes mec zhoghovurd։ Krui nman dzever gorcadrelu hamar: petq er unenal qanakov ete voch aւeli gone haւasar voyzher։ Ete petq er vashty: vashti, ev gundy gndi dem hanel, xelagarutiւn er krui dzernoc netely kam yndunely։ Haskanali pattcharnerov menq tuapes voch gerazancel, voch el haւasaruel karogh einq tshnamun։

Asel e: krui dzernocy yndunelov: haykakan spayakoyty ir amboghj yoysy petq e dner erku bani vray — gerazanc razmavarutean ev paterazmi hrosakayin bnoyti vray։

Mer voyzheri 3/4-y klanec Karsy, vori ankumic yetoy nahanji tchamban brnac haykakan zoramasery aylevs ankerparan zanguacner, amboxner ein։

* * *

— Paterazm, ev gaght u nahanj che nkatւum hayeri koghmic։ Inchu en andamalucuac turq banaki sharzhumnery։ Pattchary։

— Vorovhetev hay zhoghovurdy vtchrac e ktrel nahanji hraman ardzakoghi yancaւor dzerqy։ Vorovhetev hay razmiky miayn mi hatik tchambay e toghel tshnamun: ir diaki vrayov։

— Inchu en yndunayn ancnum tshnamu bolor haruacnery։ Inchu hay giւgher chen cxum, diakoyter chen erevum։

— Vorovhetev kendani berd e hay razmiki kurcqy, vorovhetev minchev ayd: hayy yaghtel e ir bolor tkarutiւnnery։

— Inchu en aynqan annshan hay mahery, ev yaghtakan bolorn el։ Inchu tshnamin anicum e paterazmy ev phaxchum Hayastani sahmanneric։

— Vorovhetev mer martikin ghekavarum e ir ceghi vogu dzerqy։ Vorovhetev amen mi zinuor ev ir ghekavarn e aystegh, isk amen mi hramanatar: miazhamanak ev zinuor e։ Dra hamar el naxadzernutean, yandgnutean ev hnaragitutean vogin zargacac e hantchareghutean astitchan։ Vorovhetev miayn mi hatik yndhanur hraman kay druac bolorin, ceghi hramany: yaghtel։

Chkay mard meqenan, chkan hogepes coyl zanguacner: xckuac dirqeri ev erkrachaphakan dzeveri mej։ Kan kendani shantargelner, vor qashum, chezoqacnum, zinataphum en tshnamu haruacnery։ Kan daranamut, yankarcayardzak tetev hrosaxmber, varzhuac hin partevakan razmaxagherin։ Kay gitakcutiւny, te ov patrast che yanun Hayastani mernelu amen vayrkean: arzhani che hay kochuelu։

Kay hpart gitakcutiւny, te partuel: asel e korcnel ir goyutean iraւunqy, asel e anarzhan linel ankaxoren tegh graւelu arevi tak։

Kay azgayin srbazan patuasirutiւny: voch voq e uzum anarguac hayreniqi zaւak kochuel։

Qajutiւny aystegh geragoyn artayaytutiւnn e mardkayin imacakanutean։ Vax chkay, partuac e na hayi koghmic։

Aha te inchpes petq e liner mer verjin paterazmy։ Aւagh, nkaragracs bnoyty chunecaւ na, ev dra hamar el mi sev ej evs unecaւ mer noragoyn patmutiւny։


VII։ Ceghayin baroyakani pahanjnery

Hasarakakan ardarutiւn

«Ev, voch mi ynchazurk qo hoghi vray», — zhamanakin ayspes ky xosei lernahayutean, qanzi xeghtcheri arcunqic ev toyleri anariutiւnic en korcanւum hayreniqnery։

Iskapes, inchpes karogh e hzor ev erjanik linel mi zhoghovurd, vori tchakatagrov chen hetaqrqrւum ir bolor vordinery. mi petutiւn, ur ishxum en vorosh dasakarger, bayc voch bolory. mi hayreniq, vory harazat mayry che bolori ev amen meki, vori mayrakan stinqnery chen ccum ir bolor zaւaknery։

Miayn partakanutiւnnern u dzhbaxtutiւnnery chen, vor yndhanur petq e linin, aylev iraւunqnern ev uraxutiւnnery։ Sranum e erkirneri hzorutean graւakany, sranum e ev himqy hasarakakan tchshmarit baroyakani։

* * *

Aւazi vray e himnuac ayn petutiւny, ur barekecikneri koghqin kan tshuar tarrer: entakay zrkanqi, geri aghqatutean։ Amur che ayn petutean himqy, ur aratutean mej gguoghi urax qrqijneri het lsւum e ev aghqati vayy։

Orhnuac che, hzor che, apagay chuni ayn petutiւny, ur arevy chi cagum bolori hamar, ur baւarar snundi ev glux dnelu teghi hamar harachoghner kan։ Aydpisi petutean mej e, vor ishxum e hasarakakan anzgayutiւny, ur aranc amoti ev xghtchi xayti mardik ancnum en tshuarneri motov։

Chkay aւeli mec chariq mi erkri hamar, qan dasakargayin esasirutiւny։ Da xatarum e azgayin anhatakanutiւny, nerqust paraktum zhoghovurdy, tunaւorum mievnoyn ceghin patkanoghneri phoxyaraberutiւnnery, tulacnum petutiւny։

Inchpes anhatakany, koyr e ev haւaqakan esasirutiւny։ Ayd hreshy petq e spanui vaghuay Hayastanum։

Ays kam ayn dasakargy che, vor petq e ishxe vaghy, ayl amboghj zhoghovurdy։

* * *

Chkay mi erkir, ur hnaraւor chliner motaւor haւasarutiւny, mi erkir, vory chkaroghanar ankarot dardznel ir bolor zaւaknerin, ete ayntegh tagaւorum e hasarakakan ardarutiւny։

Ete chkay hasarakakan ardarutiւn, anicuac e ishxanutiւny, vor ardaracnum e vorosh tarreri ynchazrkutiւny։

Ete chkay hasarakakan ardarutiւn, asel e: kay ayn ameny, inch vor aragacnum e anpharunak ankumy petutiւnneri։

Isk ayntegh, ur tagaւorum e astuacayin orenqy, ayntegh ynchazurkin ev anariin phoxarinum e ari ev ankarot qaghaqacin։ Isk ayntegh, ur chkay ynchazurky, anarin, vaty, ayntegh che erevum artaqin tshnamin hrov ev srov, ayntegh bargaւatchum e eotnics orhnuac, apahov u erjanik hayreniqy։

Ete hay mardy xeghtch ev anari piti mnar ev ir ankax hayreniqum, el inchu er petq ankaxutiւny։ Ete darerov otar lceri tak charchrkuac hayutean mi masy tshuar piti mnar ev ir azat hayreniqum, el inchu er petq azatutiւny։ Che, che vaghuay Hayastanum chpetq e linin xeghtcher, ynchazurkner, anariner։ Bolorn el petq e linin ankarot, araqini, ari։ Hay hayreniqi apahovutiւnn e pahanjum ayd։


Mer ankaxutean mayisy

Azgery, inchpes ev anhatnery, yatchax mec ev yaghtakan linelu kariqy ky zgan։ Nranq kuzen unenal gitakcutiւny irenc tirakan kamqi, vory ev dzerq ky beren yaghtakan payqari mej։

Ayo, sery depi yaghtanaky eghel e ev ky mnay bacardzak paymany azgeri ev anhatneri steghcagorc keanqi։

Mer zhoghovurdi erku mecaphar gorcery: Sardarapatn u Gharaqilisen, ur na aynqan hiasqanch ev burn kerpov erevan beraւ ankax hayreniq unenalu ir yaghtakan kamqy, petq e bacatrel voch miayn inqnapashtpanuelu harkadranqov, aylev iren mec u yaghtakan zgalu geragoyn kariqov։ Voghbergoren erjanik 1918-i yntacqum hayutiւnn unecaւ ir qaghaqakan Aւarayry Ararati storotum։ Ir daraւor nkun ev anpharunak goyutiւnic dzhgoh: mer ceghi vogin iren tirakan u mec zgalu kariqic xtanuac: bardzracrec hayoc ankax petutean shenqy, vori granite himqy druac ky mnay astuacashunch vordineri nshxarneri

Vray։

* * *

Mayis 28-y։

Ayd ory hayutiւny hagaւ ir pharqi u hzorutean ciranin ev bazmec azat u ankax azgeri koghqin։ Ev Araratean arevy erkiry ditelis, asac ayd ory: «aha mi tagaւor zhoghovurd evs, vory struk er erek» ։

Ayd ory — pharqn u psakumy mer zhoghovrdi azatagrakan germardkayin tchigeri — darerov otar krunkneri tak troruogh «qristoneakan arhamarhuac hoty» ir varac ashxarhacanot payqari shnorhiւ hrchakuec azat։ Ays astuacayin ory mardkutean aniraւutean koghmic ashxarhi qartesic anhetanalu datapartuac mer hayreniqy, vorn ashxarhagrakan ket ky hamaruer aylevs, hrchakuec ankax։

Hayutiւny yaghtec mahn ayd ory, verj dnelov ir darer tevogh hogevor ev niւtakan canr hogevarqin։ Mayisean herosakan sharzhudzevy veracnelov apazgaynacman mahaber vtangy, phrkec naev gaghutahayutean azgayin dima-gcutiւny։ Otar petutiւnneri mej erevac hay eragoyny, despany, hiւpatosy, voronc mijocaւ tarashxarhik ev taralezu hayutiւny hogebanoren kapuec ir petutean, darnalov hayahpatak։

Hayastani ankaxuteamb hayutiւny, vorpes ceghagrakan uroyn miaւor, verstacaւ mardkutean ogtakar linelu ir kareliutiւny, vorin patmakan mec araqelutiւn e verapahuac Merdzaւor Arevelqum։

* * *

Erkarel։ Bayc inchu, mite hnaraւor e xosqov sparel Mayis 28-i bovandak taroghutiւny։ Voch, voch, da voch voq ky yajoghi։ Ayd nuirakan tuakany ky xorhrdanshe hayreniqin u ir ankaxutiւny, hayreniqy, vor Astcu pes aւeli srti qan ugheghi mej kapri։

Egiptakan gerutiւnic veradardzac Israyely herosakan phordzer ky katarer: verakangnelu korcanuac Siony։ Tshnamin, sakayn, ky qander ayn, inch vor gurguranqov ky verashiner margareneri zhoghovurdy։ Tshnamin ky groher, isk Israyely: mi dzerqum sury, miւsum brichy arac: ev ky martncher, ev ky verashiner։ Ev na korcanuac chhamarec Siony, angam ayn zhamanak, erb nranic mnacel er mi hatik qanduac pat: aynqan layn, vorqan vor petq er hnaraւorutiւn talu mi xumb uxtaւorneri: nran seghmelu irenc demqery, ev nra etevy tagcnelu irenc arcunqy։

Irlandian, yargelov zohagorcutean orenqy, azatutean zohaseghani vray darerov var pahec kraky։ Nra krcqi tak chmeraւ azatasirutean vogin, minchev vor ky verakangner qaghaqakanapes, ky darnar tagaւor zhoghovurd: ter ankax hayreniqi...

Ete kuzes lsel ev hay mardun ankax hayreniqi masin, harcru hay gaghtakanin, vori tarapanqy caghrelu hamar: dzerqy gayli ancagir en tuac, ev erkre erkir ky qshen։ Harcru hay vorbin, vorin mardkayin keghc voghormasirutiւny mi dzerqov chor hac, miւsov toyn kutay։ Harcru hay banuorin, vor datapartuac e otar hayreniqnerum azhan ashxataւor dzerqeri ev anxach u anter gerezmanneri tiւn atchecnelu։ Harcru hayreni hoghi vray ir arean hetqery toghac taragir hay zorakanin, vorn ayrogh karoti zhamerin antchareli qaghcruteamb ky motenay arcateay saphorin, vori mej jermajerm pashtamunqov ky pahe hayreni erkren berac mi bur hoghy։


Mec merelneri pashtamunqy

Ir apagayi hogy tanogh amen mi azg hskumi ir ory, zhamy, vayrkeann uni։ Xohun hskumner, erb erkiւghacoren ir mtqi dzerqov ky bardzracne nerkayi achqen apagan cackogh varagoyry ev ayspisov ky yajogher gaghtniqner korzel zhamanaki cocen։ Azgayin toneri, ev masnaւorapes mer ankaxutean Mayisin masin e xosqs։ Toner, voronq aynqan mec shqov u handisaւoruteamb ky kataruin qaghaqakirt azgeri mot։

Sakaւatiւ en tonery mezanum, ev. aւagh, eghacnern el ky tonenq kes srtov, ky tonenq, vorovhetev sovorutiւn e tonel։ Tonakatarutiւnnery mezanum aւeli mereal cisakatarutiւnner en qan xorhrdacuteanc orer, zhamer, voronc yntacqum inqnatchanach azgery k՚ogekochen irenc srbin, lusakrin, herosin, k՚ogexarnuin nranc het: hogepes atchelu hamar։

Aha xorhurdn, imasty tonakatarutiւnneri։

Azgern irenc coci mej k՚aprecnen mi vorakakan phoqramasnutiւn, — surby, lusakiry, herosy — vor k՚apri voch ir andzov ev voch ir andzi hamar, vor ky merne: chmernelu, ky merne: ir ceghn aprecnelu hamar։ Vogu aznuakanutiւnn e ayd hamacegh phoqramasnutiւny, zhoghovurdneri amenamec, ankorncheli ev anmer harstutiւny։

Surby, vor voske shghtayov anhati u zhoghovurdneri hayeacqy kapuac ky pahe astgherin: ayd verjinnery keanqi tchahtchen u baroyakan nexutenen zerc pahelu hamar։ Lusakiry, vor ky halace xaւary, anhati ev haւaqakanutean herosy, vor krtnac ir yaghtakan srin: artun ky hske hayreni sahmanneri vray։

Vochinch en anhaty u azgy, ete nranc pakasum e astuacayin gicy։ Aranc srbi, lusakri ev herosi: goyutiւn cher unenay hogevor mshakoyty, ev mardkayin ceghy datapartuac ky liner qarsh talu anasnabusakan mi txur goyutiւn։

Phordzeceq mi vayrkean moracutean tal hay xachi, aybubeni u sri herosnerin, ev el vochinch ky mnay, vor iraւunq tay mez azg kochuelu։ Hogevor anapati ky veracui mer keanqy, patmutiւny։ Dproc, ekegheci, yntaniq ky korcnen irenc baroyakan bovandakutiւnn u xarisxy։ Ky camqin steghcagorc vogevorutean bolor aghbiւrnery։

* * *

Mi zhoghovrdi srbutiւnneri kargin ky patkanin ev patuoy verqery, spinern ir yntir vordineri։

Vorqan anxarn ev uzhegh e yarganqy depi ays spinery ev vorqan mec tuov mardkanc hogineri mej tegh uni ayd yarganqy: aynqan lusaւor ev araqini e zhoghovurdy, aynqan yusali e nra apagan։

Patuoy spin eghel e ev ky mnay hogevor amenamec zardy։

Spiazard gorcichy ky nmani vardenun, vory zardarelov iren, ky zardare naev ir shrjapaty, partezy։

Chkay aւeli mec ev annereli yancanq, qan anyargalic verabermunqy depi spiacac verqery mer azgi gorcichneri։ Yargalic petq e linel angam depi tshnamu patuoy spinery։

Kaskaceli e baroyakany mi zhoghovrdi, vorin pakasum e yarganqy depi ir spiazard herosy, lusakiry ev surby։

* * *

— Es k՚uzei, — grete margarei yaphshtakuteamb sksec Ashoty, — es k՚uzei, vor Siւniqi lerneric meki storotum bardzracuer lernashxarhi kriւnerum ynkac mer martikneri pharatatchary։ Mi yndhanur matur ev gerzmanaqarery phoxarinogh zhayrer ays makagruteamb: «Ynkan, vor apren ev aprecnen irenc ceghy» ։

— Ayo, mer zhoghovurdy petq e unenay ir pharqi srbarany, bayc voch miayn Siւniqi erknqi tak ev voch leranc phesherin։ Togh hogov arciւ mer razmiknery hangchin irenc sirac lerneri erknahas bardzunqnerin։ Togh nranc seg gagatnerin anmar plplan kanteghnery eraxtagitutean։ Arshaloysnery togh hamburen, verjaloysnery voskezocen qajac shirimnern u zhayrern amen or։ Ev togh amen tari yaghtuteanc tonerin serundnery vogekochen mer hayrenashunch merelnery u dastiarakuen nranc mecagorcutiւnnerov, vorpeszi sovoren keanqen aւeli gitakcakan mahy sirel։

— Togh aydpes lini, — vorpes patasxan im xosqerin, — aւelacrec Ashoty ev ir yognataxic hayeacqy dardzrec depi Xustupean bardzunqnery։


Lerneri pashtamunqy

«Eoty bardzunq uni ays razmatchakaty: hpart bardzunqner, voronc tirelu mej, voronc vray e mer phrkutiւny։ Vov tirec ayd lernerin: na e tery Hayastani» ։

Zhamanakin zoramaseris ughghac im martagreric meki ayd togheri mej haւasar chaphov tchshmartutiւn ev xor hogebanutiւn kay։

Siւniqy lerner uni, voronc graւumy tshnamu koghmic karogh e tchakatagrakan hetevanqner unenal voch miayn lernahayutean, aylev amboghj Hayastani hamar։

Graւelov vorosh bardzunqner Siւniqum, im gndery yajoghecan mer lernashxarhi eresic srbel erku hariւri chaph tshnami giւgher ev veracnel hay azgabnakchutean glxin kaxuac mahmedakan vtangy։

Siւniqy sev hogheri veracelu npatakov, turqn u tatary qanics dzgtel en anspaselioren ereval ays kam ayn razmagitoren karevor bardzunqi vray ev neghy dnel hayutiւny։ Krui mievnoyn razmaphordzayin dzeverin dimel enq ev menq: ogtagorcelov lernern u bardzunqnery, vorpes yamar keter, vorpes tirapetogh dirqer, ev — amenalaւy — vorpes razmagitakan banaliner։

Aha te inchu indz petq er: hrahrelov zhoghovrdi sery depi ir lernery, yatchax krknel Siւnecun, te hayreni lerneri vray e ir phrkutiւny։ Aha te inchu im varac anhaւasar goyamarti orerin lernahayutean im tuac patuiranneric mekn ayspes ky yordorer zhoghovrdin.

«Tatcharnerid mej, xacherid koghqin bardzracur mi mec zhayr ev pashte: da, vor annuaz mnay serd depi hayreni lernery» ։

* * *

Miayn razmagitakan che lerneri arzheqy։

Ayd anmah hskanery zoracucich azdecutiւn unin irenc koghqin aproghneru hogu vray։ Srbazan antarberuteamb erknqen erkir nayogh ays hskanery anxos ky xraten irenc phesheri vray aprogh zhoghovrdin, te inchpes petq e kurcq tal zhamanaki photoriknerin։

Gites aւeli hpart u hmayich patker, qan leran katary: ir vray tarac arciւov։

Arciւ zinuory hayreni bardzunqi vray։ Da mi patker e, vorin che kareli chveraberuel anxarn hiacumov։

Arciւnern u arciւ hoginern en saւarnum lernerum ev voch tchntchghuky։


Mayreni lezui pashtamunqy

Otar nshanagreri hmayqy vorpes anecq darerov ky canranar hayoc ashxarhi vray։

Hay arquniqin, ekeghecun ev dprocin aghetalioren ky pakaser ir zhoghovrdi xopan sirtn u mitqy mshakelu ev nuatchelu kareliutiւny։ Tandzr tgitutiւny ev ir zanazanakerputiւnnery: snucichy mer ceghi hogebanakan terutiւnneri: ky krcein, ky mashein hayutean hogevor ev fiziqakan kazmuacqy։ Qristoneakan vardapetutiւny, vor ky qarozuer otar ev anhaskanali lezunerov, — asoreren, yunaren — ky sharunaker mnal vorpes artaqin mereal dzev u ces։ Eres dardzrac ir hin astuacneren: hayutiւny ky mnar eapes ankron, zurk nor astuacutean zgacumic։ Hay petutiւny k՚aprer hogevor anishxanutiւn, qanzi iren ky pakaser anhatnern iren kapogh shaghaxy, vor mayreni lezun e։

Vorpes hetanos: guce ev hnaraւor liner aprel aranc mayreni tpagrakan lezui, — kar hetanos krony, kayin astuacnery։ Qristoneutean mutqy, sakayn, aւeli evs anhrazhesht er dardzrel mashtocean giւty։ Hay petutean tchakatagiry varoghnern aylevs ymbrnel ein zhamanaki geragoyn pahanjy։ Petq ein hayeren nshanagrer, ev aha ognutean e hasnum taronci kronaւori steghcagorc hantchary։ Ev aha dzevakerpւum en hay tarery, voronc gorcadrutiւny hnaraւor piti dardzner kronakan armatakan yeghashrjumy: qristoneutean verjnakan yaghtanaky Hayastanum։

Vagharshapatic durs, Rah geti mot, tagaւor ev zhoghovurd cncutean aghaghaknerov ky dimaւorein hay lusakrin, vor Samosatum ir mistik yaphshtakutiւnneri ev hskumneri mej yajoghel er korzel «erknqen» hay tareri dzevery, ev miasnakan yoyserov ky phutar hayreniq։

Haskanali ev ardar er hay zhoghovrdi uraxutiւnn ayd ory, qanzi iren ky truer «prometeean kraky», vor piti halacer curtn u xaւary hay ceghi keanqen, qanzi na k՚unenar mi ev anbazhan hogevor kazmuacq darnalu kareliutiւny. qanzi ayd ory hayoc ashxarhum irar ky handipein hay grichy, xachn u hay sury, ky handipein, ky hamburein։

Aylevs kar tpagrakan mayreni lezun: zenqeri hrashagorc zenqy, vorov mer ceghy piti karoghanar dima-graւel ashxarhakal cegheri hayaspan phordzery։

* * *

Mesropean giւty, sakayn, vori andranik gorcy eghaւ pharahegh Aւarayry, ir mec pharqi het uner ev ir xor voghbergakanutiւny։ Ayn e, na shat ush er darnum hay zhoghovrdi sephakanutiւny։ Aylevs erevutakan er darel hayoc tagaւorutiւny, vor ky taraper hogevor ev qaghaqakan hiւcaxtov։

Hayutiւny: korcrac azgayin miutean ev miabanutean bnazdn u gitakcutiւny: korcnelu vray er ir qaghaqakan ankaxutiւny։ Mer erkri banalinery vaghuc ein yandznuac otar drnapannerin։ Da mi zhamanakashrjan er, erb naxandzi devov brnuac hay naxararnery, chnchin bacaruteamb, carayutiւnn otarin aւeli taneli ky hamarein, qan irar entarkuely։ Tshnamineri barbaros harkahaւaqutean dimacogh hayn aylevs cher handurzher ir eghbor mi hatik dary xosqin։ Voch voq ky tchanacher irenic aւeli dzernhasy, arzhanaւory, mecy։ Qichery k՚uzein haskanal, te harazat hayreniqum eghbor ajakcutiւny, vorqan el vor hamest lini, aւeli arzhe qan artaqin ognutiւny, vory che trւum dzriabar։

Kar erkparakutean mashogh axty, vory ky mgher Sahak Mecin ir darnutean zhameric mekum zarkelu hayutean eresin: «Qahanayanal i veray tiraneng, ev tiraspan, ev matnich zhoghovrdoc voch karem» ։

Kar nerqin irarakerutiւny, vor hay katoghikosin ardar casumov asel kutar — «I tane araւel qan yotarac busaւ mart darnutean։ Yovhannes» ։

Kar nerqin «dzhoxqy», vor ky teladrer hay patmagrin — «azgs hayoc, vorq matamb ev kamoqn iւreanc kuracucin zachs iւreanc. zi inqeanq korcanecin ztagaւorutiւn iւreanc։ Araqel» ։

Ireri ayd anmxitar drutean mej aha hayutean truec nor hogevor zenqy, voric aւagh, aylevs na chpiti karoghanar ogtuel cankali chaphov։

Zgalioren krtchatuac ein «cayrq hay xosic» ։ Otar votic koxan er ev hayoc mijnashxarhy, ur anverj arshaւanqner ky sphrein artaqin tshnaminery, yatchax irenc nuatchoghakan npataknerin carayecnelov ev merazneay, nerqin tshnaminern։

Ky pakaser xaghaghutiւny: mayry petakan shinararutean u hogevor mshakoyti։ Hay nshanagreren anhrazhesht chaphov ogtւelu kareliutiւn chkar aylevs ev henc dranum er mayreni aybubeni drutean voghbergakanutiւny։

* * *

Hay lezun aysor azgayin hogevor inqnapashtpanutean grete miak zenqn e, masnaւorapes taragir hayutean hamar։

Azgayin inqnatchanachutiւny parap xosq e — sin: aranc mayreni lezui։

Vaghuc enq gitakcel, te lezui mahy darnum e zhoghovurdneri hogevor ev qaghaqakan mahy։ Ardaracioren ky datapartenq otaraxosnerin, qanzi «nranc hoginery ky nmanin pghndzi, voric hrean zatel e arcaty։

K՚ynduninq, te lezun miak voske kamurjn e, vor dzguac ky mnay anceali ev nerkayi mijev։

Parz e ayd ameny, fiziqakan caւ pattcharelu astitchan, bayc ev aynpes chgitenq, chenq uzum imastnoren ogtuel mayreni lezuic։ Teev yatchax ky xostovaninq, vor ete hayutiւny inqzinqy chkrcer darerov: barbarosneri sury ankarogh piti liner mashelu mer azgi marminy։ Bayc ev aynpes vochinch ky xnayenq hayutiւny pahelu nerqust paraktւac vitchaki mej: patrasti vors gishatich harevanneri hamar։

Karceq tchakatagiry lezuneri xarnakutean nor patizh e tւel mez: irar chhaskanal։

Zarhureli e oruay hay xosqy.—

«Anonc berany bac gerezman e» ։


Nerqin steghcagorc hamerashxutiւn

Erb hanrayin gorcichneri phoxyaraberutiւnnery ky paghin, zhoghovurdn arnuazn k՚anbaroyakananay։

Patmakan iroghutiւn e, vor hay zhoghovurdy dareri ir qaghaqakan tnankutiւny ky parti aւeli ir petakan kam azgayin gorcichneri phoxyaraberuteanc aylandakutean, qan erkri ashxarhagrakan dirqin ev artaqin tshnamineri nuatchoghakan axorzhaknerin։ Ayl piti liner hayutean tchakatagiry, ete nra ghekavarnery: nerqin irerakeruteamb zbaghuelu phoxaren, kriւ yaytararac linein irenc terutiւnneri dem։

* * *

Vochinch aynqan krtich, aznuacucich e anhati ev zanguacneri hamar vorqan ghekavarneri yaraberuteanc vehutiւny։ Isk gorcichnery, voronc yaraberutiւnneri mej tegh chuni aznuutiւny: lreleayn ky nuiragorcen ev ky xraxusen irenc shurjy kataruogh bolor tesaki vatutiւnnery։

Erb mi zhoghovrdi gorcichnery esapasht en, anhasht, voch-ynkerakan, aylevs kariq chkay aւeli mec dzhbaxtutiւnner cankanalu nran։

Ev misht el zhoghovurdn e vor ky qaւe ir ghekavarneri meghqy։

Hayutiւny darer tevogh strkuteamb, anpatum tarapanqov u anhashiւ zoherov e qaւel ev der ky qaւe ir anhamerashx gorcichneri phoxyaraberuteanc aylandakutiւny։

* * *

Mer zhoghovrdi hamar anecq e ev ir oruay gorcichneri yaraberutiւnnery, vor xunk chen hotir։

Shat en hay mardik, voronq baroyakan ariutiւn unenan: hatchoyqov xoselu irenc hakarakordneri ev nranc yajoghutiւnneri masin։

Es mi gerezman gitem Siւneac ashxarhum, vori vray tasnuterord dari hay dzerqy xorhrdanshoren yaւerzhacrel e mer zhoghovrdi ev ir andznuer pashtpanneri goyutean voghbergutiւny։ Gerezmanaqareri vray qandakuac aghuesy xeghdum e ariւcin։ Da asel e: xoramankutiւny spanum e qajutiւny, xoramanky yaghtum e qajin։ Arajiny: Meliq Frangiւln e, canot daւatchany, erkrordy: Toros ishxany: qaj hayrenapashty։

Inch, yntercogh, dzhuar e ev aysor mer keanqum tesnel, te inchpes yatchax aghuesy «xeghdum e» ariւcin։ Inchpes, aghuesy yaghtakan ev ariւcy partւac...

Aha te inchu mghւum em aselu, te apagan bazum xacher uni pahac ceghi hamar։


Keanqi orenqy

Ankax taphacd tchigeren du chpiti hasnes npatakid, ete sxal e yntracd tchamban, ete tchamban, vorov k՚arajanas, chi tanir depi npatak։

Heriq che npatak dnel miayn, petq e imastuteamb naev yntrel karoghanal depi npataky tanogh tchamban։ Vorqan bnakan u hesht e ays kam ayn npataki yntrutiւny, aynqan dzhuar e ayd npataki irakanacman hamar anhrazhesht mijocneri ansxal yntrutiւny։

Zhoghovurdner u anhatner kan, voronq Meterlinkean koyreri pes moloruac tgitutean antarum: ky sharunaken xarxaphel mtutean ev anstugutean mej, molar tchambaneri vray։

Moloranq u xarxaphum, — aha te erb e cnund arnum tarapanqy ev hskayakan sev trchuni pes ir curt tevery taracum irenc npataki tchambin moloruac, tchambic durs ynkac, tchamban korcracneri hogu vray։

Ayo, zhoghovurdnery tarapel en ev ky tarapen irenc arajnordneri animastutean ev hogevor anzorutean eresic։ Isk imastun chen ayn bolory: zhoghovurd te anhat, voronq chgiten te inch e ev inchumn e kayanum keanqi orenqy։

Da bnutean mec ev anoghoq orenqn e, anphophox orenqy anhati ev cegheri zargacman, vori npatakn e: toyl chtal cegherin kang arnelu, qaranalu mi vorosh keti vray, ayl ertalu araj minchev vor payqaroghnery ky hasnen mardkayin ideal vitchaki, erb paterazmy spanac ky lini paterazmy, erb ky dadari payqary, teghi talov katarelagorcuac ev haւasarapes yarguac zhoghovurdneri eghbayrutean arjev։

Eghir aynpes, vor arhamarhelu phoxaren karoghanam yargel qez, — ays imastov petq e targmanel yardzakuoghi hogebanutiւny։


Anverj inqnakatarelagorcum

Dzhbaxt e ayn zhoghovurdy, vori ghekavarnery chen tchgnum lracnelu bnutean terin, chen ashxatum katarelagorcel irenc hogevor eutiւny։

Aւeli qan dzhbaxt e na, erb ir ghekavarnery chen tarapum irenc ankatarelutean gitakcutiւnic։ Andznakan ankatarelutean gitakcutiւny erkunqn e vaghuay katareal ghekavari։

Vov chi karogh ir krqery entarkel kam carayecnel ir kamqin, ir banakanutean, chi karogh naev ardiւnaւor kerpov carayel ir azgin։

Ser, yarganq, pashtamunq partadrel: ky nshanake ishxanutiւn unenal hogineri vray։

Erb ky sirenq, ky yargenq, ky pashtenq, ky nshanake ky tchanachenq urishi ishxanutiւny ev vorosh baroyakan turq ky tanq nran։

Ayl xosqov: urishneri mej menq sirum enq ayn, inch vor vorosh chaphov kay ev mer mej։ Hayrenasery jerm ser uni depi hayrenapashty։ Arin sirum e ariutiւny angam ir hakarakordi mej։ Menq sirum enq mer nmanin ev arnuazy antarber enq depi ayn bolory, voronq hogebanoren otar en mez։

Du: hayrenanuerd: hogov xort es ayn bolorin, voronq hayreniq sirelu, nran zinuorelu qaghcrutiւny chen unecel vorosh chaphov: ev tshnami ayn bolorin, voronq chen tchanachum qo astuacnery։

Meky qo andzi mej tesnum e mi ban ir hoguc, irenn e hamarum qo yajoghutiւnnery ev liuli berum ir pashtamunqi turqy։ Mi urishy, qo mej chi tesnum mi ban irenic ev dra hamar el chi handurzhum qo hogevor lucy, dra hamar el zlanum e ir hogevor turqy։

Aha te ur e shrjapatid vorosh tarreri antarberutean, erbemn el tshnamanqi gaghtniqy։

* * *

Bardzr ches tshnaminericd, ete vaxenum es nranc charaxosutiւnneric։ Maqur xghtchi chaph uzhegh che ev voch mi vahan։

Ir xghtchi pashtpanutiւny vayeloghy kariq chi unenay urishneri pashtpanutean։

Gitcir nerel։ Mec imastutiւn e da։ Nerel bolorin, bolorin, miayn voch qez, miayn voch qo terutiւnnery։

Nerir apacucanelu hamar gerazancutiւnd andznakan hakarakordnerid nkatmamb։

Chaphazanc canr ber e yishacharutiւny, dun nerir ev ancir։ Nerir, qanzi yancanqner kan, voronc mecagoyn patizhy nerumn e։

Ev ete mi or qez harcrin, te inch e nerumy: patasxanir canot heqeati koyr aghjkay xosqerov: «Da anushahotutiւnn e, vor ardzakum e mez hamar caghiky, erb trorum enq ayn» ։

* * *

Anverj inqnakatarelagorcum, — aha te inch petq e lini hanrayin gorcichi keanqy։ Na petq e nax mshake iren hamar mtapatkery katareal arajnordi ev apa nra het amen or baghdatutean dne ir andzy։


Qaghaqakan geragoyn imastutiւny

Zhamanakn ir lezun uni, vory miayn mer zhoghovurdy che haskanum։

«Es ev char em, ev bari», — asum e hiny phoxarinelu phutacogh nor zhamy, ory, tarin։

«Es yaghtutiւn ev speghani em berum nranc, voronq ky haskanan im lrutiւny, ky meknen im gaghtniqnery։ Yndhakaraky, nor partutiւn u verqer unem pahac nranc hamar, voronq chen haskanay indz, voronq ky lqen payqari dashty, voronq chen patrastui nor tchakatamartneri hamar» ։

«Aynpisi dzevov my knquac e Lozani dashnagiry, vor ibr te hayery goyutiւn chunenayin», — asum e H.H. Patuirakutiւny Azgeri Dashnakcutean ughghac ir mi grutean mej։

Ayo, «ynduneli che — asenq Kraft Bonari het — vor grchi mek haruacov zhoghovurd my jnjui» ։

Vorn e ayn bary, vorov kareli liner vorakel ayn haruacy, inch vor hascrin mer ceghin։

Viraւoranq, anarganq, nւastutiւn։ Mashuac xosqer, voronq tchshmarit hay hogu amotanqi ev darnutean mi hariւrerord masn isk chpiti karoghanan artayaytel։

Arevi tak der cher tesnuel, vor meky karoghanay xroxtal.— «Es chem uzum, vor ays inch azgi noynisk anuny yishatakeq» . meky, vor ays dzevov artayayter ir kamqy ev da partadrel tar voghj ashxarhin։ Bayc gtnuec ayd meky: erekuay aynqan votnaharuac u nuast trqutiւny։

Na spanec mer zhoghovurdy ev toghec, vor apri։

Ev mi or H.H. Patuirakutiւny, Azgeri Dashnakcutean ughghac ir grutean mej aւelacrec hetevealy.

«Lozani dashnagiry datelu gorcy patmutean ky toghnenq» ։

Vay hayutean, ete mer serundy chyndune, te iren e dzguac srbelu Lozani araty։

Vay nra apagayin, ete mer serundy chkaroghacaւ vaghn asel trqutean — «Hnchec datastani zhamy» ։

* * *

Meghaւor e mardkutiւny mer handep, sakayn, anmegh chenq ev menq։ Mern e meghqi mec bazhiny, qanzi mer dzerqn e banalin ayn bolor drutiւnneri, voronc mej k՚uzeinq ev karogh einq linel, qanzi menq enq mer tchakatagri tchartarapety։

Otarn e meghaւor mer tohmik terutiւnneri hamar, voronq misht el diւracrel en tshnamu gorcy։

Otarn e meghaւor, vor hayn ir dzerqov ir glxin phlcrec ir tagaւorutiւny, vorpeszi aynuhetev nster u vayer ir ankaxutean phlatakneri vray։

Otarn e meghaւor, vor der erek Karsi pateri tak hay zoravarn u zinuory patuaւor u yaghtakan mahen trqakan anarg gerutiւny geradasecin։

Otarn e meghaւor, vor der aysor el paterazmi gorcin carayogh gitutiւnneri mej mer serundn el der tchanachum e mshakoyti miayn kanaci koghmy։

* * *

Amenen zarhurelin partutiւny che, ayl partuoghakanutiւny, vorov brnuac zhoghovurdy lracnum e, katareal dardznum ir tshnamu yaghtanaky։

Haskananq ayd։ Zhoghovurdnery verjanakanapes chen partւum, chen mernum irenc erkramasi kesn isk korcnelov։ Eakany ev aghetalin mez hamar Karsi korusty che, ayl partuoghakanutiւny — mayry noranor partutiւnneri, vori girky Karsi graւumov mez netec tshnamin։

Partuoghakanutiւny ardzagangn e tshnamu yaghtanaki u sarsaphi, vor sharunakum e aprel parteali hogum, anverj trorelov ev uzhataphelov ayd verjiny։

Partuoghakanutiւny hogevor hiւcaxt e, inqn iren krcelu xelagarutiւn, inqnanuastacumi caւ: astitchanakan andznaspanutiւn։

Ayd zarhureli axtov tarapogh zhoghovrdi mej ir amenalaւ voyzhery mnum en tmrac vitchakum, ete chmeran։

Turqy gite, isk menq chenq uzum haskanal, vor caւi amen mi artayaytutiւn, harachanqi amen mi portkum, arcunqi amen mi katil uzhataphum e mer ceghi fiziqakan ev hogevor kazmuacqy: tkaracnelov mardn u martiky hayu mej։

Turqn uzum e, isk hay partuoghakany ashxatum, vor xortakui mer ceghi ev baroyakan voghnashary, vor mer partutiւny lini verjnakan։

Nayum enq bac achqov, bayc chenq tesnum, te inch e darnum mer shurjy։ Partuac enq u partuoghakan, — ev aha azgery sksel en arhamarhanqi achqov ditel mez։ Nranq sksel en aւeli terutiւnner tesnel mer zhoghovrdi vray, qan vor uni na։ Nranq phordzum en mer usin bercnel hambaւneren vattaragoyny։

Aysor mereal siroy achqov en ditum mez ev mer otarazgi sakaւatiւ barekamnery։ Nranq — himq unim ayspes mtacelu — mi or piti lqen hay daty, ete hayutiւny chkaroghanay ardaracnel nranc barekamutiւny։

— Turqn sksel e ir sephakan teverov trchelu phordzer katarel, isk duq, — verjers asum er indz mi otarazgi hayaser, — duq piti karoghanaq yaghtakan vstahuteamb asel nran: «tekuz arcui pes bardzranas ev qo boynd astgherun mej dnes, qez anke piti ijecnem» ։

— Ayo, — eghaւ im patasxany։

— Erashxiqy։

— Ceghayin baroyakany, vorov aysuhetev aprelu ev arajnorduelu uxtn uni nor hayy։


Eghir ahabekich

Vay ayn erkrin, vori vordinery payqari en mtnum hayreric toghnւac zenqerov։ Partutiւnn e nranc bazhiny։

Aprum enq Arevelqum, shrjapatuac hayaker barbarosnerov, voronc aւerich tevn u taphy tkaracnelu hamar, nranc var erevakayutiւny ahabekel petq e karoghananq։ Inch e ayd ahabekich uzhy։

Sarsaphy: zenqeric mecagoyny, vor mer dzerqy petq e tay noragoyn gitutiւny։

Inch ky liner, ete mer zhoghovurdn ir inqnapashtpanutean gorcin lcac liner gitutiւny, ete hariւr hay mtaւorakanneric meky liner hraruestaget kam zinuorakan qimiagorc։

Mer azatagrakan payqary meznic xlac piti liner hariւr angam pakas zoher ev mer patmutean verjin ejery ky linein nuaz chaphov amotali ev sev։

Trqutiւny mec ev anparteli e tւum hayin, vorovhetev hay mardy zoh e strkakan vaxi։ Sakayn, togh hayy phordzi votqi kangnel, togh tchgni ir hayrenapashtutean miacnel zinuorakan hraruestagitutean ev qimiayi ahaւor voyzhy, ayn zhamanak ahabekuac hayy ky darnay ahabekich։

Eghir ahabekich, — aha mi urishy ceghayin baroyakani pahanjneric։


Nor zenqy

Trqutiւny patzhelu mi hatik mijoc gitem es: nran, hakarak ir kamqin, dardznel mer phrkichy։ Ayd mijocy urish ban che, bayc ete gerazancel nran razmaruestagitabar ev hogebanoren։ Ayspisov menq apahovac ky linenq erku ban, — arajiny: mer phrkutiւny, erkrordy: trqutean patizhy։

Ayo, ays tchambov, aylapes piti sharunakenq mez mah sparnacogh tshnamu votqn u dzerqy sardostaynov kashkandelu miamit phordzer katarel։

Kay glxovin korchelu vtangy ev hayutiւny hramayoghabar petq e darnay inqnapashtpanunak։ Isk dra hamar na xorapes petq e gitakci, te anbaroyakanutiւn e chdzgtel tiranalu gitutiւnnerin, erb ev sur kariq, ev hnaraւorutiւn kay։

Isk dra hamar petq e dadarel paterazmi gorcin carayogh aruestneric ogtueluc aynpes, inchpes koyry loysic e ogtւum։

«Bnutiւny shanter e ardzakum mardu anpashtpan tnaki dem, — ev mardy hnarec shantargely» ։

Trqutiւny mahuamb e sparnum mer ceghi mnacordin, ev hayutiւny ceghayin baroyakanic hrahruac, petq e hnare ir «shantargely», petq e zinui paterazmakan qimiayi ev hraruestagitutean ahaւor voyzherov։

Aylapes, hay zhoghovurdy mahuan e datapartuac։

* * *

Qimiakan liakatar sparazinutiւn, — aha azgeri oruay kargaxosy։

Qimiakan nergorcon pashtpanoghakan, — aha te inchi kariqy vaghy piti zgay Hayastany, ev inchy, vorpes gitutiւn ev aruest petq e iւracni mer serundy։

Vaghy piti yaghti qimiagitakan ev voch te tuakan gerazancutiւn unecoghy։

Asel e: hayutean ky mnay apacucel, vor inqy vorpes imacakanutiւn aւeli zoraւor e qan ir tshnamin։


VIII։ Nor Hayy

Kay artaqin vtangy: yishir paterazmy. kay ev ayd vtangy zinataphel karoghanalu, ayd vtangin yajoghuteamb dimagraւ linelu xndiry. kay uremn karogh ev imastun arajnordi ev arajnordutean pahanjy։

Amen mi zhoghovrdi mej kay ariւcy nirhac vitchakum: ceghi voyzhy։

Karogh arajnordy na e, vor gite artaqin vtangi zhamanak ir zhoghovrdi mej artncnel ayd ariւcy։

Ete zhoghovurdnery, masnaւorapes mec vtangneri zhamanak ky spasen mi hrashagorc phrkchi: apa imastun zhoghovrdavary, zanguacneri hogebanutean canot arajnordy misht el hashui k՚arne zhoghovrdi xorhrdapashtutiւny ev yst aynm ky kazmakerpe nra phrkutean gorcy։

Uzhegh imacakanutiւn, mec ev boloranuer carayutiւn, — aha irakan arajnordy։ Nra nerkayutiւny aznuacnum e hoginery, tevaւorum, gotepndum։ Nra shnorhiւ ankareli hamaruacy darnum e dzhuarin miayn, dzhuariny: kareli։ Shqegh eraznery darnum en npatak ev erjanik irakanutiւn։

Piti gay, der piti yaytnui nor hayy vorpes azgayin ghekavar: zinuorakani, petakan mardu ev mshakutayin gorcichi dererum։ Na ky gay, ky yaytnւi nor euteamb, zerc hin ttxmoren, azat darevor strkutean axteren: vorpes ceghayin nor baroyakani mard։

Andznakan erjankutean vardapetutiւny, — aha tshnamin mer ceghi haւaqakan erjankutean։

Ayd kargaxosov nor hayy dzernoc ky nete mer ceghy mashogh hin baroyazurk haskacoghutiւnnerin։

Azgeri mej miayn tchaponacin e asel. «Ete xorapes gitakcenq, vor sery depi hayreni erkirn u zhoghovurdy aւeli mot e kangnac mec u geghecik arevin, qan mer hayreniqi amenabardzr lernery, ayn zhamanak mahy mez hamar trchuni pheturic el tetev ky tuay» ։

Ayspes petq e lini vaghuay hayy, ayspisi baroyakanov arajnorduogh hayutiւny miayn karogh e apahovel hay azgi teghn arevi tak։


«Hayreniq» oratert, Boston, 1930t.,
Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
Armenak Avetisyan
21:16, 07.01.2018
13491 | 0
21:11, 07.01.2018
18068 | 0
21:02, 07.01.2018
8458 | 0
20:49, 07.01.2018
12956 | 0
18:57, 07.01.2018
18214 | 0
18:54, 07.01.2018
19063 | 0
18:51, 07.01.2018
11873 | 0
18:48, 07.01.2018
10300 | 0
18:42, 07.01.2018
9247 | 0
18:34, 07.01.2018
6979 | 0
18:32, 07.01.2018
11442 | 0
18:31, 07.01.2018
7002 | 0
18:27, 07.01.2018
13118 | 0
18:22, 07.01.2018
7137 | 0
18:20, 07.01.2018
7698 | 0
17:38, 07.01.2018
7637 | 0
17:34, 07.01.2018
12375 | 0
depi ver