ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+27 °C, +16 °C ... +28 °C Vaghy:+28 °C
Orhan Phamuq, Im anuny Karmir e/mas 1/
21:11, 07.01.2018
17997 | 0

1. Es hangucyal em

Ayzhm es hangucyal em: mi jrhori hatakin։ Shat e ancel ayn pahic, erb verjin shunchs phcheci, sirts vaghuc kang e arel, bayc im stor mardaspanic baci voch voq chgiti, te glxis incher en ekel։ Isk na: ayd zzvelin, vorpeszi hamozvac lini, vor indz spanel e, lsec im shncharutyuny, stugec zarkeraks, heto votqov harvacec krcqis, indz tarav minchev jrhory, netec nerqev։

nax gluxs xphvec jrhori qarerin ev mas֊mas eghav, demqs, tchakats, ayters tchzmvecin, voskorners jardvecin, berans lcvec aryunov։

Chors or e: tun chem gnacel։ Kins, erexaners indz en phntrum։ Aghjiks anyndhat artasvum e, nayum e partezi drany, bolori achqy tchanaparhnerin e, drnerin։ Iskapes drnerin e, chgitem։ Guce arden hamakerpvel en. inch vat e։ Vorovhetev erb mard nman vayrum e, aynpisi zgacum e unenum, ases drsum kyanqy naxkini pes sharunakvum e։ Minchev cnvels ansahman zhamanak unei։ Mahic heto: anspar zhamanak։ Aprelis erbeq chei mtaci ays ameni masin․ luyseri mej kanckacnei kyanqs, erku sev zhamanaki mijev։

Erjanik ei, karces te erjanik ei. hima em haskanum: mer phadishahi nkarchakan arvestanocum amenalav manrankar anoghy es ei, ev chkar mek ayl caghkogh, vor varpetutyamb indz mi qich nman liner։ Drsum arac gorcerov amisy innsun-haryur aqche ei vastakum։ Ays amenn, iharke, aveli antaneli e dardznum im mahy։

Miayn naxsher ev manrankarner ei anum, zardarum ei ejeri ezrery, shrjanakneri mej guyner, gunavor terevner, tchyugher, caghikner, trchunner nkarum, volor-molor chinakan votchov amper, meky myusin phatatvac terevner, guyneri antarner ev nranc mej taqnvac eghnikner, naver, phadishahner, carer, palatner, dzier, vorsordner ei nkarum... Hnum erbemn amanner ei zardarum. erbemn mi hayelu etevi masy, gdali nersy, erbemn Boghazichii voreve amaranoci, voreve tan arastaghy, erbemn snduki kapharichn ei zardarum։ Isk verjin tarinerin ashxatum em miayn grqeri ejeri vra, vorovhetev mer phadishahy shat er vtcharum zardanaxsh grqeri hamar։

Chem asum, tev mahvany handipelun pes haskaca, vor phoghy kyanqum karevor che. angam mahic heto mard giti, vor phoghy kyanqum karevor e։

Ayzhm ays vitchakum gitem, vor lsum eq im dzayny ev ays hrashqin nayelov: asum eq. «Heriq e patmes, te vorqan gumar es ashxatel kyanqum։ Patmir, te inch es tesnum aydtegh։ Inch ka mahic heto, vortegh e hogin, inchpisin en draxtn u dzhoxqy, ayntegh incher es tesnum։ Mahn inchpisi ban e, marmind cavum e» ։

Tchisht eq, mardun misht hetaqrqrum e, te mahic ayn koghm inch ka։ Zut ayd hetaqrqrutyunic: aryunali paterazmnerum diakneri aranqov qayloghneri masin patmutyunner en patmvel․․․ Hogin avandogh viravor razmikneri mej mahacogh u harutyun arnogh mekin khandipem, na indz kpatmi myus ashxarhi gaghtniqneri masin։ Ays mardun Temuri zinvornery tshnami karcelov: tri mi harvacov erku kes kanen, na el kkarci, vor mahic heto myus ashxarhum mard erku masi bazhanvac e aprum։ Nman ban chka։ Angam karogh em asel, vor kyanqum iraric bazhanvac hoginern aystegh mianum en։ Bayc chnayac anhavatneri, aynkoghmnayin kyanqin chhavatacoghneri ev satanayin hnazandvoghneri pndumnerin: ka mi ayl ashxarh, ka gohunakutyun։ Apacuycn ayn e, vor aynteghic dzez dzayn em talis։ Mahaca, bayc inchpes tesnum eq, chem veracel։ Myus koghmic: stipvac em asel, vor Ghuranum hishatakvac hosogh geterov draxti arcate palatnerin, hasac mrgerov, mec terevnerov carerin, kuys gegheckuhinerin chhandipeci։ Minchder hishum em, te «Iradardzutyun» surahum patmvogh draxti ayd xoshor achqerov hurinerin qani angam em hatchuyqov patkerel։ Iharke, chtesa naev voch miayn Ghuranum nkaragrvac, aylev Ibn-i Arabii erazac, chaphazancrac kati, ginu, qaghcr jri ev meghri ayd chors getery։ Aynkoghmnayin ashxarhi huyserov ev erazanqnerov aprogh mardkanc chem uzum husahatecnel, ayd pattcharov petq e asem, vor patmacners miayn im sephakan drutyan het en kapvac։ Cankacac havatacyal mard, vov mahic heto kyanqi masin mi qich gaghaphar uni, kynduni, vor im vitchakum gtnvogh mardu hamar dzhvar e tesnel draxti getery։

Kartch asac: manrankarichneri ev varpetneri shrjapatum Zarif Efendi anunov haytni mardy: es, mahacel em, bayc hoghin chem handznvel։

Ayd pattcharov el hogis amboghjovin chi karoghacel lqel marmins։ Draxt, dzhoxq, vortegh el vor lini im tchakatagiry, vorpeszi hogis karoghana nran motenal, marmins petq e durs ga keghti mijic։ Ays artasovor depqy, vor karogh er urishnerin el patahel, im hogun cav e pattcharum։ Chem zgum, vor gangs mas֊mas e eghel, vor marmnis kesy saruyci pes hotum e kotrvacqneri ev verqeri mej, miayn zgum em, vor marmins lqelu hamar hogis tarapum e։ Karces amboghj ashxarhn im mej mi tegh e kckvel։

Ayd kckvacutyan zgacumy karogh em miayn ayd yurahatuk mahvan pahin unecacs tetevutyan zgacumi het hamematel։ Erb anspaseli harvacic gangs phshrvec, anmijapes haskaca, vor ayd storn uzum e indz spanel, bayc chhavataci, vor kkaroghana։ Huysov li ei, bayc arvestanoci ev tans mijev eghac im xunacac kyanqn aprelis da erbeq chei zgacel։ Matnerov, eghungnerov ev atamnerov krqot phatatveci kyanqin։ Glxis stacac myus harvacneri caveri patmutyunnerov chhognecnem dzez։

Erb cavov haskaca, vor mahanalu em, tarorinak tetevutyan zgacum uneca։ Ayd ancumayin pahn apreci ays tetevutyan zgacumov։ Ayd pahy nman er nran, erb mardn ir erazum inqn iren qnac e tesnum։ Amenaverjum im stor mardaspani dznot, cexot koshiknery tesa։ Achqers phakeci, ases qnelu ei ev skseci loghal qaghcr erazneri mej։ Ayzhm boghoqum em voch te ayn pattcharov, vor atamners bovac siseri hatikneri pes berans en lcvel, demqs antchanacheli e dardzel kam vor ynkac em inch֊or jrhori hatakin, ayl vorovhetev mardik karcum en, te der voghj em։ Ayn, vor indz sirogh mardik hatchax im masin mtacelov: karcum en, te Stambuli mi ankyunum himari pes im gorcerov em zbaghvac, angam: te urish knoj etevic em ynkel, im anhangist hogun tarapanq e pattcharum։ Togh hnaravorins shut gtnen im marminy, namaz anen ev arden hoghin handznen։ Ev vor amenakarevorn e: togh indz spanoghin gtnen։ Uzum em imanaq, vor minchev ayd story chgtnvi, angam amenashqegh gerezmanum anhangist pttvelu em, bolorid kaskacamtutyun em nershnchelu։ Gteq mardaspan ayd shan cnundin, es el dzez mek ar mek kpatmem, te myus ashxarhum incher em tesel։ Bayc indz spanoghin gtneluc heto togh aqcanov xoshtangen nran, ut-tasy voskor, naxyntreli e: krcqavandaki voskornery, kamac-kamac tchzmelov jarden, heto el ayd zzveli u yughot mazery mek ar mek poken: gangamashki mej ancqer bacelov։

Im handep aydqan tshnamanq unecogh mardaspann vov e, aydqan anspaseli indz inchu spanec։ Hetaqrqrveq ayd amenov։ Ashxarhy li e anarzhan mardaspannerov, duq kaseq, inch tarberutyun, ete meky spanvi։ Uremn dzez ays pahic i ver zgushacnum em. im mahvan tikunqum mer havatin, mer avanduytnerin, mer ashxarhayacqin dem zzveli daver en nyutum։ Baceq dzer achqery, dzer havatacac ev aprac kyanqi, islami tshnaminern indz inchu spanecin, imaceq, te inch pattcharov karogh en dzez mi or spanel։ Mec qarozich erzrumci Nusret hojayi asacnery mek ar mek irakananum en։ Ete nuynisk mez patahacnery grqi tesqov grarven, asem dzez, vor angam amenaprofesional caghkoghnery erbeq vochinch chen nkari։ Tchisht Ghurani pes (indz hankarc sxal chhaskanaq), ays grqi cncogh uzhi pattcharn el ayn kdarna, vor ayntegh voch mi nkar chka։ Kaskacum em, vor khaskanaq da։

Teseq, es el, erb ashakert ei, vaxenum ei xorqic ekogh tchshmartutyunic, ayn koghmic ekogh dzayneric, ayd pattcharov ushadrutyun chei dardznum, caghrum ei aydpisi banery։ Verjs eghav ays xaytarak jrhori hataky։ Dzer glxin el karogh e gal sa։ Ushadir egheq։ Hima miayn huys unem, vor ete mi lav phtem, guce ayd zzveli hotov karoghanan gtnel indz, urish vochinch chem karoghanum։ Mek el patkeracnum em, te inchpes e mi bari mard tanjelu im xaytarak mardaspanin։


2. Im anuny Qara e

Tasnerku tari anc lusnoti nman mta Stambul, ayn qaghaqy, vortegh cnvel u mecacel em։ Mahacoghneri masin asum en, vor nranc hoghn e kanchum, isk indz mahn er kanchum։ Skzbum, erb mta qaghaq, karceci, te miayn mah ka, heto hamemateci siro het։ Bayc sern ayn zhamanak, erb arajin angam mta Stambul, qaghaqi het kapvac husheris chaph erkar ev moracvac mi ban er։ Tasnerku tari araj Stambulum im moraqroj phoqr aghjkan siraharveci։ Stambulic heranaluc miayn chors tari anc Irani ancayracir taphastannerum, dznot sarerum ev txur qaghaqnerum tapharelis, phostatar ashxatelis, hark havaqelis zgaci, vor kamac-kamac moranum em Stambuli phoqrik sireliis demqy։ Anhangstanalov: phordzeci hishel, bayc inchqan el sirei, haskanum ei, vor mard moranum e demqery, voronq erkar zhamanak chi tesnum։ Arevelqum qartugharutyun anelov ev tchanaparhordelov: phashaneri hamar carayelov anckacracs vecerord tarum arden gitei, vor im erazanqneri mej patkeracrac demqy Stambuli im sirelii demqy che։ Gitem, vor vecerord tarum im sxal hishac demqy aveli ush: uterord tarum mi angam el moraca ev krkin vorpes mek ayl demq skseci hishel։ Tasnerku tari anc, erb eresunvec tarekanum veradardza im qaghaqy, cavov haskaca, vor sireliis demqy vaghuc em moracel։ Im ynkerneri, barekamneri, im taghi canotneri mec masn ays tasnerku tarva yntacqum mahacel ein։ Neghucin nayogh gerezmanatun gnaci, aghotec mors ev im bacakayutyan yntacqum mahacac moreghbayrneris hamar։ Cexot hoghi hoty xarnvec im husherin, meky kotrel er mors gerezmani koghqin drvac taseric meky։ Chgitem inchu ktortanqnerin nayelis skseci artasvel։ Hangucyalneri hamar, aydqan tari anc tarorinak kerpov aprelus, te tchisht hakaraky zgalus, kyanqi tchanaparhordutyan avartin hasnels zgalu hamar ei artasvum, chgitem։ Tetev dzyun sksvec։ Aystegh-ayntegh qshvogh dzyan hatukent phatilnerin ei nayum mtasuzvac, im kyanqi anhaytutyunneri mej tchanaparhs ei korcrel, erb tesa, vor gerezmanoci mut ankyunneric mekic mi shun e nayum indz։ Arcunqners dadarecin։ Qits srbeci։ Tesnelov, vor sev shunn ynkerabar sharzhum e pochy, durs eka gerezmanocic։ Aveli ush hayrakan koghmic mer azgakanneric meki hin tneric meky vardzelov: teghavorveci ayd taghum։ Tantiruhin indz nmanecrec paterazmi zhamanak safavid zinvorneri spanac vordun։ Tuny kargi er berelu, indz hamar uteliq er patrastelu։ Ases voch te Stambul ei ekel, ayl zhamanakavor teghavorvel ei ashxarhi myus cayrin gtnvogh arabakan qaghaqneric mekum, ases cankanalov imanal, te qaghaqn inchpisi ban e, durs eka phoghoc, erkar qayleci։ Phoghocnern ein neghacel, te indz er aydpes tvum։ Vorosh tegherum, irar dzgvogh tneri mijev seghmvac phoghocnerum bernavorvac dzierin chbaxvelu hamar stipvac ei paterin, drnerin qsvelov qaylel։ Harustnery shatacel ein, te indz er aydpes tvum։ Mi shqegh karq tesa, nman ban voch Arabistanum, voch el Parskastanum chkar։ Hpart dzieri krac amroci er nman։ Chemberlitashi mot Tavuqphazaryic ekogh zzveli hoteri mej irar koghqi kangnac, cncotiavor anamot murackanneri tesa։ Meky kuyr er ev dzyan taphvogh phatilnerin nayelov: zhptum er։

Ete araj asein, vor Stambuln aveli aghqat, aveli phoqr, aveli erjanik er, guce chhavatayi, bayc sirts aydpes er hushum։ Im toghac sirelii tuny patvac er loreninerov ev shaganakeninerov։ Harcri, asacin, vor ayntegh arden urishn e aprum։ Im sirelii mayry: moraquyrs, mahacel er, nra amusinn u dustry teghaphoxvel ein, ev inchpes asacin dran mot kangnac mardik, vovqer aydpisi depqerum chen nkatum, te inchpes en kotrum dzer sirty ev erazanqnery, nranc glxov shat phordzanq er ancel։ Hima chpatmem dzez ayd ameni masin, bayc asem, vor hin aygu lorenu tchyugheric tchkuyt matis mecutyamb saruyci ktorner ein taphvum, zhamanakin taq, kanach ev arevot amarayin orerov li aygin dzhbaxtutyunic, dzyunic ev anxnamutyunic mardun stipum e mtacel mahvan masin։

Barekamneris dzhbaxtutyunnery masamb gitei moraqrojs amusnu: indz Tavriz ugharkac namakic։ Ayd namakum moraqrojs amusinn indz kanchum er Stambul, asum er, vor mer sultani hamar gaghtni girq e patrastum, uzum e, vor iren ognem։ Na lsel er, vor es mi shrjan Tavrizum osmanyan phashaneri, nahangapeteri, Stambuli xndraruneri hamar grqer ei patrastum։ Tavrizum im patrastac grqeri hamar gumar ei stanum razmikneric ev osmanyan zinvorneric, gtnum ei caghkoghneri ev grichneri, voronq der qaghaqy chein lqel ev Qazvin kam ayl otar qaghaqner chein gnacel, ev aghqatutyunic u antarberutyunic boghoqogh ays mec varpetnerin ejery grel, nkarel, kazmel talov: girqy Stambul ei ugharkum։ Ete eritasard tariqum moraqrojs amusnu: grqi zardarman ev geghecik grqi handep indz phoxancac sery chliner, ays gorcov chei zbaghvi։ Moraqrojs amusnu hin tan phoghoci: depi shuka gnacogh phoghoci ankyunum ashxatogh varsavir varpety der ir varsaviranocum nuyn hayelineri, saphrichneri, taseri, otcharneri het er։ Nayecinq irar, bayc chgitem: tchanachec indz։ Uraxaca, erb tesa, vor taq jrov lcvac: glux lvanalu tasn arastaghic kaxvac shghtayi cayrin der nuyn agheghy gcelov et u araj e anum։ Eritasardutyans vorosh tagher, vorosh phoghocner tasnerku tarum ayrvelov: moxir u phoshi darnalov: anhetacel ein, nranc phoxaren shneri votnahetqer, erexanerin vaxecnogh hrdehi hetqer ein erevum, isk vorosh tegherum indznmannerin zarmacnogh shqegh tner ein karucvel։ Mi qanisi patuhasnerin amenatank, gunavor venetikyan apakiner ein։ Bardzr pateric kaxvogh patshgambneric haskaca, vor im bacakayutyan yntacqum Stambulum shat en erkharkani shqegh tner karucvel։

Inchpes shat urish qaghaqnerum, Stambulum el er phoghy korcrel ir arzheqy։ Arevelqum gtnvelus tarinerin mi aqcheov chors haryur ghirhemanoc mec hac txogh tonratnern ayzhm nuyn gumarov dra kesy ev baci ayd anham, im mankutyunn ynhanrapes chhishecnogh hac ein vatcharum։ Ete lusahogi morics tasnerku dzvi hamar ereq aqche uzein, kaser: qani der havery eres chen arel, glxneris chen nstel, phaxchenq urish ashxarh, bayc es gitem, vor arzhezrkumn amenur e։ Asum ein, vor Flamenkoyic, Venetikic ekogh arevtrakan naverum snduknery li en keghc phogherov։ Dramahataranum hnum haryur dirhem arcatic hing haryur aqche ein stanum, isk ayzhm safavidneri dem anavart paterazmneri pattcharov sksel en ut haryur aqche hatel։ Enicherinery, tesnelov, vor irenc stacac aqchenery neghucn en netel, ev dranq banjaravatchari navamatuycic taphvelov: kanach lobu pes covum loghum en, apstambel ein, sultani palaty shrjapatel tshnamu amroci pes։

Nusret anunov mi hoja, vor Beyazidi mzkitum qaroz er anum ev pndum, vor Muhammed margarei tohmic serogh seyyid e, ayd anbaroyakanutyunneri, xardaxutyunneri, mardaspanutyunneri, koghoputneri yntacqum nshanavor er dardzel։ Erzrumci anunov qarozichy patmum er verjin tasy tarum Stambuli phordzanqneri, Bahcheqaphy ev Qazanjylar taghamasi hrdehneri, qaghaqum amen angam tasnyak hazaravorneri kyanqy xlogh zhantaxti, safavidneri dem paterazmum chnayac aydqan zoher talun: voch mi ardyunqi chhasnelu, Arevmutqum qristonyaneri apstambutyunneri ev phoqrik osmanyan amrocnery et xlelu, Muhammed margarei tchanaparhic sheghvelu, Ghurani xratneric heranalu, qristonyaneri handep handurzhoghakanutyun cucaberelu, ginu azat vatcharqi, teqqenerum erazhshtakan gorciqner nvagelu masin։ Erzrumcu eluytic vogevorvac patmelov: ays lurern indz phoxancogh ttu vatcharoghn asac naev shukanery voghoghac keghc phogheri, nor dukanneri, aryucavor keghc florinneri, astitchanabar aveli qich arcat parunakogh aqcheneri, phoghocnerum shatacac cherqezneri, abazaneri, mingeracineri, bosniacineri, vracineri, hayeri pes mardkanc, mardun lurj ev andarnali anbaroyakanutyan girky netogh amen inchi masin։ Anbaroyakannery, apstambnery havaqvum en srtcharannerum, minchev aravot bambasum en։ Anhayt kisamerk mardik, tmramol xenter, Qalenderineri mnacordnery cuyc talov, te vorn e Allahi tchanaparhy, teqqenerum minchev aravot erazhshtutyan tak parelov: aystegh-ayntegh shamphurner xrelov, amen tesaki anshnorhqutyun aneluc heto irar het ev phoqrik tghaneri het sirov en zbaghvum։

Udi anush dzayn lseci, ardyoq da er im phntracy, te hushers ev cankutyunners irar xarnac ttu vatcharoghin aylevs chkaroghanalov dimanal: mitqs indz elq hushec։ Miayn gitem, vor ete mi qaghaqy shat eq sirum, ayntegh shat eq zbosnum, tariner anc ayd qaghaqi phoghocnery voch miayn dzer hogin, aylev dzer marminn inqnystinqyan ktchanachi, amenatxur pahin angam votqern irenq irenc dzez ktanen depi dzer sireli blury։

Ayspisov, nalband shukayic durs galov: nayeci Suleymaniye mzkiti koghqin depi neghucy taphvogh dzyany, hyusis nayogh kturneri, gmbetneri ankyunnerum hyusisayin sary qamuc dzyunn arden sarel er։ Qaghaq mtnogh mi nav indz phaylun voghjuyn ugharkec, ijnogh aragastnery neghuci makeresi moxraguynin ein nmanvel։ Kiparisr ev txkenin, katilneri tesqy, erekoyi txrutyuny, nerqevi tagheri dzaynery, vatcharoghneri ev mzkiti bakum xaghacogh erexaneri bghavocnery mianalov glxums: stipum ein zgal, vor sranic heto kyanqs qaghaqic durs voch mi tegh chem karogh aprel։ Mi pah karceci, vor tariner arajmoracvac sireliis demqy khaytnvi achqeris araj։ Zaritaphov ija nerqev։ Mta bazmutyan mej։ Erekoyan ezanic heto toq tapakoghi xortkaranum hac kera։ Datark xortkarani tiroj patmutyunnern ushadir lseci։ Na indz katvi pes er nayum u kerakrum։ Nranic nershnchvelov ev nra nkaragrutyamb: erb mutn ynkneluc heto Esir shukayi etevi negh phoghocneric meky mta, ayntegh mi srtcharan gta։ Nersum bazmamard er ev taq։ Tavrizum, iranyan qaghaqnerum dra nman shat srtcharanner ei tesel, ev ayntegh voch te meddah, ayl pherdedar kochvogh mi patmogh e vararani koghqin, mi qich bardzr teghum nstum։ Mi nkar, hast tghti vra arag, bayc hmtoren arvac shan nkar bacec ev kaxec, xosqi yntacqum nkari shany cuyc talov: ir patmutyunn ayd shan anunic er anum։


3. Es shun em

Inchpes tesnum eq, zhaniqners aynqan sur en u erkar, vor dzhvarutyamb en teghavorvum beranums։ Gitem, vor sarsapheli tesq unem, bayc indz dur e galis։ Mi angam mi msagorc, nayelov im zhaniqneri mecutyann, asac. «Sa ho shun chi, xoz e» ։

Nra votqn aynpes kceci, vor atamneris cayrin zgaci, te inchpes em yughot msic heto hasnum azdri kosht voskorin։ Da shan hamar vochinch e. nersic ekogh zayruytov vat tshnamu msi mej atamnery xrelu chaph hatcheli vochinch chi karogh linel։ Erb aydpisi hnaravorutyun em unenum, kcelu arzhani zohi: im arjevov himari pes ancnelu pahin achqers sevanum en, atamners karces cavum en ev aranc nkatelu: kokordics dzez vaxecnogh mrnchocner em sksum ardzakel։

Es shun em, ev duq el, qani vor indz pes tramabanogh eakner cheq, mtacum eq, vor shnery chen karogh xosel։ Bayc myus koghmic: karces havatum eq, vor hangucyalnery xosum en, havatum eq heqiatnerin, vortegh herosnern ogtagorcum en irenc chimacac barery։ Shnery xosum en, bayc nranc hamar, vovqer lsum en irenc։ Linum e, chi linum, mi mayraqaghaqi amenamec mzkitneric mekum, de, asenq: Beyazid mzkitum, mi heru qaghaqic mi anphordz hoja e galis։ Erevi petq e anuny gaghti pahenq, orinak: Husret hoja asenq nran, bayc el inch sut asem, himar hoja er։ Vorqan himar er, aynqan shat er xosum, mashallah, aydqan el uzh uner։ Amen urbat mardkanc aynqan er vogevorum, aynpes er stipum artasvel, vor ushataphvoghner, vatacoghner ein linum։ Vay, hankarc sxal chhaskanaq, myus uzhegh xosq unecogh hojaneri pes erbeq cher artasvum, tchisht hakaraky, minch myusnern artasvum ein, nra tartichn angam cher sharzhvum, karces mardkanc kshtambelov xoselis: nranc aveli shat er uzh talis։ Erevi mardik sirum ein, vor irenc kshtambum e, bolor aygepannery, eritasardnery, halva patrastoghnery, mi sharq ayl mardik ev nra pes shat ayl hojaner ays mardu caran ein dardzel։ Eh, na el ho shun chi, kat xmac mard ararac e. ays erkrpaguneri bazmutyan araj iren korcnum er, mek el tesav, vor bazmutyany artasvel stipelu chaph irenc vaxecneln el e hatchuyq pattcharum, baci ayd, ayd gorcum aveli mec shahuyt ka, aynqan vogevorvec, vor angam asac. «Tankacman, zhantaxti, partutyunneri miak pattcharn ayn e, vor mer margarei zhamanaki islamy moranalov: ayl grqeri ev steri havatacinq։ Muhammed margarei zhamanak mevlit kardal talis ein։ Hangucyali qarasun orva cisakatarutyun anel, hogu hamar halva ev loxum patrastel kar։ Muhammed margarei zhamanak Ghurany ergi pes kardal kar։ Minaret bardzranalov: dzayns inch geghecik e, araberens inch geghecik e, arabi pes em xosum aselov gorozanal, knoj pes kotratvelov ergecik ezan asel kar։ Gerezman gnalov: artasvum en, hangucyalneric ognutyun en xndrum, dambaranner gnalov: hetanosneri pes qarerin en erkrpagum, careric tashkinak en kapum, zohaberutyun en anum։ Muhammed margarei zhamanak ays xelq sovorecnogh aghandavornery kayin։ Nranc usucich Ibni Arabin, Firavuni: havatov mahanalu vra erdum talov: meghavor dardzav։ Tariqati mardik, mevlevinery, halvetinery, qalenderinery, erazhshtakan gorciqner nvagelov: Ghuran kardalov, tgha-aghjik, bolory miasin, aghotum enq asogh, bayc irakanum paroghnery anhavatner en։ Teqqenery petq e phakven, nranc armatnery petq eyot arshin hoghi tak taghven, hoghy petq e covy lcnel, vorpeszi miayn ayntegh karoghanan namaz anel» ։ Aveli shat zayranalov, tqotelov: ays Husret hojan asac. «Hey, havatacyal mardik, surtch xmely haram e։ Mer margare Muhammedn asel e, vor ayn tmrecnum e mardu ugheghy, cakum e stamoqsy, voghnashari crutyun u anptghutyun e arajacnum, ev qani vor surtchy satanayi xaghn e eghel, ayn chen xmel։ Baci ayd, ayzhm srtcharannern irenc hatchuyqi hamar aprogh mardkanc, hatchuyqnerov tarvac harustneri, dem ar dem nstac: tarber anshnorhqutyunner anoghneri tegh e։ Naxevaraj petq e srtcharannery phakel, heto: teqqenery։ Aghqatnery surtch gnelu phogh unen։ Gnum en srtcharanner, surtchic harbum en, amen inch aynpes en irar xarnum, ayntegh cankacac shan asacy vorpes tchshmartutyun yndunelov: lsum en։ Chen mtacum, vor shunn indz u mer havatn e hayhoyum», ― asum e Husret hojan։

Dzer tuyltvutyamb, ays paroni verjin xosqin uzum em patasxan tal։ Menq gitenq, vor hajy-hojaneri ev imamneri havaqakany mez: shneris chi sirum։ Im karciqov: xndiry miayn Muhammed margarei vra qnac-mnacac katvin chartnacnelu het e kapvac։ Uzum em asel, vor katvi handep cucabervac ays nrbankatutyuny mer handep erbeq cuyc chen talis, ev angam ays eraxtamor mardun haytni e, vor ayd kendanu het mer haverzhakan paterazmi pattcharov Rusulullahy shnerin atum e։ Msum En, vor srbapighc enq, dra hamar tuyl chen talis mzkit mtnel, darer i ver mzkitneri bakerum carayoghneri erkar avelnerov cecvel enq, ays ameny vat npatak hetapndogh ays sut meknabanutyunneri hetevanqn e։ Dzez Ghurani amenageghecik surahneric «Qarandzavn» em uzum hishecnel։ Voch te ayn pattcharov, vor ays srtcharanum Ghuran kardacacner chkan, ayl vorovhetev uzum em hishoghutyuny tarmacnel։ Ays surahum hetanosneri het apreluc hognac yot eritasardi masin e xosqy։ Nranq mi qarandzav en mtnum u qnum։ Allahy nranc akanjnerin mekakan kniq e dnum ev nranc ughigh ereq haryur iny tari qnecnum e։ Erb artnanum En, miayn ays yot eritasardneric meky mardkanc handipelis chkaroghanalov caxsel dzerqi dramy, haskanum e, vor shat zhamanak e ancel, shat e zarmanum։ Tuyl tveq dzez hishecnel mard araraci kapvacutyunn Astcu het, nra hrashqnery, zhamanaki ancoghikutyuny, xor qni qaghcrutyuny patmogh surahi tasnuterord hayaty, ur xosq e gnum Eshab-y Qehf haytni qarandzavi, vortegh yot eghbayrnery qnac en eghel, mutqi mot nstac mi shan masin։ Iharke, bolor shnery karogh en hpart linel, vor irenc masin xosvum e Ghuranum։ Vorpes shun hpartanum em ayd surahi hamar ev tshnaminerin, mez nvastacnogh erzrumcinerin asum em, vor guce xelqnery gluxnery havaqen։ Ayd depqum vorn e shneri dem ays tshnamanqi pattchary։ Inchu eq asum, vor shuny keghtot e, inchu erb dzer tun shun e mtnum, amboghj tuny maqrum, lvanum eq։ Inchu eq asum, vor mez dipchelov pghcvum en, dzer hagusti cayrov shneri tac mazerin dipchelis inchu eq voroshum, vor petq e jghayin xent knoj pes ayd hagusty yot angam lvanal։ Ete shuny mi katsa e lpstum, inchu eq asum, vor kam petq e den netel, kam el katsayagorcn ayn petq e noric klayeki։ Katunern arden inchqan zhamanak e: gyughic durs galov: ancel en nstakyac kyanqi, mtel en qaghaq, bayc hovvashnery mnacel en gyugherum, mievnuyn e, menq: shners, keghtot enq hamarvum։ Islamic araj tasnerku amisneric meky shan amis er։ Isk hima, ete shun es, uremn phordzanq es berelu։ Ays ereko dzez: im ynkernerin, sephakan xndirnerov chem uzum zbaghecnel ev huzel, im zayruyty nranic e, vor mer hojanery srtcharannerum patmutyunner en anum։ Ays erzrumci Husreti hor anhaytutyan masin vor xosem, inch kaseq։ Indz el asum en, te: inch dzevi shun es, terd mi srtcharanum nkar e kaxel, patmutyun anogh meddah e, isk du nran pashtpanelu hamar hojanerin es lezud erkaracnum։ Astvac heru pahi, lezus chem erkaracnum. es mer srtcharannery shat em sirum։ Giteq, chem txrum, vor im nkarn aysqan ezhan tghti vra en nkarel kam el nra hamar, vor shun em, es txur em, vorovhetev dzez het mardavari chem karoghanum nstel, surtch xmel... Menq xentanum enq surtchi ev mer srtcharanneri hamar... Bayc da inch e... Varpets, teseq, indz jazveic surtch e talis։ Nkary surtch xmum e: kaseq duq, teseq, teseq, shunn inchpes e hatchuyqov surtch xmum։ Ooh, inch lav er, taqaca, tarmaca, gluxs sksec ashxatel ev teseq: inch mtaceci։ Giteq, Venetiki dozhy mer sultani dustr Nurhayatin vorpes nver chinakan metaqsi ktoreghenic, kapuyt caghiknerov chinakan caghkamanneric baci el inch er ugharkel։ Metaqse mazerov, samuyric el phaphuk, setevetogh fransiakan shun։ Ays shunn aynqan setevetogh er, vor karmir metaqse hagust uner։ Mer ynkerneric meky nra het ser er arel, dranic gitem։ Ays shuny ser aneluc angam shorery chi hanum։ Fransiacineri mot bolor shnern el hagustov en man galis։ Ayntegh angam patmum en, vor erb mi aznvazarm fransuhi merk shun e tesel, bghavel e. «Ay, merk kendani», ev ushataphvel e։

Fransiaci anhavatneri erkrum amen shun ir tern uni։ Xeghtch shneri vzerin shghtaner gcelov: amenaaghqat strukneri pes phoghocnerum shghtayac en man acum։ Ays mardik heto ayd xeghtch shnerin stipum en tun mtnel angam irenc ankoghnum en qnecnum։ Shuny voch miayn chi karoghanum urish shneri het ser anel, angam nranc het koghq koghqi chen karoghanum qaylel։ Ayd xeghtchery shghtaneri mej phoghocum mimyanc handipelis irar hervic en nayum։ Anhavatnery chen patkeracnum, vor mer Stambuli phoghocnerum hoterov, hamaynqnerov hangist zbosnum enq, aranc ter tchanachelu, ur uzum: mtnum enq, mer uzac taquk ankyunum kckvelov, mi stveri tak parkelov: mush-mush qnum enq, mer uzac teghum kariqners hogum enq, uzac bann utum enq։ Ardyoq ayd pattcharov en erzrumcu erkrpagunery Stambuli phoghocnerum voghormutyan hamar irenc aghotqnerov xndrum, vor shnerin mis chtan, nranc hamar ognutyan fonder chbacen։ Ete ayd ameni npataky shnerin tshnamanqic baci naev anhavatutyun cucabereln e, hishecnem, vor shneri handep tshnamanq cucabereln inqnin anhavatutyun e։ Husam, vor ays xaytarak mardkanc verjy mot e. vorpes xrat nranc dahitchnery togh gone mez het hac kisen։ Verjum sa patmem․ sranic arajva ters shat ardaramit mard er։ Erb gishery durs einq galis goghutyan, hasuyty kisum einq, erb es sksum ei hachal, na ktrum er zohi kokordy, ayspisov ayd mardu bghavocy cher lsvum։ Dra dimac ir patzhac meghavornerin ktrtum er, eracnum, talis er indz, es utum ei։ Es hum mis chem sirum։ Erzrumci hojayin glxatoghy, husam, arden kmtaci ayd masin, ayd ggveli mardu misy hum utelov: stamoqss chem phchacni։


4. Indz mardaspan kkochen

Ayd himarin spaneluc angam vayrkyanner araj, ete mekn aser, vor es karogh em mard spanel, chei havata։ Ayd pattcharov im aracy erbemn horizonum anhetacogh otar aragastanavi pes indznic astitchanabar heranum e։ Erbemn el zgum em, vor voch mi hancanq chem gorcel։ Xeghtch Zarif eghbors im cankutyunic ankax spaneluc i ver chors or e ancel, ev ayzhm mi qich harmarvel em iravitchakin։ Kcankanayi im arjev caracac xndirn aranc mard spanelu lucel, bayc anmijapes haskaca, vor ayl tchanaparh chka։ Gorcs anmijapes aydtegh verjacri, amboghj patasxanatvutyunn ynkav indz vra։ Mi anmiti zazraxosutyan pattcharov tuyl chtveci, vor nkarichneri amboghj shrjapatin vtang sparna։ Bayc de misht el dzhvar e mardaspanutyan het hamakerpvely։ Tany chem karoghanum mnal, phoghoc chem karoghanum durs gal, drsum chem karoghanum mnal, ancnum em myus phoghocy, heto ayd phoghocic myusn em qaylum ev mardkanc demqerin nayelis tesnum em, vor shatern irenc anmegh en karcum, qani vor mard spanelu arit chen unecel։ Ays tchakatagri phoqrik dipvaci pattcharov dzhvar e havatal, vor mardkanc mec masn indznic aveli baroyakan kam lavn en։ Arnvazn mi qich aveli himar demqer unen, qani vor der hancanq chen gorcel, ev bolor himarneri pes bari tesq unen։ Vorpeszi haskanayi, vor achqerum xelqi phayl, demqin: hoguc artacolvogh stver unecogh bolory taqnvac mardaspanner en, ayd xeghtch mardun spaneluc heto Stambuli phoghocnerum chors or shrjeln indz bavakan er։ Miayn himarnern en anmegh linum։

Orinak: ays ereko Esir shukayi etevi srtcharanum im taq surtchov taqanalis, etnamasum shan nkarin nayelov, shan patmacnery bolori pes inqnamorac lselov: cicaghelis zgaci, vor koghqis nstacn indz pes mardaspan e։ Na el er karoghanum indz pes cicaghel patmoghi asacneri vra, bayc tevi: im tevin aydqan nman linelu pattcharov, te surtchi gavaty brnac anyndhat sharzhvogh matneri anhangstutyunic, chgitem: haskaca, vor na el e im ceghic serum ev hankarcaki shrjvelov: ughigh nayeci demqin։ Anmijapes vaxecav, mtahogvec։ Erb mardik sksecin heranal, canot meky nra tevy mtav ev asac.

― Arden Nusret hojayi mardik en sksel aystegh gal։

Na koghqinin haskacrec, vor lri։ Nranc vaxern indz el phoxancvecin։ Voch voq voch mekin chi vstahum, amen pah dimacinic storutyun en spasum։ Eghanakn el e crtel ev phoghocneri ankyunnerum, pateri tak dzyuny havaqvel, bardzracel e։ Mtutyan mej marmins negh phoghocneri tchanaparhnery miayn zgalov e karoghanum gtnel։ Erbemn el lav koghpvac drnerov, sev taxtaknerov phakvac patuhannerov tneric der erevacogh lampi tuyl luysy durs soghalov: artacolvum e dzyan vra, isk hatchax voch mi luys, vochinch chem tesnum, akanj dnelov pahakneri

Phayteri: qarerin harvacelu dzaynerin, xent shneri hachocnerin: gtnum em tan tchanaparhy։ Erbemn gisherva kesin qaghaqi negh u sarsapheli phoghocnery karces lusavorvum ein dzyan mijic durs ekogh hiasqanch luysov ev mtan mej averakneri u careri mijev haryuravor tariner Stambulin yurahatuk dardznogh urvakannerin ei tesnum։ Erbemn el tneric dzhbaxt mardkanc dzayner ein galis, kam el xrpot dzaynov hazum ein, kam qitn ein ver qashum kam el eraznerum artasvelov: bghavum ein, kam el mard u kin phordzum ein irar spanel, minch erexanery nranc koghqin kangnac artasvum ein։

Naxqan mardaspan linely naxkin erjanik kyanqs hishelu, uraxanalu hamar mek-erku ereko ays srtcharanum meddahin lselu ei gnum։ Im nkarich ynkerneri mec masy, um het amboghj kyanqs em anckacrel, amen ereko galis en aystegh։ Ayn oric i ver, vor dzerq bardzracri ayd himari vra, um het mankutyunic i ver miasin nkarel enq, voch mekin arden chem uzum tesnel։ Irar tesnelov: bambasogh eghbayrneris kyanqum aysteghi xaytarak xraxtchanqi mej amachecnogh shat ban ka։ Vorpeszi indz mecamit chhamaren, mi erku nkar es el areci meddahi hamar, bayc chem karcum, vor da verj kdni nranc naxandzin։ Bayc tchisht en anum, vor naxandzum en... Nerk xarnelu, chaphelu, ejer havaqelu, tema yntrelu, dimankar anelu, mardashat paterazmner ev vorsordakan tesaranner patkerelu, kendaniner, sultanner, naver, dzier, razmikner, siraharner nkarelu gorcum, vrdzni gorci mej hogu banasteghcutyuny nermucelu gorcum, angam caghkman gorcum es em varpety։ Sa dzez asum em voch te indz govelu hamar, ayl vorpeszi indz haskanaq։ Naxandzy zhamanaki yntacqum varpet nkarchi kyanqum nerki pes mi nyut e darnum։ Anhangstutyunic astitchanabar erkarogh im zbosanqneri yntacqum erbemn parz, anmegh eghbayrnerics mekin en handipum achqers, ev hankarcaki ays tarorinak mitqn em hghanum, hima ete mtacem, vor mardaspan em, dimacins da khaskana im demqic։ Aydpisov, anmijapes indz stipum em ayl baneri masin mtacel, inchpes eritasard tariqum namaz anelis kananc masin mtacelu hamar amotic ayrvum ei։ Bayc chnayac ayd eritasard tarinerin chei karoghanum chmtacel ser anelu masin, ayzhm mardaspanutyan masin karoghanum em moranal։

Haskanum eq, vor ays ameny patmum em, vorovhetev im vitchakn em uzum nkaragrel։ Angam ete mi ban mtacem, amen inch khaskanaq։ Sa el dzez tuyl e talis mtacel, vor es dzer koghqin urvakani pes tapharogh ananun, bnavorutyun chunecogh mardaspan em, handznvac, demqi parz dimagcerov sovorakan meghsagorc, vov arzhani e glxin harvac stanal։ Tuyl tveq amen ban chmtacel, mi ban el indz hamar taqcnem, dzez pes nrbankat mardik el en karoghanum votnahetqerov gtnel goghin, togh im xosqeric u guyneric karoghanan haskanal, te vov em։ Sa el hima mez berum e mec pahanjark unecogh votchi temayin, nkarichn uni ir sephakan votchy, iren hatuk guyny, dzayny, petq e unena։

Orinak: mecn varpet, nkarichneri arqa Behzadi mi nkary ditarkenq։ Mi mardaspanutyan nkar ei tesel mi angam, im vitchakin el hamapatasxanogh hrashali ban։ Gahi hamar mi angut payqarum spanvac mi iranci arqayazni gradaranic elac, Herati votchov innsunamya mi kataryal grqi: Xosrovi ev Shirini patmutyuny patmogh ejery tesa։ Xosrovi ev Shirini patmutyan verjy giteq, voch te Firdusii, ayl Nizamii patmacy։ Erku sirahar inchpisi arkacneric ev photorikneric heto en amusnanum, bayc Xosrovy naxkin knojic erexa e unenum, Shiruen satanayi pes e linum ev nranc hangist chi toghnum։ Ays arqayazny hor gahin e achq dnum ev nra eritasard knoj: Shirini vra։ Nizamin Shiruei hamar grum e. «Beranic aryuci pes garshahot er phchum» ։ Na karoghanum e hory patand vercnel ev nstel nra gahin։ Mi gisher mtnum e hor u Shirini nnjarany, mtan mej shoshaphelov: karoghanum e nranc gtnel ev hory dashunaharum e։ Hayry mahanum e, aryuny minchev aravot hosum e u koghqin hangist qnac gegheckuhi Shirini vra taphvum։ Mec varpet Behzadi nkarn ays patmutyan het mektegh mardun vax e nershnchum: gisherva xavarum qnic artnanalov: mut senyakum sharzhvogh otar mardu goyutyan asrsaphy։ Patkeracreq, vor ayd mardy mi dzerqum dashuyn e pahum, isk myusov phatatvum e dzer kokordin։ Senyaki barak patery, patuhannery ev shrjanakneri zardaranqnery, seghmvogh kokordic durs prcac xeghdvogh dzayneri guyni mej karmir gorgi naxshery, ev mardaspany dzez spanelis merk u zzveli votqov anxghtchoren trorum e dzer hianali vermaky, anhavatali nrbutyamb u hatchuyqov gorcvac deghin ev manushakaguyn caghiknery. mi koghmic tesnum eq nkari gegheckutyuny, myus koghmic ayn hishecnum e, te vorqan geghecik e senyaky, vortegh mahanum eq, vorqan geghecik e ayn ashxarhy, vory lqum eq։ Nkari ev ashxarhi gegheckutyan antarberutyuny dzer mahvan handep, mahanalis, angam dzer knoj koghqin menak linely: nkarin nayelis dzer mitqn ekogh arajin bann en linum։ «Behzadinn e», ― asel er qsan tari araj indz het girqy nayogh mi cer varpet, u dzerqery doghum ein։ Demqy voch te momi luysic, ayl nkary tesnelu hatchuyqic er lusavorvel։ «Aynqan e Behzadiny, vor angam storagrutyan kariq chka» ։

Behzadn el giter da, ayd pattcharov storagrutyunn angam nkari mi gaghtni ankyunum cher nshel։ Yst cer varpeti: Behzadi ays votchum amot u dzandzruyt kar։ Irakan taghandn u varpetutyuny ev anarik mi hrashq patkerely, ev ayd hrashqi mej nkarchi eutyunn i hayt berogh voch mi hetq chtoghneln e։ Xeghtch zohis mahvan sarsaphov, sovorakan u kopit votchov spaneci։ Im steghcagorcutyunic mnac ayn, vor indz matnogh cankacac andznakan hetq parzelu hamar gishernern aystegh galov: aveli shat em sksum mtacel votchayin xndirneri masin։ Ayn, inch kochum en votch, miayn andznakan hetq toghnelu hamar arit handisacogh sxal e։ Ete angam taphvogh dzyan luysy chliner, kgtnei ays vayry։ Sa ayn hrdehi teghn e, ur qsanhing tarva eghbors spaneci։ Dzyuny maqrel er bolor ayn hetqery, vor karogh ein im storagrutyuny linel։ Da apacucum e, vor Astvac el votchi ev storagrutyan harcum hamamit e im ev Behzadi het։ Chors gisher araj, inchpes ayd anxelqn er asum, ete aranc nkatelu annereli meghq gorceinq grqum naxshazardumner anelis, Astvac mez: nkarichneris ayspisi ser cher cucaberi։

Ayd gisher, erb Zarif efendii het mtanq ayd ayrvogh vayry, der dzyun cher galis։ Hervic ardzaganqogh shneri hachocnern einq lsum։ «Inchu ekanq aystegh։ Ays zhamin indz aystegh inch es cuyc talu», ― harcnum er xeghtchy։ «Qich ayn koghm mi jrhor ka, aynteghic el tasnerku qayl ayn koghm tariner araj phogh em taqcrel hoghi tak։ Ete im patmacnery voch mekin chases, es el, Enishte efendin el qez kuraxacnenq», ― asaci es։

«Uremn yndunum es, vor i skzbane giteir, te inch es anum...», ― urax asac na։

«Ayo», ― akama steci es։

«Dzer arac nkary mec meghq e, gites, ― miamtoren asac na։― Viravoranq. nman ban voch voq chi hamardzakvel anel, anhavatutyun։ Dzer tarapanqnery, cavery, erbeq chen dadarelu։ Indz el hancakic dardzriq» ։

Ayd xosqery lselis sarsaphov haskanum ei, vor shat mard er nran havatalu։ Inchu։ Vorovhetev ayd xosqern aynpisi uzh, aynpisi dzgoghutyun unein, vor mard akama tpavorvum e, uzum e, vor ayd ameny urish mardkanc veraberyal lini։ Patvirac grqi gaghtniutyan ev tvac gumari pattcharov Enishte efendu masin nman bambasanqner shat ein linum։ Baci ayd, glxavor varpet Osmann el er atum nran։ Grich eghbors zrpartanqi masin imanalov angam: karcum ei, vor xoramankoren phordzel e cackel bolor tchshmartutyunnery։ Vorqanov er ankeghc։

Nran stipeci krknel ayn pndumnery, vor mez irar ein kapum։ Xosqy erkaracrec։ Karces mer ashakertutyan tarineri pes varpet Osmani cecic mez pashtpanelu hamar phordzum er im meghqy taqcnel։ Ayd zhamanak havatum ei nra ankeghcutyany։ Na ashakertutyan tarinerin el achqery layn bacum er, bayc ayd zhamanak achqery der anyndhat grelu pattcharov phoqracac chein։ Bayc nran chei uzum sirel, vorovhetev patrast er amen ban patmel urishnerin։

«Tes, ― asaci es: zghjalov։― Menq grqer enq grum, lusancqner zardanaxshum, chaphum, ejery gunavor voskov phaylun zardarum, amenageghecik nkarnern anum, paharanner, tupher zardarum։ Tariner e: sa enq anum։ Sa mer gorcn e։ Mez nkarner en patvirum, ays shrjanaki mej mi nav, mi eghnik, mi sultan dir, togh ayspisi trchunner, ayspisi mardik linen, ays patmakan zhoghovy ayspes togh mna, inchpes asum en, aynpes el anum enq։ Tes, ays angam Enishte efendin asac: «inchpisi gic uzum em, gcir aystegh» ։ Ereq or dziu nkary haskanalu hamar hin, mec varpetneri pes haryur angam dzi nkareci։ Dzerqs varzhecnelu hamar Samarghandi kosht tghti vra gcac mi qani dzi haneci, cuyc tveci nran։ Hetaqrqrvelov: vercrec tughty ev lusni xunacac luysi tak achqerin motecnelov: sksec nayel sev-spitak dzierin։

«Shirazi, Herati hin varpetner», ― asaci es։

«Astcu cankacac ev tesac irakan dziu nkar anelu hamar, asum en, nkarichy petq e hisun tari anyndhat dzi nkari, ev baci ayd, asum en, vor amenageghecik dziu nkary mtutyan mej nkarelis e stacvum։ Vorovhetev hisun tarva yntacqum iskakan nkarichn aynqan e ashxatum, vor kuranum e, ev dzerqy nkarac dziu urvagcern angir e anum» ։

Mankutyunic i ver tesacs nra anmegh hayacqy im nkarac dzierin er gamvel։

«Mez patvirum en, menq el amenagaghtni, amenaanhasaneli dziun phordzum enq hin varpetneri pes nkarel, aydqan ban։ Irenc patviraci hamar meznic patasxanatvutyun pahanjely sxal e» ։

«Chgitem, sa tchisht e, ― asac na։― Menq el mer patasxanatvutyuny, mer kamqn unenq։ Es Allahic baci voch voqic chem vaxenum։ Na el mez xelq e tvel, vor karoghananq lavn u vaty tarberel» ։

Teghin patasxan er։

«Astvac amen ban tesnum e, amen ban giti..., ― araberen asaci es։― Naev khaskana, vor du, es ays gorcn aranc imanalu enq arel։ Enishte efendii hamar um es boghoqelu։ Havatum es, vor ays gorcy mer sultani kamqov e katarvum» ։

Lrec։

Mtaceci, iskapes aydqan himar er, te Astcu vaxic korcrel er sarnasrtutyuny ev himarutyunner er durs talis։ Kangnecinq jrhori mot։ Mtutyan mej mi pah karces tesa nra achqery, haskaca, vor vaxenum e։ Xghtchaci nran։

Arden ush er veradardzi hamar։ Allahin mi angam el aghoteci, vor apacuci, vor dimacins voch miayn anxelq vaxkot e, aylev xaytarak։

― Aysteghic tasnerku qayl hashvelov: phorelu es, ― asaci es։

― Heto inch eq anelu։

― Kasem Enishte efendun: nkarnery kayri։ Urish inch karogh enq anel։ Ete lsen, vor erzrumci Nusret hojayi hamaynqum aydpisi xosq ka, voch mez kendani ktoghnen, voch el arvestanocy kmna։ Nrancic voreve mekin tchanachum es։ Ays gumarn ayzhm yndunir, vor haskananq, vor mez nranc ches matnelu։

― Phoghn inchi mej e։

― Ttvi hin amanum yotanasun hazar hat venetikyan voski ka։

Venetikyan duqanery haskaca, bayc ttvi amann inchu er mitqs ekel։ Aynqan himar ban er, vor havasti tvac։

Ayspisov, mi angam el haskaca, vor Astvac indz het e, vorovhetev amen tari aveli shat phoghi etevic ynknogh dprocakan ynkers arden hatchuyqov sksel er tasnerku qayl hashvel depi ayn teghy, vory cuyc ei tvel։ Ayd pahin mtqums erku ban kar։ Hoghi tak venetikyan voski-moski chkar։ Ete phogh chkaroghanam tal, ays stor himary mez kveracni։ Mi pah cankaca phatatvel ayd himarin, hamburel, inchpes anum ei ashakertutyan tarinerin, bayc tarinery mez aynqan ein heracrel iraric։ Mtacum ei, te inchpes e hoghy phorelu։ Eghungnerov։ Ays ameni masin mtacely, ete, iharke, da kareli e mtacel hamarel, mi akntarti pes arag ancav։ Jrhori koghqin ynkac qary anhangstutyamb erku dzerqov vercri։ Erb na der yoterord-uterord qayln er gcum, moteca ev amboghj uzhov harvaceci cocrakin։ Qarn aynpisi aragutyamb ev uzhov ijav glxin, vor mi pah indz tvac, te im glxin em harvac stacel, angam xghtchaci nran։ Bayc im araci masin mtacelu phoxaren uzum ei sksacs gorcy hnaravorins shut avartel։ Vorovhetev aynpes sksec tprtal getnin, vor mard uzac-chuzac anhangstanum er։

Nran jrhori mej neteluc heto karoghaca mtacel, vor im aracy nkarchi nrbutyann yndhanrapes cher hamapatasxanum ev kopit er։


5. Es dzer phesan em

Es Qarayi phesa Enishte efendin em, bayc urishnern indz parzapes Phesa en asum։ Mi zhamanak Qarayi mayrn uzum er, vor na indz aydpes kochi, heto bolory sksecin indz aydpes anvanel։ Da sksvec Qarayi: mer tun gnal-galis: eresun tari araj, ayn banic heto, erb teghaphoxvecinq Aqsarayi etevi shaganakenineri u lorenineri stverum taghvac mut u xonav phoghoci tuny։ Da minchev ays tun teghaphoxveln er։ Erb amrany Mahmud phashayi het gnum ei tchanaparhordutyan, ashnany Stambul veradarnalis tesnum ei, vor Qaran ev mayry mer tann en։ Nra lusahogi mayrn im lusahogi knoj quyrn er։ Erbemn el dzmran erekonerin tun veradarnalis tesnum ei, vor nra mayrn u kins phatatvel en irar, arcunqot achqerov mimyanc xndirneric en xosum։ Hayry erku phoqr u heru medresenerum er das tvel, bayc voch mi tegh erkar cher mnacel։ Nyardayin mard er u shat er xmum։ Qaran ayd zhamanak vec tarekan er, erb mayrn artasvum er, inqn el er artasvum, lrelis: lrum։ Indz: phesayin, vaxov er nayum։ Hima goh em nran im arjev vorpes vtchrakan, hasun ev hargalic zarmik tesnelu hamar։ Im handep cucaberac harganqy, dzerq hamburelis: ushadrutyuny, nver berac mongholakan tanaqamany talis «miayn karmir tanaqi hamar e» asely, im arjev cnknern ushadrutyamb mimyanc miacrac, havaq nstely, ays amenn indz krkin hishecnum ein, vor na voch miayn xelaci, hasun mard e, aylev indz hishecnum e, vor es ayn cer mardn em, vor misht uzel ei linel։ Na horn er nman, um mek-erku angam em tesel, bardzrahasak, nihar, dzerqeri mi qich nyardayin sharzhumnerov, bayc da nran sazum er։ Dzerqery cnknerin dnely, erb es karevor ban ei asum, «haskanum em, harganqov lsum em» asogh hayacqov im achqeri mej vogevorutyamb nayely ev im xosqeri ritmin hamapatasxan gluxy sharzhely teghin ein։ Ays tariqum gitem, vor iskakan harganqy voch te srtic e galis, ayl phoqrik kanonneric ev glux xonarheluc։ Mayry vordu hamar mer tann apaga er tesnum, ayd pattcharov nran hatchax er berum aystegh։ Ayd tarinerin nra sery grqi handep mez aveli mtermacrec, ev inchpes yntaniqs er asum, na dardzav im ashakerty։ Nran patmum ei Shirazi nkarichneri masin, vovqer nkari amenaverevum nurb gic en gcum ev aydpisov Shirazum nor votch en steghcel։ Nran patmum ei, vor minch bolory Leylayi siruc xentacac Mejnunin nkarum en anapatnerum tarapelis, mec varpet Behzady karoghacel e nran miaynak patkerel tchash ephogh, phchelov uteliqy hovacnogh, vranneri aranqov qaylogh kananc bazmutyan mej։ Nran asum ei, te vorqan cicagheli e, vor Nizamii banasteghcutyuny chkardacac nkarichnery Xosrovi: kesgisherin Shirinin ltchum merk loghanalis tesnelu nkarum siraharneri dziery ev hagustnery irenc uzac nerkerov en nerkum։ Ete aynqan antarber en, vor banasteghcutyunn ushadrutyamb chen kardum, uremn dzerqy vrdzin en arel miayn phogh vastakelu hamar։ Hima uraxutyamb tesnum em, vor Qaran ayl himnakan giteliqner el e dzerq berel։ Ete nkarchutyan ev arvesti mej hisataphvel ches uzum, uremn mi dardzru qo masnagitutyuny։ Vorqan el yndunakutyunner ev taghand unenas, phogh ev ishxanutyun ayl tegh phntrir, vorpeszi yndunakutyand ev taghandid dimac vochinch chstanalov: arvestic chxroves։ Patmec, vor Stambuli ev cayramaseri phashaneri u harustneri hamar grqer grelu pattcharov mek ar mek tchanachum e Tavrizi varpet nkarichnerin ev caghkoghnerin, ev vor nranq aghqat en u husahat։ Voch miayn Tavrizum, Meshhedum, Halepum shat nkarichner aghqatutyan ev antarberutyan pattcharov toghel en nkarely u sksel en fransiaci tchanaparhordnerin zvartchacnogh tarorinak baner ev bac tesarannerov nkarner anel։ Asel er, vor Shah Abbasi: Tavrizi hashtutyan paymanagri zhamanak mer sultanin nvirac grqi tertery hnacel en ev sksel en vorpes ayl gir ogtagorcvel։ Hndik sultan Eqbery nor mec grqi hamar sksel e gumarner vtcharel ayd pattcharov Tavrizi ev Qazvini amenaphaylun nkarichnery gorcy toghnelov: vazel en nra palat։

Ays amenn indz patmelis erbemn el xosqin ayl hetaqrqrir patmutyunner er xarnum, orinak: mi havatacyal musulmani zvartchali patmutyuny kam el sefevidneri: i nshan hashtutyan uzbeknerin patand handznac himar arqayazni: ereq orva mej spanvelu het kapvac irarancumn er nkaragrum ev zhptum indz։ Bayc achqerin ynkac stveric haskanum em, vor erkusis el vaxecnogh ayd dzhvar xndiry der chi phakvel։

Mer tun mtnogh-durs ekogh, mer masin patmvacnery lsogh, tekuz hervic meznic teghyak cankacac eritasard tghamardu pes Qaran el, iharke, im miak ev geghecik aghjkan: Shequrein er siraharvel։ Gegheckuhi dsters ayd zhamanak bolory, shatern: aranc tesnelu, siraharvac ein, ayd pattcharov da indz vtangavor cher tvum։ Bayc Qarayi sery tun mtnogh-elnogh, tann yndunelutyun u ser tesnogh, inchpes ev Shequrein tesnelu hnaravorutyun unecogh eritasardi ser er, vor matnvac er dzhbaxtutyan։ Huys unei, vor kkaroghana sern ir mej taghel, bayc chkaroghacav, ev nersi uzhegh hrdehn ughigh im dstern ughghelov: sxal qayl arec։ Ayd pattcharov mer tan drnery phakvecin nra araj։ Karcum em: Qaran giti, vor nra: Stambulic heranaluc ereq tari anc: amenageghecik tariqum, dustrs amusnacav mi hecyal zinvori het, ays anlurj razmikic dustrs erku tgha unecav, inchic heto na gnac paterazm ev aylevs chveradardzav, u vor chors tari e: voch voq nranic lur chuni։ Ayspisi bambasanqnery ev lurery Stambulum arag en taracvum, u mer mijev eghac lrutyan paherin nra hayacqic haskanum ei, vor amen inch vaghuc giti։ Angam ays pahin grakali vra bac drvac «Qitabur Ruh» -in nayelis akanj e dnum tany qaylogh erexaneri dzaynerin, vorovhetev haskanum e, vor erku tari e: dustrs erku erexaneri het hayrakan tann e aprum։ Qarayi bacakayutyan zhamanak karucacs ays nor tan masin vochinch chxosecinq։ Mec havanakanutyamb: voroshel e harstutyan ev harganqi ter darnal, ayd pattcharov nman eritasardin harir che ayspisi temaneric xosely։ Bayc tun mtnelun pes astitchanneri mot asaci, vor erkrord harkn aveli chor e, vor erkrord harkum nstely voskorneris caveri dem aveli lav e։ Erkrord hark aselis tarorinak amoti zgacum uneca, bayc uzum em imanaq, vor indznic aveli qich harstutyun unecogh mardik, phoqrik hoghaktor unecogh parz zinvorakannern angam shutov kkaroghanan erkharkani tun karucel։ Menq mi senyakum nstecinq, vory es dzmrany vorpes arvestanoc em ogtagorcum։ Haskaca, vor Qaran zgum e, vor nerqevi senyaky Shequrein e patkanum։ Anmijapes anca nran Stambul kanchelu hamar Tavriz ugharkacs namaki bun temayin։

― Es el em girq patrastum hima, inchpes du es arel Tavrizi caghkoghneri ev nkarichneri het, ― asaci es։― Im patviratun mer ashxarhi tirakal sultann e։ Qani vor girqy gaghtni e, sultann indz hamar gandzapahic gaghtni gumar e arandznacrel։ Sultani arvestanoci nkarichneri het mek ar mek paymanavorveci։ Nrancic vomanc patvirum em shun nkarel, vomanc: car, vomanc: lusancqi zardaranqner ev horizoni amper, vomanc: dzier։ Uzum em, vor ayn, inch nkarum en, venetikyan varpetneri nkarneri pes mer sultani amboghj ashxarhy nerkayacni։ Bayc sranq venetikcineri pes, indz chen patkanum, iharke, nerqin hangstutyan ev mer sultani ashxarhi uraxutyunneri ev vaxeri nkarnern en linelu։ Ete phogh em nkarum, ayn pattcharov e, vor uzum em storacnel, isk satana ev mah patkerel em, vorovhetev vaxenum enq։ Chgitem, te bambasoghnern inch en asum։ Uzum em, vor careri anmahutyuny, dzieri hognacutyuny, shneri anamotutyuny mer sultanin ev nra ashxarhy nerkayacnen։ Uzel em, vor Leyleq, Zeytin, Zarif ev Qelebeq keghcanunnerov nkarichners el yst irenc cankutyan tema yntren։ Amenasary, amenatxur dzmerayin erekonerin angam im sultani nkarichneric meky grqi hamar nkarac mi ban cuyc talu hamar gaghtni indz mot ekav։ Chem asi, te inch nkarner einq nkarum, hima chem karogh asel։ Voch te nra hamar, vor qeznic taqcnum em, ayl vorovhetev es el chgitem, te nkari masin konkret inch em patmelu, bayc gitem, te dranq inchpisi nkarner petq e linen։

Im namaky greluc chors amis anc Qarayi: Stambul galu masin mer hin tan phoghoci varsaviric lseci ev nran mer tun kancheci։ Gitei, vor im patmutyan mej mez meks myusis kapogh tarapanqi ev erjankutyan xostum ka։

― Amen nkar mi patmutyun e patmum, ― asaci es։― Mer kardacac girqy gegheckacnelu hamar nkarichy patmutyan amenageghecik tesarann e patkerum։ Siraharneri arajin handipumy, heros Rostami: hresh devi gluxy ktrely, sephakan vordun otar karcelov: nran spanac Rostami tarapanqy, siruc gluxy korcrac Mejnuni: amayi ev vayri bnutyan grkum aryucneri, vagreri, eghnikneri, borenineri het tapharely, Aleqsandri: paterazm gnaluc araj trchunneric apagan imanalu hamar antarum sephakan antaraktcari: arcvi koghmic hoshotvely tesnelu tarapanqy... Ays patmutyunnery kardalis mer hognac achqery nkarnerin nayelov hangstanum en։ Ete patmutyan mej mi pah mer mitqy ev erevakayutyuny dzhvaranum e, nkarn anmijapes hasnum e ognutyan։ Nkari mijocov patmutyuny caghkum e։ Voch voq chi karogh mtacel mi nkar, vory patmutyun chuni։

― Karcum ei, te chi karogh, ― zghjalov asaci es։― Bayc da hnaravor e։ Erku tari araj vorpes mer sultani despan mi angam el ei Venetik gnacel։ Misht nayum ei italaci varpetneri arac dimankarnerin։ Aranc imanalu, te nkarnery vor patmutyan hatvacneric en, bayc phordzelov haskanal ev gushakel patmutyuny։ Mi or palatum patic kaxvac mi nkar tesa, zarmacac mnaci։ Ases inch-or meki, indz nman meki nkary liner։ Mi anhavati, iharke, voch meznman։ Bayc nran nayelis zgum ei, vor nman enq։ Mievnuyn zhamanak: indz yndhanrapes nman cher։ Anoskr, klor demq, aytoskrer yndhanrapes chuner, baci ayd, im geghecik cnotin nman cher nra cnoty։ Indz yndhanrapes nman cher, bayc karces im nkary liner։ Indz ir palaty cuyc tvac venetikci beyic imaca, vor ayd nkary nra ynkeroj: ir pes aznvakan mi paroni nkar e։ Ir kyanqum vorqan karevor ban ka, amboghjy patkerel er ayd nkarum։ Etevi tac patuhanic erevacogh hoghamasy, gyughy ev guynery irar ein xarnvel ev iskakan antari tesq stacel։ Arjevi seghany, zhamacuycy, grqery, zhamanaky, xndirnery, kyanqy, qartezy, koghmnacuycy, tuphery, voronc mej voske dramner ein, manr irer, shat ayl nkarnerum tesac ev zgacac anhaskanali baner... Jini, satanayi stvery ev hor koghqin erazayin nman gegheckuhi dustry։ Vor patmutyuny zardarelu ev amboghjacnelu hamar er arvel ayd nkary։ Nkarin nayelis haskanum ei, vor ayd nkari patmutyuny henc inqn e։ Voch te patmutyan stvery, nkarn inqnin arzheq er։ Indz apshecrac ayd nkary erbeq chkaroghaca moranal։ Palatic durs eka, veradardza ayn tuny, vortegh hyurynkalvel ei։ Es el ei uzum aydpes nkarel։ Voch, voch te es, ayl mer sultany petq e aydpes patkervi։ Na petq e ir unecac arzhaniqnerov, ir ashxarhy cuyc tvogh ev shrjapatogh amen inchov patkervi։ Mtaceci, vor ayd gaghapharov kareli e girq patkerazardel։ Venetikyan paroni ayd nkary italaci varpetn aynqan geghecik er arel, vor anmijapes haskanum eir, te um nkarn e։ Ete ayd mardun erbeq ches tesel ev bazmutyan mej petq lini nran gtnel, hazaravor mardkancic ayd nkari shnorhiv kgtnes։ Italaci varpetnery mardkanc iraric tarberum en voch te yst hagustneri kam nshanneri, ayl karoghacel en gtnel mardkanc yst demqi dzevi tarberelu nkarchakan texnikan ev taghandy։ Da e ayn, inch kochum en dimankar։ Ete mi angam demqd aydpes nkarel en, arden voch voq chi morana qez։ Ete angam hervum es, nkarid mi angam nayoghn aynpes kzga, ases nra koghqin es։ Angam qez kyanqid oroq chtesac mardik mahicd heto nkarid nayelis kzgan, ases ughigh qo achqeri mej en nayum։

Erkar lrecinq։ Phoghoc nayogh ev nerqevi hatvacum koghpvac phoqrik patuhani: meghramome ktorov cackvac hatvacic ners ynknogh luysn ir het berum er drsi sarsrecnogh crti guyny։

― Mi nkarich unei, asaci es, ― mer sultani ays gaghtni grqi hamar myus nkarichneri pes taqun indz mot er galis, minchev aravot ashxatum einq։ Amenalav grichneric mekn er։ Xeghtch Zarif efendin mi gisher aysteghic durs ekav ev tun chveradardzav։ Vaxenum em, vor im varpet grchin spanac linen։


6. Es Orhann em

― Spanel en, asac Qaran։

Ays Qaran bardzrahasak er, nihar ev mi qich sarsapheli tesq uner։ Qaylum ei nranc koghmy, erb paps asac «spanel en» ev indz tesav։

― Inch es anum aystegh։

Sakayn aynpes er nayum, vor aranc amachelu gnaci nsteci nra cnknerin, bayc na indz anmijapes ijecrec։

― Hamburir Qarayi dzerqy, asac na։

Hambureci։ Hot chuner։

― Shat lavn e, ― asac Qaran ev hamburec ayters։― Aryuci nman e linelu, erb mecana։

― Orhann e, vec tarekan e։ Mec eghbayr uni: Shevqety, yot tarekan e։ Shat hamarn e։

― Gnaci Aqsarayi phoghoc, ― asac Qaran։― Curt er, amenur dzyun er u saruyc, bayc karces vochinch cher phoxvel։

― Amen inch phoxvel e, phchacel e, ― asac paps։― Shat e phoxvel։

Heto nayec indz։

― Eghbayrd vortegh e։

― Usucchi mot։

― Du inchu es aystegh։

― Usucichs asac: apres, karogh es gnal։

― Menak es ekel, ― asac paps։― Qez petq e eghbayrd beri։

Heto Qarayin asac.

― Shabaty erku angam Ghurani daseric heto kazmarar ynkerojs mot en gnum vorpes ashakert, kazmararutyun en sovorum։

― Papikid pes nkarel sirum es, ― asac Qaran։

Es lreci։

― Lav, ― asac paps։― De, gna tesnenq։

Vararanic ekogh jermutyunn aynqan hatcheli er, vor nrancic chei uzum heranal։ Mi pah shncheci nerki u xezhi hoty։ Surtchi hot el er galis։

― Ayl dzevov nkarely ayl dzevov tesnel e nshanakum, ― asac paps։― Xeghtch grchin ayd pattcharov spanecin։ Baci ayd, na hin votchov er grum։ Chgitem: iskapes spanel en, te che, anhayt korac e։ Mer sultani hamar glxavor nkarich Osman varpeti hramanov nranq «Surname» en patkerazardum։ Bolorn irenc tnerum en ashxatum։ Varpet Osmann arvestanocum e։ Naxevaraj uzum em, vor gnas u qo achqov tesnes։ Vaxenum em, vor vitchel en ev irar spanel։ Tariner araj glxavor nkarich Osmany nranc keghcanunner e tvel. Qelebeq, Zeytin, Leyleq... Kgnas, nranc irenc tnerum ktesnes...

Astitchannerov ijnelu phoxaren et eka։ Ayn senyakic, ur pati paharan kar ev Hayriyen gishery qnum er, dzayn ekav, gnaci ayntegh։ Nersum voch te Hayriyen er, ayl mayrs։ Indz tesnelov: amachec։ Marmni kesy paharani mej er։

― Vortegh eir, ― asac na։

Bayc giter, te vortegh ei։ Paharani mej ancq kar, aynteghic papiki arvestanocy, dury bac linelu depqum: mijancqy, mijancqi myus koghmum: papikis nnjarani nersy erevum e, iharke, ete ayd durn el e bac linum։

― Papiki mot ei, asaci es։― Mayrik, inch es anum aystegh։

― Qez chasaci, vor hyur unenq, ayntegh chpetq e gnas։

Bghavum er, bayc bardzr che, vorovhetev cher uzum hyury lsi։

― Inch ein anum, ― heto meghm dzaynov harcrec na։

― Nstel ein, bayc chein nerkum։ Papiks patmum er, hyury: lsum։

― Inchpes er nstac։

Miangamic nsteci ev cuyc tveci hyuri nstelu dzevy։

― Tes, mayrik, es hima shat lurj mard em, hima honqers kitac: papikis em lsum ev mevlit lsoghi pes gluxs lrjoren ororum em։

― Nerqev ijir, ― asac mayrs։― Hayriyein kanchir henc hima։

Nstec, sksec ir arjev drac grataxtakin mi phoqrik tghti vra grel։

― Mayrik, inch es grum։

― Chasaci: shut ijir nerqev, Hayriyein kanchir։

Gnaci xohanoc։ Eghbayrs ekel er։ Hayriyen nran hyuri hamar patrastvac phlavic mi aman lcrec։

― Davatchan, ― asac eghbayrs։― Indz usucchi mot toghecir-gnacir։ Amboghj gorcy es areci։ Matners kaptel en։

― Hayriye, mayriks kanchum e։

― Spasir: hacs utem, qez cecelu em, ― asac eghbayrs։― Qo culutyan, davatchanutyan hamar patasxan es talu։

Hayriyei durs galun pes eghbayrs, aranc phlavy minchev verj utelu, hardzakvec vras։

Es chphaxa, dzerqs brnec, sksec calel։

― Mi ara, Shevqet, mi ara, cavum e։

― eli gorcd ktoghnes kgnas։

― Voch։

― Erdvir։

― Erdvum em։

― Ghuranov erdvir։

― Ghuranov em erdvum։

Bayc chtoghec։ Indz motecrec sinun, nstecrec։ Mi koghmic phlav er utum, myus koghmic el dzerqs er calum, vorovhetev shat uzhegh er indznic։

― Eghbord mi tanjir, anxightch, ― asac Hayriyen։ Gluxy cackel er, durs er galis phoghoc։― Togh nran։

― Du mi xarnvir, geri aghjik, ― asac eghbayrs։ Tevs aveli er cavecnum։― Ur es gnum։

― Kitron gnelu, ― asac Hayriyen։

― Sutasan, ― asac eghbayrs, ― paharanum liqy kitron ka։

Qani vor tevy tulacrec, karoghaca azatvel, votqov harvaceci, mi momakal ara dzerqs, bayc na catkec u nstec vras։ Xphec momakalin, sinin shur ekav։

― Duq phordzanq eq, ― asac mayrs։ Vorpeszi hyury chlsi, cher bghavum։

Inchpes er karoghacel aranc Qarayi achqin erevalu mijancqov ancnel ev astitchannerov ijnel nerqev։ Mez bazhanec։

― Duq mardun xaytarak kaneq, lakotner։

― Orhann aysor sut e asel, ― asac Shevqety։― Amboghj gorcy vras gcelov: indz usucchi mot toghec, phaxav։

― Lrir, ― asac mayrs, aptakec nran։

Tuyl er xphel, eghbayrs el chartasvec։

― Es hayrikis em uzum, ― asac na։― Erb veradarna, et: Hasan horeghbor mot enq gnalu։

― Lrir, ― asac mayrs։

Aynqan er zayracel, vor Shevqetin tevic brnelov, qarsh talov: tarav depi mijancqi ankyuny։ Es el nranc etevic gnaci։ Mayrs dury bacec, indz el tesnelov: asac.

― Erkusd el ners anceq։

― Bayc mayrik, es vochinch chem arel, ― asaci es, bayc ners mta։

Mayrs dury phakec mer etevic։ Nersum shat mut cher. nrenun nayogh phak patuhanneri aranqic ners tuyl luys er ynkel, bayc es vaxeca։

― Mayrik, dury bac, mrsum em, ― asaci es։

― Mi lacir, vaxkot, ― asac Shevqety։― Hima kbaci։

Mayrs dury bacec։

― Minchev hyuri gnaly xeloq kmnaq, ― asac na։― Lav, uremn minchev Qarayi gnaly xohanoci vararani mot eq nstelu, verev cheq bardzranalu։

― Ayntegh kdzandzrananq, ― asac Shevqety։― Hayriyen ur e gnacel։

― Amen inchin xarnvum es, ― asac mayrs։

Axoric dziu vrnjoc lsecinq։ Heto noric։ Papis dzin cher, Qarayinn er։ Karces kiraki er kam kronakan toni aravotn er sksvel, mi pah urax aliq ancav mer mijov։ Mayrs zhptac, karces cankanalov, vor menq el zhptanq։ erku qayl anelov: axori ays koghmi dury bacec։

― Dyyrrsss, ― dzayn tvec na: ners nayelov։

Shrjvec, mez tanelov Hayriyei yughahot, arnetnerov li xohanocy: nstecrec։

― Hankarc minchev hyuri gnaly durs chgaq։ Kriv el chaneq, vor voch voq chmtaci, te eres arac, ankarg erexaner eq։

― Mayrik, ― asaci es minchev na dury kphaker։― Mayrik, mi ban asem, papikis xeghtch grchin spanel en։


7. Im anuny Qara e

Erb arajin angam tesa Shequrei erexayin, haskaca, te tariner sharunak nra demqi vor hatvacn em sxal hishel։ Orhani demqi pes Shequrei demqn el er nurb, isk cnotn im hishacic aveli erkar er։ Ayd pattcharov im sirelii berany, iharke, petq e vor aveli phoqrik u negh liner, qan es tariner sharunak mtacum ei։ Tariner sharunak qaghaqic qaghaq tapharelis im eraznerum Shequrei berann aveli erkar em patkeracrel, shrtunqnern: aveli seghm, bayc xoshor u phaylogh bali pes aveli hast ev andimadreli ei patkeracnum։ Ete italaci varpetneri votchov Shequrei nkarneric unenayi, tasnerku tarva tchanaparhordutyan kesin sireliis demqy moranalu pattcharov indz panduxti pes chei zga։ Vorovhetev ete dzer srtum aprum e sirelii dimankary, ashxarhy der dzer tunn e։ Shequrei vordun tesnel, nra het xosel ev nra demqin motikic nayel, hambureln im mej dzhbaxtutyun berogh mardkanc, mardaspannerin, meghsagorcnerin hatuk anhangstutyun arajacrec։ Nersics mi dzayn asum er. «De, hima gna, Shequrein tes» ։

Mi pah mtaceci: aranc phesayis voreve ban aselu: teghics ver kenam, mec senyak tanogh bolor drnery, hashvel ei: hingn ein, mek ar mek bacem, minchev Shequrein kgtnem։ Bayc qani vor mtqovs ancacnern anzhamanak ev anmtacvac asel ei, sireliics tasnerku tari heru mnaci։

Lur u mtackot spasum ei ev nayelov bardzerin, voronc vra vov giti: Shequren qani angam e nstel, irerin, voronc dipel e, lsum ei phesayis։

Patmum er sultani ays girqy minchev Hijreti arajin taredardzn avartelu masin։ Mer ashxarhi pahapan sultany oracuyci arajin tarum uzum er cuyc tal, vor inqn u ir petutyuny karoghanum en ogtagorcel fransiacineri votchy։ Qani vor sultany baci ayd naev surname er patvirel, nkarichnery shat zbaghvac ein։ Ayd pattcharov hramayel er, vor tnic durs chgan, voch te arvestanoci bazmamardutyan mej, ayl irenc tnerum ashxaten։ Iharke, naev giter, vor nranq gaghtni galis en phesayis mot։

― Glxavor nkarich Osman varpetin ktesnes, ― asac phesas։― Ssum en: kuracel e, ceracel e. im karciqov ev kuyr e, ev cer։

Chnayac nran, vor phesas varpet nkarich cher, irakanum us nra ashxatanqy cher, ayn, vor na sultani tuyltvutyamb ev xraxusanqov girq e patrastelu ev usumnasirelu, iharke, cer varpet nkarich Osmani ev ir haraberutyunneri hamar lav kliner։

Mankutyuns hishelov: ushadrutyuns kentronacri tan ireri vra։ Hatakin gcac: Qulayic bervac kapuyt gorgy, pghndze kuzhy, surtchi matucarany ev pghndze amany, surtchi gavatnery, voronc masin lusahogi moraquyrs tasnerku tari araj qani angam hpartutyamb asel er, vor Chinastanov, Portugaliayov en ekel։ Ays irery, inchpes orinak: ankyunum drvac sadaphov zardarvac grakali phoqrik daraky, karmir metaqse bardzy, vori phaphkutyuny hishelov hpvum ei nran, Aqsarayi tnic ein mnacel, ur Shequrei het im mankutyunn er ancel, ev ayd tan erjankutyan u nkarchutyan oreri phaylic der inch-or baner ein krum irenc mej։ Erjankutyun ev nkar։ Kcankanayi, vor im sireli yntercoghnery, vovqer im patmutyann u im tchakatagrin ushadrutyun en dardznelu, ayn hishen vorpes im ashxarhi skzbnakan kety։ Mi zhamanak aystegh grqeri, grichneri ev nkarneri het erjanik ei։ Heto siraharveci ev vtarveci ays draxtic։ Siro gaghti tchanaparhnerin shat em mtacel ayn masin, vor eritasard tariqums kyanqi ev ashxarhi handep im lavatesutyan hamar Shequrei handep sirun em partakan։ Erexayakan parzutyamb, qani vor kaskac chunei, vor sirus patasxany gtnelu em, cayrahegh lavates ei ev ashxarhin el lavatesoren verabervely tchisht ei hamarum։ Grqern ayd zhamanak sireci phesayis: indz xorhurd tvac grqeri, dprocum sovoracneri, nkarneri ev nkarely yndunelu mijocov։ Im krtutyan arevot ev urax arajin u amenaharust kesi hamar Shequrei handep tacac sirun ei partakan, bayc naev nra hamar em partakan, vor vochnchacnogh mut giteliqnerics el karoghaca hrazharvel։ Sary gishernerum tan senyaknerum vararani hangogh kraki het mektegh veranalu cankutyuny, ser aneluc heto im eraznerum koghqis knojn amur seghmvac: antak andundn ynknelu erazner tesnely ev «och mi bani petq chem» mitqy Shequreic indz vorpes zharangutyun en mnacel։

― Giteir, vor mahic heto, ― aveli ush asac phesas, ― mer hoginern ays ashxarhum irenc ankoghinnerum mush-mush qnoghneri hoginerin en karoghanum mianal։

― Chgitei։

― Mahic heto erkar tchamphordutyun ka, ayd pattcharov mahic chem vaxenum։ Vaxenum em, vor aranc mer sultani girqn avartelu kmernem։

Mi koghmic: phesayis aveli uzhegh, aveli xelamit ev aroghj ei hamarum, isk myus koghmic: tasnerku tari araj ir dster het amusnutyuny xochyndotac mardu masin mtacelis mitqs sheghvum er im gnac hagusti tankutyany, axori dziun, vorn arcate payter ev aseghnagorcvac tamb uner։

Asaci, vor nkarichneric inch imanam, khaytnem nran։ Dzerqy hambureci, astitchannerov ija, durs eka bak, zgaci dzyan sarnutyuny ev hisheci, vor es voch erexa em, voch el cer mard։ Ashxarhn uraxutyamb zgum ei im mashki vra։ Axori dury phakelis qami ancav։ Sijancqic depi baky gnalis dzis, vori sandzy brnel ei, indz het sarsrac։ Nra laynerak uzhegh votqery, anhamberutyuny dzhvarutyamb zspely es el gitei։ Phoghoc durs galun pes erb arden patrastvum ei mi catkov hecnel dziun, erb arden patrastvum ei heqiatayin dziavori pes andardz korchel phoghocnerum, dimacs anaknkal kerpov mi ger kin haytnvec, votqic glux vardaguyn hagustnerov, dzerqin mi kapoc: sharzhvec depi im koghmy։ Aynqan bardzrahasak u ger er, vor nman er paharani։ Bayc sharzhun er, ashxuyzh, angam setevetogh։

― Aryucs, eritasard, iskapes geghecik es, inchpes ev asum ein, ― asac na։― Amusnacac es, amuri es։ Gaghtni sireliid hamar Stambuli haytni Esteric metaqse tashkinak kgnes։

― Voch։

― Atlase karmir goti։

― Voch։

― Voch, voch mi asa։ Qez nman aryucy nshanac, sireli chuni։ Vov giti: qani aghjik en artasvum, varvum qez hamar։

Mi pah marminy laraxaghaci tchkun marmni pes dzgvec ev zarmanali nrbutyamb motecav indz։ Nuyn pahin vochnchic amen inch steghcogh atchparari pes dzerqin mi namak erevac։ Namakn arag vercri ev karces tariner i ver ayd pahin naxapatrastvac: hmtoren taqcri gotus mej։ Mec namak er ev gotus mej: gotkateghis u phoris aranqum saruyci pes karces sksec ayrvel։

― Dzi nstir, arag gna, ― asac Estery։― Ays pati shurjy ptuyt tur, aranc aragutyuny tulacnelu gna, bayc nrenun hasnelun pes shrjvir ev nayir ayn tany, vorteghic durs es ekel, nayir dimaci patuhanin։

Tchanaparhy sharunakelov: mi pah korav։ Dzi nsteci, bayc ases kyanqum arajin angam ei hecnum։ Sirts babaxum er, xutchapi ei matnvel, chei karoghanum brnel dziu sandzy, bayc henc votqers amur phatatvecin dziu marmnin, mitqs ev unakutyunners teghn ynkan ev es u im dzin gnacinq esteri nkaragrac tchanaparhov։ Ayd pahin zgaci, vor guce iskapes geghecik tghamard em։ Inchpes heqiatnerum, amen phak patuhani, amen vandaki etevic taghamasi mi kin indz er nayum, ev es noric zgum ei, vor nuyn hrdehic ayrvum em։ Sa er im uzacy։ Aydqan tarineri hivandutyuns er versksvum։ Miangamic arev elav, ev es zarmaca։

Vortegh e nran cary։ Aha ays txur, phoqrik cary։ Ayo, sa e։ Dzius nstac: mi phoqr koghq teqveci։ Ughigh im dimac mi patuhan kar, bayc voch voq cher erevum։ Vhuk Estern indz xabec։

Henc ayd pahin saruycov cackvac patuhann ases paytyunov bacvec, ev ayntegh, arevic phaylogh patuhani shrjanakum tesa nran: tasnerku tari anc, dznot tchyugheri mijic։ Im sevachyan indz er nayum, te indznic ayn koghm mi ayl kyanqi։ Txur er, zhptum er, te txur zhptum er: chhaskaca։ Himar dzi, mi lsir im srtin, dandagh gna։ Krkin tambi vra anamotabar et shrjveci, mi verjin karotov nayeci: minchev spitak tchyugheri etevic erevacogh geghecik ev nurb demqy korav։ Aveli ush haskaca, te vorqan einq nman Xosrovin ev Shirinin, patuhani tak dziov kangnelu tesarany, vory hazar angam nkarel einq, chnayac mer mijev txur mi car el kar։ Da haskaca ayn banic heto, erb baceci namaky, tesa im arac nkary։ Ayd pahin es el ei siruc ayrvum, inchpes mer sireli, pashteli grqeri herosnery։


8. Im anunn Ester e

Gitem, vor bolorid hetaqrqrum e, te Qarayin tvac namakum inch er grvac։ Qani vor indz el er hetaqrqrum, amen ban imaca։ Ete uzum eq, dzer patmutyan ejery et terteq, teseq: minchev namaky taln incher en eghel։ Uremn hima kpatmem։ Hima ereko e, neghuci mot mer hreakan taghamasi tann im amusin Nesimi het nstac enq vararani mot, erku cer mard, phordzum enq vararany phayt gcelov taqanal։ Mi mtaceq, te shat cer em. im kapoci mej metaqse tashkinakneri, dzernocneri, glxashoreri, Portugaliayi navic elac gunavor vernashapikneri het mektegh matani, akanjogh, vznoc, ev tank, ev ezhan apranq, kananc uraxacnogh ulunqner em lcnum, amboghj Stambulov mek man em galis, phoghoc chka, ur Estery chmtni։ Drnedur namak em tanum, bambasanq, ev Stambuli aghjikneri kesin es em amusnacrel, bayc hima sa chem asum indz govabanelu hamar։ Asum em, vor erekoyan nstac einq, mek el dury takecin, gnaci baceci, tesa: ayd himar spasuhi Hayriyen, dzerqin el mi namak։ Crtic, te huzmunqic, chhaskaca, doghum er, patmum er, te Shequren inch e uzel։ Skzbum karceci, vor namaky petq e Hasanin ugharkel, zarmaca։ Gegheckuhi Shequrei amusiny paterazmic cher veradardzel, karcum em, vor hogin vaghuc avandel e։ Aha ayd anhayt korac razmiky mi ankusht eghbayr uni: Hasany։ Bayc haskaca, vor Shequrei namaky voch te Hasani hamar e, ayl mek urishi։ Inch e grvac namakum, Estery hetaqrqrutyunic kgzhvi։ I verjo, karoghaca kardal namaky։ Dzez ankeghc asem, mi pah indz vat zgaci, txreci։ Inchpes kardaci namaky, dzez chem asi։ Guce im hetaqrqrutyuny amot e hamarvum, indz anshnorhq khamarem, bayc duq el, im karciqov, amenaqichy varsavirneri chaph hetaqrqraser eq։ Miayn asem, te inch er grvac namakum։ Aha ayspes er grel qaghcr Shequren. «Qara efendi, hors het unecac mtermutyunic drdvac es galis mer tun, bayc chkarces, te indznic inch-or nshan kstanas։ Qo gnaluc heto shat ban e eghel։ Es amusnacel em, hrashali erku erexa unem։ Meky Orhann e, qich araj senyak mtav, tesaq։ Es chors tari e: amusnus em spasum ev urish bani masin chem mtacum։ Erku erexayi ev cer hor het karogh em indz miaynak u tuyl zgal, tghamardu uzhi ev pashtւkasutyan kariq karogh em zgal, bayc togh voch voq chmtaci, vor karogh e ogut qaghel ays iravitchakic։ Ayd pattcharov, xndrum em, aylevs chgal mer tun։ Aranc ayd el mi angam indz amachecrir ev ayd angam hors achqum indz bardzracnelu hamar shat tanjveci։ Ays namaki het mektegh qez veradardznum em naev ayn nkary, vor indz hamar eir nkarel tetevamit eritasard tariqum, vorpeszi voch mi huys chunenas, voch mi sxal nshan chtesnes ays ameni mej։ Sxal e, vor mardik karcum en, te mi nkari nayelov kareli e siraharvel։ Aylevs mi ari mer tun, amenatchishty da e» ։

Im xeghtch Shequre, tghamardu pes bek, phasha che, vor graci tak mi shqegh kniq dni. tghti amenanerqevum anvan arajin tarn er drel, phoqrik vaxecac trchnaki pes, aydqan ban։ Kniq asaci, duq el hetaqrqrvum eq, te es inchpes em knqac namaknery bacum-phakum։ Namaknery knqvac chen։ Shequres karcum e, te ays Estern angraget hrea e, irenc gric ban chi haskanum։ Tchisht e, es dzer giry chem karogh kardal, bayc karogh em tal, vor urishy karda։ Isk dzer namaky es inqs kkardam։ Shphotveciq։ Ayspes asem, vor amenabutn el haskana։ Namakn ir aseliqy miayn grov chi phoxancum։ Namaky nman e grqi: hototelov, hpvelov, dzerq talov el e kardacvum, dra hamar el xelacinern asum en, karda, tesnenq namakn inch e asum։ Isk himarnern asum en: karda, tesnenq inch e grvac։ Yndunakutyuny voch miayn giry, aylev amboghj namaky kardalu mej e։ Lseq, tesnenq Shequren urish inch e asel.

1. Chnayac vor namaky gaghtni em ugharkum, namak hascnogh Esteri het em ugharkum, uremn arandznahatuk taqcnelu npatak chunem։

2. Ayn, vor tughty erankyuni calvac e, nshanakum e, vor gaghtni ban e grvac, minchder namaky bac e։ Baci ayd, mejy mi mec nkar ka։ Npataky mer gaghtniqy boloric taqcnelu tpavorutyun steghcels e։ Da aveli shat voch te siro arajarkutyan merzhman namaki e nman, ayl siro arajarkutyan namaki։

3. Da kareli e krahel naev namaki buyric։ Na, vov namaky dzerqy kvercni, ktatanvi (ardyoq ditavoryal en ocaneliq canel), bayc aynqan gravich klini, vor chi karoghana antarber mnal (sa eteri hot e, te nra dzerqeri buyry), ays buyry bavakan klini, vor kardacoghy xentana։ Karcum em, vor Qaran el aydpes kxentana։

4. Es grel-kardal chimacogh Estern em, bayc chnayac vor ays namaky grvac e arag, aranc mec ushadrutyun dardznelu ev antarber, tareri: qamu tak anush trtrocic zgacvum e, vor irakanum aseliqn ayl e։ Chnayac nran, vor Orhani masin xoselis «qich araj» aselov nkati uner, vor namaky nor e grel, parz e, vor sevagir e arvel, vorovhetev naxadasutyan mej ushadrutyun e zgacvum։

5. Namaki het ugharkvac nkary angam indz: hrea Esterin patmum e haytni heqiatum Shirini: Xosrovi nkarin nayelov nran siraharvelu masin։ Stambuli bolor erazkot kanayq xentanum en ays patmutyan hamar, bayc arajin angam em tesnum, vor ayd nkarn ugharken։

Da shat hatchax e patahum dzez: graget mardkanc het, erb kardal chimacogh meky galis-xndrum e, ev duq namak eq kardum nra hamar։ Grvacnern aynqan cncogh, huzich, anhangstacnogh en, vor namaki tern el e amachum, vor ir andznakan kyanqi masin imanum eq, bayc amachelov: xndrum e, vor mi angam el kardaq namaky։ Krkin kkardaq։ I verjo, namakn aynqan kkardacvi, vor erkusd el angir kaneq։ Dranic heto namaky karneq dzerqd, ev nranq, harcnelov, te vor xosqy vor hatvacum e grel, matov cuyc ktan barery ev aranc haskanalu: dzez knayen։ Nayelov tarerin, voronq chen karoghanum kardal, bayc angir en arel, erbemn aynqan em huzvum, vor grel֊ kardal chimanalu masin moracac, namakneri vra artasvogh aghjiknerin cankanum em hamburel։ Erbemn el aynpisi mardik en linum, hankarc chnmanveq nranc, vor uzum en kardaluc heto krkin hpvel aghjka namakin, aranc haskanalu: harcnum en, te vor bary vortegh e grvac, «Inch es anelu, el ches kardalu, inchin es nayelu» asogh ays kendaninery erbemn aghjka namakn irenc sephakanutyuny hamarelov: chen uzum veradardznel։ Nranc dem payqareln el e darnum Esteri gorcy։ Aha ayspisi kin em es: Estery։ Ete dzez sirem, kognem։


9. Es Shequren em

Erb Qaran spitak dziu vra im arjevov ancnum er, es inchu ei patuhani mot։ Inchu henc ayd pahin mi zgacum indz drdec bacel patuhany ev inchu nran tesnelis dznacack nrenu tchyugheri aranqic erkar nayeci nran։ Ankeghc: vochinch chem karogh asel։ Hayriyei het Esterin lur ugharkeci, iharke, gitei, vor Qaran aydteghov ancnelu e։ Nrenun nayogh patuhanov, pati mej paharan unecogh senyak miaynak ei bardzracrel, vorpeszi, bolori karciqov, spitakeghen vercnei։ Erb ayd pahin nersic bxogh cankutyamb amboghj uzhov baceci patuhany, naxevaraj senyaky luysov lcvec, kangnac mnaci patuhani araj, ev Qarayi het handipumy shlacrec indz. shat geghecik er։

Mecacel er, hasunacel, eritasard tariqi anlurj pahvacqn ancel er, gegheckadem er dardzel։ «Tes, Shequre, asac indz im sirty, Qaran voch miayn geghecik e, nayir achqeri mej. vorqan erexayakan e, vorqan maqur sirt uni։ Amusnacir nra het» ։ Bayc es nran mi namak ugharkeci, vortegh tchisht hakarakn ei asum։ Chnayac nran, vor indznic tasnerku tarov mec er, es im tasnerku tarekan hasakum haskanum ei, vor nranic aveli hasun em։ Ayd zhamanak tghamardu pes im arjev ughigh kangnac: sa kanem, na kanem, aysteghic ktrnem, ayntegh kmaglcem aselu phoxaren amen inchic amachelov: taghvum, taqnvum er grqeri u nkarneri mej։ Heto na el indz siraharvec։ Mi nkar nkarelov: xostovanec ir sery։ Erkuss el arden mecacel einq։ Erb tasnerku tarekan dardza, haskaca, vor Qaran xusaphum e indz het dem ar dem mnaluc, karces ete nra achqern im achqerin handipein, khaskanayi, vor indz sirum e։ Orinak, asum er. «Ayd phghoskre pochov danaky ktas», bayc nayum er danakin, heto hayacqy bardzracnelov: im achqeri mej cher nayum։ Ete orinak harcnei. «Bali osharaky lavn e», erb berany liqn er linum, cher zhptum, cher karoghanum bolori pes asel, vor lavn e։ Ases xul mardu het xoselis amboghj uzhov bghavum er. «Ayo» ։ Vorovhetev vaxic cher karoghanum demqis nayel։ Vorovhetev ayd zhamanak geghecik ei։ Bolor tghamardik, nuynisk hervic, varaguyrneri, drneri u qoghi etevic mek angam indz tesacnern anmijapes siraharvum ein։ Sa asum em voch te indz govelu hamar, ayl vor haskanaq im patmutyuny, kiseq im txrutyuny։ Bolorin haytni Xosrovi u Shirini patmutyan mej mi pah ka, es u Qaran ayd masin shat enq xosel։ Shapury npatakadrvel er Xosrovin u Shirinin irar het canotacnel։ Mi or Shirinn ir carayoghneri het gnum e zbosanqi, Shapury gaghtni kerpov Xosrovi nkarn e kaxum ayn careric mekic, voronc tak nranc dziern ein hangstanum։ Shiriny gegheckadem Xosrovi nkarn ayd geghecik partezum tesnelun pes siraharvum e։ Shirini: Xosrovi nkarin hiacmunqov u zarmanqov nayelu pahy shat nkarichner en patkerel։ Qaran hors het ashxatelis iskakan nkarin shat nman krknorinakner er patrastel։ Indz siraharveluc heto mi krknorinak el ir hamar patrastec։ Bayc nkari Xosrovi u Shirini phoxaren Qarayin ev Shequrein er patkerel։ Ete taky chgrer, vor nkari aghjikn u tghan menq enq, es khaskanayi, vorovhetev erbemn katakelis indz u iren nuyn dimagcerov, guynerov er patkerum։ Es kapuyt hagustov ei, isk inqy karmir։ Karces da bavakan cher, Xosrovi ev Shirini nkari tak mer anunnern er grum։ Karces pashtonapes meghqy haytararelu hamar mi tegh er toghel, vortegh es kkaroghanayi tesnel։ Hishum em: inchpes nayeci nkarin, dranic heto inch areci։ Qani vor shat lav gitei, vor Shirini pes nran chem sirum, naxevaraj nran ushadrutyun chdardzri, minchev ayn amarayin erekon, erb Uludaghic bervac saruycov bali osharak einq xmum։ Ayd ory, erb Qaran gnac ir tun, hors patmeci im handep nra siro masin։ Ayd zhamanak Qaran medreseic nor er durs ekel։ Cayramasayin taghamaserum usucchutyun er anum, voch aynqan sephakan cankutyamb, vorqan hors tchnshman tak uzhegh, harganq vayelogh Naim phashayi mot er gnum։ Hayrs, vor asum er, te Qaran gone petq e vorpes qartughar sksi ashxatel ev vor dra hamar mec janq chi taphum, ayd ereko mer masin xoselis asac. «Uremn nshanakum e, vor qo aghqat zarmiky depi ver e dzgtum» ։ Aranc mors asacin ushadrutyun dardznelu: avelacrec. «Nshanakum e, vor aveli xelaci e, qan karcum einq» ։ Cavov em hishum, te dran hajordogh orerin hayrs incher arec, inchpes es heraca Qarayic, inchpes nax mer tnic, heto taghamasic heracav, bayc chem uzum dzez patmel, vor indznic u horics chhiastaphveq։ Havataceq, ayl tarberak chuneinq։ Anhuys sery haskanum e, vor anhuys e, orenqner chtchanachogh sirty haskanum e, te ashxarhy qani ankyun uni, ev ayd zhamanak gitakic mardik tchshmartaci asum en. «Mez hamar apaga chka», ev dranov amen inch asvac e։ Aha aydpes eghav։ Hishecnem, vor mayrs mi qani angam asac. «Gone tghayi sirty mi kotreq» ։ Qaran qsanchors tarekan er, isk es: tasnerku։ Hors Qarayi siro xostovanutyunn anamotutyun er tvum, havanabar ayd pattcharov ditavoryal mors xndranqin ushadrutyun chdardzrec։

Erb imacanq, vor Stambulic heracel e, nran lriv cheinq moracel, bayc mer srtic amboghjovin hanel einq։ Qani vor tarinerov voch mi qaghaqic nra masin lur cheinq stanum, misht tchisht em hamarel mots pahel nra nvirac nkary: vorpes mer mankutyan husheri ev mer mankakan ynkerutyan xorhrdanish։ Skzbum vorpeszi hayrs, heto el vorpeszi im razmik amusiny nkary gtnelov: iren vat chzga, chxandi, nerqevum grvac Shequre ev Qara anunneri vra Hasan Phashayi tanaqov varpetoren caghikner nkareci։ Aysor ete mardik kan, vovqer im dem kogtagorcen ayn, vor nkary nran veradardzri, vor nran erevaci patuhanum, guce mi qich kamachen, kmtacen։

Nra araj tasnerku tari anc hankarcaki durs galuc heto ayntegh patuhani mot, erekoyan arevi karmir luyseri tak mi pah kangnac mnaci, spaseci: minchev aygu luysy tuyl karmir erang stacav, heto: turinji guyn, hiacmunqov nayeci: minchev vor skseci mrsel։ Qami chkar։ Ete phoghocov ancnogh meky kam hayrs indz tesner patuhani araj, kam ete Qaran ir dziov veradarnalis mer arjevov ancner, inch kasein, chei el mtacum։ Ziver phashayi dustreric meky: Mesruren, um het shabaty mi angam urax-zvart gnum ei baghniq, ayd aghjiky, vor anyndhat cicaghum er, zvartchanum ev misht hankarcaki zarmanali baner xosum, mi angam asac, vor mardn irakanum inqn el chgiti, te inch e mtacum։ Es ayspes em mtacum. erbemn inch֊or ban em asum, aselis haskanum em, vor da em mtacel, bayc erb haskanum em, sksum em tchisht hakarakin havatal։

Txreci, erb imaca, vor hors: tun berac nkarichneric meky: xeghtch Zarif efendin, i dep, dzeznic chem taqcnum, vor bolorin mek ar mek znnel ei, amusnus pes anhayt korel e։ Nranc mej amenatgeghy ev hogevor aghqaty na e։

Patuhany phakeci, senyakic durs eka, ija xohanoc։

― Mayrik Shevqety qez chlsec, – asac Orhany։― Erb Qaran durs er galis axoric, xohanocic durs ekav ev dran ancqic nayec nran։

― Inch ka vor, – asac Shevqety: dzerqn odum pahac։– Mayrs el nran paharani ancqic er hetevum։

― Hayriye, – asaci es։– Erekoyan sranc hamar nushov qaghcr hac tapakir: mi qich yughov։

Orhann uraxutyunic trchkotec, Shevqety dzayn chhanec։ Erb astitchannerov verev ei bardzranum, erkusn el etevics ekan: irar urax hrmshtelov, es el cicaghelov asaci.

― Kamac, kamac։ Dzer dimacy nayeq։

Katakov bruncqov hascri nranc nurb mejqerin։

Inch geghecik e erekoyan erexaneri het tany linel։ Hayrs andzayn girq er kardum։

― Hyury gnac, ― asaci es։– Husam chdzandzracrec dzez։

― Voch, – asac na։– Indz shat zvartchacrec։ Arajva pes harganq uni ir phesayi handep։

― Lav e։

― Bayc zgushavor e ev ushadir։

Da aveli shat asac voch te im patasxany stugelu hamar, ayl vorovhetev cankanum er Qarayin storacnogh erangov phakel xosakcutyuny։ Ete urish or liner, im sur lezvov nran patasxan ktayi։ Bayc ays angam der mtacelov ayd mardu masin, vor heranum er ir tchermak dziu vra, sarsraci։ Heto, chgitem inchpes, paharanov senyakum Orhani het irar phatatvecinq։ Shevqetn el mez miacav, mi pah hrecin irar։ Karcum ei: ksksen krvel, bayc heto netvecinq taxti vra։ Skseci nranc shan dzageri pes sirel, cocraky, mazery hambureci, nranc seghmeci krcqis, nranc canrutyuny zgaci im krcqin։

― Hmm, – asaci, – dzer mazeric hot e galis։– Vaghy Hayriyei het kgnanq baghniq։

― Es arden Hayriyei het baghniq chem uzum gnal, – asac Shevqety։

― Shat es mecacel, – asaci es։

― Mayrik, inchu es ays geghecik manushakaguyn vernashapiky hagel, – asac Shevqety։

Mta nersi senyak, manushakaguyn vernashapiks haneci, haga xunacac kanachy, inchpes misht։ Hagnvelis mrseci, sarsraci, bayc zgaci, vor mashks kraki pes ayrvum e, avelin: zgaci, vor marmins voghj e։ Ayters mi phoqr karmir ei nerkel, erexaneri het xaghalis maqrvel er, bayc da el aphis mej tqotelov maqreci։ Giteq, barekamners, baghniqum handipacs kanayq, indz tesnogh bolor mardik asum en, vor voch te qsanchors tarekan, erku erexa unecogh hasun kin em, ayl tasnvec tarekan aghjik։ Haskacaq, vor uzum em nranc havataq, vor duq el havataq, te che vochinch chem patmi։

Togh tarorinak chtva, vor dzez het xosum em։ Tariner sharunak hors grqerin nayelis kananc, amenagegheciknerin ei phntrum։ Kananc nkarnery shat chein, bayc misht amotxac, hayacqy xonarh, kam amenashaty: neroghutyun xndroghi nman mimyanc er ughghvac linum։ Tghamardkanc, razmikneri ev sultanneri pes gluxy ver parzac: ughigh ashxarhin chein nayum։ Bayc arag nkarvac ezhan grqerum nkarchi anushadrutyan pattcharov vorosh kananc achqery getnin kam nkari mej mi ayl bani, orinak: mi bazhaki kam ir sirecyalin nayelu phoxaren ughigh yntercoghin ein nayum։ Misht mtacum ei, te vov e ayd yntercoghy, um nayum en։ Der Temuri zhamanakneric mnacac erku haryur tarekan grqeri, hetaqrqraser anhavatneri gnac ev ayl erkrner teghaphoxac matyanneri masin mtacelis sarsrum em։ Guce mi or im patmutyuny hervic meky klsi։ Sa che grqerum hishatakvelu cankutyuny։ Ays sarsrecnogh zgacoghutyan hamar chen bolor sultannery, vezirnery irenc masin patmogh, irenc nvirvac grqer groghnerin qsaknerov voski tvel։ Erb ays sarsury zgaci im nersum, es el, mi achqov grqi nersy, myusov: grqic durs nayogh kananc pes, vov giti: indz vorteghic ev vor zhamanakic nayogh dzez: yntercoghnerid het em uzum xosel։ Es geghecik em, xelaci em, ev indz dur e galis, vor indz eq nayum։ Ete angam yntacqum mi qani sut asem, da ayn pattcharov e, vor chem uzum im masin sxal karciq kazmeq։ Guce cgacel eq, hayrs indz shat e sirum։ Indznic araj ereq tgha e unecel, bayc Astvac mek ar mek vercrel e nranc kyanqy, bayc indz: dstery vochinch chi patahel։ Hayrs doghum e indz vra, bayc es chamusnaca ayn mardu het, um na er yntrel, sireci mi hecyali, um inqs ei tesel ev havanel։ Ete hors mnar, im amusiny petq e amenamec gitnakany liner, ev nkarchutyunic petq e haskanar, ev arvestic, ev ishxanutyun petq e unenar, ev Qaruni pes phogh petq e unenar։ Qani vor nman ban angam nra grqerum chka, es tariner sharunak piti tany nstac spasei։ Amusnus gegheckutyan masin bolorn ein xosum, es el mi angam mer barexosnerin lur tveci ev harmar pahy gtnelov: baghniqic veradarnalu tchanaparhin nran tesa։ Achqeric krak er taphvum, anmijapes siraharveci։ Txaher er, spitakamashk, kanach achqerov gegheckadem tghamard er։ Uzhegh dzerqer uner, bayc irakanum qnkot erexayi pes anmegh u andzayn er։ Guce amboghj uzhy paterazmnerum er spasel, avar er havaqel ev sparel, ayd pattcharov indz tvum er, te nranic aryan hot e galis, bayc tany meghm u hangist er pahum iren։ Hayrs, aselov, vor na aghqat razmik e, indz cher uzum knutyan tal։ Erb asaci, vor inqnaspan klinem, hamadzaynec։ Mi paterazmic myusin gnacogh ayd mardn amenamec qajagorcutyunneri shnorhiv kartch zhamanakum tasy hazar aqche arzhoghutyamb hoghi ter dardzav, ev bolory sksecin mez naxandzel։ Chors tari araj, erb sefevidneri het paterazmic heto petq e banaki het veradarnar, chekav։ Skzbum indz tvac, vor lurj ban chka, vorovhetev vorqan shat er paterazmum, aynqan varpetanum er, ir gorcern er kazmakerpum, aveli mec avarner arnum, aveli mec hogher dzerq berum, aveli shat zinvorneri marzum։ Mardik kayin, vor asum ein: banaki hetevak masic arandznanalov: ir zinvorneri het sarn e bardzracel։ Araj misht huys unei, te shutov kveradarna, bayc erku tarva yntacqum kamac֊kamac harmarveci nra bacakayutyany. erb haskaca, te Stambulum vorqan razmikneri kanayq kan, vor indz pes korcrel En amusinnerin, ynduneci drutyuny։ Gishernery mer ankoghnum erexaneri het irar phatatvelov artasvum einq։ Vorpeszi lac chlinein, nranc hamar mi sut ei hnarum, orinak: asum ei, te mekn asel e, vor nranc hayry garnany veradarnalu e, aveli ush lsum ei, vor im suty nrancic taracvum er urishnerin, heto veradarnum indz vorpes «avetis», ev boloric araj es ei dran havatum։

Amusnus tarapac, bayc mec sirt unecogh hor ev nra pes kanachachya eghbor het Charshyqaphyum mi vardzov tann einq aprum։ Erb amusins anhayt korav, tann anhashtutyunner sksvecin։ Skesrayrs versksec hayelineri gorcy, vory toghel er, erb vordin sksel er paterazmneric harstanal։ Amusnus eghbayry, vor maqsatann er ashxatum: amuri Hasany, sksec iren tghamard zgal, erb karoghacav tun phogh berel։ Vaxenalov, vor chen karogh vardzy tal, mi dzmer spasuhun taran strukneri shuka ev vatcharecin։ Indznic pahanjum ein, vor xohanocum nra gorcern anei, lvacq anei, angam shukayum arevtur anelu gnayi։ Chasaci, vor es ayd gorcern anogh kin chem. lreci ev amen ban areci։ Bayc qani vor Hasann arden gishernery spasuhu het cher karoghanum anckacnel, sksec indz motenal։ Ayd zhamanak chimaca: inch anel։

Iharke, anmijapes karogh ei aystegh hors tun veradarnal, bayc yst datavori: qani vor havanabar amusins der voghj er, ete nranc zayracnei, indz erexaneri het kstipein mnal skesrayris koghqin, aysinqn: voch miayn stipvac klinei veradarnal amusnus tun, aylev karogh ein indz ev indz ir tun tarac hors patzhel, storacnel։ Irakanum karogh ei ser anel Hasani het, vor amusnucs aveli mardkayin u tramabanogh tghamard er, ev iharke, xenti pes siraharvac er indz։ Bayc aydpisi anmit qayln i verjo indz voch te nra kiny, ayl, Astvac chani, siruhin kdardzner։ Qani vor vaxenum ein, vor zharangutyan im masy kuzem, angam nranc tnic durs kgam ev erexaneris het kteghaphoxvem hors tun, chein cankanum, vor datavory hastater amusnus mahvan phasty։ Ete yst datavori: amusins chi mahacel, iharke, chei karoghana amusnanal Hasani het, bayc da naev nshanakum er, vor urish voch meki het chei karogh amusnanal։ Ays iravitchakum kapvac ei mnum tany ev amusnutyany, ayd pattcharov amusnus «anhayt korac linely», ayd anverj anorosh vitchaky nranc hamar aveli naxyntreli er։ Vorovhetev, mi moraceq, vor es nranc tan gorcern ei anum, uteliqy, lvacqy anum ei, ev Hasann el xenti pes indz er siraharvac։ Skesrayris u Hasani hamar amenalav lucumy Hasani het im amusnutyunn er, bayc dra hamar nax petq er akanatesner gtnel, heto datavorin hamozel։ Ayd depqum, ete im korac amusnu amenamot barekamnery, hayry ev eghbayrn el hamadzaynein, voch voq cher karoghana asel, vor im amusiny mahacel e, datavorn el khavatar mi qani aqchei dimac sut asogh akanatesnerin։ Amenamec xndirn ayn er, vor petq e karoghanayi nran hamozel, vor ayri mnaluc heto tnic chem heranalu, zharangutyun kam amusnutyan gumar chem pahanjelu, amenakarevory: im yntryal Hasani het em amusnanalu։ Haskacel ei, vor ays harcum nran vstahecnelu hamar petq e hety ser anem ev petq e nran havatacnelu chaph ankeghc linem, aydpisov naev kkaroghanam siraharvel nran։

Ete janayi, karogh ei Hasanin siraharvel։ Hasann im korac amusnuc ut tarov mec er։ Erb amusins tann er, nran eghbor pes ei verabervum, ev ayd zgacoghutyuny mez motecrel er irar։ Sirum ei nra krqot, bayc voch pahanjkot xarnvacqy, sirum ei nayel, te inchpes e erexaneris het xaghum ev indz nayum, inchpes caravic mernogh mardn e nayum mi bazhak sary bali osharakin։ Bayc gitei, vorpeszi karoghanayi siraharvel mekin, vov indz stipum e lvacq anel, vov indz siruhu, struki pes e verabervum, chi amachum indz ugharkel shuka: arevtur anelu, petq e shat janq taphei։ Ayn orerin, erb hors tun gnalov: katsanerin, amannerin, bazhaknerin nayelov: artasvum ei, ev gishernery meks myusin ognelu hamar erexaneri het grkaxarnvac einq qnum, Hasann indz ayd hnaravorutyuny chtvec։ Qani vor cher havatum, vor karogh em iren siraharvel, vor da e mer amusnutyan miak tchanaparhy, iren anvstah zgalu pattcharov anshnorhqutyunner arec։ Mi qani angam phordzec indz tchnshel, hamburel, hpvel, asac, vor amusins erbeq chi veradarna, vor indz kspani, sparnac, erexayi pes artasvec ev qani vor aydqan shtapec u legendneri herosneri pes iskakan ev aznvakan sirun chspasec, haskaca, vor chem karogh nra het amusnanal։

Mi gisher, erb phordzec bacel ayn senyaki dury, vortegh erexaneri het ei qnum, anmijapes ver kaca ev aranc ushadrutyun dardznelu erexaneri vaxin: amboghj dzaynov bghaveci, vor tun char jiner en mtel։ Skesrayris artnacri ev der molegnac Hasanin jineri vaxeri u im bghavocneri mej handzneci hory։ Im bghavocneric, jineri masin zarancanqneric xelaci cer mardy haskacav xaytarak tchshmartutyuny, vordu harbac linely ev vor na eghbor erku erexa unecogh knojn anshnorhq kerpov er motecel։ Erb asaci, vor minchev aravot chem qnelu, vordineris jineric dran araj nstac pashtpanelu em, vochinch chasac։ Aravotyan hivand hors xnamelu hamar erkar zhamanakov erexaneri het gnalu masin asaci, ev nranq yndunecin partutyuny։ Vercnelov amusnus: paterazmneric indz hamar berac nvernery, voronq cheinq vatcharel: Hungariayic berac zangov zhamacuycy, amenamkanut arabakan dziu jleric patrastvac mtraky, tavrizyan phghoskric patrastvac shaxmat, vori qarery erexanery krvelis ein ogtagorcum, ev Naxijevani paterazmic berac arcate momakalnery, voronq chvatcharelu hamar aynqan vitcheci, veradardza hors tun։ Inchpes ev kanxatesel ei, korac amusnus tnic im heranaly Hasani kpchun, anshnorhq sern im handep veracec antchar, bayc uzhegh hrdehi։ Qani vor giter, vor hayry iren chi ajakcelu, indz sparnalu phoxaren sksec sirarat namakner ugharkel։ Dzeznic chem taqcni, vor verjers sksel em noric kardal Hasani ayd namaknery, voronq cuyc en talis nra het nuyn harki tak aprelis unecac im harust ashxarhy։ Verjin namaknerum Hasany nshum er, vor indz chi stipi tann ashxatel, vorovhetev shat gumar e vastakum։ Ayd pahin nra gracneric, nra harganqic, siralirutyunic ev qaghcr lezvic, erexaneri anverj krivneric u pahanjneric ev hors boghoqneric azatvelu hamar im patuhann ases depi ashxarhum hangist shnchelu hamar ei bacel։

Hayriyei: yntriqi seghany gceluc araj hors hamar Arabistanic ekac amenalav xurmayic gol xavic patrasteci, mejn el mi gdal meghr lcnelov: mi qich limonov xarneci, andzayn moteca, ev inchpes na er sirum, Qitabur Ruhr kardalis, aranc im nerkayutyuny zgacnelu, hogu pes nra araj dreci։

Aynqan voghbergakan u xeghdvac dzaynov harcrec: dzyun galis e, vor anmijapes haskaca, sa verjin dzyunn e, vor hayrs ir kyanqum tesnelu er։


10. Es car em

Es car em, es shat menak em։ Erb andzrev e galis, artasvum em։ Astcu sirun, lseq im patmacnery։ Xmeq dzer surtchy, vor chqneq, vor dzer achqery bacven, indz jini pes nayeq, vor dzez patmem, te inchu em aysqan menak։

1. Asum en, vor varpet meddahi tikunqum kaxvac ktavi vra indz arag en nkarel։ Tchisht e, hima koghqis: voch urish nurb carer, voch yot terev unecogh taphastanayin xoter, voch erbemn satanayi, erbemn el mardu nmanvogh mut sarer, voch el erknqum galarvogh chinakan amper։ Mi tegh, mi erkinq ev horizon։ Bayc im patmutyunn aveli xarn e։

2. Vorpes car partavor chem grqi mi mas linel, bayc vorpes cari nkar voch mi grqi ej chlinelu pattcharov anhangist em։ Ete mi grqi mej mi ban cuyc chem talis, uremn mardik petq e hetanosneri ev anhavatneri pes im nkari araj gorg gcen ev indz erkrpagen։ Hojanery hankarc chlsen, es dranov gaghtni hpartanum em u heto amotov vaxenum։

3. Isk im menakutyan irakan pattcharn ayn e, vor es el chgitem, te vor patmutyan masn em։ Mi patmutyan mi masn ei linelu, bayc terevi nman ynka aynteghic։ Patmem CARIC YNKNVoGh TEREVI PES IM: PATMUTYUNIC YNKNELU PATMUTYUNY։

Iranci shah Tahmasphy, vor ev osmancineri glxavor tshnamin er, ev ashxarhum amenashat nkarchutyun sirogh sultany, sranic qarasun tari araj henc dzandzranum er, arajin gorcy zvartchanaln er։ Heto sksec ayd amenic, ginuc, erazhshtutyunic, banasteghcutyunic, nkarchutyunic dzandzranal։ Erb dadarec naev surtch xmel, dadarec mtacel։ Vorpeszi herana dzhgoh, dzandzrali cerunineric, kaskacamit osmanyan zinvorakanutyunic, mayraqaghaqy ayd zhamanak Iranin patkanogh Tavrizic teghaphoxec Kazvin։ Aveli shat ceranalov: mi or jini harvacic ynkav tchgnazhami mej, ginun, arvamolutyany ev nkarchutyann asac: megha, inchn el nshanakum er, vor ays mec shahy surtchic el heranaluc heto xelqy trcrel er։ Ayspisov, Tavrizum qsan tari ashxarhi amenamec hrashqnery steghcac hrashali hisun kazmararnery, caghkoghnery, grichnery, nkarichnery trchni dzageri pes qaghaqic qaghaq tapharecin։ Nrancic amenaphaylunnerin: shah Tahmasphi zarmikin ev phesayin, Sultan Ibrahim Mirzan kanchum e Meshhed, ur inqy nahangapet er, ev nranc teghavorum ir arvestanocum, Temuri zhamanak Heratum amenamec banasteghc hamarvogh Jamii «Heft Evrengi» yot mesnevin e grel talis, sksum e nranic naxshazard, hrashali girq steghcel։ Shah Tahmasphy, vor ev sirum, ev xandum er ir xelaci ev hatcheli zarmikin, zghjum er, vor dstery nran knutyan e tvel, lselov ays hianali grqi masin, naxandzov lcvec ev zayruytov zarmikin Meshhed qaghaqi nahangapetutyunic hanelov: Qain qaghaq vtarec, heto krkin zayracac: vtarec Sebzivar։ Meshhedi caghkoghnern u nkarichnern el aydpisov ayl qaghaqner, ayl erkrner, ayl sultanneri, arqayaznneri arvestanocner ugharkvecin։

Bayc hrashqov sultan Ibrahim Mirzayi hrashali girqy kisat chmnac, vorovhetev iskakan grapah uner։ Ays mardy dzi er hecnum, gnum er Shiraz, vorovhetev amenalav, varpetac varpet grichn ayntegh er, aynteghic amenanurb nestaliky groghi hamar erku ej er vercnum, tanum Spahan, heto sarern ancnelov: gnum minchev Buxara, uzbek xani mot ashxatogh mec varpet nkarchin nkari dzevavorumn er anel talis, nra mot ashxatoghnerin er xndrum, vor nkaren։ Herat hasnelov: ays angam kisov chaph kuyr cer varpetneric mekin xndrum er, vor xoteri ev terevneri galarumnery ir angir araci hamadzayn nkari։ Heratum mek ayl caghkoghi mot gnalov: nkari miji dran verevi cucataxtaki grutyuny vosketar riqayov grel talov: krkin depi harav: Qain er gnum ev vec amis tchamphordelov: kesin hascrac ejy sultan Ibrahim Mirzayin cuyc talov: stanum er ir govasanqy։

Bolory haskacan, vor ete ayspes sharunakvi, ayd gorcn avart chi unena, ev tatar surhandakner vardzecin։ Amen mekin mekakan namak tvecin, ur grvac ev nkaragrvac er, te nkarichn inch petq e ani։ Ayspisov, amboghj Irani, Xorasani, Uzbekstani, Maverannahri motov grqi ejery berogh surhandakner ancan։ Surhandakneri aragyntacutyan het mektegh grqi patrastutyunn el aragacav։ Erbemn hisuninnerord ejy ev haryur vatsunerkuerord ejy teghaphoxoghnery mi dznot gisher vornacogh gaylerov li mi antari moti qarvansarayum ein handipum, zrucelis haskanum ein, vor nuyn grqi hamar en ashxatum, irenc senyakneric berum ein ejery ev phordzum haskanal, te vor patmutyan vor hatvacum en, yst aydm phordzum ein haskanal, te grqi vor hatvacn e grvum ayd pahin։

Ayd orn imaca, vor grqi ejeric mekum es el em tegh gtnelu։ Inch aphsos, vor curt dzmerayin ory indz lernerov teghaphoxogh surhandaki tchanaparhn avazaknery ktrecin։ Nax cececin xeghtch tatarin, heto irenc votchov merkacrin, brnabarecin ev anxghtchoren spanecin։ Ayd pattcharov, es el chgitem, te vor ejic em ynkel։ Dzez mi xndranq unem, indz nayelov ayspes aseq: ardyoq Leylayi vranum hovvi hagustov nran aycelogh Mejnuni hamar e hov anelu ays cary։ Anhuys anhavati hogu mtutyuny patmelu hamar gisherin em grkaxarnvelu։ Amboghj ashxarhic durs galov: cover ancnelov, trchunnerov, mrgerov li mi kghzum hangstutyun gtac erku sirelii erjankutyann ei masnakcelu։ Hndkakan ashxarhy gravelis arevaharvac, qti arnahosutyunic mahacogh Aleqsandri verjin paherin stver kuzei linel։ Te vordun siro ev kyanqi xratner tvogh hor uzhy ev tariqn em marmnavorelu։ Vor patmutyann ei imast u nrbutyun haghordelu։

Surhandakin spanac, indz vercrac avazakneric meky, vov indz amenur man tvec, erbemn im arzheqn imacoghi pes nrbutyun er cucaberum, ases carin nayelis aveli er haskanum, te vorqan geghecik e, bayc qani vor chgiter, te ayd cary vor patmutyan masn e, arag dzandzranum er indznic։ Indz qaghaqic qaghaq taneluc heto ayd avazakn indz chpatrec u chnetec, inchic aydqan vaxenum ei, mi tegh mi nihar mardu mi tas ginu dimac vatcharec։ Ayd xeghtch nihar mardy gishernery erbemn momi canr luysi tak indz er nayum։ Erb txrutyunic mahacav, nra unecvacqy vatcharecin։

Indz gnac varpet patmasaci shnorhiv minchev Stambul hasa։ Ayzhm shat erjanik em, ays gisher aystegh pativ em hamarum osmanyan sultani hrashagorc dzerqer, arcvi achqer, poghpate kamq, nurb dastakner, zgayun hogi unecogh nkarichneri ev caghkoghneri het linely ev, i ser Astcu, xndrum em, chhavataq, vor mi varpet nkarich patin kaxelu hamar indz vat tghti vra e nkarel haptchep։ Teseq: inchpisi ster, inchpisi heryuranqner, inch anamotutyunner el en asum․ erek gishery aystegh ays patin mi shan nkar kaxelov: ays anshnorhq shan patmutyunnern er anum varpety che, naev patmel er erzrumci Husret hojayi arkacneri masin։ Erzrumci Nusret hojayin siroghnery sa sxal ein haskacel, ibrev te aystegh nra masin vat en xosel։ Menq karogh enq mer hargarzhan mec efendii masin asel, vor na anhayt cagum uni։ Astvac heru tani։ Erbeve nman ban kancni mer mtqov։ Sa inch shphotmunq e, inch anamot heryuranq։ Ete erzrumci Husreti ev erzrumci Nusreti masin enq xosum, uremn dzez svazci Shashy Nedret hojayi cari patmutyuny patmem։

Ays svazci Shashy Nedret hojan el geghecik tghanerin sirely ev patkerely aniceluc baci asum er, vor surtchy satanayakan e, vor ayn xmoghy kughevorvi dzhoxq։ E, svazci, moracar, te inchpes e kotrvel im ays hska tchyughy։ Dzez patmem, bayc erdveq, vor voch voqi cheq patmi, vorovhetev Astvac heru pahi heryuranqneric։ Mi aravot nayeci, mashallah, minareti hasak unecogh, aryuci tchankerov mi hska mardu het bardzracel e ays tchyughi vra im varde terevneri mej taqnvel, shat knereq, ser e anum nra het։ Ayd devy, vor heto haskaca, satanan er, ays hojayi het ser anelis sirov hamburum er nra geghecik akanjy ev shshnjum. «Surtchy haram e, surtchy haram e...» ։ Surtchi vnasakarutyany havatacoghy voch te mer kroni orenqnerin, ayl yst nra: satanayin petq e havata։

Ev, i verjo, xoselu em fransiaci nkarichneri masin։ Ete nranc sirogh anpativ meky ka, togh xratvi։ Ays fransiaci nkarichnery tagavorneri, qahananeri, paronneri, angam kananc demqern aynpes en nkarum, vor mardun yst nkari karogh es phoghocum tchanachel։ Nranc kanayq phoghocnerum azat zbosnum en, arden mnacaci masin duq mtaceq։

Bayc da el bavakan che, aveli en araj gnacel։ Voch te anbaroyakanutyan, ayl nkarchutyan gorcum...

Mi mec fransiaci varpet nkarchi het mek ayl varpet mi fransiakan margagetnum zbosnelis nkarchutyan ev arvesti masin en xosum։ Qaylum en minchev mi antar։ Aveli ush varpet nkarichy myusin asum e. «Nor votchov nkareln aynpisi taghand e pahanjum, vor ays antari careric meki nkarin nayoghy cankana aystegh gal, vor gtni ayd cary myus careri mej» ։ Es Allahin shnorhakal em, vor dzer tesac cari nkarn aydpisi varpetutyamb chi nkarvel։ Ete yst fransiakan votchi nkarvei, indz keghc car hamarelov: Stambuli bolor shnery vras kmizein։ Es chem cankanum car linel, es cankanum em linel cari imasty։


11. Im anuny Qara e

Ush sksvac dzyuny minchev aravot sharunakvec։ Shequrei namakn amboghj gisher noric kardaci։ Datark tan datark senyakum nyardayin qaylelis motenum ei momakalin, dzhguyn momi doghacogh luysi tak hetevum ei zayracac tareri nyardayin doghin, indz stelu hamar netac barerin, ajic dzax galarvogh togherin։ Ayd pahin krkin hishum ei patuhani miangamic bacvely ev im sirelii demqy, nra txur zhpity։ Verjin vec-yot tarva yntacqum im mtapahac Shequrei demqery ev bale shrtunqnery moraca ayn pahin, erb tesa nra demqy։

Gishery mi pah skseci erazel amusnutyan masin։ Im erazanqnerum voch im siruc, voch el nra patasxany stanaluc kaskac chunei։ Ayspisov, shat erjanik einq, amusnanum einq, bayc astitchanner unecogh mi tan mej erjankutyuny vochnchanum er։ Chei karoghanum im gorcov zbaghvel, knojs het anyndhat vitchum ei։ Erb haskaca, vor ayd mut eraznery tesnum em Arabistanum im miaynak gishernerum kardacacs Gazzalii «Kronakan gitutyunneri veracnndi» : amusnutyan vnasneri masin hatvaci pattcharov, kesgisherin hisheci, vor mievnuyn ejum shat e xosvum naev amusnutyan drakan koghmeri masin։ Bayc chnayac vor aydqan janaci: karoghaca hishel kardacacs drakan koghmeric miayn erkusy։ Erb tghamardn amusnanum e, nra tuny kargi berogh e linum, bayc im erazanqneri: astitchannerov tany kargukanon chkar։ Erkrordy․ tghamardy meghqi zgacumov inqnabavararmamb zbaghveluc ev aveli mec meghqi zgacumov mut etnabakerum kavatneri etevic ynkac: marmnavatcharner phntreluc e azatvum։

Ays azatman mitqy gisherva ush zhamin krkin indz hishecrec inqnabavararman masin։ Mi parz cankutyamb, ayd mitqy hnaravorins shut moranalu hamar sovorutyan hamadzayn nsteci senyaki mi ankyunum, bayc heto haskaca, vor dranov chem zbaghvelu։ Tasnerku tari anc es krkin siraharvel ei։

Ays parz apacuycn indz aynpisi vogevorutyan ev vaxi zgacum haghordec, vor momi luysi pes doghalov qayleci senyakum։ Ete Shequren iren aydpes cuyc er talis patuhani araj, uremn lriv hakarak bovandakutyamb namak ugharkelu imasty vorn e։ Ete hayrn indz chi uzum tesnel vorpes ir dster amusin, uremn inchu e indz kanchum․ hayr u aghjik uzum en im glxin xagh xaghal։ Senyakum et u araj ei qaylum, zgum ei, vor dury, paty, tchrracogh taxtaknern im harcerin phordzum ein patasxan tal։ Nayeci nkarin, vor tariner araj ei arel, ur Shiriny nayum e Xosrovi: cari tchyughic kaxvac nkarin։ Nkarel ei Tavrizic phesayis nor berac grqi: nuyn nkaric nershnchvelov։ Nkarin nayeln indz aynpes chamachecrec, inchpes hajordogh tarinerin ayn amen angam hishelis (pattchary nkari ev siro xostovanutyan parzutyunn er), voch el netec erjanik eritasardutyans husheri girky։ Aravotyan mot xelqi eka, Shequrei: indz nkary et ugharkelu qayly diteci vorpes nra koghmic siro shaxmatum arvac qayl։ Nsteci, momi luysi tak Shequrein mi namak greci։ Mi qich qneluc heto aravotyan namaky dreci krcqis ev durs eka phoghoc, erkar qayleci։

Dzyuny laynacrel er Stambuli phoghocnery, maqrel er qaghaqy mardkayin bazmutyunic։ Amen inchnman er im mankutyany, lur er u xaghagh։ Im mankutyan dzyunot dzmerayin orerin, inchpes ev karcum ei, Stambuli hushery, gmbetnery, ayginern ases lcvel ein agravnerov։ Lselov dzyan vra im koshikneri dzayny, nayelov beranics elnogh golorshun, mtacelov, vor arvestanocy, ur im phesan uzum er gnal, ays phoghocneri pes andzayn e, vogevorvum ei։ Hreakan taghamas mtneluc araj mi erexayi xndreci Esterin lur ugharkel, petq e nran tayi Shequrein ugharkeliq namaky։ Cerekva namazic araj handipum nshanakeci։

Surb Sofiayi etevum gtnvogh arvestanoci shenq aveli shut gnaci։ Mankutyans tarinerin kartch zhamanakov ayntegh vorpes ashakert ashxatel ei, ayntegh phesayis ognutyamb ei mtnum-durs galis։ Shenqy, baci tchakatayin masic kaxvac saruycic, voch mi phophoxutyan cher entarkvel։

Eritasard u gegheckadem ashakertn arjevic: mtanq ners, xezhi ev shreshi: glxaptuyt arajacnogh hoti mej ashxatogh tariqov kazmararneri, vagh tariqum sapatavor dardzac varpet nkarichneri, txrutyamb vararani krakin nayelu pattcharov aranc cnknerin drac taserin nayelu nerky xarnogh eritasardneri motov ancanq։ Mi ankyunum ushadrutyamb cnknerin drac jaylami dzun nerkogh mi ceruni, urax-urax darak nerkogh mi mard, nranc harganqov hetevogh mi eritasard ashakert tesa։ Mi bac drnic tesa, te inchpes e varpetn aypanum eritasard ashakertnerin sxali hamar։ Vorpeszi nranc bacatri sxaly, stipum e karmrac demqery motecnel tghtin: grete hpvelu chaph։ Mek ayl senyakum mi mtackot u txur ashakert guynery, tghtery, naxshery moracac: nayum er ayn phoghocin, vorov qich araj es vogevorvac qaylum ei։ Bac senyakneri drneri araj ejery krknorinakogh, nerk patrastogh, matitnery srogh nkarichnern indz: otaris, achqi pochov tshnamabar nayecin։ Bardzracanq sarcakalac astitchannerov։ Arvestanoci shenqi erkrord harki chors koghmic karucvac kamarneri takov ancanq։ Nerqevi harkum nerqin bakum mi shat eritasard ashakert, chnayac hast tiknocin: aknhaytoren doghum er, guceev spasum er ir patzhin։ Hisheci ashakertutyan arajin tarinerin culacogh kam tankarzheq nerky anxna ogtagorcogh ashakertneri cecy, votqeri nerbannery mahakov, minchev arnahosely cecely։

Mtanq mi taq senyak։ Cnkachoq hangist nstac nkarichneri tesa, bayc nranq voch te im erazanqneri varpetnern ein, ayl ashakertutyuny nor avarti hascrac eritasardner։ Mi zhamanak im chaphic durs harganqn arajacnogh ays senyakum mec varpetnern ein ashxatum, voronc Osman varpety keghcanunner er shnorhel, arden irenc tnerum ein ashxatum, ayd pattcharov ayn arden voch te mec sultani shqegh arvestanoci er nman, ayl arevelqi datark sarerum korchogh ijevanatan mec senyaki։ Ankyunum: mi snduki mot kangnac glxavor nkarich varpet Osmany, um tasnhing tari anc arajin angam ei tesnum, aveli shat urvakani er nman, qan stveri։ Tchanaparhordutyan yntacqum, amen angam, erb mtacum ei nkarchutyan masin, karces Behzadin: erazanqneri grkum hiacmunqov Surb Sofiayin nayogh patuhanic ekogh dzyan tchermak luysi tak, tchermak hagustov mec varpetin tesnum ei vaghuc aynkoghmnayin ashxarhi urvakanneri sharqerum։

Hambureci nra: cnndanshannerov cackvac dzerqy, hishecri im anuny։ Asaci, vor phoqr tariqum phesas indz aystegh er berel, bayc asaci, vor es naxyntrel ei grchutyuny, kyanqs anc em kacrel tchanaparhnerin, arevelyan qaghaqnerum phashaneri hamar qartugharutyun em arel, matenagir em eghel, Serhat phashayi ev myus phashaneri het Tavrizum grichneri u nkarichneri het canotanalov: grqer em patrastel, Baghdadum ev Halepum, Vanum ev Tiflisum em eghel, paterazmner em tesel։

― Ah, Tiflis, – asac mec varpety: nayelov dznacack ayguc ners ynknogh luysin։– Ayntegh hima dzyun e galis։

Na varvum er ir arvestum varpetanalov kuracogh ev kisov chaph surb, kisov chaph xent kyanq varogh iranci varpetneri pes, voronc masin sharunak legendner en patmvum, bayc anmijapes achqeric haskaca, vor jini pes atum e phesayis, isk indz kaskacum e։

Nran patmeci, vor arabakan anapatnerum dzyuny galis e voch te aysteghi pes: miayn Surb Sofiayi vra, aylev: husheri։ Patmeci, vor erb Tiflisi amroci vra dzyun e galis, lvacq anogh kanayq caghki guyn erger en ergum, erexanern el bardzeri tak amarva hamar paghpaghak en taqcnum։

― Patmir: caghkoghnery, nkarichnery inch en nkarum qo gnacac erkrnerum։

Mi ankyunum ejeri vra qanonov gcagrutyun anogh, erazanqneri girkn ynkac erazkot eritasard nkarichy grakalic bardzracrec gluxy, myusneri het mektegh indz aynpes nayec, karces asum er: hima indz amenairakan heqiaty patmir։ Vstah ei, vor nranq shat angam en lsel, te taghamaseri nparavatcharnern vovqer en, harevann inchu e banjaravatchari het vitchum, haci mi oqqan qanis e, Tavrizum, Kazvinum, Shirazum ev Baghdadum inchpes en naxshazardum, vor xaneri, shaheri, sultanneri, arqayaznneri grqeri hamar vorqan en vtcharum, arnvazn ayspisi vayrum zhantaxti nman arag taracvogh amenaverjin bambasanqnern u xosakcutyunnery, bayc mievnuyn e: patmeci։ Vorovhetev es aynteghic, arevelqic, Iranic ei galis, ur banaknery paterazmum ein, arqayaznnery mimyanc kokord ktrelov: qaghaqnery talanum ev ayrum, ur paterazmi ev xaghaghutyan masin amen or en xosum ev arden darer sharunak amenalav banasteghcutyunnern en grum, naxshazardum en ev nkarum։

― Hisunerku tari gahin nstac shah Tahmasphy verjin tarinerin, inchpes giteq, moranalov grqi, caghkman, nkari handep sery, banasteghcnerin, nkarichnerin, caghkoghnerin tikunq dardznelov: hogin avandec, ev nra phoxaren vordin: Ismayily gah bardzracav, – asaci es։– Qani vor nor shahy, um hayry qsan tari bantum er pahel, giter eghbayrneri vat bnavorutyan ev krvararutyan masin, gah bardzranalun pes xeghdel tvec eghbayrnerin, vomanc kuracnelov: veracrec։ Bayc tshnaminern i verjo nran tunavorecin, azatvecin nranic, ev gahn ancav kisaxent eghbory: Muhammed Hyudabendein։ Nra oroq bolor arqayaznnery, eghbayrnery, nahangapetery, uzbeknery, bolorn apstambecin irar dem ev mer Serhat phashayi het aynpisi paterazmi mej mtan, vor Irany cackvec phoshov, xarnvec։ Anphogh, anxelq ev kisov chaph kuyr shahy voch girq grelu, voch el nkarelu i vitchaki cher։ Ayspisov, Kazvini ev Herati legendar nkarichnery shah Tahmasphi arvestanocum hrashqner steghcogh bolor cer varpetnery ev ashakertnery, vrdznov dzierin vazecnogh, titernerin ejic hanelov trcnogh nkarichnery, guyni varpetnery, ayd bolor varpet kazmararnery, caghkoghnery, bolorn angorc, anphogh, angam antun mnacin։ Vomanq phaxan hyusis: shibanidneri mot, vomanq: Hndkastan, vomanq: aystegh: Stambul։ Vomanq ayl gorceri ancnelov: ayntegh irenc ev irenc pativy sparecin։ Vomanq el irar het mtermacac phoqrik arqayaznneri, nahangapeteri mot gnalov: amenashaty ereq-hing nkar unecogh sakavativ grqeri hamar sksecin ashxatel։ Sharqayin zinvorneri, anphordz phashaneri, eres arac arqayaznneri hatchuyqi hamar aragoren arvac parz naxshazardvac ezhan grqern amenur shatacan։

― Qani aydpisi girq kar, – harcrec varpet Osmany։

― Asum en, vor hzor Sadiqi beyy mi uzbek dziavori hamar miayn qarasun voskov «Artasovor araracern» e nkarazardel։ Arevelyan arshavanqneric Erzrum veradardzogh anphordz phashayi vranum nkarneri mi havaqacu tesa, vortegh naev varpet Siavushin patkanogh bac tesarannerov nkarner kayin։ Nkarchutyunic chhrazharvogh mec varpetnery mi nkari, mi patmutyan masy cheghogh arandzin nkarner nkarelov: vatcharum ein։ Mi nkarin nayelis ches mtacum, te da vor patmutyan vor hatvacn e, miayn hatchuyq es stanum nayelis, orinak: mtacum es, te ays dzin vorqan geghecik e stacvel ev dra hamar es vtcharum nkarchin։ Ev paterazmi nkarnery, ev siro tesarannerov nkarnery mec pahanjark unen։ Bazmamard paterazmi tesaranneri giny hasel e ereq haryur aqchei, ev karces patviratu chka։ Vomanq, vorpeszi ezhan lini, aranc ahari, aranc yughanerki, angam aranc nerk qselu sev֊spitak nkarner ein anum։

― Mi erjanik, taghandavor grich unei, – asac varpet Osmany։― Aynpisi nrbutyamb er ashxatum, vor menq nran Zarif efendi einq anvanum։ Bayc na el mez lqec։ Arden vec or e: chka։ Anhayt korel e։

― Mard karogh e ays arvestanocy, ays erjanik hayrakan tuny lqel-gnal, ― asaci es։

― Ashakert tariqic i ver im mecacrac chors varpetnery: Qelebeqy, Zeytiny, Leyleqy ev Zarify mer sultani kamqov irenc tnerum ein ashxatum, – asac varpet Osmany։― Da nra hamar er, vorpeszi bolori hetaqrqrutyunn arajacrac «Surnamei» hamar aveli hangist karoghanan ashxatel։ Sultann ays angam varpet nkarichnerin hatuk grqi hamar palati bakum hatuk tegh chhatkacrec, hramayec, vor irenc tnerum ashxaten։

Mtacelov, vor hnaravor e: ayd hramany phesayis grqi hamar e trvel, lreci։ Osman varpety vorqan erkimast e xosum։

― Nuri efendi, – dzayn tvec na sapatavor ev gunat nkarchin, – Qara Chelebiin mi «vitchak» tur։

«Vitchaky» arvestanocum ayd huzich zhamanaknerum mer sultani: erku amisy mek irenc arvestanoc aycelutyan zhamanak katarvogh araroghutyun er։ Gandzapet Hazymy, glxavor patmagir Loqmany ev glxavor nkarich varpet Osmany mer sultanin patmum ein arvestanoci varpetneri, vor grqi: vor ejeri vra ashxatelu, um: vor gri vra ashxatelu, vor nkary nkarelu, guyni varpetneri, gcagirneri, grichneri, voskedzer varpet nkarichneri masin: mek ar mek: inch gorc en anum։

Erb naxshazardvogh nkarneri mec masy grogh glxavor patmagir Loqman efendin hivandacav ev aylevs cher karogh durs gal tnic, glxavor nkarich Osmann anverjanali viravoranqi u zayruyti mshushi mej korcrec Qelebeq, Zeytin, Leyleq ev Zarif keghcanunnerov chors varpetnerin: tann ashxatelu pattcharov, mer sultann el dadarec aycelel arvestanoc։ Indz txrecrec, vor irakan cisakatarutyan phoxaren indz hamar nra nmanakumn ein anum։

Inchpes shat ayl nkarichneri depqum, Nuri efendin aranc kyanqn aprelu ev ir arvestum varpetanalu ceracel er, bayc sapat er dzerq berel voch te ayn pattcharov, vor tarinerov ashxataseghani araj er kracel, ayl vorovhetev stugel er, te vov vor geghecik ejn e naxshazardel։

Ayspisov, mer sultani: arqayaznneri tlpatman araroghutyan masin patmogh «Surnamei» legendar ejerin arajin angam vogevorutyamb nayeci։ Amen masnagitutyunic, amen hamqarutyunic, amboghj Stambuli masnakcutyamb hisunerku or tevac ays tlpatman araroghutyunneri patmutyunnery minchev Iran hasel ein, ayd masin der lsel ei araroghutyuny patmogh girqy patrastelu yntacqum։

Im araj drvac arajin nkarum mer Jihanphenah sultany lusahogi Ibrahim phashayi palati patshgambum er nstel, nerqevum: dziarshavaranum teghi unecogh iradardzutyunnerin er hetevum siralir hayacqov։ Chnayac nra demqy myusneric tarberelu chaph manramasnerov cher nkarvel, lav er erevum ev harganq er nershnchum։ Isk mer sultani nkari dzax koghmum teghavorvac erku ejanoc nkari aj masum patuhannerum, kamarneri tak vezirnery, phashanery, iran, tatar, fransiaci ev venetikyan despannern ein։ Qani vor sultan chein, nranc arag ev anushadir nkarvac u npatakin chhasac achqery kentronacel ein hraparaki sharzhman vra։ Aveli ush myus nkarnerum el tesa nuyn dirqy ev teghadrumy, u chnayac pateri naxsheri, careri, kghmindrneri: tarber nerkerov nerkvac linelun: dranq krknvum ein։ Qani vor giry grichnerinn er, nkarnery kazmavorvel ein «Surnamei» anvan tak, ejery tertogh yntercoghy misht nuyn dirqum, nuyn hraparakin nayogh sultani ev hravirvac bazmutyan hayacqneri nerqo dziarshavaranum amen angam tarber guyneri mej lriv ayl sharzhum ktesni։

Es el tesa, ayntegh: dziarshavaranum, erb haryuravor amannerov phlav ev horti karmracrac mis ein bazhanum, tchagarneric ev trchunneric vaxecoghnerin tesa։

Tesa varpet poghpatagorcnerin, vovqer mi karq nstac: xmbovi mer sultani arjevov ancnelis irencic mekin karqi mej parkecnelov: nra merk krcqin surankyun dazgahi vra pghindz en cecum, inchpes en aranc merk mardun vnaselu murtcherov ashxatum։ Sultani arjevov karqov ancnogh: apakineri vra mexakneri, kiparisneri naxsher arac apakegorcnerin ev ughterin bardzac shaqarov li parkerov ev vandakneri miji tutakneri het ancnelis qaghcr banasteghcutyunner kardacogh shaqaragorcerin ev karqi mej tarber tesaki: kaxichov, nerkvac sayrerov koghpeqnery cuyc talov: nor zhamanakneri ev nor drneri anorakutyunic boghoqelov ancnogh cer phakanagorcnerin tesa։

Atchpararnerin cuyc tvogh nkarin varpet nkarichneric ev Qelebeqy, ev Leyleqy, ev Zeytinn ein dipel։ Mi atchparar phayti vra mi qani dzu drac: dranq aynpes er sharzhum, ases dzun glorvum er marmari vrayov, myusn el daph er nvagum։

Coveri covakal Qylych Ali phashan coverum brnvac ev geri ynkac anhavatnerin havaqel er, bolorin nav nstecrel ev sultani arjev varody paytecnelov: cuyc er tvel, te inchpes e anhavatneri hayreniqy mas-mas anum։ Ayd ameny nuyn kerpov tesa nkarum։ Tesa, te inchpes en anmorus, anbegh kanaci demqerov msavatcharnery kereric kaxvac, mashkahan vardaguyn vochxarnerin zhptum։ Shghtayvac vitchakum mer sultani mot bervac aryucin zayracnum ein, ev nra achqern aryunov ein lcvum, ditoghnery caphaharum ein, ev islamy nerkayacnogh aryucy myus ejin xoz anhavatin kerpavorogh moxraguyn ev vardaguyn nerkvac xozin vtarum er։ Sultani motov ancnogh karqi mej teghavorvac xanuti taniqic glxivayr kaxvac hatchaxordin saphrogh varsaviri ev ayd hatchaxordin arcate amani mej hotavet otchar u hayeli matucogh, bahshishi aknkaliq unecogh karmir hagustov ashakerti nkarn el hagenalov nayeluc heto harcri, te vov e ayd hrashali nkarichy։

― Karevorn ayn e, vor nkarn ir gegheckutyamb mardu ushadrutyuny hraviri kyanqi harstutyan, siro, Allahi steghcac ashxarhi guyneri, harganqi, nerqin mtacmunqneri ev havati vra, ayl voch te nkarchi inqnutyan։

Haskanalov, vor aystegh indz phesas e ugharkel harcuphordz anelu hamar, im aknkalacic aveli zgushavor nkarich Nurin ardyoq varpet Osmani xosqern er krknum։

― Ays bolor grutyunnery Zarif efendin e arel, – harcri es։– Nra phoxaren hima vov e grum։

Bac dran: depi nerqin bak nayogh ancqic sksecin lsvel erexaneri dzayner, bghavocner։ Nerqevum: glxavor varpetneric meky grpannerum karmir rubini phoshi kam tghti mej voske terev taqcnogh ashakertnerin, havanabar qich araj drsum doghalov spasogh erku ashakertin parkecrel er falaqayi vra։ Caghrelu hamar arit phntrogh eritasard nkarichnery nayelu hamar havaqvel ein dran mot։

― Minchev ashakertnery hraparaki getiny nerken vardi guynov, inchpes mer Osman varpetn e hramayel, – zgushavor asac Nuri efendin, – mer Zarif efendi eghbayrn el veradarnalov: ays erku eji girn el kavarti, Astvac ta։ Amen angam mer varpet nkarich Osmany Zarif efenduc pahanjum e, vor dziarshavarani getiny mi guynov nerki։ Vardaguyn, hndkakan kanach, qrqumi deghin kam el sagi artatoranqi guyni։ Vorovhetev nkarin nayogh achqy arajin nkaric khaskana, vor ayd vayry hraparak e, vor petq e hoghi guyn unena, erkrord, errord nkarum mi qich zbaghvelu hamar ayl guyner kuzi։ Naxshy katarvum e ejn aveli ashxuyzh dardznelu hamar։

Mi ankyunum naxshazard kazmov mi girq tesanq, vory caran er toghel։ Paterazmi masin mi grqi: shrjaphakumic depi paterazmi zargacumy cuyc tvogh mi ejanoc nkari vra ein ashxatum, bayc aknhayt e, vor lselov nerbannerin phayteri harvacner stacogh irenc ynkerneri bghavocnery: vazecin nayelu։ Mi kaghaparov nkarvac shrjaphakman navery karces covi jreri vra chein mnum, bayc ays ancoghikutyuny, aragastneri ansharzhutyuny voch te kaghaparic er, ayl eritasard nkarichneri anyndunakutyunic։ Cavov tesa, nkateci, vor kaghapary vayrenabar ktrac-hanac er mi hin grqic, guce matyanic։ Erevum er, vor varpet Osmann arden shat bani vra ushadrutyun chi dardznum։ Erb herty hasav ir ashxatanqayin seghanin, Nuri efendin hpartutyamb asac, vor ereq shabat sharunak ashxatel e sultani kniqi grutyan vra ev avartel e։ Harganqov nayeci maqur tghtin, vori vra kniqn er arvac ev giry։ Tghti vra vochinch grvac cher, vorpeszi chhaskacvi, te um ev inch npatakov e ugharkvum։ Gitem, vor arevelqum shat kamakor phashaner, sultani kniqi: ays aznvakan ev uzhegh gegheckutyuny tesnelun pes hrazharvel en hamyndhanur apstambutyunic։ Heto caghkogh Jemali avartac verjin hrashqnery tesanq, bayc irakan arvesti: gicy, naxshy araj qashelu hamar patrvak phntrogh guyni ev naxshi varpetnerin eres chtalu hamar araj ancanq։ Lusancq gcogh Nasyry Temuri tghaneri zhamanakic mnacac Nizamii «Hamse» ֊ic mi ej, Shirinin merk loghanalis tesnogh Xosrovi tesarann er shtkum։

Innsunerku tarekan mi kuyr varpet, vor miayn vatsun tari araj Tavrizum varpet Rehzadi dzerqy hamburelu ev ayd pahin mec varpeti kuyr ev ginovcac linelu masin pndogh patmutyunic baci ayl ban chgiter, mer sultanin ereq amis anc vorpes toni nver handznveliq tuphi naxshery sephakan doghacogh dzerqerov cuyc tvec։

Nerqevi harki negh senyaknery, ur utsunin mot nkarichner ev ashakertner ein ashxatum, taghvel ein lrutyan mej։ Sa ayn lrutyunn er, vor misht tirum er indz haytni ayd ceci avartic heto։ Erbemn nyardaynacnogh cicagh kam katak, erbemn el ashakertakan tarinery hishecnogh mi qani heckltoc ev lac er lsvum, vor yndhatvum er tchnshvac tnqocov, isk varpet nkarichnern el sephakan ashakertakan tarinerin stacac cecn ein hishum։ Innsunerku tarekan kisakuyr varpetn indz stipec zgal, vor ays vayry bolor paterazmneric ev taknuvra eghac amen banic heru e։ Aghmuk bardzranaluc araj el e ayspisi lrutyun tirelu։ Nkarchutyuny mtqi lrutyunn e ev achqi erazhshtutyuny։ Varpet Osmani dzerqy hamburelis voch miayn mec harganq, aylev hogis taknuvra anogh mi ayl zgacum uneca, mi mec mardu handep zgacac hiacmunqin xarnvac xghtchaharutyun, meghqi tarorinak zgacum։ Guceev ayn pattcharov, vor im phesan, vov uzum er, vor evropaci varpetneri votchy krknorinakvi, nra mrcakicn er։

Nuyn pahin mec varpetin kyanqum verjin angam tesnelu voroshum kayacri ev nran dur galu, nran uraxacnelu anhangstutyan mej mi harc tveci.

― Im mec varpet, inqnatip nkarchin sovorakan nkarchic inchn e tarberum։

Karceci, vor sephakan shahery hetapndogh ayspisi harcerin sovor glxavor nkarichy skzbic indz gohacnogh patasxan chi ta. mievnuyn e, ayd pahin arden moracel er im goyutyan masin։

― Inqnatip nkarchin anyndunak, anhavat nkarchic tarberogh chaphanish chka, ― lrjoren asac na։― Da phoxvum e zhamanaki yntacqum։ Im arvestin sparnacogh vtangneri dem nkarchi baroyakanutyunn u taghandy karevor en։ Aysor mi eritasard nkarchi yurahatkutyuny haskanalu hamar ereq harc ktayi։

― Voronq en ayd harcery։

― Nor avanduyti hamadzayn: chinacineri ev fransiacineri azdecutyan tak sephakan votchy petq e hamapatasxani myus bolori votchin։ Vorpes nkarich boloric arandzin votch, dzev uzum e, phordzum e ayn ir nkarchutyan mej fransiaci varpetneri pes storagrutyamb apacucel։ Aha da haskanalu hamar es arajiny nran votchi ev storagrutyan masin kharcnei։

― Heto, – harcri es harganqov։

― Heto mer grqery patvirogh shahery ev sultannery kmahanan, kazmery kpokven, mer nkarac nkarnern ayl grqerum, ayl zhamanaknerum kogtagorcven։ Ayd ameni masin mtacelis ays nkarichn inch e zgum, aha da kharcnei։ Sa aynpisi zgayun ban e, vor voch txrelov, voch el uraxanalov ches karogh artahaytel։ Ayd pattcharov nkarchin zhamanaki masin kharcnei։ Nkarelu zhamanaki ev Astcu zhamanaki masin։ Haskanum es, vordyak։

Chei haskanum, bayc chasaci։

― Errordy, – harcri es։

― Errordy kurutyunn e, – asac mec varpet glxavor nkarich Osmany ev lrec, ases da meknabanutyun chpahanjogh aknhayt ban er։

― Kurutyan inchy, – tchnshvelov asaci es։

― Kurutyunn andzayn e։ Qich araj im nshac arajin ev erkrord harcy miavorum e kurutyuny։ Nkarchutyan amenaxorin teghn ayntegh e, ur Astcu mtutyan mej tesnum es antesanelin։

Lreci, durs eka։ Sarcakalac astitchannerov aranc shtapelu nerqev ija։ Gitei, vor mec varpeti ereq harcy voch miayn Qelebeqi, Zeytini, Leyleqi het xosakcutyun bacelu, aylev im kyanqi yntacqum ayd legendar hasakakicneris haskanalu hamar ei harcnelu։

Anmijapes chgnaci varpet nkarichneri tun։ Hreakan taghamasin mot: neghucic depi Boazichi bacvogh tesaranov blri vrayi nor shukayum Esterin handipeci։ Arevtur anogh strkuhinery, aghqat taghamasi gunataph u layn hagust krogh kanayq ev gazari, serkevili, soxi u boghki kapocneri mej xrvac bazmutyan mej mtnelun vardaguyn hreakan hagustov, ashxuyzh sharzhun marmnov, anyndhat sharzhvogh cnotov ev arag-arag bardzracogh, indz azdanshanner tvogh honqerov u achqerov Estery urax er։

Iren tvacs namakn aynpisi xorhrdavor ev hmut sharzhumnerov drec hagusti tak, ases amboghj shukan mez er hetevum։ Asac, vor Shequren im masin e mtacum։ Vercrec phoghy, ev erb asaci. «Miayn te arag ughigh nran hascru», asac, vor der shat gorc uni, cuyc tvec kapocy ev asac, vor miayn kesorin mot karogh e namaky hascnel Shequrein։ Naev xndreci Shequrein haytnel, vor gnacel em ereq eritasard varpetnerin handipelu։



12. Im anuny Qelebeq e

Cerekva namazic araj er։ Dury cececin։ Baceci, tesa: Qara Chelebin e։ Ashakertutyan tarinerin mi shrjan mez het er։ Phatatvecinq, hamburvecinq։ Hetaqrqir er: im phesayic lur uni, te voch։ Sakayn asac, vor ekel e im nkarnery nayelu, mer ynkerutyan ev mer sultani anunic indz mi harc talu hamar։

― Lav, asaci es, inch harc։

― Votch ev storagrutyun, – asac na։

Lav, qani vor na harcrec, es patasxanum em։


Votch ev storagrutyun

Asaci, vor voch te achq shoyelu ev havati, ayl phoghi ev pharqi hamar nkarogh mardik vorqan shatanan, aynqan votchi ev storagrutyan handep hetaqrqrutyan phoxaren aveli shat tgeghutyun ev agahutyun ktesnenq։ Ays naxabann anum ei voch te havatalov, ayl vorovhetev votchn e aydpes teladrum։ Vorovhetev irakan taghandy ev unakutyuny vosku ev pharqi siruc angam vnas chi kri։ Angam, ete tchshmartutyunn eq uzum lsel, inchpes im depqum, phoghy ev pharqy taghandi ter mardu iravunqn en ev nran depi sern en tanum։ Bayc ete aydpes asem, nkarichneri mi masi naxandzic tarapogh sovorakan nkarichnery, pattcharabanelov, vor cavali qayli em dimel, khardzakven vras, stipvac klinem brndzi vra car nkarel: apacucelu hamar, vor ays gorcy nrancic shat em sirum։ Qani vor gitem: fransiakan azdecutyan tak, arevmutqic tchizvit qahananeri berac nkarnerin xabvelov, tchanaparhic sheghvac vorosh xeghtch chinaci varpetneri azdecutyan tak ays votchy, dzeragiry ev andznakan hatchuyqnery arevelqic en mez hasel, dzez ays temayov ereq arak patmem։

Ereq patmutyun votchi ev storagrutyan masin։


Ayb

Zhamanakin Herati hyusisayin lerneri mi amrocum nkarchutyan ev nkari hetaqrqrutyun unecogh mi jahel xan er aprum։ Haremi kanancic miayn mekin er sirum xany։ Ayd tatar gegheckuhin el xanin er siraharvac։ Minchev luys ser ein anum ev aynqan erjanik ein, vor uzum ein kyanqy misht aydpes ancni։ Ays cankutyunn irakanacnelu lavaguyn tchanaparhn el grqery bacelov: hin varpetneri hianali ev kataryal nkarnerin zhamerov, orerov nayely, anyndhat nayeln er։ Nuyn patmutyunneri tchshgrit, mimyanc krknogh kataryal nkarnerin nayelov: zgum ein, vor zhamanaky kang e arel ev patmutyan mej asvogh voske shrjani erjanik zhamanakin irenc sephakan zhamanakn e xarnvel։ Xani arvestanocum nuyn nkarnery grqeri hamar kataryal krknorinakogh mec varpet nkarich er ashxatum։ Inchpes vor avanduytn e teladrum, nkarichy Ferhati: Shirini handep siruc tarapanqi, Mejnuni ev Leylayi: irar tesnelis hiacmunqov u karotov nayelu kam Xosrovi ev Shirini draxtayin partezum mimyanc bazmanshanak hayacqnery mi grqi ejerin nkarelis siraharneri phoxaren xanin u tatar gegheckuhun er nkarum։ Xann u ir sirelin ayd ejerin nayelis havatum ein, vor irenc erjankutyuny haverzh e linelu, varpet nkarchin govestnerov u voskov ein patum։


Hatchoyaxosutyunneri ev vosku aratutyunn, i verjo, nkarchin sheghec tchisht tchanaparhic, ev na satanayi drdmamb moracav, vor nkarneri katarelutyan hamar partakan e ir usucichnerin u hpartoren karcec, vor ete irenic mi ban avelacni, nkarnern aveli sireli kdarnan։ Minchder varpet nkarchi ays noramucutyunnery, sephakan votchi hetqery xany ev sirelin vorpes terutyun ditecin ev anhangstacan։ Erb xany nkarnerin nayelis haskacav, vor naxkin erjankutyuny chi ggum, skzbum xandec ir tatar gegheckuhun: aselov, vor bolor ejerin nra nkarnern en։ Heto, vorpeszi ayd tatar gegheckuhun stipi iren xandel, mek ayl hartchi het ser arec։ Haremi bambaskotneric ayd ameni masin lseln aynqan txrecrec tatar gegheckuhun, vor kaxvec baki mayri caric։ Xany, haskanalov ir sxaly ev tesnelov, vor nkarichy miayn hetaqrqrvac e sephakan votchov, nuyn ory hramayec kuracnel satanayin xabvac nkarchin։


Ben

Arevelyan erkrneric mekum nkarchutyan sirahar mi erjanik u cer sultan er aprum, nor er amusnacel mi gegheckuhi chinacu het ev shat erjanik er։ Sakayn sultani: arajin knojic unecac gegheckadem vordin ev eritasard kiny siraharvum en։ Hory davatchanac vordin: vaxecac ev argelvac siruc amachelov: phakvec arvestanocum ev sksec nkarel։ Qani vor ir siro cavov ev uzhov er grum, bolor nkarnern aynqan geghecik ein, vor nayoghnery chein karoghanum tarberel hin varpetneri gorceric, sultann el ir vordov shat er hpartanum։ Isk eritasard chinuhin nkarnerin nayelov: asum er. «Ayo, shat geghecik e։ Bayc tariner kancnen, ete na ir nkarneri tak chdni ir storagrutyuny, voch voq chi imana» ։ «Ete vordis storagri ir nkarnery, ardyoq nran haniravi chen meghadri hin varpetnerin krknorinakelu mej», ― asum er sultany։ Chinuhin haskanalov, vor chi karoghana hamozel cer amusnun, i verjo, karoghacav arvestanocum phakvac eritasard tghayin hascnel storagrutyan het kapvac bambasanqnery։ Avelin, sern ir mej taghelu pattcharov votnaharvac inqnasirutyamb vordin geghecik u jahel xort mor teladranqov, satanayi xraxusanqov xabvec ev mi nkari ankyunum, pati ev xoteri mijev ir karciqov antesaneli mi tegh drec ir storagrutyuny։ Isk nra arajin nkary Xosrovi ev Shirini patmutyunic mi hatvac er։ Ayn hatvacy, vortegh Xosrovi ev Shirini amusnutyunic heto Xosrovi: arajin amusnutyunic cnvac vordin: Shiruen, siraharvum e Shirinin ev mi gisher patuhanic mtnelov: dashunaharum Shirini koghqin parkac hory։ Aha, cer sultany ays patmutyan nkarin nayelis hankarc nkari mej mi terutyun zgac․ tesel er storagrutyuny, bayc inchpes shaters enq anum, aranc ayn nkatelu miayn zgacel er, vor teri nkar e։ Qani vor hin varpetnery nman ban chein karogh anel, sultany sksec anhangstanal։ Da nshanakum er, vor ayd girqy voch miayn patmutyany, legendin, aylev grqin chhamapatasxanogh mi ban, mi irakanutyun er patmum։ Cer sultany da zgalun pes vaxecav։ Ayd yntacqum nkarich vordin, inchpes ev nkarum e patkervac, patuhanic mtav ev inchpes nkarum e patkervac, hskayakan dashuyny, aranc hor achqeri mej nayelu, xrec nra: vaxic phqvogh kurcqy։


Gim

Sranic erku haryur hisun tari araj Reshiduddini Qazvincin ir patmutyan mej hatchuyqov grum e, vor Qazvinum nkarazardumy, caghkumy, ev nkarchutyuny amenahargarzhan, amenasirvac arvestnern en eghel։ Qazvinum ayd zhamanak gahin Byuzandiayic minchev Chinastan qarasun erkri vra ishxogh (nkarchutyan sery karogh e ays mec uzhi gaghtniqy linel) shahy, cavoq srti, vordi chuner։ Vorpeszi mahic heto ir nvatchac erkrnery chmasnatven, shahy voroshec ir geghecik dster hamar xelaci nkarich amusin gtnel։ Arvestanoci ereq amuri eritasard nkarichneri mijev mrcuyt sksvec։ Rashiduddini paւomutyan hamadzayn: mrcuyti teman shat parz er. vov amenageghecik nkary knkari։ Inchpes ev Rashiduddiny, eritasard nkarichnern el gitein, vor hin varpetneri pes petq e nkaren։ Ayd pattcharov ereqn el amenasireli tesarann ein nkarel։ Mi draxtayin partezum notchi ev mayri carer, vaxecac tchagarner ev anhangist tchntchghukner, siruc tarapac, glxahak mi geghecik aghjik։

Nuyn nkary tchisht hin varpetneri pes nkarac ereq nkarichneric amenashatn ir vra ushadrutyun hravirel cankacoghy nkari gegheckutyany tiranalu hamar aygu amenagaghtni vayrum: nargizneri mej ir storagrutyunn er toghel։ Bayc iren hin varpetneri hamestutyunic heracnogh ays anamotutyan pattcharov Qazvinic Chinastan vtarvec։ Ayspisov, myus erku nkarichneri mijev krkin mrcuyt sksvec։ Ays angam erkusn el banasteghcutyan pes geghecik nkar arecin։ Nkarichneric meky vrdzni sxal harvaci pattcharov, te ditavoryal, anhayt e, chinacu shegh achqerov, artahaytvac aytoskrerov aghjka spitak dziu qity mi qich tarorinak er nkarel։ Da hor u dster koghmic anmijapes vorpes terutyun er ditarkvel։ Chnayac ays nkarichy cher storagrel nkari tak, dziu qtin ases varpetoren mi terutyun er avelacrel hianali nkarum։ Terutyuny votchi mayrn e: asel er shahy ev ayd nkarchin el vtarel Byuzandia։ Storagrutyun ev terutyun chunecogh, hin varpetneri pes nkarogh taghandavor nkarchi ev shahi dster amusnutyan ory, yst Rashiduddini Qazvini erkar patmutyan, mi urish depq el teghi unecav․ harsaniqic mi or araj shahi dustry amboghj ory txrutyamb nayec apaga amusnu: eritasard ev geghecik varpeti nkarin։ Erb erekon ijav, gnac hor mot, asac. «Hin varpetnery hianali nkarnerum geghecik aghjiknerin chinacu pes ein nkarum, ev da arevelqic ekogh anxaxt orenq e։ Bayc erb mekin sirum ein, ayd gegheckuhu honqin, achqin, shrtunqnerin, mazerin, zhpitin, angam tartichin irenc sireliic mi hetq, mi ban ein dnum։ Nkarneri ays gaghtni terutyuny nshan er irenc siro masin, vory gitein miayn irenq ev irenc sirelin։ Dziu vra nstac geghecik aghjka nkarin amboghj ory nayeci, hayrik, ayd aghjikn indz yndhanrapes nman che։ Ays nkarichy havanabar mec varpet e, baci ayd, jahel e u geghecik, bayc indz chi sirum» ։ Ayspisov, shahy cheghyal haytararec harsaniqy ev hayr u dustr amboghj kyanqum miasin aprecin։

― Votch kochvacy ayd depqum ayd errord patmutyan hamadzayn sksvum e terutyunic, ― barekirt u hargalic asac Qaran։– Nkarichn ir sireli gegheckuhu demqin, achqin, zhpitin gaghtni nshanner e talis։

― Voch, – asaci es dzayni goh ev hpart artahaytutyamb։– Varpet nkarchi: sireli aghjkanic nkarin ancnogh amen ban voch te terutyun, ayl i verjo kanon e darnum։ Vorovhetev vorosh zhamanak anc bolory sksum en aghjiknerin ayd varpeti patkeraci pes nkarel։

Mi qich lrecinq։ Tesnelov, vor im ereq patmutyunnery hamak ushadrutyamb lsogh Qaran akanj e dnum koghqi senyakum etuaraj qaylogh im gegheckuhi knoj dzaynerin, ushadir nayeci nra achqeri mej։

― Arajin patmutyuny vkayum e, vor votchy terutyun e, ― asaci es։– Erkrord patmutyuny cuyc e talis, vor kataryal nkary storagrutyan kariq chuni։ Isk errord patmutyuny miavorum e arajini ev erkrordi gaghaphary, ev ayd depqum storagrutyan u votchi mijocov anamotabar u himarabar iren govabaneluc baci urish vochinch chka. ayd e cuyc talis։

Ays mardy, um das ei talis, inchqan er haskanum nkarchutyunic։

― Im patmutyunneric haskacar te vov em, – asaci es։

― Haskaca, ― asac na, bayc yndhanrapes hamozich cher։

Sahmanaphakvelov nra hayacqov ev artahaytutyunnerov: mi phordzeq indz haskanal։ Dzez anmijapes asem, te es vov em։ Qazvini hin varpetneri pes nkarum em, patkerum։ Zhptalov em asum, boloric lavn em, ev ete zgacmunqners indz chen davatchanum, es voch mi kap chunei caghkogh Zarif efendu anhetacman het, inchn el Qarayin aystegh er berel։ Qaran indz harcrec, te amusnutyuny ev arvestn inchpes kareli e hamateghel։ Shat em ashxatum ev sirelov em ashxatum։ Taghamasi amenageghecik aghjka het nor em amusnacel։ Ete chem nkarum, nra het xenti pes ser enq anum։ Heto krkin ashxatum em։ Ayd ameni masin chasaci։ Asaci, vor da mec xndir e։ Ete nkarchi vrdziny tghti vra hrashqner e gcum, knoj het nuyn hajoghutyan chi karogh hasnel, aydpes asaci։ Heto avelacri, vor tchisht hakarakn el e linum, ete knojy erjankacnum e, nkarchi vrdziny sksum e korcnel phayly։ Nkarchi taghandin naxandzogh bolori pes Qaran el havatalov ays sterin: uraxacav։ Asac, vor uzum e tesnel im amenaverjin nkarnery։ Nran nstecri im graseghani mot, nerkeri, tanaqneri, voghorkman sarqeri, vrdzinneri, grichneri ev srichneri araj։ Erb Qarayin cuyc ei talis mer arqayazni tlpatman toni araroghutyunneri masin patmogh «Surnamei» erku ejanoc nkary, nsteci nra koghqi karmir bardzin ev bardzi taqutyunic hisheci, vor qich araj ayntegh geghecik konqerov kins er nstel։ Erb im eghegnya grchov mer arqayazni arjev kangnac dzhbaxt datapartyalneri tchakatagirn ei patkerum, xelaci kins ognum er indz։

Erku ejanoc tesarany, vory nkarum ei, patmum er partqy chvtcharelu hamar bant ynkacneri ev nranc yntaniqneri: sultani gtasrtutyamb phrkvely։ Sultany, inchpes ev tesel ei cisakatarutyan zhamanak, nstac er arcate dramnerov cackvac gorgin, qich ayn koghm: glxavor gragirn er, dzerqn er tvel partqeri girqy, vzern irar shghtayvac, sultani araj txrutyamb ev cavov, honqery kitac, xozhorvac demqov kangnac datapartyalnerin, sultani gtasrtutyan hamar bolori hnchecrac erjanik aghotqnerin, banasteghcutyunnerin udov u tmbukov nvagakcoghnerin karmir hagustov u geghecik demqerov ei nkarel, partq unenalu canr amoty lav haskanalu hamar el, chnayac: voch mi meghq chunein, dzhbaxt datapartyalneric amenaverjini koghqin hognacutyunic tgeghacac, manushakaguyn hagustov knojy ev karmir verarkuov, erkar mazerov txur, geghecik aghjkan ei nkarel։ Shghtayvac ev sharqov kangnac datapartyalneri erku eji, nkari karmiri gaghtni tramabanutyan, hin varpetneri bactoghumneri, sirov nkaracs ankyuni shan ev sultani atlase hagusty nuyn guynov chnkarelu, ayd ameni shurj knojs het cicaghelov mer xosacneri masin ays xozhor demqov Qarayin el ei patmelu, vor haskana: nkarchutyuny nshanakum e sirel kyanqy, bayc na indz shat amotali ban harcrec։ Ardyoq gitem, te xeghtch Zarif efendin vortegh e։ Inch xeghtch։ Voch mi grosh charzhecogh krknorinakogh, giry miayn phoghi hamar anogh, sakav nershnchanqov himar։

― Voch, chgitem, – asaci es։

Harcrec: ardyoq erzrumci hojayi shrjapati jghayin mardkancic meki: Zarif efendun vatutyun anelu masin mtacel ei։

Indz mi kerp zspeci ev chasaci, vor na el drancic mekn e։

― Voch, inchu, – asaci es։

Stambul qaghaqum mez gerutyan mej pahogh aghqatutyuny, zhantaxty, anbaroyakanutyuny, xaytarakutyuny mer margare Resulullahi zhamanaki islamic heranalov: nor, tgegh sovorutyunner dzerq bereluc ev fransiakan avanduytnerin: mer hasarakutyan mej mtneluc baci urish voch mi banov chi kareli bacatrel։ Erzrumci hojan el er aydpes asum, bayc nra tshnaminern uzum ein erzrumcineri erazhshtutyun nvazogh teqqener mtnel, srberi gerezmannery pghcel, angam aveli herun gnalov: sultanin xabel։ Ayzhm, qani vor giten: es hargarzhan erzrumcinerin nranc pes chem atum, uzum en qaghaqavari harcnel: ardyoq es em spanel Zarif efendun։ Mi pah haskaca, vor ays bambasanqnery taracvel en nkarichneri shrjapatum։ Nershnchanqic zurk antaghandneri xumby hima mec hatchuyqov lurer e taracum ayn masin, vor es stor mardaspan em։ Ays naxandz nkarichneri asekosenery lurj yndunelu hamar miayn ays himar Qarayi ayd cherqezakan gluxy tanaqamani mej xotelu cankutyun uneca։ Qaran phordzelov amen inch mtapahel: nayum er im nkarchakan arvestanocin, tught ktrelu erkar mkratnerin, manruqnerov li amannerin, nerki taserin, ashxatelis erbemn krcotacs xndzorin, etevi vararani cayrin drac srtchephin, surtchi bazhaknerin, bardzerin, patuhani aranqic ners ynknogh luysin, eji chaphy tesnelu hamar ogtagorcvogh hayelun, vernashapikneris ev ayntegh dury ceceluc heto senyakic arag durs galis ankyunum im knoj: meghqi pes netac karmir tashkinakin er ushadrutyamb nayum։ Chnayac vor mtqers taqcnum ei nranic: im nkarnery ev senyaky nra anamot u zayracac hayacqnerin ei handznum։ Gitem, bolorid kzarmacni ays hpartutyuny, bayc amenashat gumar vastakoghy ev uremn amenalav nkarichy es em։ Vorovhetev Astvac uzel e, vor nkarchutyuny uraxutyan pes lini, vorpeszi mardkanc el cuyc ta, vor ashxarhn uraxutyun e։



13. Im anuny Leyleq e

Cerekva namazi zhamanak er։ Dury takecin, baceci, tesnem: im mankutyan ynker Qaran e։ Phatatvecinq։ Mrsel er, ners hravireci, angam chharcri: inchpes e gtel tan tchanaparhy։ Phesan nran ugharkel er imanalu, te Zarif efendin inchu e korel, vortegh e։ Bayc miayn da cher. varpet Osmanic el er lur berel ev asac, vor mi harc uni: varpet Osmann asel er, vor inqnatip nkarchin myusneric tarberoghy zhamanakn e: nkarchutyan zhamanaky։ Uzum eq imanal: inch em mtacum։ Lseq։


NKARChUTYUNY EV ZhAAANAKY

Inchpes bolory giten, hnum mer ashxarhi nkarichnery, orinak: arab hin varpetnern el, ashxarhin ayzhmyan fransiaci anhavatneri pes ein nayum ev phoghoci tapharashrjiknerin u shany xanuti dazgahneri ev nexuri mot nstac ein nkarum։ Qanzi chgitein, vor aysor fransiaci varpetnery hpartoren govabanum en irenc votchy, ashxarhy nranc hamar sahmanaphakvum er shany ev nexury tesnelov։ Heto mi ban eghav, ev mer amboghj nkarchakan ashxarhy phoxvec։ Aydteghic skselov: patmem dzez։

Ereq patmutyun nkari ev zhamanaki masin։


Ayb

Ereq haryur hisun tari araj Baghdadi mongholneri dzerqn ynkac ev anxghtchoren talanvac mi phetrvaryan curt or Ibni Shaqiry voch miayn amboghj arab ashxarhi, aylev amboghj islami amenahaytni ev amenaprofesional grichn er, ev chnayac eritasard tariqin: Baghdadi ashxarhahrchak gradarannerum nra grac Ghurani qsanerku hator kar։ Qani vor havatum er, vor ayd grqern aprelu en minchev mec datastani ory, Ibni Shaqirn aprum er xor ev anavart zhamanaki mtqov։

Mi qani orum monghol Haqan Hyulagyui zinvorneri dzerqov mek ar mek patrvelov, mas-mas linelov, ayrvelov: Tigrisi jrery netvac ev aysor anhayt dardzac ayd legendar grqeric verjini hamar mi amboghj gisher momakalneri doghacogh luysi tak herosi pes ashxatel ein։ Mejqy dardznelov depi arevacagy: arevmutq: horizonin nayelu, apagayi ev grqeri anmahutyan hamar arab varpet grichneri: hing haryuramyak kurutyan dem payqarelu gorcy skselu hamar Ibni Shaqirn aravotva zovutyan mej Halife mzkiti minarety bardzracav ev hing haryur tari tevogh gragrutyan avanduytn avartin hascnogh amen inchin patvov akanates eghav։ Nax Hilagyuli anxightch zinvorneri: Baghdad mtnely tesav ev kangnac mnac minareti arajin astitchanin։ Tesav, te inchpes e amboghj qaghaqy talanvum ev phluzvum, inchpes en haryur hazaravor mardik spanvum, inchpes en spanum hing haryur tari Baghdady ghekavarogh islami xalifneric verjinin, inchpes en brnabarum kananc, inchpes en phlvum gradarannery, inchpes en tasnyak hazaravor grqer netvum Tigris։ Erku or anc atchyunneri nexahoti ev mahvan bghavocneri mej, netvogh grqeric hosogh tanaqi guynov karmrogh Tigrisi hosqin nayelis geghecik dzeragrov grac ev ayzhm anhetacac aydqan grqeri ayd sarsapheli kotoracn u averacutyuny kangnecnelu animastutyan masin mtacec ev erdvec, vor aylevs erbeq vochinch chi gri։ Avelin: cankacav ir cavy ev tesac voghbergutyuny Astcu hamar artahaytel ir nkarchakan arvestov, vory minch ayd vorpes apstambutyun er ditel ev teragnahatel er։ Ev minaretic tghti vra, vory misht ir het er krum, nkarec ayn amenn, inch tesav։ Mongholakan zavtumic heto islamakan nkarchutyan: ereq haryur tari tevogh uzhy ev hetanosneri u qristonyaneri nkarchutyan tarberutyunnery, ashxarhi ayn masum, ur Astvac tesnum e, verevic, horizoni gicy gcelov ev nersic cavov nkarvelu hamar partakan enq ays erjanik hrashqin։ Heto Ibni Shaqiry nkarneri ev srti nkarchutyan uzhov qaylec depi hyusis, vorteghic mongholakan banakn er galis, ev sovorec chinaci varpetneri pes nkarel... Ayspisov, parz dardzav, vor hing haryur tari arabakan grichneri srti anverj zhamanaki gaghaphary voch te grakanutyan, ayl nkarchutyan mej er irakanacvelu։ Amboghj apacuycn ayn e, vor grqery, hatornery patrvecin ev vochnchacvecin, bayc nersi nkarvac ejeri, ayl grqeri, ayl hatorneri mej mtnelov: haverzhoren aprelov: sharunakecin cuyc tal Astcu ashxarhy։


Ben

Ete chliner amen bani krknutyuny ev ete ayd pattcharov mah chliner, mard cher zga, vor zhamanak kochvacy goyutyun uni, ev kkarcer, te ashxarhy goyutyun chuni։ Misht nuyn patmutyunnerov ev nkarnerov patkervac ev hin, ev nor zhamanaknerum Fahir shahi phoqr banaky, Selahattin xani zinvorneri, Samarghandi Salimi kartch patmutyan mej patmvaci pes «ochnchacrec» ։ Ayn banic heto, erb Muzaffer Fahir shahy patand vercrec Selahattin xanin ev nran tanjelov spanec, inchpes ev pahanjum e avanduyty, arajin gorcy sephakan kniqy patrastelu hamar lusahogu gradaran u harem aycelely eghav։ Gradaranum phordzaru kazmarary hangucyal shahi grqery mas-mas anelov: ejery xarnelov: phordzum er nor grqer patrastel, grichnery ev qartugharnery «misht partvogh» Selahattin xani anuny «Mugaffer» Fahir shahi anunov ein phoxum, ev nkarichnery grqeri amenageghecik nkarnerum varpetoren patkervac Selahattin xani: arden moracvogh nkary jnjelov: phoxareny Fahir shahi aveli eritasard demqn ein patkerum։ Harem mtnelov: Fahir shahin shat zhamanak chpahanjvec anmijapes gtnelu amenageghecik knojy, sakayn brni uzhov nran tiranalu phoxaren, qani vor grakanutyunic ev nkarchutyunic haskacogh mard er, voroshec gravel nra sirty ev xosec nra het։ Ayspisov, lusahogi Selahattin xani geghecik ev artasvalic achqerov kiny: Nerimany, vorpes nor amusin Fahir shahic mi ban cankacav։ Leylayi ev Mejnuni sery patmogh mi grqum Leylayi kerparanqum Neriman sultani arjev vorpes Mejnun patkervac lusahogi amusin Selahattin xani demqy chpetq e jnjein։ Tariner sharunak patvirac grqerov anmahutyan iravunqy gone mi ejum petq e pahpanver lusahogu hamar։ Muzaffer Fahir shahn ays parz cankutyuny mecahogabar yndunec, ev nkarichnery miayn ayd nkarin chdipan։ Ayspisov, Nerimany ev Fahiry ser arecin ev shutov mimyanc sirelov: moracan ancyali sarsaphnery։ Bayc Fahir shahy chmoracav Leylayi ev Mejnuni grqi ayd nkary։ Nran anhangstacnoghy knoj: naxkin amusnu het nkary cher, voch el xandy, voch։ Ayd hianali grqum, hin legendneri mej chpatkervely, knoj het haverzhi mej, anmahneri het mektegh chlineln er nran anhangstacnum։ Ayn banic heto, erb hing tari kaskacy nran nersic krcec, Fahir shahy Nerimani het erkar ser aneluc heto mi erjanik gisher, momakaly dzerqin goghi pes mtav sephakan gradarany, Leylayi ev Mejnuni girqy bacec ev Nerimani hangucyal amusnu demqi phoxaren vorpes Mejnun sephakan demqy sksec nkarel։ Bayc nkarchutyuny sirogh shat urish xaneri pes anphordz nkarich er ev chkaroghacav sephakan demqy lav nkarel։ Ayspisov, aravotyan girqy bacogh kaskacamit gragiry haytararec, vor Nerimani demqov Leylayi arjev lusahogi Selahattin xani demqi phoxaren nkarvac nor demqy voch te Fahir shahinn e, ayl nra glxavor tshnami, eritasard ev gegheckadem Abdullah shahiny։ Ays bambasanqy azdec Fahir shahi zinvorneri tramadrutyan vra ev qajalerec harevan erkri eritasard ev xist nor ghekavar Abdullah shahin։ Na el arajin paterazmi zhamanak Fahir shahin partutyan matnec, nran geri vercrec ev spanec, tiracav nra haremin u gradaranin ev mshtapes geghecik Neriman sultani nor amusiny dardzav։


Gim

Stambulum nkarich Uzun Mehmedi, isk Iranum xorasanci Auhւsmmed anunov haytni caghkoghi patmutyuny nkarichneri hamar vorpes erkar kyanqi ev kurutyan orinak ein patmum, bayc irakanum nkarchutyan ev zhamanaki arumov da mi asacvacq er։ Iny tarekanum vorpes ashakert e sksel nkarel, yst aydm: motavorapes haryur tasy tari aranc kuranalu nkarogh ays varpeti amenamec arandznahatkutyunn ayn e, vor na arandznahatkutyun chuni։ Bayc aystegh voch te baraxagh em anum, ayl ankeghcoren govabanum em։ Amen inch bolori pes, aveli shat hin mec varpetneri votchov er nkarum ev ayd pattcharov el mec varpet er։ Hamestutyuny vorpes Astcun carayutyun ditely, nkarchutyan gorcin amboghjovin nvirvely nran bolor arvestanocneri nerqin vetcheric ev chnayac harmar tariq unenalun: glxavor nkarich linelu hatchuyqic misht heru ein pahel։ Amboghj nkarchakan kyanqi yntacqum, haryur tasy tari mi ankyunum mnacac manramasnery, eji ankyuny lcnelu hamar nkarvogh xotery, careri hazaravor terevnery, amperi sharzhumnery, dzieri: mek ar mek sanrvogh mazery, aghyuse patery ev mimyanc krknogh pateri anhashiv naxshery ev sheghachq, nurb cnotov mimyanc nman tasnyak hazaravor demqery hamberutyamb nkarec։ Shat erjanik er ev shat andzayn։ Iren apacucelu kariq chunecav, votchi ev anhatakanutyan pahanjner chnerkayacrec։ Vor xani kam arqayazni arvestanocum el ashxater, ayd vayry ditum er vorpes ir tun, iren el vorpes ayd tan mi ir։ Xanery, shahery irar kokord ktreluc, nkarichneri el haremi kananc nman qaghaqic qaghaq nor tereri mot gnaluc heto nor arvestanoci votchy nra gcac terevneri, xoteri, ireri elevejnerum, nra hamberutyan gaghtni sharzhumnerum sksec i hayt gal։ Utsun tarekan hasakum arden moracan, vor na el e mahkanacu, mardik sksecin havatal, vor ir patkerac legendneri mej e aprum։ Guceev ayd pattcharov el vomanq asum ein, vor na zhamanakic ayn koghm e aprum, dra hamar el chi ceranum u mahanum։ Chnayac antun, anhayreniq kyanqy arvestanoci senyaknerum, vrannerum ev zhamanaki mec masy tghtin nayelov anckacnelun: cher kuracel։ Vomanq da bacatrum ein nranov, vor zhamanaky kang e arel։ Vomanq el irakanum asum ein, vor na kuyr e eghel, bayc amen inch hishoghutyamb e nkarel, ayd pattcharov el arden tesnelu kariq chi unecel։ Erbeq chi amusnacel, erbeq sirov chi zbaghvel ays legendar varpety, haryur tari nkarac sheghachq, sur cnotnerov ev lusni pes gegheckadem tghamardu orinakic baci chinacu ev xorvati xarnurd tasnvec tarekan ashakertin shah Tahmasphi arvestanocum haryur tasniny tarekanum tesnelov: tchshmartacioren siraharvum e ev anhavatali gegheckutyan ter ashakert tghayi sirty gravelu hamar iskakan sirahari pes trvum nkarichneri vetcherin, daverin, sterin ev xardavanqnerin։ Na ynkav husahatutyan mej, voric karoghacel er haryur tari sharunak heru mnal, ev chnayac patkerum er xorasanci varpetnerin, arden cher havatum hin legendneri haverzhutyany։ Erb mi kesori tarvac er geghecik ashakertin hetevelov, bac patuhani araj Tavrizi sary qamuc mrsel er, hajord ory hivandacel u kuracel ev erku or anc arvestanoci qare bardzr astitchanneric ynknelov: mahacel er։

― Xorasanci Uzun Mehmedi anuny lsel ei, bayc ays patmutyuny chgitei, – asac Qaran։

Ays xosqery nrbankatoren asac, vorpeszi cuyc tar, vor haskacel e: patmutyunn avartvel e, vor gluxy li e im patmutyunnerov։ Mi qich lreci, vorpeszi indz uzaci pes karoghana nayel։ Qani vor dzerqeris angorcutyunn indz anhangstacnum er, erkrord patmutyunn aneluc anmijapes heto sharunakeci nkarel ayn nkary, vorn yndhatvel er, erb dury takel ein։ Inchpes misht votqeris mot nstac im nerkery xarnogh, matitners srogh, erbemn sxalners jnjogh gegheckadem Mahmudn indz nayelov ev lselov andzayn nstel er koghqis, nersic knojs sharzhumneri dzaynn er lsvum։

― Aa, – asac Qaran, – sultany votqi e kangnel։

Hiacmunqov nkarin nayelis aynpes varveci, ases nra hiacmunqy karevor che, bayc dzez ughigh asem. «Surnameum» mer nkaragraci pes tlpatman araroghutyunneri zhamanak patshgambi patuhani tak arhestavorneri, hamqarutyunneri, zhoghovrdi, zinvorneri ev razmikneri hosqin hisunerku or hetevogh mer mec sultany bolor erku haryur nkarnerum nstac e patkervac։ Miayn ayd nkarum hraparaki bazmutyany arcatadramnerov li taseric phogh netelis nran kangnac nkareci։ Phogh vercnelu hamar irar tchzmogh, bruncqnerov cecogh, votqerov harvacogh, getnic phogh havaqelis depi erkinq tnkvogh hetuyqnerov bazmutyan hiacmunqn u uraxutyuny patkerel karoghanalu hamar em arel։

― Ete mi nkari temayum ser ka, nkarn el piti sirov arvi, ― asaci es։― Ete cav ka, petq e nkaric el cav kati։ Bayc ete cavy nkari mardkancic kam nranc arcunqneri pattcharov che, nkarin nayelu arajin pahin chi ereva, bayc kzgacvi։ Ayn petq e zgacvi nkari nerqin nerdashnakutyunic։ Es darerov hiacmunqi nkary nkarogh haryuravor varpet nkarichneri pes cucamaty nra berany dnogh mekin chem nkarel, stipel em, vor amboghj nkarov hianan mardik։ Da el kkatarvi sultanin votqi kangnecnelov։

Mi hetq phntrelov: nayeci im irerin ev nkarchakan nyuterin, irakanum mtaceci im amboghj kyanqi vra unecac nra hayacqi masin ev nra achqerov tesa im tuny։

Zhamanakin Tavrizum, Shirazum karucvac tan, baghniqi, amroci nkarner kan, amen inch tesnogh ev haskacogh mec Astcu ushadrutyan tak nkarichn ir nkarac palaty karces mejteghic mi mec hrashagorc aceliov ktrvac e tesnum, nersic: amaneghenin, bazhaknerin, drsic: antesaneli pateri zardaranqnerin, varaguyrnerin, vandaki tutakin ev amenagoghtrik ankyunnerin, bardzerin ev bardzin nstac, arev chtesac gegheckuhun e nkarum։ Ayd nkarin hiacmunqov er nayum, inchpes ev hetaqrqrvum er im nerkerov tghterov grqerov im gegheckadem ashakertov, otar tchanaparhordneri hamar aracs hagustneri, grqeri ev amsagreri ejerov, mi phashayi hamar gaghtni kataracs bac tesarannerov nkarnery ev amotali ejery, apakuc, bronzic, kavic guynzguyn tanaqamanners, phghoskric srichners, voske sayrov grichners ev im geghecik ashakerti hayacqn er ditum։

― I tarberutyun hin varpetneri: es shat em paterazm tesel, shat, – asaci es: lrutyuny im sephakan goyutyamb lcnelu hamar։– Razmakan sayler, tndanotner, banakner, mahacacner։ Mer sultani paterazmakan vranneri arastaghnery misht es em nkarel։ Paterazmic heto, erb veradarnum einq Stambul, boloric moracvac paterazmi tesarannery, erku kes eghac marminnery, irar xarnvac banaknery, shrjaphakvac amrocneri ditaketeric mer tndanotnerin ev banakin sarsaphov nayogh xeghtch anhavat zinvornerin, ktrvac gluxnerov apstambnerin, amboghj uzhov hardzakvogh dzieri vogevorutyunn el em es nkarel։ Tesacs voch mi ban chem karoghanum moranal, nor srtchaghac, kyanqum arajin angam tesac patuhani brnak, tndanot, nor fransiakan atrtchanaki dzgan, hraverqi zhamanak vov inch guyni hagust e hagel, vov inch e kerel, vov dzerqn inchpes, vortegh e drel...

― Qo ayd ereq patmutyunn inch e cuyc talis, – harcrec Qaran dzayni: amen inch amphophogh ev mi qich hashiv pahanjogh artahaytutyamb։

― Ayby, ― asaci es։– Minareti masin arajin patmutyuny cuyc e talis, vor nkarchi taghandn inch el lini, kataryal nkar nkaroghy zhamanak uni։ Beny: haremi, grqi masin erkrord patmutyuny, cuyc e talis, vor zhamanakic durs galu miak tchanaparhy taghandn e ev nkary։ Errordn el du asa։

― Gimy, – inqnavstah asac Qaran։– Haryur tasniny tarekan nkarchi errord patmutyunn el miavorum e ayby ev beny u cuyc e talis, vor kataryal kyanqic ev nkarchutyunic heracoghi zhamanakn avartvum e, ev na mahanum e։


14. Im anuny Zeytin e

Cerekva namazic heto er. arag-arag, bayc hatchuyqov geghecik tghaneri demqer ei nkarum, erb dury takecin։ Dzerqs huzmunqic doghac, matits cac dreci։ Grkis ashxatanqayin sinin dzhvarutyamb mi koghm dreci ev arag vazelov depi dury: baceluc araj aghoteci. Ter Astvac... Im patmacnery lsogh mardik, Astcun mer ays keghtot ev aghqat ashxarhic heru, mer sultani stor caraseric shat aveli mot linelu hamar dzeznic vochinch chem taqcni։ Hndkastani sultany: ashxarhi amenaharust shah Eqber xany, apagayum ashxarhahrchak grqi patver er talis, islamakan erkri chors koghm lurer taracvecin, vor ashxarhi amenaphaylun nkarichnery petq e ir mot gnan, Stambul ugharkac mardik erek indz mot ekan, hravirecin Hind ashxarh։ Dury baceci, ays angam voch te nranq ein, ayl mankutyunic i ver im canot Qaran։ Araj mez het ynkerutyun cher anum, naxandzum er։ Ayo։ Xoselu, ynkeranalu, nkarchutyuns tesnelu hamar er ekel։ Nran ners hravireci, vor im bolor irery tesni։ Glxavor nkarich varpet Osmani het el er nor handipel։ Mec varpety mi mec xosq er asel nran. nkarchi inqnatiputyuny erevum e nra kurutyunic ev hishoghutyunic։ De haskaceq.


KURUTYUN EV HIShVoGhUTYUN

Nkarchutyunic araj xavar er ev nkarchutyunic heto el xavar e linelu։ Mer nerkerov, mer taghandov ev sirov hishum enq, vor Astvac mez asel e: teseq։ Hishel: nshanakum e imanal tesacd։ Imanal: nshanakum e tesacy hishel։ Tesnel: nshanakum e aranc hishelu imanal։ Uremn nkarel: nshanakum e hishel mtutyuny։ Imanalov, vor nerkery ev tesoghutyuny steghcvel en mtutyunic, mec varpetneri sery nkarchutyan handep cankanum e, vor Astvac nerkerov darna depi mtutyuny։ Hishoghutyun chunecoghy voch Astcun e hishum, voch el nra mtutyuny։ Bolor mec varpetneri nkarnery guyneri mej zhamanakic durs ayd xor mtutyunn en phntrum։ Herati hin mec varpetneri gtac ays mtutyuny hisheln inch e nshanakum, patmem dzez, haskaceq։

Ereq patmutyun kurutyan ev hishoghutyan masin։


Ayb

Banasteghcy grum er srberi patmutyunner Nefehatul Unsi: Lamii Chelebii turqereni, qaraqoyunci tirakali arvestanocum haytni dardzac varpet sheyx Ali Tavrizecu, Xosrovi ev Shirini hianali hatori nkarvelu masin։ Yst im lsaci: tasnmek tari sharunak kazmvogh ayd legendar grqum varpetac varpet sheyx Alin aynpisi yndunakutyun er cucaberel ev aynpisi hianali nkarner er arel, vor miayn hin varpetneric amenamecy: Behzady karogh er anel, Jihan shahy, erb girqy der miayn kisatvel er, haskacel er, vor ashxarhum nmany chunecogh grqi ter e darnum։ Ir glxavor tshnami Aqqoyunlu arajnord eritasard Uzun Hasani vaxov u nra handep naxandzov aprogh Qaraqoyunlu Jihan shahn anmijapes mtacec, vor hianali girqn avarteluc heto, baci vastakac harganqic, ayd grqi aveli lavy Aqqoyunlu Uzun Hasani hamar karogh e nkarel։ Sephakan erjankutyuny «isk ete myusnern el aysqan erjanik linen» vaxov tunavorogh, naxandzogh linelu pattcharov Jihan shahn anmijapes zgac, vor ete varpet nkarichn ayd grqic evs meky, angam ete aveli lavy nkari, ir glxavor tshnami Uzun Hasanin knviri։ Ayspisov, vorpeszi urish voch voq ayd hianali grqin chtirana, ayn avarteluc heto voroshec spanel varpet nkarich sheyx Aliin։ Bayc ir haremi mi barehogi cherqez gegheckuhi nran hishecrec, vor varpetin kuracnelr bavakan e։ Ays phaylun voroshumy, vory Jihan shahn anmijapes yndunec, naev ir shrjapati shoghoqortoghneric minchev varpet nkarich sheyx Aliin hasav, bayc inchpes sovorakan ayl nkarichnern en anum, girqy kisat toghnelov: chlqec Tavrizy։ Angam kurutyuny hetadzgelu hamar grqi ashxatanqy dandaghecnelu kam girqn anteri chdardznelu hamar vat nkarelu masin cher mtacel։ Sovorakanic aveli sirov u havatov ashxatec։ Tany, vortegh miaynak er aprum, aravotyan namazic heto sksum er ashxatel, kesgisherin, momeri luysi tak minchev hognac achqeric darn arcunqner taphvely misht nuyn dziery, notchinery, siraharnerin, hskanerin ev gegheckadem arqayaznnerin er nkarum։ Hatchax Herati hin mec varpeteri nkarneric mekn er ditum orer sharunak, aranc tghtin nayelu nuyn nkarn er krknorinakum։ I verjo, Qaraqoyunlu Jihan shahi hamar patrastac girqn avartvec, varpet nkarichy, inchpes ev spasum er, skzbum govasanqner ev voski stacav, heto sracayr pheturov kuracvec։ Sheyx Alin, der cavery chancac, heracav Heratic, gnac Aqqoyunlu Hasani mot։

― Ayo, kuyr em, – asac nran։– Bayc verjin tasnmek tarum nkaracs grqeri bolor gegheckutyunnery matiti amen sharzhumic minchev amen vrdzni harvac im hishoghutyan mej en, ev dzerqs aranc im tesoghutyan kariqy zgalu angir giti da։ Im tirakal, qez mot em ekel ev karogh em amenageghecik girqr zardarel, vorovhetev im achqern ays ashxarhi keghtin arden ushadrutyun chen dardznum. Astcu bolor gegheckutyunnery karogh em hishoghutyans mijocov nkarel։

Uzun Hasann anmijapes havatac mec varpetin, varpetn el ir xosqi tery linelov: erbeve goyutyun unecac amenahianali nkarn arec Aqqoyunlu tirakali hamar։ Aveli ush Aqqoyunlu Uzun Hasany Qaraqoyunlu Jihan shahin Bingyoli mot partutyan matnelov spanec։ Bolory giten, te da vorqan baroyakan uzh er tvel haghtanakac tirakalin։ Ayd hianali girqy varpet sheyx Ali Tavrizecu: lusahogi Jihan shahin dzonac naxord grqi het haghtanakac Uzun Hasani: lusahogi Fatih sultan Mehmed xanin Oltuqbelii paterazmum partutyan matneluc heto mer sultani gandzaran en berel։ Tesnoghnery giten։


Ben

Lusahogi Qanuni Sultan Suleymany grichnerin aveli er gnahatum։ zhamanaki dzhbaxt nkarichnery qich anc patmeliq patmutyuns anum ein vorpes orinak ayn bani, vor nkarchutyuny gric aveli karevor e, bayc inchpes knkaten ushadrutyamb lsoghnery, ays araky kurutyan ev hishoghutyan masin e։ Ashxarhi tirakal Temuri mahic heto irar het mtermacac ev mimyanc dem anxghtchoren paterazmogh vordineri ev torneri arajin gorcy mimyanc qaghaqnery gravelis linum er irenc sephakan anunov dram hately ev mzkitum urbatorya namaz anely, isk erkrord gorcy: dzerqn ynkac grqery mas-mas anelov: kazmin irenc govabanogh «ashxarhi tirakal» nor dimeladzevov ev nor grutyunnerov kazmeln er linum, vorpeszi tesnoghnern ayd tirakali grqin nayelov: havatayin, vor na ashxarhi tirakaln e։

Nrancic Temuri tor Ulugh beyi vordi Abdullatifr Heraty gravelun pes patvirec hory nvirvac girq grel։ Nkarichnerin, grichnerin ev kazmararnerin hramayec arag gorci ancnel, nranc stipec aynpes arag ashxatel, vor patrvogh grqeric elnogh nkarnery, ejery irar ein xarnvel։ Aranc ushadrutyun dardznelu, te vor patmutyuny vor grqinn e, nkarnery patahakan kazmelov: matyanner ein patrastum։ Qani vor nkarchutyun sirogh Ulugh beyin da patshatch cher, vordin havaqelov Herati bolor nkarichnerin: nkarnery sharqov dasavorelu hamar cankacav, vor irenc patmutyunnery patmen։ Bayc amen mekic mek ayl patmutyun er lsum, ev nkarnern aveli ein xarnvum irar։ Ayd zhamanak verjin hisunchors tarva yntacqum Leraty karavarogh bolor shaheri, arqayaznneri grqeri vra tqnajan ashxateluc heto moracvac verjin cer nkarchin phntrecin, bayc chgtan։ Erb haskacan, vor nkarnerin nayogh cer varpety kuyr e, bolorn anhangstacan, angam cicaghoghner eghan, bayc cer varpety der yot tarekany chlracac, xelaci, bayc grel-kardal chimacogh erexa pahanjec։ Anmijapes gtan u berecin։ Erexayi araj mi nkar drecin, cer nkarichn asac: patmir, te inch es tesnum։ Erb erexan patmum e tesacy, cer nkarichr, kuyr achqery erkinq harac, ushadir lsum e ev heto ayspes e asum.

― Firdusu «Shahnameic» Aleqsandri: mahacac Darehin grkely... Saadii «Gyulistanic» geghecik ashakertin siraharvac usucchi patmutyuny... Nizamii «Gaghtniqneri gandzaranic» bzhishkneri mrcuyty...

Cer ev kuyr nkarchi vra zayracac myus nkarichnern asacin.

― Da menq el karogh einq asel, sranq haytni patmutyunneri amenahaytni hatvacnern en։

Cer nkarichn ays angam erexayi araj amenabard nkarnery drec ev krkin ushadrutyamb lsec nran։

― Firdusu «Shahnameic» Vormizdi: grichnerin tunavorelov mek ar mek spanely, – krkin asac na: erkinq nayelov։― Mevlanayi «Mesneviic» knojy ev knoj sirekanin tandzi cari katarin tesac amusnu vat patmutyuny ev ezhan nkary, – asac na ev aranc tesnelu: tghayi nkaragrutyunnerov tchanachelov nkarnery: karoghacav apahovel grqeri kazmely։ Erb Ulugh beyn ir banakov mtav Herat, cer nkarchin harcrec, te inchpes e karoghacel aranc tesnelu gushakel nkarnery, voronq angam varpet nkarichnery chen tchanachel։

― Pattcharn ayn che, vor im kurutyunic hishoghutyuns uzheghacel e, – asac cer nkarichy։― Es voch miayn patmutyunneri erazanqnerov em aprum, chem moranum ayn, inch mnum e bareri hishoghutyan mej։

Ulugh beyn asac, vor ayd barery ev patmutyunnern ir nkarichnern el giten, bayc chen karoghanum hertakanutyamb dasavorel nkarnery։

― Vorovhetev, – asac cer nkarichy, ― nranq sephakan taghandi ev arvesti: nkarchutyan masin shat lav en mtacum, bayc chgiten, vor hin varpetnern ays nkarnery Astcu hishoghutyamb ein nkarum։

Ulugh beyy harcrec, te erexan dra masin inchpes karogh er imanal։

― erexan chgiti, – asac cer nkarichy։– Miayn ibrev kuyr u cer nkarich: es gitem, vor Astvac ashxarhy steghcel e aynpes, inchpes ayn kcankanar tesnel yot tarekan xelaci erexan։ Heto el mez barer tvec, vor karoghananq mer tesacy patmel irar, xosel, bayc menq bareric patmutyunner steghcecinq ev karcecinq: nkarchutyunn ayd patmutyunnern anelu hamar e steghcvel։ Minchder nkarchutyunn irakanum nshanakum e phntrel Astcu hushery, tesnel ashxarhn aynpes, inchpes na e tesnum։


Gim

Bolor nkarichneri iravaci ev haverzhakan vaxi: kurutyan pattcharov mi shrjan arab nkarichneri: arevacagi het depi arevmutq: horizonin erkar nayelov, mi dar anc Shirazi nkarichneri mec masn aravotyan datark stamoqsov: ynkuyzov cecac vardi terevner utelov ein haytni։ Krkin nuyn shrjanum Spahani cer nkarichnery hamatarac, vorpeszi kurutyan pattchar hamarvogh arevi luysy chdipchi ashxatanqayin seghanin, senyaki mi kisamut ankyunum ev himnakanum momi luysi tak ein ashxatum, ev Buxarayi uzbekakan arvestanocnerum varpetnery orva verjum sheyxeri orhnac jrov lvanum ein achqery։ Ays bolor hnarqneri mej kurutyann amenaparz motecoghn, iharke, Heratum mec varpet Behzadi usucich varpet Seyyit Mireqi gtacn e։ Yst varpet nkarich Mireqi: kurutyuny dzhbaxtutyun che, amboghj kyanqy nra gegheckutyany zohaberac nkarchin Astcu pargevac verjin erjankutyunn e։ Vorovhetev nkarchutyuny nkarchi phntrtuqn e: tesnelu ashxarhn aynpes, inchpes Astvac e tesnum, ev ays ezaki tesarany miayn erkar ashxatanqayin kyanqum achqery hognecneluc, nkarchi hogneluc heto kuranalov, hishatakvelov e dzerq bervum։ Nshanakum e: miayn kuyr nkarichneri hishoghutyunic kareli e haskanal, te Astvac ashxarhn inchpes e tesnum։ Erb cer nkarichy tesnum e ays erazanqy, aysinqn: erb hishoghutyunneri ev kurutyan xavarum achqeri araj tesnum e Astcun, hianali patkern irakanutyun dardznelu hamar dzerqy nkarum e ayn, inch angir hishum e։ Zhamanakashrjani Herati nkarichneri ev srberi patmutyunnery gri arac patmich Mirza Muhammed Haydar Duglati hamadzayn: varpet Seyyit Mireqn ays votchov dzi nkarel cankacogh nkarchi masin el mi patmutyun patmec։ Yst aydm: nuynisk amenaantaghand nkarichy, qani vor gluxy datark e, inchpes ev aysorva fransiaci nkarichneriny, mi dziu nayelov nkarelis angam yst ir hishoghutyan e nkarum։ Vorovhetev mievnuyn zhamanak ev dziun, ev tghtin voch voq chi nayum։ Skzbum nkarichy nayum e dziun, heto anmijapes nkarum e ayn, inch uni mtqum։ Angam kartch zhamanakum arvac dziu nkarn ayn dziun chi patkerum, vorin tesnum e, ayl ayn dziu hishoghutyuny, vorin qich araj tesel er։ Isk da apacuycn e ayn bani, vor angam amenaaghqat nkarichy nkary hnaravor e dardznum miayn hishoghutyan mijocov։ Ayd shrjani heratci varpetnery, vovqer nkarchi masnagitakan kyanqr hamarum ein aveli ush vra hasnogh kurutyan ev kuyreri hishoghutyany naxapatrastvelu phul, grqaser shaheri ev arqayaznneri hamar arac nkarnery vorpes dzerqi varzhutyun, vorpes krknutyun ein ditum, ashxatanqy, anyndhat nkarely ev orer sharunak andadar momi luysi tak ejerin nayeln el, ayd pattcharov, nkarchin kurutyan hascnogh erjanik ashxatanq er hamarvum։ Varpet nkarich Mireqn amboghj kyanqi yntacqum erbemn eghungi, brndzi, angam mazi vra bolor terevnerov carer nkarelov kurutyuny ditavoryal ev aragoren motecnelov: erbemn el erjanik ev arevot ayginer nkarelov: xavary zgushutyamb hetadzgelov: amenaerjanik avartin hasnelu hamar amenaharmar zhamanakn er misht phntrel։ Yotanasun tarekanum Sultan Huseyin Bayqarin koghpeqnerov phakvac gandzaranum kutakvac hazaravor grqeri ejery ays mec varpetin pargevatrelu hamar bacec nra arjev։ Varpet Mireqy zenqerov, metaqse u tavshya ktornerov ev voskov li gandzarani voske momakalneri luysi nerqo Herati hin varpetneric yuraqanchyuri legendar grqeri hianali ejerin ereq or֊ereq gisher anyndhat nayeluc heto kuracav։ Ases Astcu hreshtaknerin dimavorelu pes: gitakcabar ev Astcun apavinelov, ays nor iravitchakic heto mec varpetn aylevs chxosec ev chnkarec։ «Reshidi patmutyuny» grac Mirza Muhammed Haydar Duglaty asum e, vor Astcu anmah zhamanaki tesarannerin miadzulvac nkarichy erbeq sovorakan mahkanacuneri hamar grvogh grqeri ejerin chi andradarna, ev avelacnum e. «Ayntegh, ur kuyr nkarchi hishoghutyunnery hasnum en Astcun, ka kataryal lrutyun, erjsnik xavar ev datark eji haverzhutyun» ։

Varpet Osmani: kurutyan ev hishoghutyan masin harcy talis, iharke, gitei, vor Qaran aveli shat voch te im patasxani, ayl im irerin, senyakin, nkarnerin hangist nayelu hamar e talis։ Bayc mievnuyn e, indz erjanik ei zgum, vor patmacs patmutyunnern irenc azdecutyunn ein toghnum nra vra։

― Kurutyuny mi erjanik ashxarh e, ur satanan ev meghqy chen karogh mtnel, – asaci nran։

― Tavrizum, ― asac Qaran, ֊ varpet Miraqi azdecutyan tak kurutyuny Astcu baregtutyan amenamec drsevorumy hamarogh hin votch unecogh nkarichneric vomanq, chnayac arden tariqov ein, amachum ein, vor der chen kuracel, vaxenum ein, vor da kditvi vorpes antaghandutyun ev apashnorhutyun, ayd pattcharov kuyr ein dzevanum։ Qazvinci Jemalettini azdecutyuny krogh ays baroyakanutyan pattcharov el vomanq iskapes, chnayac kuyr chlinelun: ashxarhin kuyri pes nayelu hamar xavari mej hayelineri araj nstac, lampi aghot luysi tak shabatnerov aranc mi ban utelu kam xmelu Herati hin varpetneri ejerin ein nayum։

Dury takecin։ Baceci, tesnem: geghecik achqery layn bacac mi gegheckadem ashakert e arvestanocic։ Asac, vor mer caghkogh Zarif efendi eghbor marminy gtel en mi xor jrhori hatakin, hugharkavorutyuny kesorin Mihrimah mzkitum e linelu, ev lurn urishnerin hascnelu hamar vazelov heracav։ Ter Astvac, pahapan eghir mez։


15․ Im anuny Ester e

Sern e mardun himar dardznum, te miayn himarnern en siraharvum։ Tariner sharunak manravatcharutyamb, xnamaxosutyamb em zbaghvum, bayc sra patasxany chgitem։ Kcankanayi tesnel mi zuyg, angam mi tghamard, vor siraharvelov aveli xelaci e darnum, aveli xoramank։ Miayn gitem, vor ete tghamardy dimum e xoramankutyunneri, phoqrik takardneri, xardaxutyunneri, uremn siraharvac che։ Isk mer Qara efendin cuyc e talis, vor arden korcrel e sarnasrtutyuny, angam Shequrei masin indz het xoselis iren korcnum e։ Shukayum nran asaci, vor Shequren sharunak ir masin e mtacum, vor nran erbeq aydpisi vitchakum chem tesel ev dra nman bolorin asacs krknergy asaci։ Aynpes er nayum, vor xghtchaci nran։ Asac, vor namakn anmijapes Shequrein hascnem։ Bolor himarnery karcum en, vor irenc sery partadir aragutyun e pahanjum, irenc siro uzhy bacebac cucadrelov: siro dzerqy zenq en dnum։ Dimacinn el ete xelaci e, ushacnum e patasxany։ Ardyunqum: siro mej aragutyun cucaberelov: gorcery dandaghecnum en։ Ayd pattcharov, ete Qara efendin imanar, vor shtap hascnelu kariq unecogh namaky nax mek ayl tegh em tanelu, indz shnorhakalutyun khaytner։ Shukayum nran erkar spaselov: sarel ei։ Taqanalu hamar nax mtaceci, vor karogh em erexanerics meki: tchanaparhin gtnvogh tun mtnel։ Ayn aghjiknerin, um hamar namakatarutyun em arel ev inqs em amusnacrel, erexa em kochum։ Ays nihar aghjikn indz aynqan shnorhakal er, vor shurjs titeri pes pttveluc baci naev indz mi qani arcatadram er talis։ Hghi er, urax er։ Indz hamar lorenu tey taqacrec, hamy vayelelov xmeci։ Erb menak mnaci, Qara efendu tvac phoghern el hashveci։ Qsan arcatadram։ Krkin tchanaparh ynka։ Negh phoghocnerov, sarac cexacack dzhvarancumnerov gnaci։ Tan dury takelis sovorutyan hamadzayn katakov bghaveci.

― Manravatcharn e ekel, manravatchary։ Sultani knojy vayel amenayntir glxashor unem, Qashmiric berac hianali shaler, Bursayi tavshic goti, amenayntir metaqsagorc egiptakan ktoric vernashapik, guynzguyn ktornerov cackocner, ankoghnu spitakeghen, guynzguyn tashkinakner unem։

Dury bacecin, ners mta։ Inchpes misht tnic ankoghnu, qni, karmracrac yughi hot er galis, ceracogh chamusnacac tghamardkanc ayd sarsapheli hoty։

― Shataxos, – asac na։― Inchu es bghavum։

Aranc mi xosqi namaky tveci nran։ Kisamut senyakum stveri pes motenalov: dzerqics xlec։ Ancav koghqi senyak, ayntegh misht varvogh lamp kar։ Kangneci dran shemin։

― Hayrd tany che, – asaci es։

Chpatasxanec։ Klanvac kardum er namaky։ Togheci, vor karda։ Qani vor lampy tikunqum er, demqy chei karoghanum tesnel։ Erb namakn avartvec, noric sksec kardal։

― De, ― asaci es։– Inch e grel։

Hasany kardac.

― Sireli Shequre hanym, es gnahatum ev haskanum em, vor tariner sharunak mi mardu erazanqov es aprel, amusnud es spasum ev nranic baci voch meki masin ches mtacum։ Qez pes knojic aznvutyunic u baroyakanutyunic baci urish inch kareli e spasel։ (Hasany bardzr cicaghec) ։ Bayc nkarchutyan het kapvac: hord aycelely chi nshanakum, vor cankanum em qez hetevel։ Dra masin erbeq chem el mtacel։ es chem pndum, vor qeznic mi nshan kam qajalerum em stacel։ Erb demqd patuhanic indz luysi pes shoghac, haskaca, vor da Astcu: im handep cucaberac gtasrtutyun e, urish vochinch։ Vorovhetev qo demqy tesnelu erjankutyunn indz bavakan e։ («Ays hatvacy Nizamiic e vercrel», – zayruytov yndhatec na) ։ Bayc ete indz asum es, vor chmotenam, asa, ardyoq hreshtak es, vorin chi kareli motenal։ Lsir indz, lsir sa. kesgisherin ijevanatan anhuys tirojic u mahapatzhic vaxac avazakneric baci urish voch mi hyur chunecogh datark u anicyal ijevanatan patuhanneric merk lernerin baxvogh lusni luysin nayelis ev indznic el dzhbaxt miaynak gayleri vornocnery lselov qnel phordzelis mtacum ei, vor mi or anspaseli ayd patuhani tak ktesnem qez։ Lsir, hima, erb hord aycelutyan em galis, indz veradardznum es mankutyan tarinerin nkaracs nkary։ Es gitem: da nshanakum e, vor qez gtel em, voch te, vor du mahacel es։ Vordinericd mekin: Orhanin tesa։ Xeghtch vorbuk։ Es nra hayry kdarnam։

― Mashallah, lav e grel, – asaci es։― Banasteghc e dardzel։

― Ardyoq hreshtak es, um argelvac e motenal, – asac na։― Ibn-i Zerhaniic e goghacel ayd xosqy։ Es aveli lav kgrem։

Grpanic hanec ir namaky.

― Vercru, sa Shequrein tar։

Namaki het tvac gumarn indz arajin angam anhangstutyun pattcharec։ Ays mardu: anpatasxan sirun xenti pes kapvelu mej zzveli mi ban kar։ Karces im zgacmunqnery hastatelu hamar Hasann arajin angam aznvakanutyuny mi koghm drec ev kopit asac.

― Nran asa: ete uzenq, datavori mijocov iren tun kberenq։

― Iskapes asem։

Lrutyun tirec։

― Mi asa, – asac na։

Senyaki lampi luysn ynkav demqin, ev ir meghqn imacogh erexayi pes gluxy kaxec։ Nra vitchaky gitei, dra hamar elnra siro handep harganq ei tacum, namaknery tanum ei։ Voch te phoghi hamar, inchpes karcum en mardik։

Tnic durs ei galis, erb dran mot Hasann indz kangnecrec։

― Shequrein asum es, te nran vorqan em sirum, – huzvac ev anmtabar harcrec na։

― Qo namaknerum ayd masin ches grum։

― Asa indz: inchpes karogh em nran ev hory hamozel։

― Lav mard linelov, – asaci es ev qayleci depi dury։

― Ays tariqum shat ush e..., – asac na ankeghc darnutyamb։

― Sksel es shat phogh vastakel, Hasan tasnapet։ Da mardun aveli lavn e dardznum, – asaci es u durs eka։

Tan nersn aynqan mut u txur er, vor drsum eghanakn ases taqacac liner։ Arevn ynkav demqis։ Mtaceci, vor Shequrein erjankutyun em cankanum։ Bayc xonav, curt u mut tany nstac ayd xeghtchi masin el ei mtacum։ Aranc naxoroq voroshelu, parzapes vorovhetev uzum ei, mta Lalelii hamemunqneri shuka, karcum ei, vor darchini, qrqumi, pghpeghi buyri mej indz aveli lav kzgam, bayc sxalvel ei։ Tany Shequren namaknery vercneluc heto arajiny Qarayi masin harcrec։ Asaci, vor siro hrdehy phatatvel e nran։ Shequrein da dur ekav։

― Tnerum shyugherov gorcogh kanayq angam, bolory harcnum en, te inchu en Zarif efendun spanel, ― mi urish tema baceci es։

― Hayriye, halva patrastir, xeghtch Zarif efendu knojy: Qalbiyein tar, – asac Shequren։

― Hugharkavorutyany bolor erzrumcinery, mec bazmutyun e galu, – asaci es։― Barekamnern asum en: anpayman vrezhy lucelu en։

Bayc Shequren sksel er Qarayi namaky kardal։ Ushadir u zayruytov nayeci demqin։ Ays kinn aydqan kyanqi phordz uner, vor karogh er angam krahel, te krqern inchpes en artacolvum mardkanc demqin։ Namaky kardalis uraxacav, vor lrum em, zgac, vor Qarayi namakin hatuk karevorutyun taln indz el e dur galis։ Ayspisov, erb namakn avartelun pes indz zhptac, vorpeszi Shequrein dur ga, stipvac harcri.

― Inch e asum։

― Inchpes mankutyan tarinerin... Sirum e indz։

― Inch es mtacum։

― es amusnacac em։ Spasum em amusnus։

I tarberutyun im entadrutyunneri: ays sutn aselu hamar chzayraca, angam petq e asem, vor da indz hangstacrec։ Ete bolor eritasard kanayq, um hamar namak em tarel ev um kyanqi masin aydqan xratner em tvel, Shequrei pes zgushavor linein, ev im, ev nranc gorcy aveli hesht kliner, angam vomanq shat aveli lav amusinner karogh ein unenal։

― Myusn inch e asum, ֊ krkin harcri es։

― Hasani namaky hima chem uzum kardal, ― patasxanec na։– Hasany giti, vor Qaran Stambul e veradardzel։

― Angam chgiti, vor na goyutyun uni։

― Hasani het xosum eq, – harcrec gegheckuhin: layn bacelov sev achqery։

― Miayn vorovhetev du es uzum։

― Ayo։

― Na tarapum e։ Qez shat e sirum։ Ete angam sirtd urishin patkani, sranic heto shat dzhvar klini nranic azatvel։ Namaknern ynduneld shat huys e tvel nran։ Vaxecir nranic։ Vorovhetev voch miayn cankanum e qez tun veradardznel, aylev eghbor mahn yndunel talov: qez het amusnanalun e patrast։– Im verjin xosqi sparnalic votchy meghmacnelu ev ayd dzhbaxti surhandaky chdarnalu hamar zhptaci։

― Isk myusn inch e asum, – harcrec na. bayc ardyoq giter, te um masin e harcnum։

― Nkarichy։

― Mitqs xarnvel e, – hankarc asac na: guceev vaxenalov sephakan mtqeric։– Indz tvum e, vor amen inch aveli e xarnvelu։ Hayrs arden ceranum e։ Arajikayum mez, ays vorb erexanerin inch e linelu։ Zgum em, vor boloris mi vat ban e motenum, satanan mez hamar mi vat ban e patrastum։ Ester, indz aynpisi ban asa, vor erjanik linem։

― Mi anhangstacir, im sireli Shequre, – doghalov asaci es։– Du iskapes shat xelaci es, shat geghecik es։ Mi or qo gegheckadem amusnu het nuyn ankoghnum kparkes, kphatatves nran, bolor dzhbaxtutyunnerd kmoranas u erjanik klines։ Da kardum em qo achqeri mej։

Aynpisi ser bardzracav od, vor cankaca artasvel։

― Lav, bayc vor mekn e linelu ayd amusiny։

― Ayd xelaci sirtd qez chi hushum։

― Dzhbaxt em, vorovhetev chem haskanum, te sirts indz inch e hushum։

Lrutyun tirec։ M:i pah mtaceci, vor Shequren indz yndhanrapes chi vstahum, indznic nor xosq lselu hamar varpetoren taqcnum e anvstahutyuny, uzum e, vor iren xghtcham։ Erb haskaca, vor namaknerin ayd pahin chi patasxanelu, kapocs vercri ev patrastvelov durs gal: bolor aghjiknerin, angam shlutyun unecoghnerin asacs ays xosqery krkneci.

― Ete ayd geghecik achqerd layn baces, voch mi vat ban chi patahi, sirelis, mi anhangstacir։


16. Es Shequren em

Hnum amen angam, erb manravatchar Estery galis er, erazum ei, vor indz nman xelaci, geghecik, lav dastiarakvac, ayri, bayc baroyakan knoj sirty gravogh siraharn e indz namak ugharkel։ Tesnelov, vor stacacs namaknern im mshtakan erkrpaguneric en, gone amusnus spaselu hamar uzh u hamberutyun ei dzerq berum։ Isk hima manravatchar Esteri gnaluc heto amen angam mtqers xarnvum ein, ev indz aveli xeghtch ei zgum։

Lseci ashxarhi dzaynery։ Xohanocic eracogh uteliqi dzaynn er lsvum, ev limoni u soxi hot er zgacvum։ Gitem: Hayriyen smbuk e eracnum։ Shevqetn u Orhany bakum: nran cari tak irar hrelov trerov xaghum ein. lsum ei nranc dzaynery։ Hayrs andzayn koghqi senyakum er։ Baceci Hasani namaky, kardaci ev noric haskaca, vor hetaqrqir vochinch chka։ Miayn nranic mi qich aveli vaxeca u nra het nuyn tany aprac zhamanak im ankoghin mtnelu phordzerin dimadrelu hamar inqs indz shnorhavoreci։ Heto Qarayi namakn aynqan zguysh vercri, ases kotrvogh ir er։ Krkin kardaci, u mtqers xarnvecin։ Namaknery mi koghm dreci, arev elav, ev es mtaceci, ete mi gisher Hasani het anckacnei ev nra het ser anei, voch voq cher nkati, baci Astcuc։ Im anhayt korac amusnun e nman, erkvoryaki pes։ Erbemn ayspisi himar u tarorinak ban em mtacum։ Arevic taqanalov: ases zgaci, vor marmin unem, zgaci mashks, krcqers։ Erb arevi luysn ynkav vras, Orhany ners mtav։

― Mayrik, inch es kardum, – asac na։

Lav, qich araj dzez steci: aselov, te Esteri nor berac namaknery noric chem kardacel։ Krkin kardum ei։ Bayc ays angam iskapes namaknery calelov dreci hagustis tak ev Orhanin asaci.

― Ari nstir cnkneris, tesnem։

Ekav։

― Oof, mashallah, inch canr es, mecacel es, ― asaci es u hambureci։– Shat es sarel։

— Mayrik, inchqan taq es, ― asac na u mejqov henvec krcqeris։

Irar amur hpvac: aranc xoselu nstely erkusis el dur er galis։ Nra vizy hototeci, hambureci։ Aveli amur grkeci։ Lrutyun tirec, aydpes kangnac mnacinq։

― Xutut e galis, ― erkar lreluc heto asac na։

― Asa tesnem, – lurj dzaynov asaci es։― Ete jineri sultany ga, ete indznic uzacd amen ban uzes, kyanqum amenashaty inch kcankanas։

― Kuzem, vor Shevqety mez het chlini։

― Urish inch kuzes; Kuzes hayr unenal։

― Voch, es qez het kamusnanam henc mecanam։

Vaty voch te ceranaln e, tgeghanaly, angam aranc amusnu ev aghqat mnaly, ayl ayn, vor kyanqum dzez voch voq chnaxandzi։ Taqacac Orhanin grkics ijecri։ Mtacelov, vor indz pes vathogi meky petq e lav mardu het amusnana, gnaci hors mot։

― Mer sultany grqi verjnakan tarberaky sephakan achqerov tesnelov: dzez kpargevatri, – asaci։– Dardzyal Venetik kgnaq։

― Chgitem, ― asac hayrs։– Ays spanutyunn indz vaxecrec։ Mer tshnaminery petq e vor uzhegh linen։

― Gitem, vor im ays vitchaky nranc qajalerum e, sxal haskacvelu, anhimn huyseri teghiq e talis։

― Inchpes։

― Hnaravorins shut petq e amusnanam։

― Inch, ― asac hayrs։― Um het։ Bayc du amusnacac es։ Sa inch norutyun e։ Erkrpagud vov e։ Angam ete harmar u anhamber erkrpagu unenas, ― asac xelaci hayrs, – chem karcum, vor nran heshtutyamb havanenq։ Vorpeszi amusnanas, gites, shat mec xndirner petq e lucenq, ― ayspes ezraphakec na ayd dzhbaxt drutyuny։

Erkar lrutyunic heto el ayspes asac.

― Uzum es indz toghnel heranal, sirelis։

― Erek erazums tesa, vor amusins mahacel e։ Bayc aydpisi eraz tesnogh knoj pes chartasveci։

― Nkarin nayelov: ayn tesnoghner kan, uremn petq e hnaravor lini meknabanel eraznery։

― Karcum eq arzhi dzez patmel tesacs erazy։

Mi pah lrutyun tirec, ev irar zhptacinq: xosaci hetevanqneri masin aragoren mtacogh mardkanc pes։

― Karogh em erazd meknabanelov havatal nra mahvany, bayc qo skesrayrin, tegrojy ev nranc karciqin akanj dnogh datavorn ayl apacuycner e pahanjelu։

― Erku tari e ancel, inch erexaneri het aystegh em teghaphoxvel, bayc skesrayrs u tegrs indz chen karoghanum et tanel։

― Vorovhetev shat lav giten irenc sxalnery, ― asac hayrs։― Bayc da der chi nshanakum, vor khamadzaynen qo amusnalucutyany։

― Ete mer aghandy maliqiakanutyuny kam hanbaliakanutyuny liner, – asaci es, – chors tari anc datavorn indz iravunq ktar amusnalucvelu, baci ayd, npast knshanaker։ Bayc menq, pharq Astcu, hanefiakanutyan hetevordner linelov: da chenq karoghanum anel։

― Indz mi patmir Skyutari datavori phoxanordi masin։ Ayd amenn animast e։

― Paterazmum anhayt korac amusinneri bolor stambulci kanayq amusnalucvelu hamar vkaneri het nra mot en gnum։ Qani vor datavor e, harcnelov: amusind korel e, vorqan zhamanak e korel, gumari xndir unes, sranq vkanerd en aselov: anmijapes amusnalucvelu iravunq e talis։

― Sirelin, vov e ays amenov lcnum gluxd, ― asac na։― Vov e qez himaracrel։

— Ete amusnalucveluc heto indz himaracnogh meky ka, anshusht, duq eq indz aselu ev im amusnutyan harcum voroshumy duq eq kayacnelu։

Im xoramank hayry, tesnelov, vor dustrn el ir pes xoramank e, sksec tchptchpacnel achqery։ Irakanum hayrs achqern ayspes arag ereq pattcharov er tartum. 1. Erb neghn er ynknum, xoramankutyun gtnelu hamar arag-arag gluxy sksum er ashxatecnel։ 2. Erb lrutyunic u tarapanqic ankeghcoren artasvum er։ 3. Erb neghn ynkac zhamanak xoramankutyun anelov: arajin ev erkrord pattcharnery xarnelov: heto aynpisi tpavorutyun er toghnum, ases tarapanqic artasvelu e։

― Erexanerid vercnelu es, gnas, cer hord menak es toghnelu։ Gites, vor mer grqi (ayo, asac mer girqy) pattcharov spanveluc em vaxenum, bayc hima, erb uzum es erexanerin vercnel u gnal, uzum em mernel։

― Hayrik, duq cheiq misht asum, vor petq e anpitan skesrayrics phrkvelu hamar amusnalucvem։

― Chem uzum, vor indz lqes։ Amusind karogh e mi or veradarnal։ Ete angam chveradarna, vochinch։ Miayn te ays tany mna hord het։

― Ays tany dzez het apreluc baci vochinch chem uzum։

― Sirelis, qich araj asacir, vor uzum es hnaravorins shut amusnanal։

Aha ayspes e linum hor het vitchely։ I verjo, es el em havatum, vor sxal em gorcum։

― Asum ei, – asaci es: gluxs kaxelov։ Heto, vorpeszi chartasvem, qajalervelov mitqs ekac arajin bani tchshmartaciutyunic, asaci.

― De, es el erbeq chem amusnanalu։

― Im tan drnery bac en ayn phesayi araj, vov qez indznic chi vercnelu ev heru chi tanelu։ Erkrpagud vov e։ Mez het aystegh, ays tany kapri։

Lreci։ Iharke, erkuss el giteinq, vor mez het nuyn tann aprogh phesayin hayrs chi hargelu ev skselu e tchnshel։ Hayrs nran «tnphesa» kochelov xoramankoren u varpetoren aynqan er storacnelu, vor es ayd mardu het voch mi or chei cankana aprel։

― Gites che, vor aranc hord hamadzaynutyan ches karogh amusnanal։ Chem uzum, vor amusnanas, tuyl chem talis։

― Es chem uzum amusnanal, uzum em amusnalucvel։

― Vorovhetev sephakan shaheric baci voch mi bani masin chmtacogh kendanin karogh e qez neghacnel։ Gites: vorqan em sirum qez, che, sirelin։ Ays girqn el piti avartenq։

Lreci, vorovhetev ete sksei xosel, im zayruyty nkatac satanayi drdmamb hors demqin aselu ei: gitem, vor gishernery Hayriyei het e anckacnum, bayc indz pes aghjkan vayel e cer horn asel, vor teghyak e nra: siruhi unenalun։

— Vov e uzum qez het amusnanal։

Gluxs kaxeci ev lreci, bayc voch te amotic, ayl zayruytic։ Aveli vat: chnayac, vor gitei: zayracac em, patasxan chgtnels indz aveli er zayracnum։ Ayd pahin patkeracnum ei hors Hayriyei het ayd cicagheli u zzveli vitchakum, ankoghnum։ Arden uzum ei artasvel, dra hamar gluxs kax asaci.

― Smbuky krakin em toghel, kvarvi։

Astitchanneri koghqov anca ayn senyakn, ur erbeq chbacvogh patuhany depi jrhori tesarann er nayum։ Mtan mej shoshaphelov: arag gta ankoghins, indz gceci mahtchakalin։ Ax, inch geghecik er mankutyan tarinerin neghanalov ankoghnu vra parkac artasveluc heto qnely։ Miayn es em sirum indz, ev ayd menakutyunn aynqan cavali e, vor im sephakan menakutyan vra artasvelis im heckltocnern u bghavocnery lsogh duq indz ognutyan eq galis։

Qich anc nayeci: Orhany parkel er im ankoghnu vra, gluxy henel krcqis. na el xor hogoc hanelov: artasvum er։ Nran seghmeci indz u grkeci։

― Mi artasvir, mayrik, – qich anc asac na։– Hayriks kveradarna paterazmic։

― Vorteghic gites։

Lrec։ Bayc aynqan sireci, aynpes hpeci krcqis, vor moraca bolor txrutyunners։ Im nihar Orhani nurb marmnin phatatvac qneluc araj hima miayn mi bani masin em mtacum, asem dzez։ Qich araj hors u Hayriyei masin zayracac dzez asacneris hamar zghjum em։ Voch, chem stel, bayc krkin aydpes mtacelus hamar aynqan em amachum, vor uzum em: duq asacs moranaq, vor erbeq asac chlinei, vor duq el mtaceiq, vor hors ev Hayriyei mijev nman ban chi eghel։



17. Es dzer phesan em

Dzhvar e aghjka hayr linel, dzhvar e։ Nersum artasvum er, lsum ei heckltocnery, bayc dzerqis grqi ejerin nayeluc baci urish vochinch chei karoghanum anel։ Ayn hatorum, vori vra ashxatum ei: «Mec datastani orva iradardzutyunneri masin grqi» mi ejum mahic ereq or anc hogin Astcuc tuyltvutyun stanalov: aycelum e ir marmnin, vori mej naxkinum aprum er։ Hogin hin marmni: gerezmanum aryan ev hotac jreri mej txur vitchaky tesnelov: trtmum e, asum: xeghtch marmin, xeghtch sireli, naxkin marmins։ Sug e pahum։ ayspisov, vorosh zhamanak Zarif efendu cavali avarty, jrhori hatakin ynkac vitchaky, hogu: guce nran voch te gerezmanocum, ayl jrhorum aycelutyan galu ev, iharke, shat txrelu masin mtaceci։ Erb Shequrei heckltocnery dadarecin, nayeci mahvan grqerin։ Mi brdya vernashapik haga, ayci mortuc hast gotis pind kapeci, tchagari mortuc tabats haga ev durs eka։ Tesa: dran mot Shevqetn e kangnac։

― Papik, ur es gnum։

― Du ners gna։ Hugharkavorutyan։

Dzyunov cackvac datark phoghocnerum, hotac, hnacac, dzhvarutyamb kangun mnacogh aghqat tneri, tneri phlatakneri mijov anca։ Cayramasayin taghamaseri, aygineri, dashteri aranqov sayler, anivner vatcharogh, erkatagorcneri xanutneri, tambagorcneri, paytagorcneri motov ancnelov: depi parispnery ushadir, cer qaylerov saruyci vra sahelov: phordzelov chynknel, erkar qayleci։ Chgitem, te inchu ein hugharkavorutyuny Edirneqaphyi Mihrimah mzkitum anum։ Mzkitum phatatveci hangucyali zayracac u hamar erevacogh, mecaglux, zarmacac eghbayrnerin։ Manrankarichneri, grichneri het mimyanc phatatvelov: artasvecinq։ Erb hankarcaki ijac moxraguyn mshushi mej hogehangsti araroghutyunn er ancnum, patvandanin drvac dagaghin nayeci ev aynqan zayraca ayd stor mardaspani vra, vor «Allahumme Bariq» aghotqn angam shphoteci։ Namazic heto, erb mardik dagaghn irenc userin ein arnum, es der manrankarichneri ev grichneri het ei։ Leyleqi het im grqi vra: jahi aghot luysi tak minchev aravot anckacrac vorosh gisherner xosum einq Zarif efendu grutyan ezhanutyan, guyneri mej ir anphordzutyuny cuyc tvogh, grutyany harust tesq tvogh kapuyt nerki masin, es el asum ei, vor iravaci e, bayc urish mard chka։ Ayd pahin erkuss el moracanq ayd masin ev bardzr artasvelov: phatatvecinq irar։ Zeytini ynkerakan, hargalic hayacqy, grkaxarnutyunn indz stipecin mtacel, vor lav phatatvel imacogh mardy lav mard e։ Ayd mitqn indz aynqan dur ekav, vor krkin mtaceci, vor bolor manrankarichneric, grichneric amenashaty na e havatum im grqin։ Baki dran astitchannerin glxavor varpet Osmani het koghq koghqi haytnvecinq ev chimacanq: inch asel mimyanc։ Tarorinak, larvac pah er. hangucyali eghbayrneric meky sksec heckltalov cicaghel, cucadrakan ushadrutyun cucaberogh mekn el sksec aghotq kardal։

— Vor gerezmanocn en tanelu, – harcrec na miayn vorovhetev uzum er inch-or ban asel։

― Chgitem, ― asaci es, bayc anhangstaca, vor im patasxany tshnamakan khnchi, ev aranc mtacelu: astitchaneri vra koghqis kangnac mardun es el harcri.

― Vor gerezmanocn en tanelu։ Edirneqaphy։

― Eyuph, – asac mi moruqavor u zayracac himar eritasard։

― Eyuph, – asaci es: nayelov varpetin, bayc na arden lsel er moruqavor u zayracac eritasard himari patasxany։

Ayspisov, hayacqov indz cuyc tvec, vor haskacel e, ev es el haskaca: chi uzum, vor mer handipumn aveli erkar tevi։ «Gaghtni» grqis grutyan, manrankarchutyan, zardarman hamar mer sultani: indz naxyntreln, iharke, varpet Osmani hamar dzhvar er yndunel։ Baci ayd, mer sultann im azdecutyamb manrankarchutyan mej hakvum er depi evropakan votchy։ Mi angam mec varpet Osmanin sultany stipel er mi italaci nkarchi: ir sephakan dimankary krknorinakel։ Gitem, vor varpet Osmany zzvelov e nkarel ayd nkary, italaci nkarchin «Tarapanq» e kochel ev asel, vor dra hamar es em patasxanatu։ Iravaci er։ Astitchanneri mejteghum kangnelov: mi pah nayeci erkinq։ Vstah linelov, vor mardik indznic araj en ancel, sarcakalac astitchannerov ija nerqev։ Der erku astitchan el chei ijel, erb mekn indz tevancuk anelov: phatatvec. Qaran er։

— Shat curt e, – asaci es։– Mrsum eq։

Kaskac chunei, vor Shequrei sirty na e gravel։ Angam indz tevancuk anelu mej zgacvum er, te vorqan vstah e ir vra։ Nra pahvacqi mej mi ban kar, vor asum er. es tasnerku tari ashxatel em, mard em dardzel։ Astitchannerov ijanq, miayn hima chpatmi, te arvestanocum incher e imacel։

― Du indznic araj qaylir, vordis, ― asaci es։― Gna, hasir mardkanc։

Zarmacav, bayc chhakarakvec։ Indz angam dur ekav, vor dandagh bac toghec tevs u sksec qaylel։ Ete Shequrein nran knutyan tam, mez het nuyn tany kapri։

Arden Edirneqaphyjic durs einq ekel, erb nerqevum: maraxughi mej grete korchogh dagaghy ev ayn useri vra krogh, zaritaphic nerqev: depi neghuc arag ijnogh manrankarichneri, grichneri, ashakertneri bazmutyuny tesa։ Aynqan arag ein qaylum, vor dzyunov cackvac arahetic depi Eyuph tanogh cexot tchanaparhi kesn arden ancel ein։ Lrutyan u maraxughi mej tchanaparhi dzax koghmum Hanym sultan himnadrami momi gorcarani cxneluyzic tandzr cux er bardzranum։ Parispneri tak: Eyuphi huyn msagorcneri hamar zhrajan ashxatogh spandanocner kayin u mashkoghner։ Aydteghic ekogh msi hoty taracvel er dzhvar nkatvogh Eyuphi mzkiti gmbetneri ev gerezmanoci notchineri vra։ Mi qich qayleluc heto nerqevum lseci Balati nor hreakan taghamaseric ekogh, aydtegh xaghacogh erexaneri dzaynery։ Erb hasanq Eyuph, Qelebeqy motecav indz։ Inchpes misht: huzvac tesqov, aragoren sksec xosel xndri masin.

― Ays gorcy Zeytinn u Leyleqn en arel, ― asac na։― Nranq el, bolori pes, shat lav gitein, vor es u lusahogin mterim cheinq։ Gitein naev, vor bolory giten։ Mer mijev varpet Osmanic heto arvestanoci glxavor varpeti nshanakvelu het kapvac naxandz, angam: phoxadardz tshnamanq ka։ Hima entadrum en, vor meghqn indz vra e ynknelu, arnvazn: glxavor gandzapeti, ev nra cucumov mer sultann indznic, voch meznic, eres e teqelu։

― Um nkati unes mez aselov։

― Menq asum enq, vor arvestanocum petq e naxkin baroyakanutyuny tiri, chpetq e sharzhvenq iranyan varpetneri tchanaparhov, chpetq e phoghi hamar amen temayov nkarenq։ Asum enq, vor mer grqery zenqi, banaki, gerineri, zavtumneri phoxaren petq e srberi patmutyunner mtnen, hin grqeric petq e hrazharvenq, inqnatip nkarichneri: shukayi xanutnerum mi qani groshi dimac cankacaci hamar cankacac teman nkarelov: aghqatik baner chpetq e anenq։ Mer sultany hamarum e, vor menq tchisht enq։

— Inqd qez zur asekoseneri tema es dardznum, – asaci es, vorpeszi chsharunaki։– Vstah em, vor ays gorcn arvestanocum voch voq cher karogh anel։ Bolord eghbayrner eq։ Hnum chnkarvogh mi qani temayi nkarvely chpetq e pattchar darna tshnamanqi hamar։

Mievnuyn zhamanak, inchpes ev lury stanalu arajin pahin, mi ban hastat haskaca։ Zarif efendun spanoghy palati arvestanoci varpetneric mekn er ev gerezmanoci zaritaphov bardzracogh bazmutyan mej er։ Vstah ei, vor mardaspany sharunakelu e satanayutyunnern u xoramankutyunnery, vstah ei, vor im grqi dem tshnamabar e tramadrvac, mec havanakanutyamb: im tun galov: grqis hamar manrankarchutyan ev nkarchutyan arajadranqner e stanum։ Im tun ekogh nkarichneri mec masi pes Qelebeqn el er siraharvac dsters։ Sharunakelov ir pndumnery: ardyoq moracel er, vor es tchisht ir hayacqnerin hakarak nkarner em uzum, te varpetoren cankanum er indz inch-or ban haskacnel։ Voch, havanabar vochinch cher uzum haskacnel: mtaceci es qich anc, Qelebeqn el myus varpet manrankarichneri pes im handep yndgcvac eraxtagitutyan zgacum uner։ Paterazmneri ev mer sultani antarberutyan pattcharov gandzaranic manrankarichnerin trvogh gumary, nvernery ev lurj havelyal mucumnery bolory mi shrjan im grqi shnorhiv ein vastakel։ Gitei, vor indz bolory xandum ein։ Angam ayd pattcharov, ev voch miayn ayd pattcharov, nranc het im tann arandzin-arandzin ei handipum, ev da cher nshanakum, vor im handep tshnamanq ein zgalu։ Im bolor manrankarichnern aynqan hasun mardik ein, vor irenc shaheri pattcharov stipvac ein sirel mi mardu։ Xelaci gtnvelov: mardkayin pattchar ein gtnum ev karoghanum ein ankeghcoren sirelnran։ Vorpeszi lrutyuny chsharunakvi, ev nuyn teman noric chkrknvi, asaci. «Mashallah, vorqan arag ijan zaritaphic, aynqan el arag karoghanum en verev bardzranal» ։

Qelebeqy bolor atamnery cuyc talov: siralir zhptac.

― Curt e։

Sa karogh e mard spanel։ Orinak: naxandzic։ Isk heto indz։ Pattchar phntrelov: ays mardy karogh e im krony viravorel։ Bayc na mec varpet e, iskakan taghand, inchu petq e spani։ Cerutyuny miayn zaritapherov qaylelis dzhvaranal chi nshanakum, mard petq e mahic el vaxena, ayd chkamutyuny voch te siruhu: vogevorutyamb ankoghin mtnelun e nman, ayl argelqic hrazharvelun։ Hankarcaki zgacmunqov ayd pahin yndunacs voroshumy ughigh asaci nran.

― El girqs chem sharunakelu։

― Inchpes te, ― asac shphotvac Qelebeqy։

― Ayn dzhbaxtutyun e berum։ Sultann el gumar chi talis։ Zeytinin u Leyleqin el asa։

Guce der harcer tar, bayc hankarcaki haytnvecinq blri xit notchineri, bardzr dzarxoteri u gerezmanaqareri aranqum։ Qani vor gerezmany shrjapatvac er mardkancov, miayn «bismillahi» ev bazmutyan: Resulullah aseluc u artasvelu dzayneri krknapatkveluc haskaca, vor ayd pahin hangucyali marminn ijecnum en gerezman։

― Demqy lav baceq, ― asac meky։

Patanqy bacum ein, tchzmvac eresin erevacogh miak achqin ein nayum, bayc qani vor etevi sharqerum ei, vochinch chei tesnum։ Es mahvan achqeri mej voch te gerezmanum, ayl mi urish tegh ei nayel։ Mi hush․ eresun tari araj mer sultani lusahogi papy voroshel er Kiprosi kghzin venetikcineri dzerqic vercnel, Sheyxulislam Ebusut efendin el hishelov, vor mi zhamanak egiptaci sultannery Meqqayi ev Medinayi caxsery hogalu hamar gumar ein arandznacrel, hrovartak er grel, vori hamadzayn: surb hamarvogh kghzin qristonya anhavatneri dzerqin chpetq e mna։ Ayspisov, es vorpes despan arajin arajadranqs ei katarelu: venetikcineri hamar ays anspaseli voroshumy: kghzineri: mez handznumn ei haytnelu։ Venetikum ekegheciner tesa, kamurjneri, palatneri vra zarmaca, amenaharust tneri nkarnerov hiaca, ays hiacmunqi mej el cucaberac hyurasirutyany vstahelov: nranc sparnaliqnerov li mi namak tveci ev mer sultani verambardz artahaytutyamb haytneci, vor Kiprosy et enq cankanum։ Venetikcinern aynqan zayracan, vor anmijapes zhoghov havaqecin, vori ardyunqum ekan ayn ezrakacutyan, vor nman namaki qnnarkumn angam teghin che։ Avelin: zayracac bazmutyunn indz dozhi palatum phakec, pahapanneri, drnapanneri hskoghutyunic xuys talov ners mtnogh tapharakannery phordzum ein indz xeghdel։ I verjo, dozhi erku mterim razmiknern indz phaxcnelov palati vtangneric: depi jratary bacvogh etnabak taran։ Ayntegh aysorva nman maraxughi mej indz dimavorogh, tevancuk anogh tchermak hagustov erkarahasak, dzhguyn demqov navavarin tesnelov: karceci, vor na henc inqy mahn e, ev achqeri mej nayelov: ayntegh indz tesa։ Karotov erazeci, vor girqs gaghtni avarteluc heto karogh em mi angam el Venetik gnal։ Moteca gerezmanin, vory xnamqov cackel ein։ Ayzhm ayntegh nran hreshtaknern en harcaqnnum, sery, krony, nra margarein։ Mtaceci sephakan mahvans masin։

Mi agrav catkec depi indz։ Sirov nayeci Qarayi achqeri mej ev cankaca, vor indz tevancuk ani, veradardzi tchanaparhin miana indz։ Nran asaci, vor grqis vra ashxatelu hamar hajord ory vagh aravotyan nran kspasem im tany։ Vorovhetev henc mtaceci sephakan mahvan masin, evs mek angam vorosheci, vor inch el lini: petq e avartem girqs։


18. Indz mardaspan en kochelu

Xeghtch Zarif efendu: mas-mas eghac atchyuni vra cexot sary hogh netelis boloric shat es artasveci։ Bghavum ei: mahacaci het indz el hoghin handzneq, mardik gotkateghics brnum ein, vorpeszi gerezmani mej chynknem։ Erb skseci shnchaheghdz linel, dzerqi apherov tchakats seghmelov: gluxs et taran, vor karoghanam shnchel։ Hangucyali azgakanneri hayacqic el haskanalov, vor heckltocners ev arcunqners chaphic avelin ein, indz havaqeci։ Arvestanoci bambaskotnern yst im artasvelu karogh ein sksel mtacel, vor es u Zarif efendin mterim enq eghel։ Vorpeszi aylevs ushadrutyun chgravem, minchev hugharkavorutyan araroghutyan avarty taqnveci sotchu etevum։ Dzhoxq ugharkacs himaric aveli himar barekamn indz gtav ayntegh, ir karciqov bazmanshanak hayacqov nayec achqeris mej, phatatvec։ Heto himarn ayspes asac.

― Du Shabatn eir, te Choreqshabtin։

― Choreqshabtin mi zhamanak lusahogu anunn er։

Zarmacav։ Mez irar der gaghtniqi pes kapogh ays keghcanunneri patmutyuny parz e։ Mer ashakertutyan tarinerin: ayd zhamanak ashakertutyan mijin astitchanic depi varpeti astitchan nor ancac manrankarich Osmani handep boloris harganqy, hiacmunqy, sery shat mec er։ Mec nkarich er, amen ban na er mez sovorecrel, Astvac nran ev kaxardakan taghand, ev jini xelq er tvel։ Amen aravot meznic meky gnum er varpeti tun, nra matitneri tuphy, payusaky, tghterov li tghtapanaky vercnelov: nra etevic qaylum er depi arvestanoc։ Aynqan einq uzum nran ughekcel, vor erbemn vitchum einq։ Varpet Osmany mi sireli ashakert uner։ Bayc aranc ayd el amen aravot ayd ashakerti galy mshtakan bambasanqi ev anshnorhq katakneri teghiq er tvel։ Ayd pattcharov mec varpety voroshel er, vor shabatva yuraqanchyur or meks petq e gna nra etevic։ Mec varpety urbat orern ashxatum er, shabat orery arvestanoc cher galis։ Nra shat sireli vordin, vor mez pes ashakertutyun er anum ev hetaga tarinerin nran u boloris davatchanelov: toghec arvesty, hory erkushabti orery ashakerti pes ughekcum er։ Bolorics taghandavor, nihar u erkarahasak Hingshabti eghbayr el uneinq։ Na eritasard tariqum anhayt hivandutyunic bardzr taqutyan mej mahacav։ Lusahogi Zarif efendin choreqshabti orern er galis, ayd pattcharov nra anuny Choreqshabti er, bayc heto mer mec varpety mer anunnery phoxec: Ereqshabtiic: Zeytini, Urbatic: Leyleqi, Kirakiic: Qelebeqi։ Siro ev artahaytutyan, grutyan nrbutyan pattcharov nran Zarif anunn er tvel։ Mec varpety, inchpes ev mez boloris, nran el mi shrjan amen aravot havanabar asel er. «Barov ekar, Choreqshabti, tesnem: inchpes es» ։

Erb phordzum ei hishel, te indz inchpes er kochum, karceci, te kartasvem։ Ashakertutyans tarinerin, chnayac cecin: varpet Osmanr mez sirum er, mer manrankarchutyan gegheckutyunic lacy galis er, erb hamburum er, mer taghandn el caghkum er, mez zgum einq inchpes draxtum։ Ayd erjanik tarinery stverogh naxandzi guynn angam lriv ayl er ayd zhamanak։ Tesnum eq, vor indz erku masi bazhanvac em zgum, inchpes ayn mardik, um gluxn u dzerqery mi varpet e nkarel, isk marminy ev hagusty: mek urishy։ Indz pes Astcuc vaxecogh meky hankarcaki chi karogh mardaspan darnal։ Vorpeszi cuyc tayi, vor im hin kyanqy der sharunakvum e, mardaspanin hatuk erkrord dzayn mshakeci։ Im hin kyanqi het yndhanrapes kap chunecogh ayd caghrogh ev davatchan erkrord dzaynov em xosum hima։ Ete mardaspan chlinem, dzez canot ayd dzaynn el klseq erbemn, bayc voch ayn naxadasutyamb, vorn asum e. «Es mardaspan chem» ։ Togh voch voq chphordzi miavorel ays erku dzayny, vorovhetev indz davatchanogh sephakan votch u terutyun chunem։ Es havatum em, vor votchy manrankarichnerin mimyancic tarberogh terutyun e, ayl voch te, inchpes shatern irenc govabanelov asum, yurahatkutyun։ Bayc im yurahatuk iravitchakum yndunum em, vor da karogh e xndirner steghcel։ Vorovhetev varpet Osmani: mez sirov tvac ev Enishte efendu: sirov ogtagorcac keghcanunneric chem uzum haskanaq: es Qelebeqn em, Zeytiny, te Leyleqy։ Ete haskanaq, mec havanakanutyamb anmijapes vazelov: Bostanjybashyi tanjoghnerin khandzneq։ Ayd pattcharov, amen inchi masin mtacelov: chem karogh asel։ Angam ete mtqums asem, haskanum em, vor duq indz hetevum eq։ Aranc zayruyti chem karoghanum mtacel kyanqis: indz matnogh manramasneri masin։ Ayb, Ben, Gim aselov: ereq patmutyun patmelis im mtqi mi ankyunum dzer hayacqn em stugum։ Tasy hazar angam im patkerac razmiknerin, siraharnerin, arqayaznnerin ev legendar herosnerin nkarelis mejqov ei dardzac ayd legendar zhamanaknerum nranc het paterazmac tshnaminerin, vishapnerin, geghecik aghjiknerin, voronq artasvum ein։ Bayc myus koghmic el mejqov ei shrjvac depi ayd hianali nkarin nayogh arvestasernery։ Im votchy ev anhatakanutyuny voch miayn im nkarchutyan, aylev im spanutyan ev bareri mej en taqnvac։ Phordzeq im bareri guynic haskanal: vov em es։ Karcum em, vor indz dzerbakalely xeghtch Zarif efendu dzhbaxt hogun el mi qich hangstutyun kberi։ Es hima careri tak, trchunneri clvloci nerqo neghuci voske parispnerin u Stambuli gmbetnerin ei nayum: mek angam el nkatelov, te aprely vorqan geghecik e, nra vra baherov hogh einq lcnum։ Xeghtch Zarif efendi, verjers ayd xozhorvac erzrumci hojayi mardkanc het mtermanaluc heto indz cher sirum, bayc ays qsan tarva yntacqum, erb mer sultani hamar grqer enq nkarazardum, erbemn mez irar motik einq zgum։ Qsan tari araj mi pah mer sultani lusahogi hor Shahnamei hamar ashxatelis ynkeracel einq, bayc amenashaty Fizulii divanin kcveliq ut naxshov eji vra ashxatelis mtermacanq։ Ayn zhamanak aystegh er galis, vorpeszi mianar iravaci, anirav, animast cankutyunnerin (manrankarichn ir hogum petq e zga ayn teqsty, vory zardarum e) ։ Mi amarayin ereko, erb tchntchghukneri eramnery mer glxaverevum xenti pes pttvum ein, bardzradzayn indz hamar Fizulii divanic kardacac toghery hamberutyamb lseci։ Ayd gishervanic ays toghn er im mej tpavorvel. «Es es chem, esy misht du es» ։ Baci ayd mtacum em, te ays toghern inchpes petq e patkerem։ Henc imaca, vor atchyuny haytnabervel e, vazelov tun gnaci, zgaci, vor phoqrik aygin, vortegh banasteghcutyun einq kardum, mnacel e dzyan tak ev tariner anc mer tesac bolor aygineri pes phoqracel e։ Koghqi senyakic kananc astitchanabar bghavocneric kareli er asel, vor nranq menamartum en, bardzr bghavocner ein lsvum։ Erb mec eghbayrn er xosum, ushadrutyamb lseci, xeghtch Zarif efendu demqy mas-mas er eghel, gluxy tchzmvel er։ Chors or mnacel er jrhori hatakin, erb nran hanel ein, eghbayrnery chein karoghacel tchanachel, xeghtch kiny: Qalbiyen, stipvac er eghel gisherva xavarum ayd antchanacheli diaky ktor-ktor eghac hagustic tchanachel։ Naxandz eghbayrneri dzerqov jrhor netvac Hovsephi: Madiani arevtrakanneri koghmic jrhoric hanely hisheci։ Hovsephi ev Zuleyhayi ays tesarany patkerely shat ei sirum, vorovhetev hishecnum e, vor kyanqum amenahimnakan zgacmunqy eghbayrneri naxandzn e։

Erb mi pah lrutyun tirec, zgaci, vor indz en nayum։ Artasvem։ Bayc nayum em Qarayin։ Stor mard, boloris nayum e ev iren Enishte efendu koghmic nkarichneri mot ugharkvac, amen inch imanalu hamar ugharkvac mardu votch e veragrum։

― Vov karogh er anel ays storutyuny, – bghavec nra mec eghbayry։– Kyanqum angam mrjyunin vnas chtvac mer eghbory vor anxightchy karogh er spanel։

Nra artasvalic patasxanin es el ankeghcoren miaca ev patasxan phntreci։ Vovqer ein Zarifi tshnaminery։ Ete es chem spanel, urish vov karogh e spanac linel։ Mi zhamanak, karcum em ayn tarinerin, erb «Hunernamen» er patrastvum, hishum em, te inchpes ushadrutyun cher dardznum hin varpetneri votchin, aveli ezhan, aveli arag grelu hamar ejeri ankyunnery vat nerkerov phchacnum er, minchder menq: nkarichners, aynqan ushadrutyun einq dardznum dran։ Ayd pattcharov vomanc het vitchum er։ Vovqer ein nranq։ Bayc aveli ush voch te tshnamanqi, ayl nerqevi harki gegheckadem kazmarar ashakerti pattcharov ein mardik sksel bambasel, bayc sa shat hin patmutyun er։ Baci ayd, kayin mardik, vovqer Zarifi nrbutyany, niharutyany ev kanaci tesqin ein naxandzum, bayc da ayl pattcharner uner. Zarifi: hin votchin carayi pes nvirvely, grutyan ev nkari guyneri nerdashnakutyan harcum bcaxndrutyun anely, ayl nkarichneri: hatkapes im: goyutyun chunecogh terutyunnery varpet Osmani mot barekirt mecamtutyamb asely... Verjin vetchy varpet Osmani: mi zhamanak shat zgayun tema dardzac: palatakan manrankarichneri palatakan gorcic baci drsum ashxatelu, palatic durs manr-munr patverner yndunelu het er kapvac։ Mer sultani hetaqrqrutyan ev glxavor gandzapetic ekogh gumari: verjin tarinerin pakaselu pattcharov bolor manrankarichnery sksecin gnal anphordz phashaneri erkharkani tnery, ev amenashat varpetutyun unecoghnery gishernery sksecin aycelutyan gnal Enishtein։

Es chneghaca, erb Enishten voroshec ir girqy: mer girqy chsharunakel, pattcharabanelov, vor ayn dzhbaxtutyun e berum։ Iharke, karcum e, vor miamit Zarif efendun girqy gardarogh meznic mekn e spanel։ Nra phoxaren ete duq lineiq, erku shabatva mej mek angam dzer tun mardaspanin khravireiq nkarelu hamar։ Te skzbum voroshel eq: vov e iskakan mardaspany, vov: amenalav nkarichy։ Chem kaskacum, vor kartch zhamanakum khaskana, te ir tun ekogh nkarichneri mej caghkumic depi grutyun, lusancqner gceluc minchev nkarchutyun, dimankarner aneluc minchev eji ughghumner anogh amenataghandavor nkarichn vov e ev dranic heto miayn indz het ksharunaki ashxatel։ Chem karcum, te aynqan kstoranam, vor mtacem: es voch te taghandavor mard em, ayl mi sovorakan mardaspan։

Ir het ekac ayd Qara efendun, ayd himarin ei hetevum achqi cayrov։ Erb gerezmanocic ayd erkusy, iraric bazhanvelov: taghman crvogh bazmutyan het ijan Eyuphi navahangist, es el gnaci nranc etevic։ Nranq aynteghic chors tiakov nav nstecin, es el aveli ush hangucyalin ev hugharkavorutyuny lriv moranalov: cicaghogh eritasard ashakertneri het nsteci vecati nav։ Mi pah Fenerqaphyi mutqi mot mer navern irar baxvelu chaph motecan, ev shat motikic tesa, te inchpes e Qaran Enishtein shshnjalov inch֊or ban patmum, u hankarc mtaceci, te mard spanely vorqan hesht ban e։ Astvac im, ays anhavatali uzhy boloris shnorhel es, bayc vaxecrel es, vor chogtagorcenq։ Bayc ete mard mi angam ayd vaxy haghtaharelov: ancni gorcoghutyan: anmijapes lriv ayl mard kdarna։ Hnum voch miayn satanayic, aylev im nersi amenaphoqr vnasararutyan nshanic angam sarsaphum ei։ Isk hima zgum em, vor vatutyany kareli e dimanal, angam: manrankarchi hamar da anhrazhesht e։ Ete ushadrutyun chdardznenq spanutyunic heto mi qani or sharunak tevac dzerqeris doghin, ayd tshvarin spaneluc i ver aveli lav em nkarum, aveli phaylun u vstah em nerkum ev vor amenakarevorn e: tesnum em, vor erevakayutyuns hrashqner e gorcum։ Bayc im nkarnery gnahatogh vov ka Stambulum։ Jimalii mot neghuci mejteghic zayracac nayeci Stambulin։ Dzyunov cackvac gmbetnery hankarcaki durs ekac arevi tak phaylecin։ Qaghaqy vorqan mec u gunavor e, aynqan dzer meghqery taqcnelu hamar shat ankyunner kan, vorqan mardashat e, aynqan heshtutyamb karogh eq dzer meghqi het taqnvel mardkanc etevum։ Qaghaqneri mitqy voch te gitnakannerov, gradarannerov, nkarichnerov, grichnerov u dprocnerov petq e chaphvi, ayl mut phoghocnerum hazaravor tariner xoramankoren katarvac spanutyunneri tvov։ Chem kaskacum, vor Stambuln amboghj ashxarhi amenaxelaci qaghaqn e։ Unqaphy navamatuycum Qarayi ev Enishtei etevic es el ija navic, irar henvac: zaritaphov bardzranalis es nranc hetevum ei։ Sultan Mehmed mzkiti etevi ayrvac shinutyunneric meki mot kangnelov: mi angam el xosecin u bazhanvecin։ Enishte efendin miaynak mnalun pes xghtchuk ceruki nmanvec։ Vazelov gnaci nra mot, cankaca hangucyal tshvari heryuranqneric boloris pashtpanelu hamar amen ban patmel ev harcnel.

― Tchisht e ayn, inch ays Zarif efendin asel e. mer nkarac nkarnerum mer sultani vstahutyuny charashahely, mer nkarchakan avanduytnerin davatchanely, mer krony hayhoyely։ Avartel eq verjin mec nkary։

Erekoyan dznacack phoghoci mejteghum kangneci, nayeci tun veradardzogh erexanerin, hayrerin, jinerin, pherinerin, avazaknerin, gogherin ev dznacack careri txrutyany matnvac mut phoghocin։ Phoghoci cayrin Enishte efendu erkharkani, shqegh tany, hima merk shaganakenu tchyugheri aranqic mi pah tesacs kturi tak ashxarhi amenageghecik kinn er aprum։ Bayc es chem uzum xelagarvel։



19. Es phoghn em

Qsanerku hamari osmanyan sultanakan voskin em։ Indz vra Jihanphenal sultani haytni kniqn e։

Aystegh, hugharkavorutyunic heto, mi txur, bayc geghecik srtcharanum mer sultani mec varpetneric Leyleqn ayzhm gisherva kesin im nkarn e anum, vras voskejur chi qsel, bayc dzer erevakayutyan mej ayn karogh eq avelacnel։

Es aystegh em, bayc mec varpet, manrankarich dzer eghbayr Leyleqi qsaki mej em։ Hima votqi e kangnum, indz hanum e qsakic ev dzez e cuyc talis։ Barev, barev, voghjuyn varpet arvestagetnerin ev hyurerin։ Im phaylic dzer achqery mecanum en, vogevorvum eq lampi luysi tak im artacolanqic ev, i verjo, naxandzum eq im tirojy: Leyleqin։ Iravaci eq, vorovhetev manrankarchi taghandn indznov e chaphvum։ Varpet Leyleqn indz pes ays voskineric verjin ereq amsva yntacqum qarasunyot hat er vastakel։ Menq bolors ays qsaki mej enq, ev Leyleq Chelebin, teseq, mez voch voqic chi taqcnum u giti, vor Stambuli manrankarichneric voch voq aydqan shat chi vastakum։ Manrankarichneri shrjapatum aydpisi yndunelutyun gtnelu ev animast vetcheri pattchar darnalu hamar indz hpart em zgum։ Hnum, erb der cheinq harmarvel surtchin ev der mer mitqy parz cher, miamit manrankarichnery erekoyan chein bavararvum vetcherov ayn masin, te vov e aveli taghandavor, vov e irakan guyneri varpety, vov e amenalav cary nkarum, vov e amper nkarelu harcum amenamec varpety, aylev amen gisher irar cecum ein, mimyanc atamnern ein phshrum։ Hima es karoghanum em amen bani hetevel, arvestanoci ashxatanqayin kargapahutyann el geghecik nerdashnakutyun, angam Herati hin varpetnerin vayel kecvacq em talis։

Ays tramabanutyan nerdashnakutyan ev kecvacqi het indz het mektegh dzer phoxac tarber banery tvarkem․ eritasard u geghecik siruhu votq, voskre ezrerov, ynkuzenuc patrastvac varsavirakan lav hayeli, innsun arcatadram, arcatazoc, darakner unecogh, lav nerkvac snduk, haryur qsan tarm hac, ereq hoganoc gerezmani hogh ev dagagh, arcate tevnoc, dziu mek tasnordakan mas, cer ev ger siruhu votqer, gomeshi dzaguk, erku lav chinakan aphse, mer sultani arvestanoci iranci manrankarichneric Tavrizi dervish Mehmedi ev nra nmanneri mec masi mi amsva vardz, vandak u vorsordakan baze, Phanayoti ginu tasy gavat, ashxarhum haytni tghaneric meki: Mahmudi het draxtayin zham ev antiv-anhamar shat urish hnaravorutyunner։ Aystegh galuc araj mi shrjan mi aghqat koshkakari ashakerti keghtot gulpayi mej tasn or em anckacrel։ Xeghtchn amen or ankoghnum indz het er qnum: mtacelov ir aneliqneri masin։ Ororocayini pes ayd qaghcr erkar banasteghcutyan toghern indz apacucecin, vor phoghn amen tegh karogh e haytnvel։ I dep, ete patmem minchev aystegh galy glxovs ancac arkacnery, mi qani hatorani girq klini։ Menq mer mterimneri het enq, menq meroncov enq, voch voqi cheq asi, ev ete im Leyleq efendin el chi neghana, dzez mi gaghtniq bacem։ Erdvum eq։ Lav, xostovanum em։ Es Chemberlitashi dramahataranic durs ekac iskakan osmanyan sultanakan voski chem։ Es keghc phogh em։ Indz Venetikum en patrastel cacrorak voskuc ev aystegh berelov: ogtagorcel en vorpes osmanyan voski։ Shnorhakal em, vor haskanum eq indz։ Vorqan haskaca Venetiki dramahataranic: ays gorcy erkar tariner sharunakvum e։ Venetiki anhavatnery cacrorak voskin arevelq tanelov: bazhanum en, isk irakan voskinery krkin nuyn dramahataranum en haytnvum vorpes venetikyan duqaner։ Havatalov ayn skzbunqin, vor ete vran mi ban e grvac, uremn mijiny petq e ayd grutyany hamapatasxani, osmancin el keghc venetikyan voskinery taracec amboghj Stambulov mek։ Heto sksecin kcelov stugel dramnery, voronc mej voskin: aveli qich, pghindzn aveli shat er linum։ Orinak: ete ayrvum es siro krakic, gnum es gegheckadem Mahmudi mot, vorin amboghj ashxarhn e siraharvac, skzbum phoghn e kcum ev qez voch te mi, ayl kes zhamov teghaphoxum e draxt։ Venetikyan anhavaty tesnum e, vor sephakan srti phoghy ayspisi ahavor avart e unenum, asum e: gone osmanyan vosku dzevy stanam, sranq tarberutyuny chen zga։ Hima ushadrutyun dardznenq tarorinak iradrutyany։ Arden ays venetikyan anhavaty nkarelis karces chi nkarum, karces ir Nkaracy veracum e iskakan kyanqi։ Bayc phogh hatelis el irakan dramy chi hatum, ayl nra keghcy։ Venetikic erkate navakner nstecinq, nav nstecinq, ororvelov gnacinq Stambul։ Anspaseli haytnveci voskegorci xanutum, mi varpeti sxtorahot beranum։ Mi qich spasecinq, heto voskin manrelu hamar mi anxelq gyughaci ekav։ Xoramank varpet voskegorcy, «Tesnenq, qo voskin iskakan e, te voch, petq e kcem» aselov: gyughacu voskin drec berany։

Beranum handipeci gyughacu voskun ev haskaca, vor iskakan osmanyan er։ Sxtori hoti mej indz tesnelov: asac.

― Du iskakan ches։

Tchisht er asum, bayc qani vor nra asacic indz viravorvac zgaci, steci.

― Inqd es keghc։

Ayd yntacqum anxelq gyughacin el hpartanum er.

― Im voskin keghc chi karogh linel։ Es ayn qsan tari araj taghel ei, ayn zhamanak ayspisi anbaroyakanutyunner chein anum։

Erb es anhangstanum ei, te inch e linelu, voskerichy beranic gyughacu vosku phoxaren indz hanec։

― Vercru, qo voskin stor venetikci anhavatneri keghc phoghn e, es chem uzum, ― asac na։― Ches amachum, ― naxatec himar gyughacun։

Na el patasxanec, heto indz vercrec u gnac։ Myus voskerichneric el nmanaatip patasxanner stanalov: hisataphvec ev vorpes cacrorak voski: indz manrec innsun arcatadrami։ Yot tari tevogh anavart tapharumners aha ayspes sksvecin։

Hpartutyamb asem, vor im zhamanaki mec masy Stambulum mi qsakic myusy, mi gotuc myus grpany tapharelov em anckacrel։ Indz hamar amenasarsaphelin mi amani mej dimaci partezum qari tak tariner sharunak taghvac mnaln e։ Iharke, indz het e patahel, bayc chgites inchu: ayd shrjany erkar cher tvum indz։ Ayn mardkanc mec masy, vovqer indz irenc dzern ein arel, hatkapes erb haskacel ein, vor iskakan chem, cankanum ein hnaravorins shut indznic azatvel։ Der chem handipel mekin, vov im: keghc dram linelu pattcharov zgushacrac lini gnordin։ Bayc keghc linels chnkatelov: indz haryur qsan arcatadrami arzheq tvoghnery, henc haskanum ein, vor irenc xabel en, minchev mek urishin xabelov indznic azatvely: zayruyti, txrutyan u anhamberutyan paher ein aprum։ Chnayac aydpisi paherin: bazmics phordzum ein xabel urishnerin (shtapeluc u zayruytic misht anhajoghutyan ein handipum), indz irenc vatcharac mardkanc «anbaroyakan» aselov: ankeghcoren hayhoyum ein։ Ays verjin yot tarva yntacqum Stambulum hing haryur vatsun mardu dzerqn em ynkel, mtel em cankacac tun, xanut, shuka, mzkit, ekegheci, sinagog։ Tapharelis haskaca, vor im masin aveli shat en bambasum, qan karcum ei, im masin legendner u ster ein patmum։ Anyndhat eresis asum ein, vor indznic baci urish arzheq chi mnacel, vor dazhan em, vochinch chem tesnum, es el em phogh sirum, inch aphsos e, vor ashxarhn im vra e himvac, vor amen ban es karogh em gnel, vor vatn em, anarzheq u stor։ Nranq, vovqer haskanum ein: keghc em, aveli ein zayranum, aveli vat baner ein asum։ Erb arzhezrkveci, im phoxarzheqy sksec bardzranal։ Bayc chnayac ays bolor dazhan xosqerin, anmit heryuranqnerin: tesa, vor mardkanc mec masy indz ankeghcoren sirum e։ Mtacum ei, vor ays anser zhamanaknerum aydqan ankeghc, angam uzhegh sery petq e vor boloris uraxacni։

Phoghocner, taghamaser, Stambuli bolor ankyunnery tesa, hreaneri, abazinneri, arabneri, mingeryacineri dzerqov anca։ Manisa gnacogh mi edirneci hojayi qsakum mi angam Stambulic durs eka։ Erb mer tchanaparhy ktrecin avazaknery ev asacin: kam kyanqd, kam qsakd, xeghtch hojan mez gaghtni taqcrec hetancqum։ Ayd teghy sxtor sirogh marduc el vat hot uner ev aveli anharmaravet er։ Bayc anmijapes heto gorcern aveli bardacan, vorovhetev avazaknery voch te asacin: kam kyanqd, kam qsakd, ayl: kam kyanqd, kam el qez brnabarelu enq, ev sharq kangnecin։ El chasem, te ayd phoqrik ancqum incher qashecinq։ Ayd pattcharov el yndhanrapes chem sirum Stambulic durs gnaly։ Stambulum indz misht sirel en։ Jahel aghjiknern indz aynpes ein hamburum, ases nranc erazanqneri amusinn ei, indz dnum ein metaqse qsakneri mej, bardzeri tak, mec krcqeri aranqum, vartiqneri mej, gishery qni mej stugum ein: tesnelu: ardyoq ayntegh em։ Indz taqcrel en mi baghniqi vararani ezrin, erkaratchit koshiki mej, hamemunq vatcharoghi hianali burogh xanutum: phoqrik shshi tak, mi xoharari vospi parki gaghtni grpanum։ Ughti kashvic gotineri, egiptakan guynzguyn ktorneri, nersic brde ktorov patvac koshikneri, guynzguyn andravartiqneri gaghtni ankyunnerum zbosneci amboghj Stambulov։ zhamagorc varpet Petron indz zangazarkov zhami gaghtni hatvacum er drel, mi huyn nparavatchar indz drel er panri mej, kniqneri, tankarzheq ireri ev banalineri het mektegh brde ktorneri mej phatatvelov: indz drel en xoghovakneri, vararanneri mej, patuhanneri shemin, kosht cghotic bardzeri etevum, paharanneri ev sndukneri gaghtni hatvacnerum։ tchashaseghani motic ver kenalov: indz stugelu hamar ekogh hayrer, aranc pattchari indz shaqari pes berannery dnogh kanayq, hototelov: qity mtcnogh erexaner, vochxari mortuc qsakic hanelov: ory yot angam indz nayogh, mi votqov gerezmanum cerer tesa։ Mi bcaxndir cherqez kin kar, amboghj ory tuny srbeluc heto mez hanum er qsakic ev phayte xozanakov maqrum։ Miachqani voskerichn anyndhat meznov ashtarakner er patrastum, caghki pes burogh bernakiry ev nra yntaniqn ases mi tesarani nayelu pes mez ein nayum, isk mi grich (anuny karevor che) erekoyan mez tarber dzeverov sharum er։ Karmir phaytic navaknerov em zbosnel mtel em palat, durs em ekel Heratum patrastvac grqeri mej, vard burogh koshikneri krunkum, anasunneri lci cackoci tak em taqnvel։ Keghtot, mazot, ger, yughot, doghacogh cer haryuravor dzerqer tesa։ Im mej nerccvecin aphioni hotov zhoghovateghineri, momi gorcaranneri, tyunosi basturmayi ev amboghj Stambuli buyrery։ Ays amboghj vogevorutyan ev sharzhman mijov ancneluc heto gisherva mtan mej zohi kokordy ktrelov: indz ir qsaki mej gcac stor avazaki: tany «tuh, amen inch qo pattcharov eghav» aselov: indz vra tqelis neghanum ei, uzum ei getni takn ancnel։ Bayc ete es chlinem, manrankarchi lav kam vat linely voch voq chi tarberi, ev ayd pattcharov manrankarichnery ksksen irar vochnchacnel։ Dra hamar el amenataghandavor, amenaxelaci manrankarchi qsaky mtnelov: aystegh eka։

Ete duq nranic aveli lav manrankarich eq, phordzeq indz dzerq berel։



20. Im anuny Qara e

Ardyoq hayry teghyak er im u Shequrei namakagrutyany։ Namakneric zgum ei, vor na horic vaxecac phoqrik aghjik e, ev im masin vochinch chen xosel, bayc zgum ei, vor aydpes che։ Manravatchar Esteri hayacqi xoramankutyuny, Shequrei: patuhani araj erevalu kaxardanqy, Enishtei: indz nkarichneri mot ugharkelu vtchrakanutyuny ev ays aravotva hamar indz kanchelis zgacacs nra antcharakutyunn indz anhangstacnum ein։

Aravotyan phesas indz ir arjev nstecnelov: sksec patmel Venetikum tesac dimankarneri masin։

Mer Jihanphenah sultany despani tesqov shat palatner, harust tner, ekegheci e mtel։ Hazaravor dimankarneri araj orerov kangnel e, ktavi, taxtaki vra, shrjanaki mej, paterin nkarvac hazaravor demqer e tesel։

― Bolory iraric tarber, miaynak, chkrknvogh demqer en, – asac na։

Dranc bazmazanutyunic, guyneric, nranc vra ynknogh luysic, nrbutyunic, angam koptutyunic, achqeri artahaytutyunic harbel er։

– Karces bolorr varakvac linein sephakan dimankarnery nkarelu patvernerov, – asac na։– Amboghj Venetiky, nranq, vovqer phogh ev uzh unein, ev vorpes irenc kyanqi akanates, ev vorpes hishoghutyun dimankarner ein patvirum, baci ayd, da nranc harstutyan, uzhi, ishxanutyan nshann e։ Misht aydtegh: mer araj kangnelu, irenc goyutyuny mimyanc zgacnelu hamar, boloric arandzin ev tarber linely cuyc talu hamar։

Barern aynqan nvastacnogh ein, vor karces naxandzic, zayruytic, agahutyunic er xosum, bayc Venetikum tesac dimankarneri masin xoselis demqy erbemn erexayi demqi pes lusavorvum er ev kensalic darnum։

Nkarchutyan sirahar harustnery, arqayaznnery, mec yntaniqnery amen pah dimankari aynpisi hamatcharakov ein hivandanum: ekeghecineri paterin Astvacashnchic, kronakan patmutyunneric hatvacner patkerelov, angam ays anhavatnery partadir payman ein dnum, vor nkarum irenc demqn el patkervac lini։ Ayspisov, orinak, surb Stephani taghumy patkerogh nkarin ei nayum, bayc gerezmani mot artasvogh mardkanc sharqum kangnac er urax֊zvart arqayazny։ Heto mi nkarum, ur patkervac e, te surb Petrosn inchpes e ir stverov buzhum hivandnerin, ankyunum cavic tarapogh dzhbaxt himari: barekirt tantiroj: xozic el aroghj eghbory nkatelov: handartvum em։ Hajord ory: ays angam hangucyalneri harutyuny patmogh mi nkarum qich arajva kesorva tchashin kusht kerac harevani atchyunin em nayum։

― Vomanq aynqan ein zargacrel irenc gorcy, ― asac phesas aynpisi vaxov, karces satanayi gaytakghutyan masin er xosum, – vor nkarum tegh gtnelu hamar mardkayin bazmutyan mej bazhaknery xmichq lcnogh mi cara, meghq gorcac knojy qarkocogh anxightch mard kam el angam aryunot dzerqerov mardaspan linelun ein patrast։

― Tchisht inchpes hin iranakan legendner patmogh grqerum, ― asaci es: dzevacnelov, te chem haskacel։– Da nman e nran, erb tesanq, te shah Ismayiln inchpes gah bardzracav։ Kam el Xosrovi u Shirini patmutyan mejnrancic shat heto ekogh Temuri nkary tesnelun։

Tan mej inch-or teghic dzayn er galis։

― Bayc ayd fransiakan nkarnery karces mez vaxecnelu hamar en nkarum, – heto asac phesas։– Miayn dranq patviroghneri uzhn u harstutyuny chen vaxecnum mez։ Baci ayd, ays ashxarhum linelu: shat hatuk u xorhrdavor ban lineln en phordzum mez havatacnel։ Chkrknvogh demqerov, achqerov, kecvacqnerov ev stverot calqerov hagustov xorhrdavor eaki orinak darnalov: cankanum en mez vaxecnel։

Mi angam Qorno ltchi aphin mi harust tan mej xent hetaqrqraserneri, arqayic minchev kardinalner, zinvorneric minchev generalner: fransiakan patmutyan bolor haytnineri demqeri nkaragrutyunneri, havaqac hianali dimankarneri, tan senyaknerum molorvelu masin patmec։

― Im hyuraser tantery hpartoren cuyc er talis tan senyaknery, erb indz menak toghec, vor uzacis pes es el shrjem։ Ayd karevor anhavatneri dimankarnern irakan en erevum, ev vorqan ughigh nayum ein achqeris mej, haskanum ei, vor ays ashxarhum karevor en darnum miayn vorovhetev nranc dimankarnern arvel en։ Dimankarnern aynpisi xorhrdavorutyun en steghcum, vor mardik dadarum en irar nmanvel։ Karces ete ays votchov indz nkaren, khaskanam, te inchu em aprum ays ashxarhum։

Herati hin varpetnery, haskanalov, vor kataryal ev anphophox islamakan nkarchutyuny dimankari handep hetaqrqrasirutyan pattcharov kkorcanvi, vaxecel en ev hrazharvel ayd mtqic։

― Bayc karces naev uzum ei zgal, vor boloric heru em, tarber em, nman chem, – asac na։

Ayspisov, erb satanan nran drdele meghq gorcelu, zgacel e, te inchpes e mi zgacmunq iren hrum depi ayn, inchn iren aydqan vaxecnum e։

― Inchpes asem, karces meghsagorci cankutyun liner, karces Astcu araj mecamtanal, indz mec mard hamarel, ashxarhi kentron zgalu nman ban liner։

Aveli ush evropaci varpetneri dzerqin erexayakan xaghi veracvogh bani, mer mec sultanin ughghvelu depqum mi xorhrdavorutyan vrayov el ancnelov, amen handipacin ir azdecutyan tak gcelu uzhi, mer kronin carayelu masin er mtacel։ Aha ayd zhamanak mtaceci mi girq kazmel, vortegh mer sultani ev nran nerkayacnogh patmutyunneri nkarnery klinen։ Vorovhetev Stambul veradardzac phesas mer sultanin evropaci varpetneri votchov nkarvelu aravelutyunneri masin er patmel։ Na skzbum mi phoqr hakarakvel er։

― Karevory patmutyunn e, – asel er։– Geghecik nkary patmutyuny nrboren zardarum e։ Patmutyunn amboghjacnogh nkari masin mtacelis karcum em, vor ayn i verjo erkrpagutyan ararka e darnalu, vorovhetev ete chenq karoghanum havatal goyutyun chunecogh patmutyany, uremn nkarin enq havatalu։ Da nman e Qabbayum mer margarei: ardzannery jardeluc araj nranc erkrpagelun։ Ete ayn mi patmutyan mi masy chi linelu, orinak: ays mexaky kam ays lkti tzukin inchpes es nkarelu։

― Mexaki gegheckutyuny, nra yurahatkutyuny cuyc talov։

― Heto el eji verjum ayn dnelu es ashxarhi kentronum։

― Vaxeca, – asac phesas։– Tesnelov, te mer sultani mtqern indz ur en tanum, mi pah anhangstaca։

Ayspisov, zgaci, vor phesas vaxenum e ashxarhi ev tghti kentronum Allahi npatakic baci mek ayl ban nkarel։

― Heto kcankanas patic kaxel mi nkar, vori kentronum tzuk es nkarel, – asel e mer sultany: indz pes karcelov, vor phesas vaxenum e։

― Bayc nkarn anhnar e patic kaxel, vorovhetev patic kaxac nkarin, ankax npatakic: sksum enq erkrpagel։ Ete, inchpes anhavatnern en anum, Hisus margarei: mievnuyn zhamanak Astvac linelun havatayi, ayd zhamanak khaskanayi, vor Astvac karogh e ereval ashxarhum, anpetq mardu mej karogh e i hayt gal, karogh ei yndunel, vor mardu nkar karogh em anel u kaxel patic։ Patic kaxvac cankacac nkari, i verjo, aranc haskanalu skselu enq erkrpagel, haskanum es, che։

― Nran aynqan lav ei haskanum, ― asac phesas indz, ― vor vaxenum ei, te mievnuyn bani shurj enq mtacum։

— Ayd pattcharov chem karogh hamadzaynel, vor im nkary patic kaxen, – asac mer sultany։

— Bayc uzum er, – shshnjac phesas: satanayi pes zhptalov indz։

Hima im vaxenalu zhamanakn er։

― Bayc fransiaci varpetneri votchov nkarel el em cankanum, ― asac mer sultany։― Petq e ays nkary taqcnel grqeri ejeri mej։ Du petq e ases, te vor girqy petq e lini։

― Mi pah zarmanqov u hiacmunqov mtaceci, – asac Enishten։

Heto qich arajva satanayakan cicaghov aynpisi hayacqov nayec indz, vor mi pah qich er mnum havatayi, te phesayis phoxaren urish mardu het em xosum։

― Mer sultann indz hramayec, vor anmijapes sksem ashxatel grqi vra։ Erjankutyunic gluxs pttvum er։ Naev hramayec nver patrastel Venetiki dozhi hamar, qani vor indz noric nra mot er ugharkelu։ Uzum er, vor erb girqn avartvi, hijri oracuyci hamadzayn Islami xalifi, mer mec sultani haghtakan uzhi akanatesy linen։ Bayc vorpeszi venetikcineri het hamadzaynutyan masin voch voq chimana ev arvestanocum bambasanqner chsksven, indznic pahanjec, vor girqy gaghtni grvi։ Es el sirov u gaghtni skseci nkarel nkarnery։



21. Es dzer phesan em

Ayspisov, urbat aravotyan skseci patmel, te mer sultani girqy, ur tegh en gtnelu evropaci varpeteri votchov arvac nkarnery, inchpisin e linelu։ Skzbnakan ketn ayn er, te nuyn patmutyunn inchpes ei patmelu mer sultanin ev nran inchpes ei stelu, te ibr patrastum em girqy։ Bayc im taqun npatakn ayn er, vor Qarayin teladrei nkarnery meknabanogh patmutyunnery, voronq, sakayn der chei sksel grel։

Asaci, vor grqi nkarneri mec masn avartel em, ashxatum em verjin nkari avarti vra։

― Mahn ir nkarn uni, ― asaci es։― Vorpeszi grqum ereva, te mer sultani ashxarhy vorqan xaghagh e, xelaci manrankarich Leyleqin xndreci car nkarel, Shahmerani nkary ka, mez depi heruner tanogh dziu nkar ka, misht xoramank u gitun shun ka, phogh ka... Sranq im arvestanoci varpet nkarichnern aynqan geghecik en nkarel, vor asaci: Qara, ete mi angam nayes, anmijapes kases, te nranc nkaragrac patmutyunn inchpisin petq e lini։ Khaskanas: banasteghcutyuny ev nkary, guyny ev bary, bolory eghbayrner en։

Mi pah mtaceci: asem, vor dsters karogh em nran knutyan tal։ Mez het ays tany kapri։

Inqs indz asaci: mi xabvir qez ushadir lselun, demqi mankakan artahaytutyany։ Huys uni Shequrein vercnel u phaxchel։ Bayc im girqy miayn Qaran karogh er avartin hascnel։

Namazic veradarnalis italaci varpetneri nkarchakan gyuti: stverneri masin el xoseci։

— Ete aynpes e nayum, ases qaylum e phoghocov, kangnum e, shataxoselov: ashxarhin e nayum, uremn petq e imananq ayd pahin phoghocum amenashat erevacogh bany: stvern el mer nkarnerum patkerel, inchpes evropaci varpetnern en anum։

— Isk stvern inchpes en patkerum, – harcrec Qaran։

Erbemn zgum ei, vor indz lselis zarmiks anhangist e։ Erbemn ir berac mongholakan tanaqamani het er xaghum։ Erbemn el dzerqn er vercnum vararani unelin, krakn er xarnum։ Erbemn patkeracnum ei, te inchpes e ayd erkatov xphum glxis, spanum indz, vorovhetev nkarchutyuny heracnum em Allahic, vorovhetev Herati varpetneri erazneric elac nkarnerin ev amboghj nkarchakan avanduytin davatchanum em, vorovhetev mer sultanin el havatacrel em dranum։ Erbemn aranc sharzhvelu erkar nstum er, nayum achqeris mej։ Karcum em: erbemn mtacum e: minchev aghjkad het amusnanaly angam strukd klinem։

Mi angam, inchpes mankutyan tarinerin, nran tara aygi, phordzeci hor pes patmelnran careri, arevi tak shoghacogh terevneri, halvogh dzyan, mer phoghoci tneri: hervic aveli phoqr erevalu tramabanutyan masin։ Bayc sxal areci, angam da bavakan er, vor haskanayi: ancyalum mer mijev eghac hor֊ordu haraberutyunnery vaghuc sparvel ein։ Mankutyan tarineri hetaqrqrasirutyan ev sovorelu cankutyan phoxaren aghjkas vra achq drac himari animast xosqeri dem phordzum ei hamberutyun cucaberel։ Tasnerku tari sharunak tapharac erkrneri, qaghaqneri canrutyunr, phoshin amboghj uzhov nerccvel er zarmikis hogu mej։ Indznic aveli hognac er. nran xghtchaci։ Voch miayn tasnerku tari araj Shequrein nran knutyan chtalu hamar, da anhnar er, aylev musulman manrankarichneri, Herati legendar varpetneri votchic baci im erazac nkarnery ev ays himarutyunnery pndelov patmelus hamar ei zayranum։ Aha ayspes patkeracri, vor na indz spanelu e։

Bayc nranic chem vaxenum, tchisht hakaraky: phordzeci iren vaxecnel։ Vorovhetev zgum ei, vor na petq e gri vaxi nkari teqsty։ Inchpes ayd nkarnerum, mardn el iren petq e dni ashxarhi kentronum, asaci es, heto avelacri.

― Im manrankarichneric mekn indz hamar mahy shat geghecik patkerec։ Knayes։

Mi tari sharunak varpet manrankarichnerin taqun patviracs nkarnern el ayspes skseci nran cuyc tal։ Skzbum amachum er, angam vaxenum։ Tesnelov, vor mahy patkervac e, inchpes Shahnamei mahvan tesarannerum, Afrasyabi, Siavushi glxatman kam Rostami: chimanalov, vor Sohrabn ir vordin e, spanelu patmutyunneri nershnchanqov, anmijapes ymbrnec teman։ Lusahogi sultan Suleymani hugharkavorutyuny nerkayacnogh nkarneri txur u canr guynerov patkervac nkarum evropaci varpetneri votchi haskacutyuny ev im: sephakan matitov avelacrac mi stveri gorc kar։ Horizoni gicy ev ampery irar xarnelov: cuyc tveci satanayakan xorutyuny։ Nran hishecri, vor mahy venetikyan palatnerum patkervel e vorpes yurorinak andznavorutyun։

― Aynqan en uzum yurahatuk ev anzuyg ereval, tes, nayum en mahvan achqeri mej։ Mard voch te mahic, ayl miaynak, anzuyg ev kanonneric durs linelu cankutyan uzhic petq e vaxena, ― asaci es։– Nayir ays nkarin ev grir nra patmutyuny։ Xosecru mahy, aha tught, aha grich։ Gracd anmijapes grich varpetin ktam։

Mi pah andzayn nayec nkarin։

― Vov e nkarel, – harcrec heto na։

― Qelebeqy։ Amenataghandavory na e։ Varpet Osmany tariner sharunak sirum er nran u hianum։

— Ays shan nkari nman mi nkar el, bayc aveli kopit, tesel em ayn srtcharanum, ur meddahy patmutyunner e patmum, ― asac Qaran։

― Im manrankarichneri mec masy, vovqer kapvac en varpet Osmanin ev arvestanocin, chen havatum irenc nkaracnerin։ Karogh em patkeracnel, te gishern aysteghic durs galov: phoghi hamar arac nkarnery ev indz inchpes en srtcharannerum anshnorhq caghrum։ Mi angam mer sultany despanatnic berac mi venetikci nkarchi patvirec ir dimankary։ Aveli ush varpet Osmani hamar ayd yughanerk nkari krknorinaky sephakan votchov nkarecin։ Varpet Osmann asac, vor es em meghavor venetikci nkarchin ayd amotali nkary patvirelu hamar։ Iravaci er։

Baci nkaric, vorn amboghj ory chei karoghacel avartel, nran cuyc tveci bolor nkarners, vorpeszi patmutyunnery gri, nran patmeci manrankarichneri bnavorutyunneri masin ev asaci, te nranc vorqan em vtcharel։

Xoselov apagayi, venetikyan nkarneri: astitchanabar aveli phoqr patkerveluc, dra: anhavatutyun linelu kam chlinelu masin, naev xosecinq, vor xeghtch Zarif efendin karogh er phoghi naxandzi ev zayruyti pattcharov spanvac linel։ Arden vstah ei, vor mi mut gisher tun veradarnalu hajord aravotyan, inchpes ev xostacel er, galu e, krkin lselu e im grqi patmutyunnery։ Bac dran araj votnadzaynerin akanj dnelis sary gisherva mej aynpisi ban ei zgum, vorn im anqun u anhangist mardaspanin indznic u im grqic aveli uzhegh ev aveli satanayakan er dardznum։

Nra etevic durn amur phakeci, inchpes amen gisher, etevum vorpes volori aman ogtagorcacs jri tasy dreci, kraky hangcneluc heto ankoghin mtneluc araj tesa: Shequren mtan mej ir tchermak gisherazgestov urvakani pes kangnac e im araj։

― Vstah es, vor uzum es ayd mardu het amusnanal, ― harcri nran։

― Voch, hayrik։ Angam dadarel em mtacel amusnutyan masin։ Baci ayd, es amusnacac em։

― Ete der uzum es amusnanal nra het, arden karogh em tuyl tal։

― Nra het chem uzum amusnanal։

― Inchu։

― Vorovhetev duq cheq uzum։ Es chem uzum mekin, um duq ankeghcoren cheq uzum։

Mi pah tesa, te vararani acuxnery mtutyan mej inchpes phaylecin nra achqerum։ Voch te dzhbaxtutyunic, ayl zayruytic ein achqery tac, bayc dzayni mej neghacacutyun chkar։

― Qaran qez shat e sirum, – asaci nran es: ases gaghtniq ei haytnum։

― Gitem։

― Amboghj ory patmacners voch te nkarchutyan handep siruc, ayl qo siruc lsec։

– Dzer girqn avartin e hascnelu, amenakarevory da e։

― Amusind mi or veradarnalu e, – asaci es։

Chgitem inchu: guce lrutyan pattcharov, ayd gisher haskaca, vor nra amusinn aylevs chi veradarnalu։

― Erazum tesacners petq e vor tchisht linen. nran spanel en։ Vaghuc trchunnerin ker e dardzel։

Ays verjin xosqery tarorinak zayruytov asac ev shshukov, vorpeszi qnac erexanery chlsen։

― Ete indz spanen, – asaci es, ― uzum em, vor ays girqn avartvi։ Erdvir։

― Erdvum em, bayc vov e avartin hascnelu dzer girqy։

― Qaran։ Du karogh es stipelnran, vor avarti։

― Duq arden stipum eq, hayrik, ― asac na։– Im kariqy chuneq։

― Tchisht e, bayc qez hamar e handurzhum indz։ Ete indz spanen, karogh e vaxenal u hrazharvel grqic։

― Ayd depqum indz het chi karogh amusnanal, – zhptalov asac xelaci aghjiks։

Inchic ei haskanum, vor zhptum e։ Amboghj xosakcutyan yntacqum achqerum mekyndmej erevacogh phaylic baci urish vochinch chkaroghaca tesnel։ Senyaki mejteghum irar dem dimac, larvac kangnac einq։

― Nran namakner grum es, nshanner talis es, ― anhamber asac na։

― Inchpes karogh eq nman ban mtacel։

Erkar, tarapalic lrutyun tirec։ Hervum mi shun hachac։ Mi qich mrseci, doghaci։ Senyakn arden aynqan mut er, vor irar yndhanrapes cheinq tesnum, miayn zgum einq, vor kangnac enq dem dimac։ Heto hankarc phatatvecinq, amboghj uzhov grkecinq irar։ Sksec artasvel, asac, vor morn e karotel։ Varsery mor varseri pes ein burum, hambureci, shoyeci Nran։ Tara irar grkac qnac erexaneri mot, parkecri ankoghnum։ Mtacelov ancac erku orva masin: arden voch mi kaskac chunei: Shequren ev Qaran namakagrvum en։



22. Im anuny Qara e

Gishery tun veradarnaluc heto iren mayrs hamarogh tantiruhuc azatvelov: anmijapes phakveci senyakum ev parkelov ankoghnu vra: mtaceci im Shequrei masin։ Sksenq dzayneric, voronc ushadrutyun dardzneln indz hamar xaghi er veracvel։ Tasnerku tari anc nranc tun erkrord angam gnaci, bayc nran chtesa։ Bayc vstah ei, vor indz kaxardanqov e shrjapatel, vor anyndhat indz karoghanum er tesnel, vorpes apaga amusnu znnum er indz, dranic ir hamar xagh er sarqel։ Ayd pattcharov indz anyndhat tvum er, te es el em tesnum nran։ Ibni Arabii siruc cherevacoghin erevacogh cuyc talu unakutyuny, isk cherevacoghin anyndhat koghqin zgacnelu cankutyunn ayspisov aveli lav haskaca։ Tan taxtakneri tchrtchrocic, dzayneric karoghanum ei haskanal, vor Shequren hetevum e indz։ Mi pah haskaca, vor erexaneri het koghqi senyakum e, vorovhetev lseci, te erexanern inchpes ein vitchum, bayc mor sparnalic hayacqn u kitac honqery stipecin, vor ashxaten cacr xosel։ Mertyndmert lsum ei nra cucadrakan phsphsocy, heto cicaghy lseci։ Mek urish angam, erb nranc papn indz patmum er luysi u stveri hrashqneri masin, Shevqetn u Orhany ners mtan ev aknhayt cragrvac ushadir sharzhumnerov siniov mez hamar surtch berecin։ Irakanum da petq e Hayriyen aner, bayc mayry havanabar cankacel er, vor erexanern apaga hory motikic tesnelu hnaravorutyun unenan, u vorpeszi karoghana nranc het ays mardu masin xosel։

― Inch geghecik achqer unes, – asaci Shevqetin ev zgalov, vor phoqrik eghbayr Orhany naxandzum e, avelacri, – qo achqern el en mec։

Anmijapes grpanics haneci taramac mexaki tertiky, dreci sinu vra, heto erkusin el hambureci։ Aveli ush tnic cicaghi dzayner ekan։

Erbemn indz hetaqrqrum er, te phak drneri, angam arastaghi vor masum, vor ancqum e indz hetevogh achqy, indz vor ankyunic e ditum, tan vorosh tchaqerin, tcheghqerin kam terutyunnerin nayelov: entadrutyunner ei anum, patkeracnum ei, te ayd tchaqi etevum Shequren inchpes e teghavorvel, heto miangamic kaskacum ei, vor mek ayl mut ketic e hetevum, vorpeszi haskanayi: ardyoq tchisht em mtacum, anyndhat patmogh phesayis anhargalic verabervelov: ver ei kenum, phesayis patmutyann akanj dnoghi mtazbagh, zarmacac ev mtackot demqi artahaytutyamb senyakum qaylum ei, motenum senyaki ayn ketin, ur karcum ei, vor Shequren e։ Ayd ancqi etevum Shequrei achqerin chhandipely txrecnum er։ Mi pah indz sarsapheli miaynak ei zgum, anhamber ei darnum mi mardu pes, vov chgiti: inch anel kyanqum։ Erbemn aynqan uzhgin ei zgum, vor Shequren indz hetevum e, ev aynpes ei havatum, vor hima nra hayacqi tak em, vor sireli aghjka vra tpavorutyun gorcelu hamar iren aveli lurj, uzhegh ev hzor mard cuyc tvogh meki pes phordzeci mi qich derasanutyun anel։ Aydpisi paherin mtacum ei, vor Shequren u erexanern indz dimavorelu en paterazmic chveradardzac amusnu, irenc korac hor het։ Hisheci phesayis patmac: Venetiki tchanachvac mardkanc dimankarneri masin։ Kcankanayi, vor Shequren voch te tanjaranneri kam korac amusnu arac: dzerqi uzhi, tri cayrov trcrac gluxneri patmutyunner lser, ayl irenc grac namakneri kam el nkarac ktavneri shnorhiv haytni dardzacneri masin ir horic lsac patmutyunnerin havatar։ Ays haytnineri, inchpes phesas e asum, ashxarhi: anzen achqov tesaneli mtutyan ev xorhrdavor ankyunneri uzhic nershnchanqov arvac nkarnerin nayelis es: vochinch chtesac zarmiks, ayd hrashqnery patkeracnelu hamar aynqan janq ei taphum, vor, i verjo, vochinch chei karoghanum patkeracnel, indz vat ei zgum, storacac։

Mi pah krkin Shevqety motecav։ Erb vtchrakanoren hpvec indz, mi pah karceci: Maveraunnehirum vorosh arab cegheri ev Kovkasi lerneri cherqezneri pes tan amenamec tgha erexan hyuri dzerqy petq e voch miayn tun mtnelis, aylev tnic tchanaparhelis el hamburi։ Usti dzerqs mekneci, vor hamburi u tchakatin dni։ Mievnuyn zhamanak: motikic lseci Shequrei cicaghy։ Indz vra er cicaghum։ Anhangstaca ev vorpes phrkutyun, ases henc da ein indznic spasum, Shevqetin grkeci u hambureci։ Ayd yntacqum haskanalov, vor phesayis xosqn yndhatel em, bayc vorpeszi cuyc tayi, vor nra handep anhargalic chem, zhptaci u hototeci erexayin, vor zgayi: ardyoq mor pes e burum։ Erb zgaci, vor dzerqis mej mi ktor tught e drel, Shevqetn arden shrjvel u gnum er։ Tughtn amur seghmelov bruncqis mej: tankarzheq iri pes taqcri։ Haskanalov, vor da Shequrei gaghtni namakn e indz, erjankutyunic zarmacac zhptaci Enishtein։ Mite sa apacuyc cher ayn bani, vor Shequren xenti pes sirum e indz։ Mi pah anspaseli patkeracri, te inchpes enq Shequrei het xenti pes ser anum։ Aynpes havataci, vor erazanqs shutov irakanutyun e darnalu, vor zgaci: phesayis araj lriv anharmar pahi bans sksec bardzranal։ Shequren tesav da։ Ushadrutyuns sheghelu hamar erkar akanj ei dnum phesayis patmacnerin։

Heto, erb phesas shrjvec grqi mek ayl ej berelu hamar, baceci burumnavet tughty, nayeci u tesa, vor vran vochinch grvac che։ Qanzi chei havatum, vor tughty datark e, mi qani angam shurumur tveci։

― Patuhany, – asac phesas։– Apagayi votchn ogtagorcely nshanakum e ashxarhin patuhanic nayel։ Ayd inch tught e։

― Vochinch, Enishte efendi, ― asaci es, bayc heto erkar hototeci tughty։

Kesori tchashic heto, qani vor chei cankanum ogtagorcel phesayis gisheranoty, tuyltvutyun xndreci ev gnaci aygu zugaran։ Shat curt er։ Aranc hetuyqs sarecnelu: arag gorcs avartelov: durs eka, erb Shevqety, ases tchanaparhs ktrelov: xorhrdavor lrutyamb kangnec im araj։ Dzerqin papi: der taq mizamann er։ Im etevic zugaran mtnelov: datarkec։ Drsum: datark anoty dzerqin, klor aytern urcnelov: geghecik achqerov nayec im achqeri mej։

― Du merac katu tesel es, – asac na։

Qity nman er mor qtin։ Ardyoq mayry hetevum er mez։ Nayeci: Shequrein tariner anc arajin angam tesacs erkrord harki erazayin patuhany phak er։

― Voch։

― Kaxvac hreayi tan merac katun cuyc tam։

Aranc patasxanis spaselu Phoghoc durs galov: qaylec։ Gnaci nra etevic։ Cexot, sarcapat tchanaparhov qarasun-hisun qayl arecinq, mtanq mi anxnam aygi։ Tac u nexac terevneri hot er galis։ Erexan teghanqy shat lav imacoghi vstahutyamb u arag qaylerov mtav merk tzenu ev nshenu etevum taqnvac mi deghin drnov։ Tuny datark er, bayc karces ayntegh mekn aprum er. chor er u mi qich taq։

― Sa um tunn e, – harcri es։

― Hreaneri։ Erb na mahacav, kiny erexaneri het teghaphoxvec Yemishi navamatuyci hreakan taghamas։ Hima tuny manravatchar Estery phordzum e vatcharel։

Gnac senyaki mi ankyuny, ekav։

― Katun gnacel e, chka, – asac na։

― Merac katun inchpes karogh e gnal։

― Paps asum e, vor hangucyalnery shrjum en։

― Bayc voch nranq, ― asaci es, ― nranc hoginery։

― Vorteghic gites, – asac na։ Lrjoren, pind grkel er gisheranoty։

― Gitem։

― Du misht galis es aystegh։

― Mayrs e galis Esteri het։ Gishernery urvakanner en galis, bayc es chem vaxenum ays tnic։ Du erbeve mard spanel es։

― Ayo։

― Qani hogi։

― Aydqan el shat che. erku։

― Trov։

― Trov։

― Nranc hoginery tapharum en։

― Chgitem։ Grqeri aselov: petq e vor tapharen։

― Hasan horeghbayry mi karmir tur uner, shat sur er։ Baci ayd, dashuyn uner, pochy sutakic er։ Hors du es spanel։

Glxovs voch «ayo» ֊i, voch «och» –i nman mi sharzhum areci։

― Vorteghic gites, vor hayrd mahacel e։

― Mayrs erek asac։ Arden chi veradarnalu։ Erazum e tesel։

Mer sephakan chnchin shahery, cankasirutyan ayrogh zgacumnery ev mer sirty kotrogh hanun siro arvogh charutyunnery phordzum enq pattcharabanel aveli veh npataknerov, es el ays vorbukneri hayry linelu evs mek voroshum kayacri ayd pahin ev ayd pattcharov, tun veradarnalov: skseci ushadir lsel nranc papin, vory patmum er grqi ev nkarneri masin, voronq petq e avartin hascnel։

Sksem patmel phesayis cuyc tvac nkarneric, orinak: dziuc։ Chnayac ays nkarum mard chka, dziu shurjy vochinch chka, es chem asum, chi kareli asel, vor sa miayn mi dziu nkar e։ Na ayntegh er, bayc aknhayt er, vor ayntegh urishnern el kayin, vov giti: Qazvini votchov nkarvac phsheri mijic vov er durs galu։ Da kareli er haskanal dziu tambic ev nra vra arvac naxsheric։ Guce shutov dziu koghqin trov mekn er erevalu։ Parz e, vor phesas arvestanocic mi varpet nkarchi gaghtni patvirel er dzi nkarel։ Gishery ekac nkarichy sksel er nkarel ir hishoghutyan mej mexvac ev miayn patmutyan mi masy eghogh dzin։ Havanabar erb nkarichy nkarum er dziun, vori nmany hazaravor angamner tesel er paterazmneri, siro tesaranner patkerogh nkarnerum, phesas, nershnchvelov fransiaci varpetneri votchic, mijamtel er nra gorcin։ Orinak: «Hecyalin mi nkarir, – asel er na։– Ayntegh el mi car nkarir։ Bayc etevum u togh phoqr lini» ։

Gishery ekac nkarichy snduki mot phesayis het er nstum։ Momi luysi tak hatchuyqov er nkarum ays nkary, vorovhetev phesas nran xostacel er iren xort, ayl nkarneri chnmanvogh, kanonneric durs yuraqanchyur nkari hamar lav vtcharel ev ankeghc asac: ays tarorinak nkary gravum er nran։ Bayc phesayis pes ays nkarichn el mi pahic i ver cher haskanum, te ays dziu nkary vor patmutyan hamar e nkarum։ Phesas indznic pahanjum er, vor ays kisov chaph venetikyan, kisov chaph iranakan votchov nkarnerin nayelov: dimaci ejin nranc hamapatasxan nkar anei։

Shequrein hasnelu hamar anpayman petq e grei ays patmutyunnery, bayc meddahi srtcharanum patmacneric baci urish vochnchi masin chei karoghanum mtacel։



23. Indz mardaspan en kochelu

Zhamacuycs cuyc er talis, vor arden ereko e, der ezany cher hnchel, bayc grqi henarani koghqin drac momn arden vaghuc varel ei։ Erb sev Hasanphasha tanaqi mej tataxac, lav mshakvac, geghecik phaylecrac tghti vra matitn arag sahecnelov: mi aphioni sirahari nkari hishoghutyamb aragoren nkarelov: avartin ei hascrel, amen ereko durs kanchogh ayd dzayny lseci im nersum։ Bayc zspeci indz։ Aynqan vtchrakan ei, vor erekoyan durs chem galu ev tany mnalov: ashxatelu em, vor mi pah angam phordzeci nersic mexel dury։ Arag-arag nkaracs ays girqy aravotyan minchev bolori artnanaly Galatayic ekac mi hay er patvirel։ Chnayac kakazum er: vorpes targmanich ev ughevar er ashxatum։ Fransiaci, italaci tchanaparhordneri hamar hagustneri masin girq er uzum ev anmijapes phordzec sakarkel։ Aravotyan hagust nkaragrogh qsan nkaranoc cacrorak grqi hamar haryur qsan arcatadram staca ev erekoyan namazi zhamanak xnamq ev ushadrutyun cucaberelov stambulci tasnyak mardkanc hagustnerin: mi shnchum nkareci։ Sheyxulislami glxavor drnapan, imam, enicheri, dervish, hecyal, datavor, msavatchar, dahitch, aghachogh murackan, baghniq gnacogh kin, aphioni sirahar nkareci։ Mi qani arcatadram aveli vastakelu hamar ayd grqeric aynqan shat em patrastel, vor nkarelis chdzandzranalu hamar xagher ei xaghum, datavorin nkarum ei: aranc vrdzni cayry tghtic ktrelu kam murackani achqery phak ei nkarum։ Bolor avazaknery, banasteghcnery, ezani zhami jinern u satananery ver ein kenum, bolorov votqi ein kangnum ev cuyc ein talis, vor tchanaparhic sheghvel en։ Mer nersi anhangist dzaynn asum e: durs, durs, vazir depi mardik, depi mtutyuny, aghqatutyuny, tshvarutyuny, xaytarakutyuny։ Im tarinery nvirel em ays jinerin u satananerin hangstacnelun։ Shat mardik nkarnery ditum ein vorpes im vrdzni takic elac hrashqner, bayc es dranq ayd jineri u satananeri ognutyamb em nkarel։ Sakayn yot or araj ayd storin spaneluc i ver nranc arden nuynisk erekoyan chem karoghanum hangstacnel։ Aynqan anhangist en, vor karcum em: guce ete mi qich durs gam, khandartven։ Ays xosqn aseluc heto, inchpes misht aranc haskanalu: phoghoc ela։ Arag qayleci։ Dznot phoghocnerum, cexot ancumnerum, sarac zaritapherin, datark mayterin aranc kang arnelu qayleci։ Vorqan qaylum ei, vorqan ijnum ei qaghaqi datark, anhayt ankyunnery, aynqan gisherva mtutyuny, meghqs canranum ein mejqis, negh phoghocnerum qare tneri, dprocneri, mzkitneri pateric im votnadzayni ardzaganqic vaxers tetevanum ein։ Votqers irenq irenc tanum ein ayn heravor taghamasn, ur galis em amen gisher, ayn phoghocnern, ur angam urvakannern u jinery chen karoghanum aranc doghalu mtnel։ Asel ei, vor ayd taghi tghamardkanc kesy Irani het paterazmum er zohvel, myus kesn el lqel er taghamasy, vorovhetev ayn dzhbaxtutyun e berum, bayc es nman baneri chem havatum։

Iranyan paterazmneri pattcharov ayd geghecik taghamasi glxin ekac miak dzhbaxtutyunr qarasun tari araj vorpes tshnamu buyn Qalenderneri teqqen phakeln er։ Moshi phsheri ev amenasary eghanakin angam lav burogh daphnineri motov qayleci, kotrvac xoghovaki u kotrvac koghpeqov patuhanneri aranqi taxtaknery mshtakan bcaxndrutyamb ughgheci, mta ners։ Haryuramya cxi u xonavutyan hotn ara։ Ayntegh lineln aynqan er erjankacnum indz, vor karceci: artasvelu em։ Hima uzum em asel ayn, inch erbeq chem asel. Astcuc baci voch mekic chem vaxenum, ays ashxarhum im patizhn indz hamar mi grosh angam charzhi։ Indz pes mardaspanneri vaxy: Ghuranum, orinak: «Furqan» surahum nkaragrvac datastani orva tarapanqn e։ Hazvagyut hin grqerum hin arab manrankarichneri: kashvi vra nkarac parz, erexayakan, bayc sarsapheli dzhoxqi tesarannery ev grete chinakan u mongholakan varpetneri pes nkarac satananeri tarapanqnery hishecnogh ayd patzhi guynern u uzhn em patkeracnelu ev miayn ayspes em karoghanum mtacel։ «Isra» surahn inch e asum eresunerord hayatum։ Aranc lurj pattchari e Allahn asum: mi spaneq ayn mardun, um spanutyunn argelel em։ Lav, ayd depqum dzhoxq ugharkacs story naev ayn havatacyaly cher, um spanutyunn Allahn argelel er։ Es el nra gangy phshrelu shat lurj pattcharner unei։ Mer sultani patvirac ayd gaghtni grqi hamar ashxatoghneri: mer dem heryuranqner er taracel ayd mardy։ Ete chktrei nra dzayny, Enishte efendun, bolor nkarichnerin, angam varpet Osmanin anhavat haytararelov: agah erzrumci hojayi mardkanc nranc dem klarer։ Ete mi angam meky bardzradzayn asi, vor nkarichnern anhavat en, aranc ayd el irenc uzhy cuyc talu hamar patrvak phntrogh ays erzrumcinery voch miayn mez: varpet manrankarichnerin, aylev amboghj arvestanocy hoghin khavasarecnen, ev mer sultany lrutyamb khetevi dran։ Inchpes misht aystegh galis: ankyunum drac avelov u phalasnerov maqreci senyaky։ Ayd yntacqum naev taqaca ev indz Allahi lav caran zgaci։ Vorpeszi indz misht cuyc ta ir gtasrtutyuny, erkar aghoteci im Astcun։ Aynqan curt er, vor aghvesn el kdoghar։ Kokords sksum er cavel, durs eka։

Anmijapes heto ayd tarorinak hogevitchakum hasa mi urish taghamas։ Lqvac teqqeov taghic inchpes eka aystegh, inchi masin mtaceci, inchpes eghav, vor erku koghmic notchinerov patvac ays phoghocn ynka: chgitem։ Bayc vorqan el qaylem, mi mtqic chem karoghanum azatvel, ayn indz nersic krcum e, guce ete dzez asem, ayd bery ktetevana։ Kuzeq: nran xaytarak bambaskot kochenq, kuzeq: xeghtch Zarif efendi, mievnuyn e։ Lusahogi grichy lusahogi darnaluc kartch zhamanak araj Enishtein zayracac meghadrelov: indz mi ban el asac։ Erb asac, vor bolor nkarnerum Enishte efendu anhavati votchn e ogtagorcel, shat zarmaca։ Ayd pahin ayd xaytarakn asac.

― Baci ayd, mi verjin nkar el ka։ Ayd nkarum Enishten hayhoyum e ayn amenin, inchin havatum enq։ Nra aracn arden voch te anhavatutyun e, ayl lriv hayhoyaNq։

Ayd lktii heryuranqic ereq shabat araj Enishte efendin indznic pahanjec, vor mi nkari tarber ankyunnerin fransiakan nkari pes meky myusic zarmanali kerpov tarbervogh chapheri tarber baner nkarem: inchpes, orinak: dzi, phogh, mah։ Ayn ejery, voronc vra petq e nkarei, xeghtch Zarif efendin er gcel u grel։ Enishten ayd tghteri mec masy ayl tghteri het karces indznic u myus manrankarichneric uzum er taqcnel, vorovhetev misht cackum er։ Uzum ei Enishtein harcnel, te ayd verjin mec nkarum inch e patkervac, bayc shat pattcharner unei chharcnelu hamar։ Iharke, ete harcnem, kkaskaci, vor es em spanel Zarif efendun ev bolorin khaytni ir kaskacneri masin։ Indz anhangstacnum er naev ayn, vor ete harcnei, Enishten kaser, vor Zarif efendin iravaci er։ Sa Zarif efenduc indz ancac kaskac cher։ Erbemn inqs indz asum em, vor ayd harcy ktam vorpes im sephakan entadrutyun, bayc da chi tetevacnum im vaxery։ Guce sarsapheli che, erb mardn aranc gitakcelu anhavatutyun e gorcum, bayc hima es amen inch gitakcum em։ Amen angam glxics aveli xelaci votqers indz tanum en Enishte efendu tan phoghoc։ Mi ankyun mta ev hnaravorins erkar nayeci tany։ Careri aranqum erkharkani, mec u tarorinak harust tun։ Chgitei, te Shequrei senyaky vor masum e։ Shah Tahmasphi zhamanaknerum Tavrizum arvac vorosh nkarneri pes tuny karces mejteghic danakov kisvac liner։ Qani vor Shequrein chei karogh tesnel phak patuhanneri etevum, phordzeci nran nkarel im erazanqnerum։

Dury bacvec։ Mtan mej tesa: inchpes e Qaran durs galis tnic։ Baki dran etevic Qarayin sirov nayogh Enishten el phakec dury։ Angam anmtoren erazanqneri girkn ynkac gluxs anmijapes cavov ays ereq ezrakacutyunn arec։

Arajin. Qani vor Qaran aveli ezhan e ev anvtang, Enishte efendin mer girqy nra mijocov avartin khascni։

Erkrord. Gegheckuhi Shequren Qarayi het e amusnanalu։

Errord. Xeghtch Zarif efendu asacnery tchisht ein. nran izur ei spanel։

Im dazhan mitqy haskanum er, vor mer girqy luys chi tesni, isk marmins ymbostanum er։ Arajin pahin, errord ezrakacutyany galun pes mtqis mi masy amboghj uzhov ynddimacav im: zzveli mardaspan linelun։ Ayd yntacqum votqers krkin mtqics aveli arag ev tramabanakan gtnvecin ev indz angam taran Qara efendu stveri etevic։ Qani phoghoc ancanq, indz tvum er, vor im arjevic: kyanqic u inqn irenic goh qaylogh Qarayin spanely shat hesht klini, ev karceci: kazatvem ayd mtqic, vorn indz aydqan tchnshum er։ Angam ayd depqum stipvac chei lini xeghtch Zarif efendun spanel։ Hima ete ut-tasy qayl vazelov hasnem nra etevic, amboghj uzhov xphem Qarayi glxin, amen ban naxkini pes klini, Enishte efendin girqn avartelu hamar indz kkanchi։ Bayc xelqis aveli ushadir ev zgushavor koghmy (tchshmartaciutyuny himnakanum inch e, ete voch vaxkotutyun) der asum er, vor ayn story, um spanelov: neteci jrhory, irakanum heryuranqner taracogh mekn er։ Ete da tchisht e, nshanakum e: nran izur chem spanel, ev Enishten, um grqum voch mi gaghtni ban chka, indz ir tun er kanchelu։ Bayc im arjevic qaylogh Qarayin nayelis amen inch haskanum ei. vochinch cher linelu։ Amen ban erevakayakan er։ Boloris het el patahum e։ Erbemn aselov, vor tramabanakan enq mtacum: shabatner, tariner sharunak erazeluc heto mi or mi ban tesnum enq, mi demq, mi hagust, mi erjanik mard, ev mi pah haskanum enq, vor mer erazanqnern irakanutyun chen darnalu, orinak: ayd aghjiky erbeq im kiny chi darna, orinak: aysinch pashtonin erbeq chem hasni։

Qarayi demqin, cocrakin, ver u var anogh userin, jghaynacnogh qaylvacqin (karces qaylern ashxarhin er bashxum) srtis taquk phatatvogh xorin atelutyamb ei nayum։ Xghtchi xaytic heru, arjevum erjanik apaga unecogh Qarayi pes mardik amboghj ashxarhn irenc sephakan tunn en hamarum, amen dury sephakan axor mtnogh sultani pes bacelov: mez: nersinnerin anmijapes storacnum en։ Indz dzhvarutyamb zspeci, vor getnic mi qar vercnelov: chvazem u chxphem nran։ Menq nuyn knojy siraharvac erku tghamard einq։ Na: arjevum, es: etevic, nra hamar annkateli, Stambuli phoghocnerov ver u var einq anum, shneri paterazmneri dashti veracvac datark phoghocneric, hrdehi phlatakneric, vortegh jinern ein bnakvum, mzkitneri bakeric, vortegh gmbetnerin hreshtaknern en qnac, hogineri het phsphsalov xosogh notchineri koghqic, dznacack gerezmanoci motic, vortegh urvakannern ein aprum, mardkanc kokordy ktrogh avazakneric mi qich ayn koghm, anhamar xanutneri, axorneri, teqqeneri, momi gorcaranneri, tambagorcneri arhestanocneri, pateri aranqov erku eghbor pes ancnelis karcum ei, vor voch te nran hetevum em, ayl krknorinakum։



24. Im anuny Mah e

Inchpes tesnum eq, es mahn em, bayc mi vaxeceq, vorovhetev mievnuyn zhamanak es nkar em։ Bayc dzer achqerum kardum em, vor vaxenum eq։ Xaghov tarvac erexaneri pes indz dur e galis, vor imanalov im irakan chlinely, aynpes eq sarsaphum, ases iskakan mahin eq handipel։ Indz nayelis zgum eq, te ayd anxusapheli verjin pahin inchpes eq sarsaphic doghalu։ Sa katak che. mahvan het handipelun pes, hatkapes aryuc ktrac tghamardkanc mec masy handznvum en։ Hazar angam nkarvac marminnerov patvac paterazmi dashtern aryunov, varodov u shikacac zrahnerov cackvac chen, dra hamar el artatoranqi u nexac msi hot e galis։ Gitem, vor arajin angam eq mahvan nkar tesnum։ Sranic mi tari araj mi bardzrahasak, nihar u xorhrdavor ceruni indz nkarogh eritasard nkarchin kanchec ir tun։ Erkharkani tan kisamut arvestanocum anushabuyr, nrbaham yntir surtch hyurasirec, voric eritasard manrankarichy tarmacav։ Heto el kapuyt paterov senyakum, stverneri mej amenalav hndkakan tghtery, skyuri mortuc patrastvac xozanaknery, voskeguyn tertery, tarber matitnery, marjani pochov srichnery cuyc talov: vogevorec varpet nkarchin, vory nran haskacrel er: mec gumar e vtcharelu։

― Indz hamar mahvan nkarn ara, ― heto asac na։

― Aranc kyanqum mahvan nkar tesnelu chem karogh mah nkarel, – asac taghandavor nkarichy, vov heto im nkarn el er anelu։

― Vorpeszi karoghanas mi ban nkarel, partadir che dra nkary tesnel, ― asac vogevorvac cerunin։

― Ayo, guce partadir che, – asac im nkarn anogh varpety։– Bayc ete uzum es, vor nkary hin nkarichneri nkarneri pes kataryal lini, ayn petq e hazaravor angamner nkarvac lini։ Nkarichy, vorqan el varpet, nor teman arajin angam ashakerti pes e nkarum, inchn indz vayel che։ Mahy patkerelis chem karogh im varpetutyuny mi koghm dnel, vorovhetev da indz hamar mahvany havasar ban klini։

― Guce ays mahy qez kmotecni qo temayin, ― asac cerunin։

― Mez varpet e dardznum voch te teman aprely, ayl teman yndhanrapes chaprely։

― Uremn ayd varpetutyuny petq e canotana mahvan het։

Ayspisov, hin varpetnerin ev nranc taghandy hargogh manrankarichnerin vayel kerpov: erkimast, anughghaki, baraxagherov ev aknarknerov li nurb zruyc varecin։ Qani vor teman im goyutyunn er, haskaca, vor hamak ushadrutyamb lsacs ays zruycy ktxrecni mer srtcharani bolor yntir nkarichnerin։ Miayn mi pah ayspes xosecin.

― Ardyoq nkarchi taghandy chaphvum e hin varpetneri kataryal nkarchutyamb, te nranov, vor bolorin antesaneli temanern en patkerum, – asac taghandavor, geghecik achqerov, xelaci nkarichy։ Chnayac vor inqn el giter ayd harci patasxany, zgushavor er։

― Venetikcinery nkarchi uzhy chaphum en temanerov, vor erbeq chen patkervel, ev votchy gtnelov, – asac hamar cerunin։

― Venetikcinery venetikcu pes en mahanum, – asac nkarichy, vor indz er nkarelu։

― Bayc bolori mahy nman e irar, – asac cerunin։

― Legendy ev nkarchutyuny voch te bolori: mimyanc nmanvelu, ayl mimyanc nman chlinelu patmutyunn e, ― asac xelaci nkarichy։

― Varpet nkarichy mimyanc chnmanvogh legendnery mardkanc pes nkarelov e varpetanum։

Ayspisov, venetikcu ev musulmani mahvan, Azraili, Allahi myus hreshtakneri, nranc: anhavati nkarnerin yndhanrapes chnmanvelu masin sksecin xosel։ Qich anc indz nkarel patrastvogh ev ayd pahin mer srtcharanum geghecik achqerov indz nayogh eritasard varpety ays mec xosqeric dzandzracel er, uzum er indz nkarel, bayc chgiter, te inchpisin em։ Eritasard varpetin xabel cankacogh xoramank cerunin da anmijapes zgac։ Stverneri senyakum izur varvogh lampi luysi tak phaylogh achqery harec taghandavor eritasard nkarchin։

― Mahvan ayn nkary, vor venetikcin mardu pes e nkarel, irakanum Azraili pes hreshtaki e nman, – asac na։― Bayc: mardkayin kerparanqov, inchpes Ghurany berelis Jebrayily mer margarein mardu kerparanqov erevaly։ Haskanum es։

Haskaca, vor Astcuc anhavatali shnorhvac eritasardn anhamber e, uzum e indz nkarel։ Vorovhetev satanayakan cer mardy sksec nra mej ays satanayakan mitqn artnacnel։ Dra hamar el voch te mer imacacy, ayl mez ancanot kisamut mi ban enq uzum nkarel։

― Ayd mahn yndhanrapes chem tchanachum, – asac nkarichy, vor qich anc nkarelu er indz։

― Menq bolors gitenq mahy, – asac cerunin։

― Nranic vaxenum enq, bayc chenq tchanachum։

― Du el ayd vaxd nkarir, – asac cerunin։

Qich anc im nkarn er arvelu։ Zgaci, vor varpet nkarchi cocraky tmrec, teveri mkannery larvecin, matneri cayrery phntrecin matity։ Bayc qani vor iskakan varpet er, zgalov, vor ayd larvacutyunn ir hogum eghac nkarchutyan sern aveli kxoracni, iren zspec։ Xoramank cerunin el haskacav, ayd pattcharov, vorpeszi qich anc arveliq nkars nershnchi nran, dimacy drvac grqeric El-Jevziyyei «Hogu grqic», Gazzalii «Datastani orva iradardzutyunneric», Suyutiic mahvan masin hatvacner kardac։ Ayspisov, im ays nkarn anelis, vorin heto duq nayelu ev vaxenalu eq, taghandavor varpet nkarichy lsec, vor mahvan hreshtaki hazaravor tevery dzgvum en draxtic minchev ashxarh ev Arevelqi amenaheru ketic minchev Arevmutqi amenaheru kety, ev vor havatacyalneri hamar ayd tevery barorutyun en, isk anhavatneri hamar nrancic yuraqanchyury krak e, ev vor dzer: nkarichneri mec masy dzhoxq e gnalu, ev indz mexerov gamvac patkerec։ Lselov ayn masin, vor Allahi hogear hreshtaki dzerqin mi girq e linelu, ev ayd grqeri ejerin mardkanc anunnery shrjanaki mej en arnvac linelu, bayc vor mahvan zhamy miayn Astvac giti, ev vor ayd pahy galun pes yoterord harki nerqevi caric mi terev e ynknelu, erb ays terevy meky vercni ev vran gracy karda, khaskana, te hertn um e hasel, ayd pattcharov nkarichn indz sarsapheli, bayc mec datastani orva masin amen inch imacoghi pes er nkarel։ Qani vor xent cerunin kardacel er, vor mardkayin kerparanqov ekogh mahvan hreshtakin dzerqy parzac mahacogh mardu kyanqic heto shrjapaty lcvum e luysov, xelaci nkarichn indz nkarec luyseri mej, vorovhetev giter, vor hangucyali shurjy havaqvac mardik ayd luysy chen tesnum։ Qani vor cerunin «Hogu grqic» : hin gerezman talanoghneri akanatesneri, marmni tarber tegheric mexvac hangucyali, hoghy phorelis nor mahacaci phoxaren erevacogh krakneri mej phshrvac gangeri erevalu masin er kardacel, ayd pattcharovnran hamak ushadrutyamb lsogh hianali nkarichn im nkarn anelis nayoghin vaxecnogh amen ban patkerel er։

Bayc heto zghjac։ Voch te vaxic, ayl yndhanrapes ays nkary nkarelu hamar։

Es el indz zgum ei inchpes meky, um masin hayry amotov ev zghjumov e hishum։ Taghandavor nkarichn inchu er zghjum indz nkarelu hamar։

1. Vorovhetev mahvan nkary: aysinqn: indz, bavakanachaph varpetoren cher nkarel։ Inchpes tesnum eq, voch venetikci mec varpetneri, voch el Herati hin varpetneri nkaracneri pes kataryal chem։ Indz nkarogh mec varpeti: mahvan lrjutyann anvayel ays xghtchuk vitchakics es el em amachum։

2. Cerunu satanayakan tchanaparhin xabvelov: indz nkarac varpet nkarichy anspaseli, aranc mtacelu: fransiaci varpetneri votchn u hayacqnern er krknorinakel ev hin varpetneri handep anhargalic verabermunq er cucaberel, ayd pattcharov arajin angam aprac tarorinak anbaroyakanutyan zgacumy krcum er nra hogin։

3. Aystegh, inchpes im goyutyan het hamakerpvelov: cicaghogh vorosh himarnern en haskanum, na el haskacav․ mahvan het ches kataki։

Indz nkarogh varpet nkarichy gishery phoghocnerum zghjalov: aranc kang arnelu qaylec, vorosh chinaci varpetneri pes mtacec, vor inqn ayn e, inch nkarel e։



25. Im anunn Ester e

Qyzylminareci, qaraqedici kanayq Biljiqi votchov vermaki hamar manushakaguyn u karmir ktor ein patvirel, aravotyan vagh dreci kapocis mej։ Nor ekac portugalakan navic durs ekac chinakan metaqsi ktori kanachy togheci tany, kapuyty dreci kapoci mej։ Mtacelov, vor andadar dzyun e galis, dzmern ases verj chuni, mi qani brde gulpa, hast brde goti, guynzguyn hast brde antenocner el calelov: teghavoreci, vor kapocs bacelun pes angam amenaqich hetaqrqrvogh knoj sirty guyneric jermana։ Heto voch te arevtri, ayl bambasanqi hamar indz kanchogh kananc hamar tetev, bayc tankarzheq metaqse tashkinakner, phoghi qsakner, zardarvac baghniqi taser dreci u bardzracri, aay, kapocy shat canr e, mejqs kkotrvi։ Dreci getnin։ Noric baceci, mtacum ei: inchn em hanelu, erb dury takecin։ Nesimy dury bacec u dzayn tvec։ Dran mot karmir ktrac Hayriyen er։ Dzerqin namak kar։

― Shequre hanymn e ugharkel, ― shshnjac na։

Aynqan huzvac er, karces siraharvacy, amusnanal cankacoghy inqy liner։

Lurj-lurj vercri namaky, himar aghjkan xorhurd tveci aranc voreve meki achqin erevalu: tun veradarnal։ Nesimy harcakan indz er nayum։ Namak tanel-berelis mec, bayc tetev dzevakan kapocn ei vercnum։

― Enishte Chelebii dustry: Shequren siruc ayrvum e, ― asaci es։– Xeghtchy lriv xentacel e։

Cicaghelov durs eka, bayc anmijapes amacheci։ Chei cankanum caghrel Shequrei srti arkacy, yndhakaraky: uzum ei lac linel nra txur kyanqi hamar։ Ev inch geghecik er im sevachyan։

Aravotva crtic aveli datark u tshvar tesq stacac mer hreakan taghamasi kisaver tneri arjevov arag-arag qayleci։ Heto, tesnelov Hasani phoghoci ankyunum ancnogh֊ gnacoghin stugogh kuyr murackanin: amboghj dzaynov goraci.

― Manravatchar։

― Chagh shataxos, – asac na։– Ete chgoras el, qez votnadzayneric ktchanachem։

― Zzveli kuyr, – asaci es։– Dzhbaxtutyun berogh tatar։ Kuyrery Allahic lqvac caraner en։ Groghy tani qez։

Araj nman baneri vra ushadrutyun chei dardznum, chei zayranum nman baneri vra։ Hasani tan dury hayry bacec։ Abazanci er, kardacac, kirt mard։

― Tesnenq ays angam mez hamar inch eq berel, – asac na։

― Cuyl tghad qnac e։

― Qnac, achqy tchanaparhid e։ Qeznic lurer e spasum։

Ayd tunn aynqan mut er, vor amen angam indz tvum er, te gerezman em mtnum։ Shequren erbeq cher harcnum, te nranq inch en anum, bayc ays tan masin misht aynpes ei patmum, vor erbeq chmtaci ayd gerezmanoc veradarnalu masin։ Angam anhnar e patkeracnel, vor mi zhamanak im geghecik Shequren ays tan tikinn e eghel, charatchtchi tghaneri het ays tann e aprel։ Nersic qni ev mahvan hot er galis։ Mta myus senyak: depi xor mtutyun։ Vochinch hnaravor cher tesnel։ Der namaky chei hanel, erb Hasany mtan mej ayn xlec dzerqics։ Inchpes misht togheci, vor miaynak karda u bavarari hetaqrqrasirutyuny։ Anmijapes gluxy ktrec tghtic.

― Urish vochinch chka, – harcrec na: imanalov, vor vochinch chka։– Kartch namak e, – asac na ev kardac. «Qara efendi, mer tun es galis, amboghj ory nstum es, bayc lsel em, vor hors grqi hamar mi togh angam ches grel։ Aranc hors girqn avartin hascnelu voch mi huys chunenas» ։

Namaky dzerqin: karces ayd amenn im meghqn e, indz meghadrelov: achqeris mej er nayum։

― Arden vochinch chi asum amusnacac linelu, amusnu: paterazmic veradarnalu masin, ― asac na։– Inchu։

― Es inch imanam: inchu, – asaci es։– Es chem grum ays namaknery։

― Erbemn kaskacum em, ― asac na ev namaky tasnhing arcatadrami het indz veradardzrec։

― Vorosh tghamardik phogh vastakelun pes zhlat en darnum, du aydpisin ches, ― asaci es։

Ays mardu mej aynpisi satanayakan, xelaci ban kar, vor chnayac bolor mut u vat koghmerin: chei haskanum, te Shequren inchu e der yndunum nra namaknery։

― Shequrei hor girqy vorn e։

― Gites: vorn e։ Asum en: amboghj gumary mer sultann e talis։

― Ayd grqi pattcharov en nkarichnern irar spanum, – asac na։

― Phoghi hamar, te, Astvac heru tani, mer kronin anhargalic verabervelu hamar։ Ayd nkarnerin nayoghy kuranum e։

Ayd amenn aynpisi zhpitov asac, vor haskaca: chpetq e lurj yndunem, gone es voch mi lurj ban chei tesnum։ Hasann el, im ognutyan kariqy zgacogh myus bolor tghamardkanc pes, um hamar namak ei berum, viravorvelov: sksum er indz storacnel։ Es el sovorutyan hamadzayn cuyc ei talis, te txrel em, vorpeszi uraxanan։ Isk erb aghjiknern en irenc viravorvac zgum, phatatvum en indz ev artasvum։

― Du xelaci kin es, ― asac Hasany: phordzelov meghmel vitchaky։― Arag tar sa։ Indz ayd himari patasxann e hetaqrqir։

Mi pah uzum ei asel: Qaran aydqan himar che։ Aydpisi iravitchaknerum tghamardkanc xandn arajacnely manravatchar Esteri hamar shahavet er։ Bayc vaxeca zayruyti hankarcakan aliqic։

― Phoghoci ankyuni ayd tatar murackany shat anshnorhq e, ― asaci durs galis։

Vorpeszi kuyri het noric vetchi chbrnvei, phoghoci myus cayric qaylelov: aravotva ayd vagh zhamin anca Tavuqphazaryi motov։

Inchu musulmannery havi gluxn u votqery chen utum։ Vorovhetev tarorinak en։ Im lusahogi tatiky patmum er, vor erb Portugaliayic ekel ein, havi xashac totikner ein utum։

Qameraralyghyum caranerov shrjapatvac, dziu vra ughigh nstac hpart phashayi kin kam harusti dustr kam el kin tesa u xor hogoc haneci։ Ete hayry grqerin nvirvac, erazanqneri ashxarhum zbosnogh meky chliner, ete amusiny safavidneri paterazmic haghtanakov veradarnar, Shequren el ays hpart knoj pes kaprer։ Boloric shat na er dran arzhani։

Erb mta Qarayi tan phoghocy, mi pah sirts sksec arag babaxel։ Uzum ei, vor Shequren amusnanar ays mardu het։ Karoghanum em Shequrein u Hasanin miazhamanak ev irar het kapi mej, ev heru pahel, bayc Qarayin։ Shequrei handep siruc baci amen ban kargin e։

― Manravatchar։

Miaynutyunic, txrutyunic, amusin chunenaluc xentacac siraharnerin namak talis tesacs erjankutyuny voch mi bani het chem phoxi։ Ete angam vstah linen, vor amenavat lurn en stanalu, henc sksum en namaky kardal, bolory patvum en huysi sarsurov։ Qani vor Shequren Qarayin cher patmel amusnu veradardzi masin, «huys chunenas» xosqn asel er mi paymanov, Qaran, iharke, iravacioren huys uner։ Hatchuyqov nayeci, te inchpes e namaky kardum։ Erjankutyunic xrovvec, angam vaxecav։ Patasxan grelu hamar et qashvec, es el, xelaci manravatchar knoj pes, baceci keghc kapocs, nersic mi sev qsak haneci, cuyc tveci Qarayi hetaqrqraser tantiruhun։

― Amenalav iranakan tavshic e, – asaci es։

― Vordis zohvel e parskakan paterazmum, ― asac na։― Du Qarayi hamar umic es namak tanum֊berum։

Demqic haskanum ei, vor uzum e ir tgegh aghjkan kam vov giti: um aryuc Qarayi het amusnacnel։

― Voch mekic, ― asaci es։– Bayramphashayum mahamerdz aghqat barekamneric meky gumar e uzum։

― Vay, vay, ― asac na: aranc havatalu։― Vov e ayd tshvary։

― Qo vordin inchpes e zohvel paterazmum, ― hamaroren harcri es։

Tshnamabar nayecinq irar։ Ayri, miaynak knoj hamar vorqan dzhvar e kyanqy։ Ete manravatchar, namak tanogh-berogh Ester lineiq, ktesneiq, vor kyanqum miayn harstutyuny, ishxanutyuny ev heqiatayin siro patmutyunnern en mardkanc hetaqrqrum։ Mnacacy: txrutyuny, amusnalucutyuny, naxandzy, menakutyuny, tshnamanqy, arcunqnery, bambasanqnery ev haverzhakan aghqatutyunn ays tan ireri pes nman en irar, ays hin, xamrac guynerov gorgy, karkandaki datark sinu vra mi shereph u tas, vararani koghqin: krakxarnich u moxri arkgh, mec u phoqr hin snduk, tghamardu glxarki darak, vorpeszi voch voq chhaskana, vor tann ayri kin ka, gogherin vaxecnelu hamar: mi hin sur։

Qaran mi zngzngacogh qsakov et ekav։

― Manravatchar, – asac indznic hetaqrqraser tantiknojy lseli dzaynov։– Vercru sa, tar xeghtch hivandin։ Ete patasxan uni, togh anmijapes ugharki։ Aysor amboghj ory Enishte Chelebii mot em linelu։

Ays bolor xagheri kariqy chkar։ Qarayi pes eritasard ktritchy kariq chuner taqcnelu, vor nshaner stanalov: tashkinak, namak ugharkelov: ir hamar harsnacu e phntrum։ Te iskapes uzum er tantiruhu dster het amusnanal։ Erbemn Qarayin yndhanrapes chei vstahum ev vaxenum ei, vor Shequrein kdavatchani։ Chnayac vor amboghj ory Shequrei het nuyn tann e anckacnum, nranic voch mi nshan chi karoghanum stanal։ Phoghocum baceci qsaky, mijic tasnerku arcatadram ev mi namak durs ekav։ Aynqan hetaqrqrvac ei namakov, vor anmijapes vazeci Hasani mot։ Banjaravatcharnery sharel ein kaghambn u gazary... Chnayac prsasoxeri gravich tesqin: dipchelu zhamanak chunei։ Erb mta phoghoc, tesa, vor kuyr tatary krkin hayhoyum e։ Miayn nra ughghutyamb tqeci: tuh։ Ays storn inchu crtic chi sarchum: mernum։ Erb Hasany namaky mtqum kardum er, chei karoghanum hamberel։ I verjo, chdimanalov: xndreci, vor indz hamar el karda։

«Im sireli Shequre hanym, uzum es, vor avartem hord girqy։ Imacir, vor dranic baci ayl npatak chunem։ Ayd tun ays npatakov em galis, ayl voch te, inchpes du asacir: qez anhangstacnelu hamar։ Shat lav em haskanum, vor qo handep im sern im xndirn e։ Bayc ayd siro pattcharov qo hor: im phesayi cankutyamb grqi hamar anhrazhesht teqsty chem karoghanum grel։ Tany, erb zgum em qo goyutyuny, sarum em u chem karoghanum hord ognel։ Shat mtaceci, sa miayn mi pattchar karogh e unenal․ tasnerku tari anc miayn mek angam karoghaca patuhani mot tesnel qo demqy։ Ayzhm ayd erazy korcneluc shat em vaxenum։ Ete qez karoghanayi mi angam el motikic tesnel, chei vaxena korcnel demqd, heshtutyamb kavartei hord girqy։ Shevqetn indz erek tarav kaxvac hreayi tun։ Mez ays datark tany voch voq chi tesni։ Shevqety erek asac, vor erazum amusnud mahacac es tesel» ։

Hasany namaki vorosh hatvacner aranc ayn el thatch dzayny knoj dzayni pes barakacnelov: xentacac sirahari doghacogh aghachanqneri pes cicaghelov er kardum։ «Qez mek angam tesnelu» cankutyan parskeren artahaytutyuny caghrec։

― Henc tesav, vor Shequren huys e talis, anmijapes sksec sakarkel, ― asac na։― Ays hashvenkatutyunn iskakan sirahari gorc che։

― Na iskapes sirum e Shequrein, ― miamtabar asaci es։

― Ays xosqd el apacucum e, vor du Qarayin es pashtpanum, ― asac na։– Ete grel e, vor eghbors mahy erazum tesel e, nshanakum e, vor amusnu mahn yndunum e։

― Da yndameny eraz e, ― asaci es himarabar։

― Es gitem, te Shevqety vorqan xelaci u xoramank e։ Ays tany qani tari miasin enq aprel։ Ete mor tuyltvutyunn u pahanjy chliner, Qarayin kaxvac hreayi tun cher tani։ Ete Shequren karcum e, vor eghborics, meznic karogh e azatvel, sxalvum e։ Eghbayrs der voghj e u veradarnalu e paterazmic։

Aranc xosqn avartelu: mtav nersi senyak, vararani krakic mom er varelu, bayc dzerqn ayrec u gorac։ Dzerqy lpstelov: i verjo momy varelov: drec grakali ezrin։ Mi patrasti phetravor grich hanelov: tataxec tanaqamani mej ev arag-arag grec։ Anmijapes haskaca: nran dur e galis, vor iren em nayum, bayc vorpeszi cuyc tayi, vor nranic chem vaxenum, dzhvarutyamb zhptaci։

― Vov e ayd kaxvac hrean։ Du kimanas։

― Nranc tan mot mi deghin tun ka։ Asum en: naxkin sultani sireli bzhishky shat harust Moshe Hamony tariner sharunak eghbory amasiaci hrea siruhu het aydtegh e taqcrel։ Tariner araj phesaxi toni naxorein hreakan taghamasum mi huyn eritasard e korchum, asum en, ibrev nra aryunic phesax patrastelu hamar en spanel։ Isk keghc vkanery sksum en hardzakvel hreaneri vra, sultani sireli bzhshkin eghbor u ayd geghecik knoj het arevangum en, sultani hramanov taqcnum։ Erb sultany mahanum e, tshnaminery chen karoghanum geghecik knojy gtnel, bayc miaynak aprogh mardun kaxel en talis։

― Ete chspasi paterazmic eghbors veradardzin, Shequrein el kpatzhen, ― asac Hasann u tvec namaknery։

Bayc demqin: zayruyti voch mi nshan, miayn iskakan siraharnerin hatuk dzhbaxtutyun ev txrutyun։ Ayd pahin tesa, te sern inchpes e kartch zhamanakum ceracrel ayd mardun։ Maqsatann ashxatac gumarn el nran cher jahelacrel։ Viravorakan hayacqneric, aydqan sparnaliqneric heto mtaceci, vor krkin kharcni, te inchpes karogh e xabel Shequrein։ Bayc arden aynqan vat mardu er veracvel, vor cher harcnum։ Erb mard mi angam yndunum e, vor vat mard e (i dep, anpatasxan siraharvely dra pattchar karogh e linel) dranic heto ahavor baner karogh en katarvel։ Aynqan vaxeca ayd sarsapheli karmir tric, vori masin erexanern ein xosum, u shat sur er, ev nra mtqeric, vor indz mi kerp phoghoc gceci։ Aha ayspes brnveci tatar murackani hayhoyanqneric։ Bayc anmijapes havaqeci indz. getnic vercrac mi qar phatateci tashkinaki mej։

― Vercru, keghtot tatar, ― asaci es։

Aranc cicaghelu nayeci: inchpes e huysov dzgvum depi qary: karcelov, te phogh e։ Aranc hayhoyanqnery lselu: lav amusin gtnelov: amusnacracs aghjikneric meki tun gnaci։ Sireli aghjiks naxoreic mNacac, bayc der xrtxrtan spanaxov karkandak hyurasirec indz, cerekva hamar liqy dzvov ev im siraci pes mi qich salorov ttvecrac garan msi ragu er ephum։ Sirty chkotrelu hamar spaseci u tarm hacov erku liqy shereph kera։ Xaghoghi osharak el er eracrel, araNc amachelu: vardi muraba uzeci, mi gdal avelacri osharakin, vor keracs lav marsem, xmeluc heto anbaxt Shequreis namaknery tara։



26. Es Shequren em

Uzum ei dzez asel, vor erb Hayriyen asac: Estery ekel e, erek lvacac, choracrac spitakeghenn ei dnum snduki mej։ Bayc inchu stem dzez։ Lav, erb Estern ekav, paharani ancqic hors u Qarayin ei hetevum, ev qani vor Qarayic u Hasanic anhamber namak ei spasum, anyndhat mtacum ei Esteri masin։ Vorovhetev inchpes zgum ei mahvan handep hors vaxy, aynpes el gitei, vor Qarayi hetaqrqrutyunn im handep haverzhakan che։ Qaran ev siraharvac er, ev uzum er amusnanal։ Qani vor cankanum er amusnanal, heshtutyamb siraharvum er։ Ete voch indz het, mek urishi het kamusnanar ev amusnanaluc araj ayd knojn el anmijapes ksiraharver։ Xohanocum Hayriyen Esterin mi ankyunum er nstecrel, dzerqn el mi bazhak vardajri osharak tvel: meghavor hayacqov indz er nayum։ Hayriyei: hors siruhin darnaluc heto anyndhat mtacum em, vor na ir tesac amen ban hors patmum e, vaxenum ei։

― Im sevachya, im dzhbaxt gegheckuhi, ushaca, vorovhetev im amusin Nesim kochecyaly bac cher toghnum, – asac Estery։– Qez spasecnogh amusin chunes, gnahatir da։

Erb namaknery hanec, dzerqic xleci։ Hayriyen nstec mi ankyunum, vorpeszi voch voqi chxangari, bayc karoghana amen ban lsel։ Vorpeszi Estery chkaroghana demqis nayel, nran mejqov nsteci, skzbum Qarayi namaky kardaci։ Kaxvac hreayi masin mtacelis mi pah doghaci։ «Mi vaxecir, Shequre, amen inch lav klini», ― asaci inqs indz ev skseci kardal Hasani namaky։

Na el er anhangist։

«Shequre hanym, ayrvum em, bayc gitem, vor da qez hamar nshanakutyun chuni։ Gishernern im eraznerum indz lerk blurneri vra qo stveri etevic vazelis em tesnum։ Amen angam, erb namakners anpatasxan es toghnum, ases erasayr net xrvi sirts։ Sa grum em: husalov, vor kpatasxanes։ Mardik xosum en, erexanerd asum en: erazid amusnud mahn es tesel, arden asum es, vor ayri kin es։ Tchisht e, chgitem։ Miayn gitem, vor der eghbors kinn es, vor petq e ays tany kapvac lines։ Qani vor arden hayrs el e asum, vor iravaci em, aysor qez tun veradardznelu hamar gnum enq datavori mot։ Mer havaqac mardkanc het enq galu, togh hayrd el imana։ Kapocd patrastir, tun es veradarnum։ Patasxand anmijapes Esteri het kugharkes» ։

Namaky erkrord angam kardaluc heto indz havaqeci ev harcakan nayeci Esterin։ Bayc voch Hasani, voch el Qarayi masin nor vochinch chasac։ Katsaneri paharani ankyunum taqcracs matitn anmijapes hanelov: tughty dreci haci taxtakin ev arden skselu ei Qarayin namak grel, erb mi ban hisheci։ Shrjvelov: nayeci Esterin. erexayi pes aynpisi erjankutyamb er vayelum vardajri osharaky, vor mi pah karceci: himarutyun e mtacel, vor Estery giti, te es inch em mtacum։

― Inch lav es zhptum, gegheckuhis, – asac na։― Mi anhangstacir, amen ban lav avart kunena։ Qez pes gegheckuhu, taghandavor aghjka het amusnanal cankacogh harust paronnery, phashanery shat en Stambulum։

Giteq, vor erbemn mekin mer havatacac bani masin aynpes enq patmum, vor inqners mez harcnum enq: inchu aranc havatalu ays xosqn asaci։ Aha es el aydpes asaci։

― Bayc, Ester, erku erexa unecogh ayri knoj het vov kcankana amusnanal, Astcu sirun։

― Qez nmani het shat shatery, ― asac na: dzerqi sharzhumov cuyc talov, te vorqan shat։

Nayum ei achqeri mej։ Mtacum ei, vor nran chem sirum։ Aynqan lreci, minchev haskacav, vor namak chem talu, angam haskacav, vor petq e gna։ Erb Estery gnac, inchpen asem dzez, nuyn lrutyunn im hogum zgalov: qashveci im ankyuny։ Patin henvelov: erkar zhamanak vochinch chmtacelov: mtutyan mej votqi vra mnaci։ Im masin mtaceci, mtaceci, te inch em anelu, im mej mecacogh vaxi masin mtaceci։ Ayd yntacqum lsum ei: inchpes en Orhann u Shevqety verevum xosum։

― Knka pes vaxkot es, – asac Shevqety։– Etevic es hardzakvum։

― Atams sharzhvum e, – asac Orhany։

Myus koghmic el hetevum ei, te Qaran u hayrs inch en anum։ Qani vor arvestanoci kapuyt dury bac er, hangist lsum ei, te inch en xosum։

― Italaci varpetneri dimankarneric heto mard vaxov haskanum e, – asac hayrs, – vor nkari mej achqern arden mianman klor u parz ancqer chen, ayl luysy hayelu pes artacologh ev jrhori pes nerccogh mer achqerin en nman։ Shrtunqnery tghti pes ughigh demqeri mejteghum voch te mekakan tcheghq en, ayl imastalic keter։ Qity voch te mec demqy mejteghic erku masi bazhanogh xarxul pat e, ayl amen mekis hamar arandzin dzev unecogh mekakan kendani, hetaqrqir gorciq։

Ardyoq Qaran indz pes zarmanum er, erb hayrs anhavat nkarichneri masin xoselis asum er «menq» ։ Ancqic nayelis Qarayi demqn aynqan gunat er erevum, vor mi pah vaxeca։ Im sireli txaher, im dzhbaxt ktritch, im masin mtacelov amboghj gisher chqnelu pattcharov es aysqan gunat։

Guce chgiteq. Qaran bardzrahasak e, nrbakazm u gegheckadem։ Layn tchakat, nshadzev achqer, uzhegh u nurb qit uni։ Inchpes ev mankutyan tarinerin, dzerqery erkar en ev barak, matnery sharzhun en ev tchkun։ Erb votqi er kangnum, kareli er tesnel: vorqan nrbakazm e, dzig, usery mi qich layn, bayc geghecik։ MankutyaN tarinerin ev marminy, ev demqn anhamachaph ein։ Tasnerku tari anc ays mut ankyunic nran arajin angam ditelis anmijapes haskaca, vor hasun mard e dardzel։ Ayzhm, erb mtutyan mej achqs motecnum em ancqin, Qarayi demqin tasnerku tari araj tesacs txrutyunn em tesnum։ Indz hamar aysqan tarapeln indz meghqi ev hpartutyan zgacoghutyun e nershnchum։ Grqi hamar arvac mi nkari nayelis hors patmacnery lsogh Qarayi demqn amboghjovin erexayakan u anmegh er։ Henc ayd pahin tesnelov, te inchpes e vardaguyn shrtunqnery erexayi pes bacum, hankarcaki cankaca kurcqs nranc aranqum dnel։ Matners nra cocraki, mazeri vrayov sahecnelis Qaran im erexaneri pes kurcqs berany dnelov erjankutyunic achqery kphaki ev xeghtch, antcharak erexayi pes khaskana, vor miayn im sirov karogh e xaghaghutyun gtnel ev minchev kyanqi verj ksiri indz։ Ays erazn indz aynqan dur ekav, vor mi qich qrtnelov: patkeracri, vor na voch te satanayi nkarin e nayum, vory hayrs er cuyc talis, ayl zarmanqov ev ushadrutyamb nayum e, te inchpes en krcqers urchum։ Voch miayn krcqis, naev vzis, amen inchis harbac mardu pes er nayum։ Indz aynqan er sirum, vor angam eritasard tariqum chasac barern er asum, haskanum ei, vor hiacac e im demqov, hayacqov, im hpart kecvacqov, im phordzarutyamb, amusnus hamberatar u qajutyamb spaselov, nran grac namakneris gegheckutyamb։

Mi pah zayraca krkin amusnanals kazmakerpogh hors vra։ Hognel em evropaci nkarichneri krknorinakumneric, ir nkarichnerin patvirac nkarneric, Venetiki husheric։ Achqers krkin phakelov: asaci: Astvac im, es sa im kamqov chem arel, erazums Qaran aynqan gravich motecav indz, vor mtutyan mej karces nran im koghqin kangnac zgaci։ Hankarcaki haskaca, vor im tikunqum e kangnac, hamburum e cocraks, vizs, akanjneris etevy, haskaca, vor shat uzhegh e։ Qani vor uzhegh er, mec ev kopit, indz apahov ei zgum։ Cocraks xutut er galis, ptuknerovs sarsur er ancnum։

Karces mtutyan mej achqers phakelis zgaci, vor nra bann indz e motenum։ Gluxs pttvec։ Ardyoq Qarayinn inchpisin e։

Erbemn im eraznerum tarapogh amusnus em tesnum։ Tesnum em, vor amusins safavid zinvorneri nizakneric, neteric viravorvac marmnov mez e motenum, bayc mer mijev mi get ka։ Geti myus koghmic indz aryan u cavi mej dzayn e talis, nayum em ev tesnum, vor shalvari arajy hskayakan e։ Ete baghniqum Gyullu harsi patmacnery ev cer paravneri asacy tchisht e, uremn ayd mec bann aynqan el mec cher։ Ete Qarayiny nranic mec e, ete erek Shevqeti het ugharkacs datark tghtic heto gotu tak tesacs ayd hskayakan bann e (karcum em vor, ayo, iskapes da er) vaxeca, vor im mej chi mtni, kam el shat kcavecni։

― Mayrik, Shevqetn indz nmanakum e։

Durs eka paharani mut ankyunic, andzayn gnaci dimaci senyak, sndukic karmir brde antevnocs haneci, haga։ Im nerqnakn ein hanel, kangnel vran: gorgoralov krvum ein։

― Dzez chem asel, vor erb Qaran galis e, tany chpetq e bghaveq։

― Mayrik, inchu es karmir antevnocd hagel, – harcrec Shevqety։

― Bayc, mayrik, Shevqetn indz nmanakum e, – asac Orhany։

― Qez chem asel, vor nran chnmanakes։ Sa inch keghtot ban e։

Ankyunum mi kashvi ktor kar։

― Satkac kendanu kashi e, – asac Orhany։– Shevqetn e vercrel tchanaparhic։

― Tareq shut gceq ayntegh, vorteghic vercrel eq։

― Togh Shevqety tani։

― Asaci: gnaceq։

Tesnelov, te vorqan vtchrakan em, qani vor inchpes misht nranc xpheluc araj skseci zayracac krcel shrtunqis cayry, vaxecan u durs ekan։ Husam: shut kveradarnan u chen hivandana։

Bolor nkarichneric amenashaty Qarayin havaneci, vorovhetev boloric shat em sirum ev gitem nra hogin։ Tught u grich haneci ev arag, ases aranc mtacelu, greci. «Lav, erekoyan ezanic araj kaxvac hreayi tany khandipem qez։ Hors girqy hnaravorins shut avartin hascru» ։

Hasanin chpatasxaneci, vorovhetev angam ete gnar datavori mot, chei havatum, vor nra ev hor havaqac mardik anmijapes kgayin mer tun։ Ete aydpes liner, namak cher gri, indznic patasxan cher spasi, ayl anmijapes mer tun kgayin։ Hima indznic namak e spasum, ete chgrem, kxentana ev mardkanc arag havaqelov kga mer tun։ Chmtaceq, vor nranic chem vaxenum։ Irakanum Qarayin vstahum em, vorovhetev indz karogh e nranic pashtpanel։ Bayc asem, te inch em zgum, havanabar aydqan el chem vaxenum Hasanic, vorovhetev nran el em sirum։ Ete aseq, te sirel inch e nshanakum, chem zayrana, kasem, vor tchisht eq։ Ayn tarinerin, erb nuyn harki tak spasum einq paterazmic amusnus veradardzin, tesel em, te ayd mardy vorqan xghtchuk e, tuyl ev vorqan e ogtvum aritneric։ Bayc hima Estern asum e, te na vorqan gumar e vastakum, ev Esteri bardzracogh honqeric haskanum em, vor sut chi asum։ Qani vor arden phogh ev inqnavstahutyun uni, karcum em, vor Hasanin vanogh dardznogh ayd bolor terutyunnery veracel en ev indz gravogh ayd mut, jini pes tarorinak koghmn e i hayt ekel։ Da bacahayteci indz hamaroren ugharkac namakneric։ Qani vor ev Qaran, ev Hasany siraharvac en indz, shat en tarapel։ Qaran tasnerku tarov heracav, anhetacav neghacav։ Hasann indz amen or trchunneri u eghnikneri nkarnerov zardarvac namakner ugharkec։ Ayd namaknery kardalis skzbum vaxeca, heto skseci hetaqrqrvel։ Qani vor gitei: Hasann el indznov e hetaqrqrvum, chzarmaca, vor giti im erazi masin։ Es miayn kaskacum ei, vor Qarayin ugharkac namakners Estery talis e Hasanin, vor karda։ Ayd pattcharov Qarayin namaks Esteri mijocov chugharkeci։ Duq kimanaq: im kaskacnern iravaci en, te voch։

― Ur mnaciq, – harcri, erb erexanery veradardzan։

Bayc anmijapes haskacan, vor iskakan zayruytov chasaci։ Orhanic taqun: Shevqetin mi ankyun tara: mut paharani ankyuny։ Nran ara girks։ Vizy, mazery, cocraky hambureci։

― Mrsel es, sirelis, – asaci։– Ayd geghecik dzerqerd dir dzerqeris mej, mayriky ktaqacni...

Dzerqeric zzveli hot er galis, bayc vochinch chasaci։ Gluxy henelov krcqis: amur phatatveci։ Qich anc taqacav ev hatchuyqic phaylogh katvi pes eres arav։

― Mayrikid inchqan es sirum։

― Mmmhmmm։

― Shat։

― Shat։

― Boloric shat։

― Boloric shat։

― Ayd depqum es el qez mi ban kasem, – asaci es: karces gaghtniq ei haytnum։– Bayc voch mekin ches aselu, lav։ Es el qez em boloric shat sirum, haskacar, – shshnjaci akanjin։

― Orhanic el shat։

― Orhanic el shat։ Orhany phoqrik, trchni pes ban e, vochinch chi haskanum։ Du aveli xelaci es, haskanum es։

Mazery hototelov: hambureci։

― Ayd pattcharov hima qeznic mi ban em uzelu։ Erek Qara efendun taqun datark namak tvecir։ Aysor el es tanelu, lav։

― Hors na e spanel։

― Inch։

– Hors na e spanel։ Erek kaxvac hreayi tann asac։

― Inch asac։

― Asac: hord es em spanel։ Es shat mard em spanel։

Inch-or ban katarvec։ Shevqety grkics ijav, sksec artasvel։ Inchu e ays erexan lalis։ Guce qich araj chdimaca u aptakeci։ Chem uzum, vor mtaceq, te qarsirt em։ Bayc zayraca, erb aydpes xosec mardu masin, vov nranc hor pes er nayelu։

Huzveci, erb tesa, vor xeghtch vorbuky der artasvum e։ Es el ei uzum lac linel։ Phatatvecinq irar։ Erbemn heckltum er, bayc mite aptaki pattcharov er artasvum։ Gluxy shoyeci։

Amen inch ayspes sksvec, giteq, vor erek zrucelis hors asaci, vor eragum amusnus mahn em tesel։ Irakanum parsikneri het paterazmi gnaluc i ver chors tari sharunak hatchax ei nran erazum tesnum, baci ayd, tesnum ei mi hangucyali, bayc parz cher na er, te voch։

Eraznery misht ayl npatak en unenum։ Portugaliayum, vorteghic Esteri tatikn e serum, eraznery carayum en anhavatneri: satanayi het handipmany ev sirov zbaghvelun։ Ayd zhamanak Esteri yntaniqy hrazharvel er hreakanutyunic ev voroshel er dzez pes katolik qristonya darnal, bayc portugalakan ekeghecu tchizvit inkvizitornery, chhavatalov sran: bolorin tanjelov: mek ar mek nranc erazneri jinerin i hayt en berum, tanjanqi sparnaliqov nranc veragrum en naev erazner, vor chen tesel ev stipum en xostovanutyunner anel, vorpeszi karoghanan bolor hreanerin brnel։ Nshanakum e: ayntegh erazner satanayi het gorcarqi mej mtnelun ev nranc meghadrelov veracnelu npatakin e carayum։

Eraznery ereq npatak unen.

Ayb. Mi ban es cankanum, bayc angam tuyl chen talis, vor cankanas։ Ayd depqum asum es, vor erazumd es tesel։ Ayspisov, karces ankax qo kamqic cankanacacd bann es sksum cankanal։

Ben. Uzum es mekin vatutyun anel։ Orinak: meki masin heryuranqner es taracum։ Ayd zhamanak asum es: erazums tesel em, vor aysinch kiny davatchanum e kam el, vor aysinch phashayin takarnerov gini ein tanum։ Ayspisov, ete angam chhavatan, vatutyan gone mi masy tpavorvum e mardkanc mej։

Gim. Mi ban kuzes, bayc ches el imana: inch։ Mi xary eraz kpatmes։ Anmijapes meknabanelov: qez kasen, te inch petq e uzes, inch karogh en qez tal։ Orinak: asum es, vor amusnu, erexayi tan kariq unes... Ays eraznern irakanum ayn chen, inch qnelis tesel enq։ Bolory petq e cerekva erazacy patmen vorpes gisherva eraz, vorpeszi ayn ir npatakin carayi։ Gisherva iskakan erazy miayn himarnern en patmum։ Nman depqerum qez kam caghrum en, kam amen angamva pes erazid vat meknabanutyun en talis։ Isk irakan eraznery voch voq lurj chi yndunum, angam tesnoghnery։ Isk duq lurj eq yndunum։

Erb hpancik asaci, vor aydpisi eraz em tesel, hayrs naxevaraj asac, vor ayn chi karogh yndunvel vorpes tchshmartutyun։ Bayc erb veradardzav hugharkavorutyunic, ayd angam ekav ezrakacutyan, vor amusins mahacel e։ Ayspisov, chors taruc i ver korac amusnus mahvany voch miayn bolory havatacin, aylev yndunecin, ases haytararecin ayd mahvan masin։ Ayd zhamanak iskapes haskacan, vor erexanery vorb en mnacel ev txrecin։

― Erazner tesnum es, – harcri Shevqetin։

― Ayo, ― asac na zhptalov։– Hayrs chi galis, bayc es qez het em amusnanum։

Negh qity, sev achqery, layn tchakaty voch te horn ein nman, ayl indz։ Erbemn indz meghavor em zgum, vor hamar vordiners chen zharangel hor layn u bardzr tchakaty։

― De, gna eghbord het trov xagha։

― Hors hin trov։

― Ayo։

Lselov erexaneri dzaynery ev phayti txtxkocnery erkar nayum ei arastaghin: phordzelov haghtaharel im nersum bardzracogh vaxn u anhangstutyuny։ Ija xohanoc, Hayriyein asaci.

― Hayrs inchqan zhamanak e: dzkan apur e uzum։ Guce qez Qadyrga ugharkem։ Shevqeti sirac pasteghic mi qani tert taqcrel em, hanir, tur erexanerin։

Minch Shevqety xohanocum utum er, es u Orhany bardzracanq verev։ Nran grkeci, vizy hambureci։

― Qrtnel es, – asaci es։– Inch e patahel։

― Shevqety horeghbors karmir tri pattcharov indz xphec։

― Kaptel e, – asaci es, dzerq tveci։– Cavum e։ Shevqety hogatar che։ Tes: qez mi ban em aselu։ Du shat xelaci es, nurb es։ Qeznic mi ban em uzelu։ Ete anes, Shevqetin u bolorin anhayt gaghtniq kasem qez։

― Inch։

― Tesnum es ays tughty։ Kgnas papid mot։ Aranc nran cuyc talu: sa Qara efendiin ktas։ Haskacar։

― Haskaca։

― Kanes։

― Inch gaghtniq es haytnelu indz։

― Du tughty tar, – asaci es։

Noric hambureci anushabuyr vizy։ Anushabuyr aselis hisheci. vorqan zhamanak e: Hayriyen erexanerin baghniq chi tarel։ Inch Shevqety hasunacel e baghniqi kananc tesnelu hamar, chen gnacel։

― Gaghtniqy heto kasem։

Hambureci։

― Shat xelaci es, shat geghecik es։ Shevqety charatchtchi e։ Na mor vra angam dzerq kbardzracni։

― Chem tani, – asac na։– Qara efenduc vaxenum em, na hors spanel e։

― Shevqetn e asel, che, – asaci es։– Arag ijir nerqev, kanchir nran։

Tesnelov, vor zayracac em, vaxecac ijav grkics u gnac։ Guce mi qich el goh er, vor Shevqety patasxan e talu։ Qich anc erkusn el shnchaktur ekan։ Shevqeti mi dzerqin pastegh er, myusum: tury։

― Eghbord asel es, vor Qara efendin e spanel dzer hory, – asaci es։– Aylevs nman ban chlsvi ays tany։ Qara efendun sirelu eq, hargelu eq։ Haskacaq։ Amboghj kyanqn aranc hor cheq anckacnelu։

― Es nran chem uzum։ Es kgnam mer tun, Hasan horeghbor mot kveradarnam, hors kspasem, ― anamotabar asac Shevqety։

Mi pah aynqan zayraca, vor aptakeci nran։ Tury dzerqic ynkav։

― Hors em uzum, – lac linelov asac na։

Bayc es nranic aveli ei lalis։

― Dzer hayrn arden chka, chi veradarnalu, ― asaci es artasvelov։

Erkar lacecinq։ Mi qich artasveluc indz aveli lav mard ei zgum, ayd pahin haskaca, vor artasvum em։ Lacelov phatatvecinq irar, parkecinq mahtchakalin։ Shevqety gluxy henel er krcqis։ Erbemn erb ayspes hpvum e, zgum em, vor chi qnum։ Guce es el qnei nranc het, bayc mtacum ei, te nerqevum inch e katarvum։

Eracrac turinji qaghcr hot er galis։ Anmijapes ver catkelov: aynpisi aghmuk bardzracri, vor erexanern artnacan։

― Ijeq nerqev, togh Hayriyen dzez kerakri։

Senyakum menak ei։ Sksel er dzyun gal։ «Astvac im, ognir indz», – aghacheci es, heto Ghurany baceci, «Ali Imran» surahic mek angam el kardalov, vor Allahi tchanaparhin spanvacnern Allahi mot en gnum, indz hangist zgaci lusahogi amusnus hamar։ Ardyoq hayrs Qarayin cuyc er tvel mer sultani hamar nkarac nkary։ Asum er, vor nkarn aynpisi havat e nershnchum, vor nayoghy, mer sultani achqerin nayel phordzogh bolori pes vaxenalov: hayacqy tequm e։

Orhanin kancheci indz mot։ Aranc girks arnelu erkar hambureci։

― Hima aranc vaxenalu ev aranc papid cuyc talu anmijapes ays tughty Qarayin es talu։ Haskacar։

― Atams sharzhvum e։

― Ete uzum es, veradarnaluc heto karogh em qashel, – asaci es։– Khpves nran, na el zarmanqic kphatatvi qez։ Ayd zhamanak tughty taqun ktas։ Haskacar։

― Vaxenum em։

― Vaxenalu vochinch chka։ Ete Qaran chlini, vov qez hayrutyun kani, gites։ Hasan horeghbayry։ Kuzes, vor Hasan horeghbayry hayrd lini։

― Voch։

― Uremn gna, im geghecik, xelaci Orhan, – asaci es։― Te che kbarkanam... Ete lac lines, aveli shat kbarkanam։

Husahatutyamb u hnazandoren meknac phoqrik dzerqum dreci Namaky։ Astvac im, amen inch: ays vorbukneri anhayr chmnalu hamar, ognir indz։ Dzerqy brnelov: tara dran mot։ Dran shemin verjin angam vaxov nayec indz։ Mi ankyun qashvelov: heteveci, te inchpes e amachkot qaylerov mtnum senyak, motenum hors ev Qarayin, kangnum, mi pah kangnac mnum: chimanalov inch anel, tikunqum indz phntrelov: mi pah shrjvelov ancqin nayum։ Sksec artasvel։ Bayc i verjo karoghacav iren netel Qarayi girky։ Qani vor Qaran haskanum er, vor petq e erexaneris hayry darnalun arzhani lini, tesnelov ir grkum artasvogh Orhanin: chanhangstacav, naxevaraj stugec erexayi aphery։ Hors zarmacac hayacqi tak Orhany et dardzav, ev es nran anmijapes girks ara, hambureci, ijecri xohanoc, nran ir sirac chamichic tveci u asaci.

― Hayriye, du erexaneri het gna Qadyrgayi navamatuyc, Qostayi xanutic hors apuri hamar tarex gneq։ Vercru ays qsan arcatadramy, dzkan phoghi mnacordov veradardzin Orhani sirac deghin tzic u tti chric karneq։ Isk Shevqetin: choracrac siser ev ynkuyzi sujux։ Minchev erekoyan ezany vorqan kuzes zbosnir nranc het, bayc ushadir: chmrsen։

Ert bolory hagnvelov durs ekan, indz dur ekav tan lrutyuny։ Verev bardzraca, sksesrojs patrastac, amusnus: indz nvirac hayelin haneci taqcrac teghic: nardos burogh bardzeri aranqic, kaxeci։ Kangneci nra arjev։ Nayelis indz tvac, vor ete angam mi phoqr sharzhum anem, kkaroghanam im masnatvac marminy tesnel hayelu mej։ Karmir brde antevnocs indz sazum er, bayc uzum ei, vor mors ozhiti sndukic hanac manushakaguyn vernashapikn el hagnem։ Sndukic haneci naev tatikis: sephakan dzerqov aseghnagorcac caghkavor pistaki guyni zhakety, bayc vras cheghav։ Manushakaguyn vernashapiky hagnelis mrseci, doghaci, indz het mektegh momi krakn el doghac։ Iharke, amenaverjum nersic aghvesi mortov karmir pharajas ei hagnelu, bayc verjin pahin mtaphoxvelov: andzayn ancnelov hors senyaki motov: mors nvirac layn u erkar, hianali brdic pharajan haneci sndukic, haga։ Bayc ayd pahin dran mot dzayner lselov: mi pah xutchapi matnveci. Qaran e galis։ Anmijapes mors hin pharajan haneci, morte karmir pharajan haga։ Kurcqs seghmum er, bayc indz dur er galis։ Amenaphaphuk, amenaspitak qoghy kapeci, amboghjovin phakeci demqs։ Iharke, der Qara efendin durs cher ekel, huzmunqic sxalvel ei։ Ete hima durs gam, kasem, vor hors hamar erexaneri het dzuk gnelu em elel։ Astitchanerov katvi pes ija։ Dury urvakani pes cackeci։ Andzayn anca baky, phoghoc durs galov: mi pah kang ara, et nayeci. qoghis takic mer tuny lriv otar tvac indz։ Phoghocnerum voch voq chkar, angam katu chkar։ Tetev dzyun er galis։ Vaxenalov: mta lqvac aygi, ur arevn angam chi mtnum։ Nexac terevneri, xonavutyan u mahvan hot er galis, bayc kaxvac hreayi tun mtnelun pes indz tany zgaci։ Asum en, vor gishernern aystegh jinery handipum en, krak varelov: miasin zvartchanum։ Datark tann im votnadzaynery lsely sarsapheli er. aranc sharzhvelu spaseci։ Aygum sharzhum lseci, bayc anmijapes amen ban taghvec lrutyan mej։ Motikic shan hachoc lsvec, mer taghamasi bolor shnerin tchanachum ei hachocov, bayc ays mekin chtchanacheci։ Heto lrutyan mej mi ban zgaci, ansharzhacel ei: ases chei cankanum, vor tany meky lser im votnadzaynery։ Erb phoghocov meky xoselov ancav mtaceci Hayriyei ev erexaneri masin, husam: chen mrsi։ Dran hetevogh lrutyan mej astitchanabar skseci zghjum zgal։ Qaran cher galu, es sxal ei gorcel, petq e aranc arzhanapatvutyuns votnaharelu tun veradarnayi։ Sarsaphov patkeracnum ei, vor Hasany hetevum e indz, erb aygum xshxshoc lseci։ Dury bacvec։ Anmijapes teghs phoxeci։ Chgitem: inchu aydpes areci, bayc erb kangneci arevi luysi tak mnacac patuhani dzax koghmum, haskaca, vor Qaran indz, inchpes hayrs e asum, ktesni stverneri mej։ Qoghs ijecri ev votnadzaynery lselov: spaseci։ Dran shemn ancneluc heto indz tesac Qaran mi qani qayl arec ev kangnec։ Ayspisov, mi qani qayl heravorutyan vra kangnac: mimyanc nayecinq։ Aveli aroghj ev uzhegh er erevum, qan tesnum ei ancqic։ Lrutyun tirec։

― Bardzracru qoghd, – shshnjac na։– Xndrum em։

― Es amusnacac em, amusnus em spasum։

― Bardzracru qoghd, – asac nuyn dzaynov։― Na erbeq chi veradarnalu։

― Da aselu hamar es indz aystegh kanchel։

― Voch, qez tesnelu hamar։ Tasnerku tari qo masin em mtacum։ Bardzracru qoghd, sirelis, uzum em mek angam tesnel qez

Qoghs bardzracri։ Aranc dzayn hanelu: demqis, achqeris mej erkar nayeln indz dur ekav։

― Amusnutyuny, mayrutyuny qez aveli en gegheckacrel։ Demqd el e phoxvel։

― Isk du indz inchpes eir hishum։

― Cavov, vorovhetev hishelis haskanum ei, vor voch te qo, ayl qo erazanqi masin ei mtacum։ Hishum es, che: inchpes einq mer mankutyan tarinerin xosum siraharvac Xosrovi u Shirini masin։ Erb Shirinn arajin angam cari tchyughin tesav Xosrovi nkary, inchu miangamic chsiraharvec, ayl siraharvelu hamar ereq angam nayec nkarin։ Du asum eir, vor heqiatnerum amen inch petq e ereq angam lini։ Es asum ei, vor sery petq e arajin pahin brnkvi։ Bayc vov karogh er Xosrovi nkarn aynqan irakan nkarel, vor na siraharver, vor karoghanar tchanachel։ Ayd masin cheinq xosum։ Guce ete ays tasnerku tarva yntacqum qeznic aydpisi nkar unenayi, aysqan chtarapei։ Nkarin nayelov siraharvelu masin araky ev im tarapalic tchanaparhn indz shat ban sovorecrin։

Qani vor ayd pahin ushadrutyuns kentronacrel ei nra: qayl ar qayl indz motenalun, asacnery bar ar bar chein tpavorvum mtqums, ayl anmijapes xarnvum ein im hishoghutyunnerin։ Dranc masin heto hishelov: mek ar mek mtacelu ei։ Ayzhm miayn zgum ei nra asacneri kaxardanqy, kapvum ei nran։ Indz meghavor ei zgum tasnerku tari nran tarapanq pattcharelu hamar։ Inch geghecik xosqer asogh, inchqan lav mard er Qaran։ Miamit erexayi pes։ Da kardum ei nra achqeric։ Indz vstahutyun er talis ayn, vor indz aydqan sirum e։ Phatatvecinq։ Aynqan dur ekav indz, vor meghqi zgacum angam chuneca։ Meghric el qaghcr, shat hatcheli zgacoghutyunic halveci։ Aveli amur grkeci nran։ Tuyl tveci, vor hamburi, es el iren hambureci։ Hamburvelis karces amboghj ashxarhy qaghcr mtutyan mej taghvec։ Cankaca, vor bolory mez pes irar phatatven։ Karces hishum ei, te inch e nshanakum sirel։ Lezun mtcrec berans։ Da indz aynqan er dur galis, vor karces mez het mektegh ashxarhy phaylogh barutyan mej er mtnum, voch mi vat ban chei karoghanum hishel։ Ete im ays xeghtch patmutyan masin mi or girq grvi, ev ete Herati legendar nkarichnern ayn patkerazarden, asem, te Qarayi ev im phatatveln inchpes e patkervelu։ Hors: vogevorutyamb indz cuyc tvac vorosh ejer kan. teqsti hamadzayn: terevneri sharzhumnery ev, pateri zardaranqnery nuyn vogevorutyamb, isk eji grery ev shrjanaky nuyn kerp ir tevov tcheghqogh tchntchghuki anhangstutyuny ev siraharneri anhangstutyuny nman en irar։ Irar hervic nayogh, bazmanshanak barerov mimyanc naxatogh siraharnern ays nkarnerum aynqan phoqr en patkervum, aynqan hervic en erevum, vor mard mi pah karcum e: patmutyuny voch te nranc, ayl irenc tesac hianali palati ev baki, sirov mek ar mek nerkvac terevnerov aygu ev dranq lusavorogh zardanaxsh gisherva ev mug careri masin e patmum mez։ Bayc ete ushadrutyun dardzneq ays nkarnerum nkarchi: miayn ankeghc apavinutyamb nkarac gaghtni guyneri sharanin ev amboghj nkari bolori ankyunneric durs ekogh ays xorhrdavor luysin, apa anmijapes khaskanaq, vor ays nkarneri gaghtniqy nerkn e, vory siruc e patrastvac։ Karces patkervac siraharneric luys e tcharagum։ Erb Qaran u es phatatvel einq, havataceq indz, karces amboghj ashxarhin nuyn kerpov barutyun einq haghordum։

Ayspisov, Pharq Astcu, bavakanachaph kyanqi phordz unem, vorpeszi haskanam, vor voch mi lav ban erkar chi tevum։ Skzbum Qaran amusnus pes kurcqs arav ir apheri mej։ Indz aynqan dur ekav, vor cankaca: amen ban moranalov: ptuknery dni berany։ Charec, vorovhetev inqn el vstah cher։ Karces chgiter: inch anel, bayc shat er uzum։ Ayspisov, sharunakecinq mimyanc grkel, ev mer mijev vaxn u amoti zgacumy mecacav։ Erb brnec konqerics, nra mecacogh bany kpav phoris։ Skzbum indz dur ekav, hetaqrqrec, chamacheci։ Ete aysqan erkar grkenq irar, parz e, vor petq e ayspes lini։ Heto, erb ayn durs hanec, gluxs myus koghm teqeci, bayc gorciqi mecutyunic mecacogh achqers chkaroghaca nranic heracnel։ Aveli ush, erb indz arajarkec ghyphchagh kananc, angam baghniqum patmutyunner patmogh kananc charac anshnorhqutyunnern anel, zarmacac u antcharak: kangnac mnaci։

― Honqerd mi kitir, sirelis, – aghachec na։

Ver kaca, nran hreci, ev chnayac txrelu er, skseci bghavel։



27. Im anuny Qara e

Kaxvac hreayi tan xavarum geghecik honqery kitelov indz kshtambogh Shequrei aselov: guce karogh ei im cankutyunnery bavararel Tiflisum handipacs cherqez aghjikneri, ghyphchagh anbaroyakanneri, ijevanatnerum vatcharvogh aghqat harseri, turqmen u parsik ayrineri, Stambulum astitchanabar avelacogh sovorakan marmnavatcharneri, mingeriaci anamotneri, xardax abazacineri ev hay vhukneri, tchenovakan hanrapetutyan ev asori paravneri, erkser kananc, anhagurd tghaneri mijocov, bayc voch Shequrei։ Arabistani phoqrik taq qaghaqneri etnabakeric minchev Kaspic covi aphery, Iranic minchev Baghdad, amen kargi ezhan, aghqat, mijakneri het shphvelov: es, yst Shequrei erevakayutyan, erevum e: bolor chaphers korcrel em, moracel em u moracel, vor vorosh kanayq inqnasirutyun unen։ Uremn im siro xosqern el ankeghc chein։ Sireliis xosqery, voroncic im serakan cankutyunn astitchanabar nvazum er, harganqov ei lsum, amachum ei im vitchakic, im sxalic, bayc indz erku ban er gohacnum։

1. Himnakanum, nman iravitchaknerum ayl kananc kendanu pes ei patasxanum։ Bayc Shequrei zayruytin u xosqerin chhamardzakveci nuyn votchov u zayruytov patasxanel։

2. Shequren chaphic shat giter im tchanaparhordutyunneri masin, uremn aveli er hetaqrqrvum indznov, qan karcum ei։

Tesnelov, vor txrel em, Shequren el sksec indz hamar txrel։

― Ete indz iskapes kuroren sirum es, – asac na: karces cankanalov neroghutyun xndrel, – patvarzhan tghamardu pes qez kzspeir ev cheir viravori knojy, vori handep lurj zgacmunqner es tacum։ Indz het amusnanalu hamar xoramankutyunneri miayn du ches dimum։ Qez aystegh galis voreve meky tesav։

― Voch։

Geghecik demqy, vorr tasnerku tari sharunak chei karoghanum hishel, shrjec depi partezi dury u koghqic tesnelu hatchuyqy pargevec indz։ Mi pah inch-or dzayn lsvec, erkuss el lrecinq u spasecinq, bayc voch voq chekav։ Qani vor der tasnerku tarekanum Shequren indznic aveli gitak er, misht aveli anhangist er linum։

― Kaxvac hreayi urvakann aystegh e linum, ― asac na։

― Aystegh galis es։

― Jiner, vhukner, urvakanner... nranq qamu het en galis, mtnum en ireri mej, lrutyan mej dzayn en talis։ Amen bani masin xosum en։ Aystegh galu kariq chka։ Amen inch lsum em։

― Shevqetn indz aystegh berec, vor mahacac katu tesnem, bayc chkar, ― asaci es։

― Nran asel es, vor hory spanel es։

― Aydpes chem asel։ Inqn e aydpes asel qez։ Es voch te nra horn em uzum spanel, ayl nra hayrn em uzum darnal։

― Inchu es asel, vor hory spanel es։

― Nax harcrec: erbeve mard spanel em։ Es el nran tchshmartutyunn asaci, vor erku mard em spanel։

― Hpartanalu hamar։

― Ev hpartanalu, ev bardzranalu ayn erexayi achqin, um mory sirum em։ Vorovhetev haskaca, vor ayd phoqrik avazaknerin tann anyndhat hor paterazmakan herosutyunneri masin es patmum։

― Hpartacir ayd depqum, vorovhetev qez chen sirum։

― Shevqety chi sirum, bayc Orhany sirum e, ― asaci es sireliis sxaly gtnelu hpartutyamb։– Bayc es erkusi hamar el hayr em darnalu։

Mi pah kisamti mej goyutyun chunecogh mi bani stver ancav ev karces xutchapic erkusis marmin dogh patec։ Erb ushqi ekanq, Shequren zusp heckltum er։

― Im xeghtch amusiny mi eghbayr uni: Hasany։ Amusnus veradardzin spaselis erku tari nra ev skesrayris het nuyn tann aprecinq։ Siraharvec indz։ Hima inch-or ban e kaskacum, karcum e, vor es inch֊or meki, guceev qez het em amusnanalu։ Indz teghekacrin, vor indz uzum e stipoghabar tanel tun։ Qani vor datavori hamar es chem karogh ayri hamarvel, asum en, vor indz amusnus anunov karogh en ayd tun veradardznel։ Amen pahi karogh en gal mer tun։ Hayrs el chi cankanum, vor datavori voroshmamb ayri darnam, vorovhetev karcum e, vor amusnalucveluc heto meki het amusnanalu ev lqelu em iren։ Mors mahic heto aprac menakutyan mej im u erexaneri veradardzy nran shat erjankacrec։ Mez het kapres։

― Inchpes։

― Ete amusnananq, hors, mez het kapres։

― Chgitem։

― Arag mtacir։ Shat zhamanak ches unena, havata indz։ Hayrs zgum e, vor mi vat ban e motenum ev iravaci e։ Ete Hasany ev nra mardik enicherineri het gan mer tun, hors tanen datavori mot, kases, vor tesel es amusnus diaky։ Du Iranic es galis, qez khavatan։

― Kasem, bayc es chem spanel nran։

― Lav, indz ayri hamarelu hamar mek ayl akanatesi het datavorin kases, vor paterazmi dashtum tesel es im amusnu aryunot diaky։

― Chem tesel, sirelis, bayc qez hamar kasem։

― Sirum es erexaneris։

― Sirum em։

― Inchn es sirum, asa։

― Shevqeti uzhy, vtchrakanutyuny, tchshmartaciutyuny, xelqy, hamarutyunn em sirum, – asaci es։– Orhani neghackotutyuny, nrbutyuny, xelqy։ Sirum em, vor nranq qo erexanern en։

Mi qich zhptac, mi qich artasvec im sevachyan։ Kartch zhamanakum harcy lucel cankacoghi hashvenkat anhangstutyamb anmijapes ancav urish temayi.

― Hors girqy petq e avartvi u handznvi mer sultanin։ Mer shurjy taracvogh dzhbaxtutyunnern ayd grqi pattcharov en։

― Zarif efendu spanutyunic baci urish inch satanayutyun ka։

Mi pah nran dur chekav ayd harcy։ Phordzec ankeghc ereval, ayd pattcharov el chkaroghacav ev asac.

― Erzrumci Nusret hojayi koghmnakicnery lurer en taracum, vor hors grqum anhavatutyun u evropakan votchi nkarner kan։ Mer tun mtnogh nkarichnery mimyanc naxandzelov: daver en nyutum։ Du nranc tchanachum es, aveli lav kimanas։

― Lusahogi amusnud eghbayrn el, ― asaci es, – ayd nkarichneri, hord grqi, Nusret hojayi koghmnakicneri het kap uni, te miaynak e gorcum։

― Kap chuni, bayc Hasany miaynak chi gorcum, – asac na։

Xorhrdavor, tarorinak lrutyun tirec։

― Hasani het nuyn tann aprelis qez tesnum er։

― Erku senyakanoc tann aprelu chaph։

Voch shat hervic erku shun, anmnacord nvirvelov irenc gorcin, ayd pahin sksecin anhangist hachal։

Chkaroghaca asel aydqan paterazmac, haghtanakac, hoghaktor stacac lusahogi amusind inchu e qez u eghbor het nuyn tann aprel։ Miayn vaxenalov ev amachelov: ays harcy tveci im mankutyan sireliin.

― Inchu amusnacar ayd mardu het։

― Anshusht meki het amusnacnelu ein, – asac na։

Da tchisht er, ev xelacioren, aranc indz viravorelu: amusnun govelov bacatrec, te inchu e nra het amusnacel.

― Du gnacir u chekar։ Erevi neghanaly siro nshan e, bayc neghacac sirelin el dzandzrali e, ev nra het ches karogh apaga unenal։

Da el er tchisht, bayc avazaki het amusnanalu pattchar cher karogh linel։ Dzhvar cher Shequrei xoramank hayacqic haskanal, vor Stambulic heranalucs kartch zhamanak anc na el bolori pes indz moracel er։ Ays bacahayt sutn asac, vorpeszi mi phoqr meghmi kotrvac srtis cavy, es el mtaceci, vor da el baryacakamutyan nshan e, vori hamar petq e shnorhakal linem։ Skseci patmel, te tchamphordutyunneris yntacqum inchpes ei anyndhat nra masin mtacum, inchpes chei karoghanum hanel mtqics, inchpes er nra erazn urvakani pes gishery mtnum ijevanatun։ Sranq amenagaghtni, amenaxor tarapanqnern ein, vor karcum ei, te voch mekin chem karoghana patmel, bayc ayd pahin zarmanqov nkateci, vor yndhanrapes ankeghc chei։

Kyanqum arajin angam zgaci ays tarberutyund erb mard erbemn aynqan e uzum tpavorich nerkayacnel irakanutyuny, vor zgum e, te vorqan keghcavor en hnchum ir barery։ Ayspes em asum, vorpeszi haskanaq im ayd pahi zgacmunqnern u mtqery։ Amenalav orinaky havanabar karogh er tal ayd pahin mez anhangstacnogh mi nkarich։ Angam amenakataryal nkary, orinak: mi dziu nkar, angam iskakan dziun Astcu xnamqov patkerac dziu nkary karogh e tchshmartacioren chpatkerel varpet nkarchi amenaankeghc zgacmunqnery։ Ankeghcutyuny voch te nkarchi kam mez pes Astcu xonarh caraneri taghandi ev katarelutyan paherin, ayl tchisht hakaraky: lezvi saytaqumneri, sxalneri, hiastaphutyan ev dary viravoranqi paherin e i hayt galis։ Ays amenn asum em ayn tiknanc hamar, vovqer ays iravitchakin hiastaphutyamb en nayum, ayd pahin Shequrei handep zgacacs amenauzhegh cankutyan ev im tchamphordutyunneri yntacqum handipac nurb demqov, bronzaguyn mashkov, moreguyn shrtunqnerov mi qazvinci gegheckuhu handep zgacac glxaptuyt arajacnogh cankutyan mijev voch mi tarberutyun chkar։ Sireli Shequren haskanum er, vor Astcu tvac xor kyanqov ev sur ynkalumnerov ev nra hamar tasnerku tari iskakan chinakan tanjanqnerin havasar siro tarapanqner kreci, ev nra het tasnerku taruc heto arajin angam miaynak mnalun pes im mut cankutyunn aragoren bavarareluc baci vochinch chtesnogh tshvar cankaseri pes varveci։ Nizamin gegheckuhi Shirini berany nmanecnum e margaritnerov li tanaqamani։ Zayracac shnery krkin sksecin amboghj uzhov hachal, ev Shequren anhangstacac asac.

― Es gnam։

Ayd pahin miasin nkatecinq, vor chnayac der ereko cher, urvakan hreayi tuny bavakanin mut er։ Nran mi angam el phatatvelu hamar marmins inqnystinqyan mi sharzhum arec, bayc na tchntchghuki pes anmijapes teghy phoxec։

― Es der geghecik em։ Arag asa։

Asaci, lsec ev xosqeris havatalov: hamadzaynec։

― Isk hagusts։

Asaci։

― Lav em burum։

Iharke, Shequren el giter, vor nizamii siro shaxmat kochvacy voch te ayspisi grakan xagherov, ayl siraharneri mijev aveli xor, bazmimast hogevor sharzhumnerov e teghi unenum։

― Hima inch es anelu, – harcrec na։– Im vorbuknerin karoghanalu es nayel։

Tasnerku taruc aveli tevac qartugharutyan, paterazmneri ev diakneri: indz tvac angin phordzic elnelov: xoselov im phaylun apagayic: phatatveci nran։

― Qich araj inch geghecik einq phatatvel, ― asac na։― Isk hima amen ban korcrel e arajin pahi kaxardanqy։

Vorpeszi apacucei im ankeghcutyuny, aveli amur grkeci ev harcri, te inchu e tasnerku tari araj ir hamar nkarac ev pahac nkars Esteri mijocov et ugharkel։ Achqerum kardalov zarmanqn im miamtutyan vra ev im handep atchogh sery, hambureci nran։ Ays angam glxaptuyt cankasirutyan girky chei ynkel, bayc haskaca, vor erkusis sirty, kurcqy, stamoqsy, amenur xrvogh uzhegh sern arcvi teveri baxumneri pes amen ban cncum e։ Ardyoq ser anely sery handartecnelu amenalav dzevy che։

Mec kurcqy dzerqeris mej arnelis Shequren indz aveli hstak vtchrakanutyamb u qaghcrutyamb hrec։ Es aynqan hasun tghamard chem, vor karoghanam amusnanaluc araj knoj het ser anel u heto vstaheli amusnutyun unenal։ Es der aynqan anphordz ei, vor chgitei: arag gorcerin satanan e xarnvum, erjanik amusnutyuny naxevaraj shat hamberutyun u ashxatanq e pahanjum։ Teverics durs prcnelov: ijecrec qatane qoghy ev sharzhvec depi dury։ Bacvac drnic tesnelov vagh mtnogh phoghocneri vra taphvogh dzyuny: moranalov, vor aystegh misht shshukov einq xosum (guceev kaxvac hreayi hogin chartnacnelu hamar), bghaveci։

― Sranic heto inch enq anelu։

― Chgitem, ― asac na: harmarvelov siro shaxmati kanonnerin։

Hin aygum, vorn arag cackvum er dzyunov, im gegheckuhin votnahetqer toghnelov: andzayn heracav։


28. Indz mardaspan kkochen

Vstah em: dzez het el e patahum, vor Stambuli erkar phoghocnerum ororvelov qaylelis, voreve xortkaranum mi ktor qalye utelis kam el sazi naxsherin hamak ushadrutyamb nayelis hankarc nerka pahy dzez ancyal e tvum։ Uzum em asel: karces phoghocum dzyan vra qaylelis dzyan vrayov ei qaylum։ Ayn tarorinak banery, vor patmelu em, karces ev nerkayum, ev ancyalum en katarvel։

Erekoyan mot arden mutn ynknum er, manr dzyun er galis, ev es qaylum ei Enishte efendu phoghocov։ I tarberutyun myus vorosh gisherneri: aystegh ei ekel vtchrakanutyamb: imanalov, te irakanum inch em uzum։ Inchpes naxord gishernerin, es ayl baneri masin mtacelov: Temuri zhamanakic mnacac, Herati chzardarvac grqeri, mors arajin angam mi grqi hamar yot haryur arcatadram vastakelu masin patmelus ev im meghqeri, im himarutyunneri masin xorasuzvac mtacelis votqers indz ays phoghoc berecin։ Aystegh ei ekel: imanalov ev mtacelov aneliqis masin։ erb vaxenalov, te voch voq chi baci, phordzeci takel hskayakan baki dury, mi hpumov durn inqystinqyan bacvec, krkin haskaca, vor Astvac indz het e։ Enishte efendu grqin nor nkarner avelacnelu hamar aystegh ekacs gishernery phaylogh naxasenyakum voch voq chkar։ Aj koghmum jrhori duyln er u vran: crtic goh tchntchghuk, qich ayn koghm, chgites inchu, gisherva ays zhamin chvarvogh vararan, dzax koghmum axor kar, vortegh miayn hyurern ein toghnum irenc dziery, amen ban ir teghum er։ Axori koghqi bac drnic ners mtnelov: votqers xphelov phayte astitchannerin u hazalov bardzraca verev։ Hazis voch voq chpatasxanec, inchpes ev im cexot koshikneri aghmukin, voronq ashxatasenyaki mutqi mot haneci ev dreci dran koghqin sharvac myus koshikneri koghqin։ Inchpes misht ays tun galis nayeci: Shequrei kanach u nurb koshiknery kan, te che։ Qani vor chtesa, entadreci, vor havanabar tany voch voq chka։ Mi pah mta aj koghmi senyakn, ur, karcum em, Shequren e qnum erexaneri het։ Dzerq tveci nerqnakin, ankoghnun, ankyunum drvac sndukn u pheturi pes tetev paharany bacelov: nayeci։ Erb erazum ei, vor senyaki ayd nurb nshi hoty Shequrei mashki hotn e, verevi paharanic mi bardz ynkav himar glxis, heto el ankyunum drvac pghndze jramanin ev bazhaknerin baxvelov: ynkav hatakin։ Erb aghmuk enq lsum, haskanum enq, vor senyaky datark e, bayc es haskaca, vor senyaky curt e։

― Hayriye, – nersic dzayn tvec Enishte efendin, – Shequre, vor mekd e։

Arag durs eka senyakic, anca mec senyaki motov u mta kapuyt drnov arvestanocy, ur dzmerva orerin Enishte efendu grqi hamar einq ashxatum, ev asaci.

― Es em, Enishte efendi, es։

― Du vov es։

Ayd pahin haskaca, vor Enishte efendin varpet Osmani: mankutyan tarinerin mez tvac anunnern er xoramankoren caghrum։ Shqegh grqi verjin ejin hpart grchi storagrutyan pes «dzer aghqat, meghavor caran» xosqerov skselov: keghcanuns ev hayranuns mek ar mek artasaneci։

― Hy, – asac na skzbum։– Aha, – asac heto։

Mankutyan tarineris lsac asorakan patmutyan mej mahvany handipac mardun haverzhakan tvacogh mi qani vayrkyani pes amen ban taghvec lrutyan mej։ Ete hima voreve meky karcum e, te mahvan masin xoseci, vorovhetev aystegh em ekel spanelu hamar, uremn girqy sxal eq haskacel։ Aydpisi npatak unecogh mardn ardyoq ktaki dury, koshiknery khani, kga aranc danaki։

― Uremn ekar, – krkin asac na patmvacqi cerunu pes։

Bayc heto sksec ayl votchov xosel.

― Barov es ekel, vordyak, asa tesnem: inch es uzum։

Arden mutn ynkel er։ Garnany bacvac notchun ev nrenun nayogh phoqrik u negh patuhani: meghramomov cackvac makeresic senyak aynpisi luys er ynknum, vory tuyl er talis tesnel ireri urvagcery, voronq shat dur kgayin chinaci nkarichnerin։ Inchpes misht ir ankyunum: mi grakali glxin nstac Enishte efendu demqn amboghjutyamb cher erevum, nra het aystegh minchev aravot momi luysi tak ays vrdzinnerov, tanaqamannerov, grichnerov ev kniqnerov lcvac senyakum nkarelov, nkarchutyan masin xoselov: phordzum ei huzmunqov zgal ayn mtermutyuny, vor araj ei zgacel։ Ayd otarutyan zgacoghutyunic, im anhangstutyunic, nkarelis meghq gorcelus masin mtacelis ev medresei ashakertneri imacac tchanaparhi anhangstutyunneri masin xoseluc amachelus hamar, chgitem: ayd pahin vorosheci, vor im xndirneri masin nran mi patmutyamb kpatmem։ Spahanci Musafir sheyx Muhammedi patmutyuny guce duq el eq lsel։ Guyn yntrelu, eji dzevavorman, mard, kendani ev demq nkarelu, nkari mej: banasteghcakan huzmunq, erkrachaphutyan mej gaghtni tramabanutyun ogtagorcelu harcum ays nkarchic lavy chkar։ Eritasard tariqum varpet darnaluc heto ays taghandavor nkarichy eresun tari sharunak ev tema yntrelu, ev erevakayutyan, ev votchi harcum ir zhamanaki amenaqaj u naxadzernogh nkarichn er dardzel։ Sev matiti votchov Chinastanic mongholneri mijocov ekac sarsapheli satananerin, pozavor jinerin, dzi hecac caranerin, kisamard-kisahresh eaknerin, ughterin, jinerin, satanayakan nurb ev zgayun heratyan nkarin na ir taghandy ev havasarakshrutyunn er avelacrel, Portugaliayic ev Flamenkoyic ekac naveric elac dimankarnerin boloric araj na er ushadrutyun cucaberel, Chingiz xani zhamanakneric mnacac, moracvac votcheri masin hnacogh grqery hanelov: nran kendanutyun er tvel, Aleqsandri: kananc kghzum loghacogh merk gegheckuhinerin nayely, Shirini: lialusni luysi tak loghanaly tesnelis Xosrovi grgrvelu pes temanery boloric araj xizaxoren na er patkerel, mer margarei: ir dzi Buraqi vra nstac slanaly, shaheri payqary, shneri bazmacumy, sheyxerin ginovcac nkarelov: amboghj nkarchakan hasarakutyany iren sirel tvec։ Ays amenn arel er taqun gini xmelov, aphion ogtagorcelov, eresun tari sharunak tevogh ashxatasirutyamb ev vogevorutyamb։ Heto, erb mecacav, dardzav mi kronavor sheyxi arajnordy, kartch zhamanakum votqic glux phoxvelov: ekav ayn ezrakacutyan, vor eresun tari sharunak arac nkarnern anhavatutyun en qarozum, hrazharvec ir naxkin kyanqic։ Avelin: ir kyanqi mnacac eresun tarin anckacrec qaghaqic qaghaq, palatic palat, gradaranic gradaran gnalov: ir patrastac grqery shaheri, sultanneri gandzarannerum, gradarannerum phntrelov ev vochnchacnelov։ Vor shahi gradaranum gtnum er tariner araj arac nkary, amen gnov, ete cher karoghanum qaghcr lezvov, apa xoramankutyamb, mi pah, erb voch voq ushadrutyun cher dardznum, kam patrum er grqi ayn ejy, vortegh ir arac nkarn er, kam el logaran tanelov: sephakan hrashqi vra jur lcnelov: phchacnum er։ Ays patmutyuny patmel ei vorpes nkarchi: sephakan havatn akama moranalu pattcharac tarapanqi orinak։ Nran hishecri, vor qani vor sheyx Muhammedy haryuravor grqer er zardankarel, dranq cher karogh mek ar mek phntrel, ayd pattcharov arqayazn Abbas Mirzayi naxararakan qaghaq Qazvini hskayakan tangarann ayrec։ Akanatesi pes, mi qich el chaphazancelov: patmeci sarsapheli hrdehi zhamanak nkarchi: tarapanqi ev zghjman zgacmunqneric ayrvelov mahanalu masin։

― Vaxenum es, – sirov harcrec Enishte efendin, – mer arac nkarneric, vordyak։

Senyakn aynqan mot er, vor chei karogh tesnel: ayd harcy talis zhptum er, te voch, bayc kraheci։

― Mer girqn aylevs gaghtni che, – asaci es։– Guce da karevor che, bayc amenur xosum en։ Asum en, vor anughghaki viravorum enq mer krony։ Aystegh asum en, vor voch te mer sultani patvirac ev cankacac girqn enq patrastum, ayl mer cankacac girqy, angam asum en, vor sultanin caghrogh, anhavatutyun qarozogh, anhavat varpetnerin krknorinakogh girq enq patrastum։ Asum en, vor mer girqn angam satanayin e siralir nerkayacnum։ Asum en, vor ashxarhin phoghoci keghtot shan hayacqov nayogh, dziu mlaki mecutyamb mzkit nkarelov (ayn pattcharabanutyamb, vor mzkity etevum e) : mzkit gnacogh havatacyal mardkanc enq caghrum։ Gishernern ays mtqeri pattcharov chem karoghanum qnel։

― Nkarnery miasin enq arel, ― asac Enishte efendin։– Voch miayn aydpisi baner chenq arel, angam chenq el mtacel nman baneri masin։

― Iharke voch, – asaci es: chaphazancnelov։– Bayc vorteghic en lsel: chgitem, asum en: verjin nkarum voch te anughghaki anhavatutyun, ayl bacahayt caghr ka։

― Verjin nkary tesel es։

― Erkejani nkari hamar mec terti: indz cuyc tvac tarber ankyunnerum dzer uzac nkarnery dzer uzac dzevov em patkerel, – asaci es ushadir u vtchrakan: huys unenalov, vor Enishte efendin da kgnahati։ Bayc nkarn amboghjutyamb chem tesel։ Ete tesnei, ayd zzveli heryuranqnery lselis xightchs hangist kliner։

― Inchu es meghavor zgum, – harcrec na։– Inchn e qez tanjum։ Vov e qo mej kaskac arajacnum։

― Erb mard kaskacum e ayn grqin, vori vra amisner sharunak erjankutyamb ashxatel e, erb hardzakvum e aynpisi baneri vra, voronq surb e hamarum, kyanqy dzhoxqi e nmanvum։ Ete miayn karoghanayi tesnel ayd verjin nkary։

― Da e qo xndiry, – asac na։– Dra hamar es ekel aystegh։

Anmijapes anhangstaca։ Ardyoq karogh er mtacel aynpisi ahavor bani masin, inchpes ayn, vor xeghtch Zarif efendun es em spanel։

― Mer sultanin gahynkec anelov: nra phoxaren gahin arqayaznin bardzracnel cankacoghnern el havatalov ays heryuranqnerin: lurer en taracum, vor ays girqy mer sultann e gaghtni hovanavorum, – asaci es։

― Ayd amenin qani hogi e havatum, – asac na hognac, dzandzracac dzaynov։– Mi qich hetaqrqrutyun unecogh ev dranic glxaptuyt zgacogh zayracac yuraqanchyur hoja sksum e asel, vor kronn antesutyan en matnum։ Hac vastakelu amenavstaheli mijocy sa e։

Ardyoq mtacum er, vor ays heryuranqnery nran patmelu hamar ei ekel։

― Xeghtch lusahogi Zarif efendi, – asaci es doghacogh dzaynov։― Mardik asum en, vor na ays verjin nkarn amboghjutyamb tesel e, ev menq, haskanalov, vor da viravorum e mer krony, spanel enq nran։ Ays amenn arvestanocum indz mi mterim varpet patmec։ Giteq, te ashakertnery, caranern inchpisin en. bolory bambasum en։

Ays tramabanutyany hetevelov: astitchanabar huzvelov: erkar xoseci։ Chgitem, te ayd pahin asacneris vor masn em lsel, vor masn em ayd bambaskot storin spaneluc heto vaxic horinel, vor masn em ayd pahin patmelis erevakayel։ Aydqan patmeluc heto arden huys unei, vor Enishte efendin khani ayd erkejani nkary ev cuyc kta, khangstacni indz։ Meghqi mej taghvelu tchanaparhin im vaxeric miayn ayspes karogh ei azatvel, inchu cher haskanum։ Mi pah cankaca nran taph tal ev xizaxoren harcri.

― Mard karogh e ir kamqic ankax anhavat nkar nkarel։

Patasxanelu phoxaren, karces senyakum qnac erexa kar, hankarc zgushacnogh dzerqi shat nurb sharzhum arec, ev es lreci։ Shshnjalov asac.

― Senyakum shat mut e. ays momy varenq։

Vararani krakov varac momeri luysi tak nra demqin ansovor hpartutyan artahaytutyun tesa, vorn indz dur chekav։ Te xghtchaharutyan artahaytutyun er։ Ardyoq amen inch haskacel er ev karcum er, vor es stor mardaspan em, te vaxenum er indznic։ Ayd pahin hishum em, vor karces im mtqern indz chein patkanum, karces im mtqern urishi mtqern ein, ev es zarmacac hetevum ei dranc։ Hataki gorgi mi ankyunn ases gayli mortuc liner, inchu minch ays chei nkatel։

― Nkar, manrankarchutyun, geghecik grqer sirogh bolor xaneri, shaheri, sultanneri hetaqrqrutyuny ereq eghanak uni, ― asac Enishte efendin։― Skzbum qaj en, mtermik u hetaqrqraser։ Qani vor urishi nkarnern en nayum, dra dimac harganq en pahanjum։ Skzbum sovorum en, isk heto grqery sephakan hatchuyqi hamar en patvirum։ Qani vor sovorel en, vor nkarnery nayelis petq e shat havanen, petq e hargalic linen, cankanum en, vor mahic heto ays ashxarhum mnacogh grqern el haytni darnan։ Isk irenc kyanqi ashnany voch mi sultan arden anmahutyan masin chi mtacum։ Ays ashxarhi anmahutyan ev aprogh myus serundneri, torneri husherum aprelu cankutyuny haskanum em։ Nkarchutyuny sirogh ghekavarnery mez patvirac, irenc anunnery krogh, erbemn el irenc sephakan patmutyunneri himan vra kazmvac grqerov arden anmahacel en ays ashxarhum։ Erb ceranum en, cankanum en hajord kyanqum lav tegh unenal։ Bolorn el haskanum en, vor nkarn ayd tchanaparhin xochyndot e steghcum։ Indz amenashaty txrecnogh u tevataph anoghy da e։ Shah Tahmasphn el, vor varpet nkarich er u eritasard tarinern anc er kacrel sephakan arvestanocum, mahvany motenalov: phakec ayd hianali arvestanocy, hrashali nkarichnerin heracric Tavrizic, bazhanec ir patvirac zrqery, sksec zghjal։ Inchu en bolory karcum, vor nkarchutyuny phakum e draxt tanogh tchanaparhnery։

Giteq: inchu, vorovhetev mer margarei xosqn ayn masin e, vor datastani ory nkarichnery Astcu koghmic amenaxist kerpov patzhvelu en։

― Voch te nkarichnery, ― asac Enishte efendin, – ayl patkeroghnery։ Sa patmutyun e Buhariic։

― Datastani ory patkeroghic kpahanjvi kyanqy zohaberel ir nkaracnerin, – zgushoren asaci es։– Bayc qani vor vochinch chi karoghanalunkarel, dzhoxayin tarapanqner e krelu։ Chmorananq, kertoghy Ghuranum Allahi bnoroshumneric mekn e։ Kertoghy, goyutyun chunecoghin kyanq tvoghy, anshunchy shnchavor dardznoghr Allahn e։ Voch voq chpetq e mrci nra het։ Nra gorcin xarnvogh, nra pes ararogh linely pndogh nkarichnern amenamec meghqn en gorcum։

Aynqan kopit asaci, karces nran el ei meghadrum։ Nayec achqeris mej.

― Qo karciqov menq da einq anum։

― Voch, – asaci es zhptalov։– Bayc lusahogi Zarif efendin, tesnelov verjin nkari amboghjakan tarberaky, sksec aydpes mtacel։ Na asum er, vor herapatkerov, gitutyamb nkarely, evropacineri votchov nkarely satanayakan gorc e։ Verjin nkarum ogtagorcelov evropakan votchy: aynpes enq patkerel mahacaci demqy, vor nayoghin nkarn irakan e tvum, aynqan, vor mardik cankanum en erkrpagel nran, inchpes ekeghecineri nkarneri araj։ Herapatkery miayn nra hamar che, vor Allahy nayi phoghoci shany, ayl fransiaci varpetneri votchr ogtagorcelov, mer imacacy, mer taghandy anhavatneri taghandi ev votchi het xarnelov, mer miamtutyuny meznic xlelov: irenc caran dardznogh satana linelu hamar։

― Voch mi miamtutyun chka, ― asac Enishte efendin։– Manrankarchutyan, nkarchutyan mej vorqan el hrashqner steghcven, erb voreve arvestanocum cankanam artasvel indz cncogh gegheckutyun tesnelis, kimanam, vor ayntegh naxkinum indz anhayt erku tarber masnik miavorvelov: mi nor hrashq en kertel։ Behzadi ev amboghj iranakan nkarchutyan gegheckutyan hamar partakan enq arabakan nkarchutyan ev mongholachinakan nkarchutyan xarnurdin։ Shah Tahmasphi amenageghecik nkarnery iranakan votchi ev turqmenakan zgacmunqaynutyan miavorumn en։ Aysor bolory Hndkastani Eqber xani arvestanocneri masin en patmum, nkarichnerin xraxusum en ancnel evropaci varpetneri votchin։ Ev Arevelqy, ev Arevmutqy Astcunn en։ Astvac, pashtpanir mez miamitneri ev anxarni cankutyunneric։

Momi luysi tak erevacogh demqy phaphuk er u lusavor, isk patin ynknogh stvery: mut u vaxecnogh։ Chnayac nra asacnery teghin u tchisht ei hamarum, chei havatum nran։ Qani vor karcum ei, te indz kaskacum e, es el iren ei kaskacum։ Mekyndmej akanj er dnum nerqevi baki dran dzaynin, zgum ei, vor indznic baci urishin el e spasum։

― Indz patmecir spahanci Musafir sheyx Muhammedi masin, vov ayrum e ayn gradarany, ur ir nkarnern ein, ev inqn iren, ― asac na։– Es el qez patmem ayd legendi mek ayl tarberaky, vory chgites։ Ayo, kyanqi verjin eresun tarum nkarichn ir nkarnern e phntrel։ Bayc erb tertum e grqery, aveli shat tesnum e voch te ir sephakan nkarnery, ayl irenic nershnchvac nkarichneri krknorinakumnery։ Isk hajordogh tarinerin nkarichneri erku serund ir zhxtac nkarnern ogtagorcum ein vorpes orinak, ayd nkarnery nkarum ein irenc hishoghutyan mej, voch miayn angir ein anum, aylev yndunum ein vorpes hogu mi mas։ Sheyx Muhammedy, phordzelov gtnel sephakan nkarnery ev veracnel, haskacav, vor eritasard nkarichnery mi qani grqerum dranq krknorinakel en, ayl patmutyunner patkerelis ogtvel en ir nkarneric, vor dranq tpavorvel en bolori hishoghutyan mej, taracvel amboghj ashxarhov mek։ Grqic girq, nkaric nkar, tariner sharunak nayelov: haskanum enq. lav nkarichy miayn hrashqnerov chi tpavorvum mer hishoghutyan mej, i verjo, mer hishoghutyunn el e phophoxutyan entarkum։ Mek angam mez vra tpavorutyun gorceluc heto nkarchi taghandn u nkarnern amboghj ashxarhi gegheckutyan chaphanishn en darnum։ Spahanci nkarichy kyanqi verjum sephakan nkarnern ayreluc heto voch miayn akanates eghav dranc bazmacmany, aylev tesav, vor bolorn ashxarhy tesnum en aynpes, inchpes mi zhamanak inqn er tesel։ Haskacav, vor eritasard tariqum arac nkarnern arden tgegh en ir hamar։

Im hiacmunqy, Enishte efendun dur galu cankutyuns chkaroghaca zspel ev cnki eka։ Dzerqery hamburelis achqers lcvecin arcunqov, ev zgaci, vor im hogum na gravum e varpet Osmani teghy։

― Nkarichy, ― asac Enishte efendin irenic goh dzaynov, ― akanj dnelov ir nkarin, ir sephakan xghtchin ev chvaxenalov kanonneric, voronc havatum e, aranc vaxenalu knkari։ Tshnamineri, hetamnac mardkanc, naxandzneri karciqy nran chpetq e hetaqrqri։

«Bayc Enishte efendin angam nkarich el che», ― mtaceci es: artasvelov u hamburelov cnndanshannerov ev hetqerov cackvac dzerqy։ Heto amacheci ayd mtqic։ Karces urish mekn er stipel indz aydpisi satanayakan u lkti ban mtacel։ Bayc duq el giteq, vor es tchisht em։

― Es chem vaxenum nrancic, ― asac Enishten։– Vorovhetev mahic chem vaxenum։

Vovqer en nranq։ Gluxs taph tveci: cuyc talov, te haskanum em։ Bayc nersums zayruyt ei zgum։

Ughigh Enishtei koghqin tesa El-Jevziyyei «Hogu grqi» hin tarberaky։ Sinineri mej, grichneri tuphi ev snduki vra, phetravor grichneri, srichneri, sayreri, tanqamani, grchatupheri aranqum tesa bronze tanaqamany։

― Apacucem, vor chem vaxenum nrancic, ― asaci es xizaxoren։― Haneq verjin nkary, cuyc tanq nranc։

― Ardyoq da chi vkayi, vor nranc heryuranqnern arnvazn lurj enq yndunum, nshanakutyun enq talis dranc։ Vaxenalu vochinch chenq arel, inchu vaxenanq։ Inchy karogh e ardaracnel qo vaxy։

Hor pes shoyec mazers։ Vaxeca, vor krkin kartasvem u phatatveci nran։

― Gitem, te inchu e xeghtch grich Zarif efendin spanvel, – vogevorvac asaci es։– Zarif efendin dzer, dzer grqi, mer masin heryuranqner taracelov: erzrumci Nusret hojayi mardkanc patvirelu er hardzakvel mez vra։ Voroshel er, vor aystegh satanayi drdmamb anhavatutyun e katarvum, u sksel er da amenur taracel, dzer grqi hamar ashxatogh myus nkarichnerin sksel er dzer dem larel։ Hnaravor e, vor naxandzic lini, hnaravor e: satanayin xabveluc։ Dzer grqi hamar ashxatogh myus nkarichnern el en lsel te Zarif efendin mez boloris veracnelu hamar vorqan vtchrakan er։ Karogh eq entadrel, vor bolory vaxecel en, indz pes sksel en kaskacel։ Nrancic meky mi gisher anhangstanalov, vor Zarif efendin kstipi iren dzer dem, mer dem, mer grqi, manrankarchutyan, nkarchutyan, mer havatacac amen inchi dem durs gal, ayd storin spanelov: jrhorn e netel։

― Stor։

― Zarif efendin vat mard er, stor davatchan, ― asaci es։– Anarzhan, – aynpes bghaveci, ases senyakum im arjev er kangnac։

Lrutyun tirec։ Vaxenum er indznic։ Es vaxenum ei inqs indznic։ Karces urish meki zayruyti u xelqi qamin er indz qshum, bayc indz dur er galis։

― Mez u spahanci manrankarchi pes xutchapi matnvac nkarichn vov e։ Vov e spanelnran։

― Chgitem, – asaci es։

Bayc cankaca: demqis artahaytutyunic haskana, vor stum em։ Haskanum ei, vor aystegh galov sxal em gorcel, bayc meghqi ev zghjman zgacoghutyun el chunei։ Tesnum ei, vor Enishte efendin kaskacum e, bayc da indz dur er galis ev uzh er talis։ Cankanum ei tesnel nkary voch te tesnelu hamar: nkarum anhavatutyun ka te voch, ayl parzapes hetaqrqrvac ei։ Arag mtaceci, vor ete haskana: es mardaspan em u indznic vaxena, khani ev cuyc kta nkary։

― Karevor e imanal, te vov e spanel ayd storin, – asaci es։– Ardyoq nran veracnoghy lav gorc chi arel։

Indz qajalerec ayn, vor achqeris mej cher karoghanum nayel։ Dzeznic aveli lav u baroyakan linelun havatacogh mardik dzer phoxaren amachelov: aha ayspes chen karoghanum nayel dzer achqeri mej։ Himnakanum dzez ayspes matnelov: karcum en, vor dzez tanjogh dahitchnerin en matnum։ Drsum: baki dran araj zayracac shnery sksecin hachal։

― Eli dzyun e galis, – asaci es։– Ays ush zhamin bolory vortegh en։ Inchu en dzez tany menak toghel gnacel։ Angam mi mom chen varel։

― Shat tarorinak e, shat, ― asac na։― Chhaskaca։

Aynqan ankeghc er, vor havataci ev chnayac myus nkarichneri het nran caghrelun: irakanum mek angam evs zgaci, vor sirum em nran։ Mi pah chhaskaca, te inchpes zgac ir handep tacac uzhegh sern u harganqy, krkin ayd andimadreli hayrakan sirov shoyec mazers։ Zgaci, vor varpet Osmani: Herati hin varpetneri azdecutyamb nkaracnern apaga chunen։ Aynpisi tgegh mitq er, vor indznic vaxeca։ Boloris het el patahum e, erb dzhbaxtutyunic heto aranc ushadrutyun dardznelu, vor cicagheli u himar enq erevum, verjin huysov cankanum enq, vor amen inch krkin naxkini pes lini։

― Sharunakenq nkarel mer girqy, ― asaci es։– Togh amen inch naxkini pes lini։

― Nkarichneric meky dazhan mard e։ Girqy Qara efendu het em sharunakelu։

Ardyoq indz drdum er nran spanelu։

― Hima vortegh e Qaran, – asaci es։― Ur en dzer dustrn u nra erexanery։

Zgum ei, vor karces ayl uzhi azdecutyan tak ei asum ays xosqery, bayc chkaroghaca indz zspel։ Dranic heto erjanik linelu ev husalu hamar urish tchanaparh chunei։ Miayn karogh er xelaci ev hegnakan linel ev misht ays erku zvartchali, siralir jini, xelqi ev hegnanqi etevum nranc ghekavarogh satanayi goyutyunn ei zgum։ Mievnuyn zhamanak baki dran etevi shnery karces aryan hot arnelov: xenti pes sksecin vornal։

Ays pahy naxkinum aprel ei։ Mi heravor qaghaqum, hima indz shat heru tvacogh patmutyan mej, erb drsum dzyun er galis, vory chei karoghanum tesnel, momi luysi tak indz nerk goghanalu mej meghadrogh tulamort himarin phordzum ei artasvelov bacatrel, vor es meghavor chem։ Ayd zhamanak el, inchpes ayzhm, hervum: baki dran moti shnern aryan hot araci pes sksel ein vornal։ Enishte efendin el, ayd kntchrot u vat ceruki pes hpart cnotov, achqeris mej dazhanoren nayelov: npatak uner indz tchnshel։ Ete tasy tarva nkarchakan ashakertutyan tarinerics mnacac ays vat hishoghutyuny hstak urvagcerov, bayc xunacac guynerov nkari pes patkeracnei, ays pahy der anorosh ev xunacac hush knkarei։ Ayspisov, im nersi ashxataser nkarichy, vori goyutyan masin mez glxavor nkarich varpet Osmann er asel, indz stipec ver kenal, ancnel nstac Enishte efendu tikunqov ev ashxatanqayin seghani vrayi apake, kave, byureghya: indz canot tanaqamanneri aranqum drvac nor hskayakan u canr bronze tanaqamany vercnel։ Im aracnern u tesacnery karces voch te ayd pahin ei aprum, ayl hin hushi pes hstak urvagcerov ev xunacac guynerov ei tesnum։ Erbemn patahum e, vor mez erazum tesnum enq u sarsrum։ Nuyn zgacmunqov, dzerqis negh beranov mec bronze tanaqamany brnac: asaci.

― Mankutyans tarinerin, erb tasy tarekan ei, ayspisi tanaqaman tesa։

― Ereq haryur tarekan mongholakan tanaqaman e, – asac Enishte efendin։― Qaran e Tavrizic berel։ Miayn karmir tanaqi hamar e ogtagorcvum։

Henc ayd pahin satanan indz drdec amboghj uzhov tanaqamann ijecnel ayd himari glxin։ Bayc es nran chlseci։ Dra phoxaren huysov asaci.

― Zarif efendun es em spanel։

Haskanum eq, che: inchu asaci: huysov։ Huys unei, vor Enishten indz khaskana ev kneri։ Inchpes ev huys unei, vor indznic kvaxena u indz kogni։



29. Es dzer phesan em

Erb asac, vor spanel e Zarif efendun, senyakum tevakan lrutyun tirec։ Mtaceci, vor indz el e spanelu։ Erkar zhamanak sirts arag babaxum er։ Ardyoq indz spanelu hamar er aystegh ekel, te xostovanelu, te vaxecnelu hamar։ Ardyoq inqy giter, te inch er uzum։ Vaxeca, erb haskaca, vor tariner sharunak imacel em ays hianali nkarchi taghandy, yndunakutyunnery, bayc nra sirtn irakanum chem tchanachel։ Zgum ei, vor ayd hskayakan karmir tanaqamany dzerqin: der kangnac e im etevum, heto anmijapes kangnec tikunqis, bayc chshrjveci ev chnayeci nran։ Qani vor gitei: im lrutyuny nran anhangstacnum e, asaci.

― Shnery der chen lrel։

Ayspisov, mi angam el lrecinq։ Haskaca, vor ays angam mahic kam ays vtangavor drutyunic miak elqn im xosqern en linelu։ Baci manrankarchutyunic u nkarchutyunic nra masin gitei naev, vor xelaci e։ Ete havatum eq, vor nkarchi steghcagorcutyan mej nra eutyuny, hogin chpetq e ereva, uremn hpartanalu arit ka։ Lav, inchpes er karoghacel indz hankarcakii berel datark tany։ Cer xelqs arag-arag ays ameni masin er mtacum, bayc xaghn aynqan xarn er, vor nranic chei karoghanum durs gal։ Shequren vortegh e։

― Aveli shut eir haskacel, vor nran es em spanel che, – harcrec na։

Chei haskacel minchev ayn pahy, erb na asac։ Baci ayd, hima mi qich mtacum em, vor tchisht e arel Zarif efendun spanelov, vorovhetev karcum ei, vor guceev iskapes lusahogi varpet grichn iskapes skselu er vaxenal ev boloris mec xndirneri araj er kangnecnelu։ Ayspisov, erb tany miaynak dem ar dem ei mnacel mardaspani het, hankarcaki gohunakutyun zgaci։

― Chem zarmanum, vor spanel es nran, – asaci es։– Mez pes mardik, vovqer grqerov en aprum, erazum grqi ejer en tesnum, ays ashxarhum misht inch-or banic vaxenum en։ Avelin, menq argelvac, aveli vtangavor gorcov enq zbaghvac, musulmanakan qaghaqum enq zbaghvum nkarchutyamb։ Yuraqanchyur nkarich, inchpes spahanci Musafir sheyx Muhammedy, meghqi zgacoghutyun unenalu, zghjalu, inqn iren boloric araj meghadrelov, megha galov: Astcuc u hamaynqic neroghutyun xndrelu mec pattcharner uni։ Mer grqery meghavorneri u neroghutyun xndroghi pes enq patrastum։ Lav gitem, vor meg anhavatutyan mej meghadrogh hojaneri, havatacyalneri, kananc, sheyxeri hardzakumneri araj ynkrkelu, ays haverzhakan meghqi zgacmunqy ev spanum e nkarchi erevakayutyuny, ev ayn aveli var e dardznum։

― Aysinqn: indz ches meghadrum, vor himar Zarif efendun veracrel em։

― Gri, manrankarchutyan, nkarchutyan mej mez gravoghy aha ays vaxn e։ Aravotic minchev ereko, gishernery momi luysi tak minchev kuranaly cnkachoq mez nkarin ev grqerin nvirely voch miayn phoghi ev baresrtutyan hamar e, aylev myus mardkanc aghmukic, hasarakutyunic phaxchelu hnaravorutyun։ Bayc ayd krqi dimac cankanum enq, vor nershnchanqov arvac nkarnery naev tesnen u gnahaten mardik, umic phaxchum enq։ Isk ete mez anhavat hamaren։ Sa vorqan cav e pattcharum iskakan taghandavor nkarchin։ Minchder iskakan nkarn antesaneli e, taqnvac e antesanelii mej։ Arajin pahin nkary tesnelis bolorn asum en, vor vatn e, irakan che, anhavatutyun e։ Irakan nkarichy ev giti, vor petq e ayntegh gna, ev vaxenum e aynteghi menakutyunic։ Bayc amboghj kyanqum vov kdimana ays sarsapheli, nyardayin kyanqin։ Tariner sharunak zgacac vaxeri pattcharov nkarichy naxevaraj karcum e, vor inqn iren meghadrelov: karogh e phrkvel։ Nran havatum en miayn ayn zhamanak, erb xostovanum e ir meghqy, bayc heto nran brnum en։ Spahanci nkarichn ayd gorcn inqnuruyn arec։

― Du nkarich ches, ― asac na, –– ev es nran chem spanel vaxenalu pattcharov։

― Nran spanecir, vorpeszi uzacid pes aranc vaxi nkares։

Erkar zhamanak e: ayspisi xelaci ban cher asel nkarichy, vor cankanum er spanel indz։

― Gitem, ayd amenn asum es indznic azatvelu, indz xabelu, ays iravitchakic durs galu hamar, – asac na ev avelacrec։– Bayc verjin asacd tchisht e։ Uzum em, vor sa haskanas։ Lsir indz։

Shrjvelov: nayeci achqeri mej։ Indz het xoselis erevum er, vor mer mijev eghac naxkin votchi masin lriv moracel er, iren korcrel er։ Bayc inchu։

― Es qez misht hargalic kverabervem, mi anhangstacir, ― asac na։ Indz shrjancelov: kangnec dimacs, cicaghec, bayc shat darnacac er erevum։― Inchpes ev hima, – asac na։― Inch֊or ban em anum, bayc karces es es chem, im nersum inch-or ban e erum, ev amboghj vatutyuny na e anum։ Bayc nra kariqy shat unem։ naev nkarelis unem nra kariqy։

― Dranq satanayi masin paravneri hnarac bambasanqner en։

― Aysinqn: sut em asum։

Indz spanelu hamar bavakanachaph qajutyun chuner, dra hamar el, zgum ei, cankanum e iren zayracnem։

― Ches stum, bayc ches tchanachum qo zgacmunqnery։

― Voch, shat lav em tchanachum։ Aranc mahanalu arden tanjvum em։ Ankax mer kamqic: qo pattcharov minchev kokordy xrvecinq meghqi mej։ Isk hima asum es, vor aveli qaj linem։ Qo pattcharov es mardaspan dardza։ Nusret hojayi kataghac shnery mez kspanen։

Chhavatalov ir xosqerin: aveli bardzr er bghavum, dzerqi tanaqamann aveli zayracac er seghmum։ Dznacack phoghocov ancnoghnern ardyoq nra gorocnery lselov kgayin։

― Inchpes eghav, vor spanecir nran, – asaci es voch aynqan hetaqrqrutyunic drdvac, vorqan cankanalov zhamanak shahel։― Inchpes handipeciq ayd jrhori mot։

― Qo tnic durs galu gishery Zarif efendin inqy gtav indz, – asac na patmelu anspaseli cankutyamb։– Asac, vor tesel e erkejani verjin nkary։ Shat phordzeci lrecnelnran։ Tara minchev ayrvac tuny, asaci, vor jrhori mot phogh em taqcrel։ Phoghi masin lselov: havatac։ Sranic lav chi kareli apacucel, vor nkarichy phoghi hamar e ashxatum։ Ayd pattcharov el txur chem, na taghandavor, bayc sovorakan nkarich er։ Patrast er sarac hoghy eghungnerov phorel։ Ete jrhori mot iskapes taghac voski unenayi, nran spanelu kariq cher lini։ Vorpes grich tshvarakani es yntrel։ Lav er grum lusahogin, bayc nra grutyunneri guyni yntrutyunn u ogtagorcumy parz ein։ Voch mi hetq chtogheci։ Asa indz: vorn e votchi glxavor tarry։ Hima ev fransiacinery, ev chinacinery nkarchi taghandi guynic, votchic en xosum։ Lav nkarchin myusneric petq e votchy tarberi, che։

― Mi anhangstacir, nor votchy chi karogh nkarchi srti cankutyamb linel, – asaci es։– Mi arqayazn mahanum e, mi shah partvum e paterazmum, anavart hamarvogh mi zhamanakashrjan avartvum e, mi arvestanoc phakvum e, ev aynteghi nkarichery heranalov: irenc hamar ayl tun, ayl grqaser hovanavorner en phntrum։ Mi or mi sultan tarber tegheric, orinak: Heratic ev Halepic ekac ays antun-antegh, zarmacac u taghandavor nkarichnerin ev grichnerin ir vranum, palatum sirov havaqum e, xnamqov himnum sephakan arvestanocy։ Irar het anhasht nkarichnery skzbum sephakan votchi hamadzayn en nkarum, heto phoghoci erexaneri pes nranc mijev nmanutyun, apa baxum ev hashvehardar e teghi unenum։ Tariner sharunak dzgvogh krivneri, naxandzi, xardaxutyan ev nkarchakan ashxatanqneri verjum nor votch e i hayt galis։ Ayd arvestanoci amenaphaylun, amenataghandavor nkarchi hamar mecamasnutyunn e votch yntrum։ Asenq, vor na amenabaxtavor nkarichn e։ Mnacac nkarichnerin bazhin e ynknum miayn ays votchy katarelagorcely: haverzh krknorinakelov։

Aranc ughigh achqeris nayelu: dzayni anspaseli, meghm erangov indznic ankeghcutyun u gtasrtutyun pahanjelov ev grete eritasard aghjka doghdojun dzaynov doghalov asac.

― Es votch unem։

Mi pah karceci, te achqerics arcunqner en taphvelu։ Amboghj uzhov, nrbutyamb u sirov, phordzelov nrbankat linel: asaci ayn, inchin havatum ei.

― Vatsun tarva yntacqum tesacs amenataghandavor, amenaxorhrdavor, amenanurb, amenazarmanali nkarichy du es։ Ete angam hazar nkarchi dzeragir tesnem mievnuyn tghti vra, anmijapes ktchanachem qo astvacatur grchi hpumy։

― Es el em aydpes karcum, bayc du aynqan xelaci ches, vor haskanas im taghandi gaghtniqy, – asac na։– Hima ster es asum, vorovhetev vaxenum es indznic։ Mek e, patmir indz im votchi masin։

― Qo matity karces ir tchanaparhy voch te qo hpumov, ayl sephakan yntacqov e karoghanum gtnel։ Qo matiti nkaracy voch lurj e, voch katak։ Mi bazmamard tesaran nkarelis mardkanc hayacqneric, eji dirqic, teqsti imastic elac larvacutyuny qo nkarum veracvum e anverj nurb shshnjoci։ Es qo nkarnerin krkin ayd shshunjy lselu hamar em nayum։ Amen angam zhptalov nkatum em, vor imasty phoxvel e, inchpes asem, phordzum em nkary krkin teqsti pes kardal։ Ayspisov, imasti ays shertern irar etevic dasavorvelis, fransiaci varpetneri hamadzayn, heruner hasnogh xorutyun e i hayt galis։

― Hymm։ Lav։ Hangist togh fransiaci nkarichnerin։ Noric asa։

― Qo vrdzinn iskapes aynqan hianali e, aynqan uzhegh, vor nkarid nayoghy voch te ashxarhin, ayl qo nkaracin karogh e havatal։ Ayspisov, du qo taghandov karogh es angam amenaamur havat unecogh mardun sheghel tchanaparhic, mi nkarov karogh es amenaanhuys havatacyalin el Allahi tchanaparhov ughekcel։

― Tchisht e, bayc chgitem: da govasanq e, te voch։ Mi angam el asa։

― Voch mi nkarich qez pes chgiti nerki chaphy, gaghtniqnery։ Du es misht patrastum amenaphaylun, amenakendani, amenairakan nerkery։

— Lav, urish։

― Gites, vor Behzadic u Mir Seyyid Aliic heto du es amenamec nkarichy։

― Tchisht e, gitem։ Ete du gites, uremn inchu es qo girqy mijak Qara efendu, voch te indz het kazmum։

― Nra arac gorci hamar nkarchi taghandi kariq chka, ― asaci es։– Da: arajiny, isk erkrordy: na qez pes mardaspan che։

Indz siralir zhptac, vorovhetev es el tetevutyan zgacumov zhptaci։ Zgum ei, vor ays mghdzavanjic ays dzaynov, ays votchov em durs galu։ Ayspisov, skseci xosel nra dzerqi bronze mongholakan tanaqamani masin, ev menq voch te hor u vordu, ayl erku hetaqrqraser, phordzaru cerunu pes hatcheli zruyci brnvecinq։ Bronzi canrutyan, tanaqamani havasarakshrutyan, tanaqamani berani neghutyan, hin grichneri eghegneri erkarutyan ev im araj tetev taph tvac: nkateli tandzrutyun unecogh karmir tanaqi gaghtniqneri masin... Xosum einq ayn masin, vor ete mongholnery chinaci varpetneric sovorac karmir nerki gaghtniqnery Xorasan, Buxara, Herat chberein, menq Stambulum erbeq cheinq karoghana nkarel ays nkarnerr։ Minch menq xosum einq, karces zhamanaki tandzrutyunn el er nerki pes phoxvum, ev zhamanakn arag er ancnum։ Zarmanum ei, te inchu tany der voch voq chka, uzum ei, vor canr tanaqamany teghy dni։

― Erb girqd avartvi, nkarners tesac mardik khaskanan im taghandi chaphy, – asac na hin zhamanakneri handartutyamb։

― Astvac ta, hajoghutyamb ays girqy mi or avartin hascnenq, mer sultann ayn kvercni, knayi, iharke, arajiny kstugi: ardyoq voske tertiknerr teghum en, te voch, knayi sephakan nkarin, inchpes «Shemailnamein» –in, bolor sultanneri pes voch te mer hianali nkarov, ayl ir sephakan patkerov khiana ev heto, ete barehatchi ev Arevelqic, ev Arevmutqic nershnchvelov mer nkarac hrashqnerin sirov nayel, vorqan eraxtapart klinenq։ Du el gites, vor ete hrashq chlini, erbeq chi harcni, te shrjanakn vov e arel, giry umn e, ays mardun u dziun vov e nkarel ev girqy kphaki gandzaranum։ Bayc bolor taghandavor mardkanc pes menq ksharunakenq nkarel: huys unenalov, vor mi or ayd hrashqy teghi kunena։

Mi qich lrecinq, karces hamberatar spasum einq։

― Erb klini ayd hrashqy, ― harcrec na։– Minchev kuranaly mer nkarac aydqan nkarnern, i verjo, erb en haskanalu։ Im vastakac, mer vastakac sery erb enq stanalu։

― Erbeq։

― Inchpes։

― Erbeq qo uzacy qez chen ta, – asaci es։– Apagayum aveli qich en haskanalu qez։

― Bayc grqery darerov aprum en, – asac na hpart dzaynov, bayc liovin anvstah։

― Italaci varpetneric voch voq qo banasteghcakanutyuny, havaty, zgacmunqaynutyuny, guyneri parzutyunn u phayly chuni, havata indz։ Bayc nranc nkarnern aveli en havat nershnchum, aveli shat en nman kyanqin։ Voch te ashxarhin minareti bardzunqic nayelu ev herapatker kochvacin ushadrutyun chdardznelu pattcharov, ayl phoghoc, arqayazni senyak, ankoghin, seghan, hayeli, vagr, aghjik u phogh irar het en nkarum, amen ban nkarum en, giten։ Es nranc arac amen inchin chem havatum։ Indz hamar shat parzunak e ashxarhy krknorinakel aynpisin, inchpisin ka, da indz dur chi galis, bayc hin votchov arvac nkarnery shat gravich en։ Tesac amen ban henc aydpes el nkarum en։ nranq irenc tesacn en nkarum, isk menq mer nayacy։ Nranc aracy tesnelun pes haskanum es, vor minchev mec datastani ory tanogh tchanaparhy evropakan votchi tchanaparhov e ancnum։ Da aynqan gravich e, vor voch miayn Venetiki, aylev evropakan erkrneri derdzaknery, msagorcnery, zinvornery, qahananery, nparavatcharnery... bolory patvirum en irenc aydpes nkarel։ Vorovhetev ayd nkarnery mi angam tesnelun pes du el es uzum qez aydpes tesnel, uzum es havatal, vor boloric tarbervogh, annman, yurahatuk ev tarorinak eak es։ Mardun voch te xelqov, ayl nor votchov, achqi tesaci pes nkareln e ayd hnaravorutyuny talis։ Arajikayum mi or bolory nranc pes knkaren։ Nkar aselov amboghj ashxarhy nranc aracy khaskana։ Aystegh nkarchutyunic chhaskacogh xeghtch himar derdzakn angam kcankana, vor aynpisi nkar arvi, vor havata voch te mi sovorakan himar, ayl yurorinak, annman eutyun unecogh mard linelun։

― Eh, uremn menq el aydpes knkarenq, – asac katakaser mardaspany։

― Chenq ani, ― asaci es։– Lusahogi Zarif efenduc imacar, te vorqan er vaxenum evropakan nkarnery krknorinakeluc։ Ete angam aranc vaxenalu phordzen, ardyunqy nuyny klini։ I verjo, mer votchy kmahana, mer guynery kxunanan։ Mer grqerov, mer nkarnerov voch voq chi hetaqrqrvi։ Hetaqrqrvoghnern el vochinch chhaskanalov: kasen: inchu herapatker chka, kam el grqern yndhanrapes chen gtni։ Vorovhetev antarberutyan het zhamanakn u phordzanqnern el astitchanabar kveracnen mer nkarnery։ Qani vor grqery arabakan xezhov, dzvov, voskorov u meghrov en patvac, ev ejery dzvic u oslayic patrastvac nyutov en phaylecvac, agah arnetnery grqery kkrcen, spitak mrjyunnery, bzeznery, hazaravor mijatnery mer grqery krcotelov kveracnen։ Kazmery kmasnatven, ejery kpokven, goghery, antarber caranery, erexanery, vararan varogh kanayq ejery, nkarnern anmit kpatren։ Phoqrik arqayaznnery nkarnern irenc xaghaliq matitnerov kphchacnen, mardkanc achqery khanen, ejerov ksrben irenc qity, ankyunnery knerken sev matitov, ayd nkarnery meghq hamaroghnery amen ban kjnjen, nkarnery patrelov, ktrelov: kogtagorcen ayl nkarner anelu kam xaghalu ev zvartchanalu hamar։ Mayrery kasen, vor nkarnern anshnorhq en u kpatren, isk hayrery, tghamardik kananc nkarneri vra dzernasharzhutyamb kzbaghven։ Ejery voch miayn dranic, aylev cexic, xonavutyunic, vat xezhic, tqic u tarber keghtic ev uteliqi mnacordneric kkpchen irar։ Kpchun hatvacnerum borbosic u keghtic hetqer, urucqneri pes caghikner kbacven։ Heto taniqneric ksksi andzrev taphvel, jrheghegh klini, cexajri hosq, ev mer grqery kveranan։ Jreri, xonavutyan, mijatneri ev antarberutyan pattcharov xmor darac, patrvac, cakckvac, xunacac, anynterneli ejeri het hrashali chor snduki mijic durs ekac hrashqn el, amenaverjin girqn el, iharke, mi or dazhan hrdehi kraknerin kul gnalov: kverana։ Stambulum qsan tarin mek mi taghamas e varvum u veranum, grqery kdimanan։ Baghdady mongholnern ayrecin u talanecin, bayc ayntegh aveli shat girq u gradaran ein ayrum, amen ereq tarin mek ayd qaghaqy veranum er ev noric veracnvum։ Vor nkarichy karogh e erazel, vor hazar taruc aveli karogh e aprecnel ir hrashqy, vor mi or ir nkarnerin knayen, vor iren Behzadi pes khishen։ Voch miayn mer aracnery, aylev darer sharunak ays ashxarhum arvac amen ban hrdehneri, mijatneri, antarberutyan pattcharov kverana։ Ayspisov, Shirini: patuhanic Xosrovin hpartutyamb nayely, Xosrovi: lialusni luysi tak loghacogh Shirinin hetevely ev bolor siraharneri: mimyanc nrboren u manrakrkit hetevely, Rostami: spitak satanayin jrhori hatakin xeghdelov spanely, siruc xelagarvac Mejnunin: anapatum tchermak vagri ev qarayci het ynkerutyun anelis dzhbaxty pashtpanum er hoty amen gisher zugavorvogh eg gaylic, heto hoty pahpanogh davatchan shuny gaylin vorpes nver mi vochxar e talis, bayc nran brnum en ev kaxum caric, caghiknerov, hreshtaknerov, terever unecogh tchyugherov, trchunnerov ev arcunqnerov arvac ays bolor zardaranqnery, Hafezi xorhrdavor banasteghcutyunnery zardarelu hamar patkervac bolor ud nvagoghnery, hazaravor, tasnyak hazaravor nkarich ashakertneri tesoghutyuny phchacnogh, varpetnerin kuracnogh, pateri bolor zardaranqnery dran, pateri vra kaxvac phoqrik cucataxtaknerin, nkari mej irar vra drvac nkarneri mej taqnvac bolor erktoghery, pateri tak, ankyunnerum, tchaktocneri vra, votqeri nerbannerin, phsheri tak, zhayreri aranqum taqnvac hamest storagrutyunnery, siraharnerin cackogh vermakneri bolor caghiknery, mer sultani lusahogi papi: tshnami anhavatneri vra haghtanakov hardzakvelu zhamanak ankyunum hamberatar spasogh bolor ktrvac gluxnery, anhavatneri despani: mer sultani naxapapi votqery hamburelis etevum erevacogh tndanotnery, voronc nkarchutyany du el es qo eritasard tarinerin masnakcel, bolor hracannery, vrannery, pozavor, anpoz, pochavor, anpoch, zhaniqavor, sur tchankerov bolor satananery, gitunik hopop, trchkotogh tchntchghuk, anphordz urur, taghandavor soxak ev ayl tarber trchunner, hangist katuner, anhangist shner, shtapogh amper, nkarum krknvogh hazaravor phoqrik, geghecik xoter, anphordz kerpov stverac zhayrer ev margarei hamberatarutyamb arandzin-arandzin nkarvac terevnerov hazaravor notchi, sotchi ev nreni, Temuri kam shah Tahmasphi zhamanakneric mnacac palatneri orinakov nkarvac, bayc aveli ush shrjani patmutyunnerov zardarvac palatner ev haryur hazaravor aghyusner, taphastanum caghikneri vra ev garnany caghkac careri tak phrvac gorgin nstac geghecik kananc u tghamardkanc erazhshtutyuny lsogh tasnyak hazaravor txradem arqayazn, verjin haryur hisun tarva yntacqum Samarghandic Stambul hazaravor nkarich ashakertneri arcunqot ceci gnov stacvac ayd hrashali nkarnery, tchenapakin u gorgery, ayd hianali ayginery, vor der nuyn vogevorutyamb es nkarum ev ururner, mahvan u paterazmi anhavatali tesaranner, arqayaznner, voronc vorsacel en, ev nrboren phaxchogh vaxecac eghnikner, qo ev mahacac shaheri, geri ynkac tshnamineri, anhavat razmakan naveri ev tshnamakan qaghaqneri u grchic katogh mtutyan katilneric phaylogh mut gisherva mej astghery, urvakani pes notchinery ev karmir guynov patkervac siro ev mahvan nkarnery, bolory, bolory veranalu en։

Amboghj uzhov tanaqamann ijecrec glxis։ Harvaci uzhic araj teqveci։ Mi pah karces amboghj ashxarhy patvec im cavov, ev amen inch deghin guyn arav։ Chnayac mi koghmic mtacum ei, vor im handep arvacy vaghuc er cragrvac, isk myus koghmic: glxis stacac harvacov kam ayd harvaci pattcharov cankanum ei txrecnogh baryacakamutyamb im mardaspany darnal cankacogh xentin asel: voch, sxal es anum։ Bronze tanaqamanov mi angam el xphec glxis։

Ays angam haskaca, vor sa voch te sxal e, ayl xentutyun, zayruyt ev, i verjo, karogh e veracvel mahvan։ Aynqan vaxeca, vor amboghj uzhov cavic vornalov skseci bghavel։ Ete im bghavocy nkarein, ayn amboghjovin kanach kliner։ Haskaca, vor erekoyi mtan mej, datark phoghocnerum ayd guyny voch voq chi siri, haskaca, vor menak em։ Im bghavocic vaxecav u kang arav։

Mi pah nayecinq mimyanc achqeri mej։ Achqeri mejnayelov: sarsaphi ev amoti het mektegh tesa naev, vor da nra hamar sovorakan ev ynduneli ban e dardzel։ Na voch te im tchanachac varpet nkarichn er, ayl otar, heru ev char ancanot։ Ayd zgacumn ayd pahi menakutyuns dareri pes erkaracrec։ Cankaca dzerqy brnel, ases uzum ei phatatvel ayd ashxarhin, bayc chstacvec։ Aghacheci, kam karceci, vor aydpes em anum.

― Vordis, vordis, mi spanir indz։

Indz chlsec, ases eraz ei tesnum։ Si angam el harvacec tanaqamanov։ Xelqs, tesacners, hushers, achqers, bolory vaxi ein veracvel u xarnvel irar։ Voch mi guyn chei tesnum ev haskanum ei, vor bolor guynery karmir en։ Karcum ei, te karmir tanaqn im aryunn e։ Nra dzerqi tanaqn el im anyndhat hosogh karmir aryunn e։ Vorqan anirav, anxightch, dazhan er ayd pahin mahanaly։ Bayc haskaca, vor sa e ayn teghy, ur im aryunot cer gluxy petq e hangrvaner։ Heto nkateci, hushers drsi dzyan pes tcheph-tchermak ein։ Gluxs cavum er, berans tmrum er։

Hima patmem dzez mahvan masin։ Guce arden vaghuc haskacel eq. mahn amen bani avarty che, hastat։ Bayc inchpes bolor grqerum en grum, da anhavatali cavali ban e։ Voch miayn mas-mas linogh gangs u ugheghs, karces marmnis bolor masery irar xarnvelov, caveric cncvelov: ayrvum ein։ Ays anavart cavin dimanaln aynqan dzhvar er, vor karces xelqis mi masn ynknum er qaghcr qni mej։ Mahic araj hisheci mankutyans tarinerin lsacs mi asorakan heqiat։ Mi cer miaynak mard kesgisherin artnanum e qnic, mi bazhak jur e xmum։ Erb bazhaky dnum e seghanin, tesnum e, vor momy chka։ Ur e։ Nersic barak luys er erevum։ Luysin hetevelov: mtnum e ir senyak, tesnum e, vor ankoghnum mek urishn e parkac: dzerqin mom։ Harcnum e.

― Du vov es։

― Mahy, ― asum e ancanoty։

Cerunin mi pah xorhrdavor lrum e։

― Uremn ekar, ― asum e heto։

― Ayo, – inqnagoh asum e mahy։

― Voch, – vtchrakanoren asum e cerunin, – du im kisat mnacac erazn es։

Ancanoti dzerqi momy hangchum e, ev amen ban korchum e mtutyan mej։ Cerunin mtnum e ir datark ankoghinn u qnum։ Evs qsan tari aprum e։

Haskanum ei, vor nuyn bann indz het chi katarvi, vorovhetev mi angam el er glxis xphel tanaqamanov։ Aynqan xor cav er, vor arden dzhvarutyamb ei zgum harvacnery։ na el, tanaqamann el, momi tuyl luysic lusavorvogh senyakn el arden heranum ein indznic։ Bayc mievnuyn e, aprum ei. da haskanum ei ays ashxarhin pharvelu, phaxchelu cankutyunic, dzerqerov aryunot gluxs, demqs pashtpanelu hamar aracs sharzhumneric, mi pah, karcum em, nra tevy kceluc ev demqis tanaqamani harvac stanaluc։ Havanabar mi pah phordzecinq irar xeghdel, iharke, ete da kareli e aydpes anvanel։ Na shat uzhegh er ev shat zayracac։ Es ynka mejqis։ Cnknern useris seghmelov: indz grete mexec hatakin u mahamerdz cerunun anhargalic lezvov inch֊or baner patmec։ Guce nran chhaskanalu, chlselu, aryunot achqerin chnayelu hamar mi angam el tanaqamanov harvacec։ Tanaqamanic taphvogh tanaqic ev, karcum em, im aryunic amboghjovin karmrec։

Txrelov, vor ays ashxarhum tesacs verjin bann indz tshnamabar verabervogh ays mardn e linelu, achqers phakeci։ Anmijapes heto mi nurb luys tesa։ Ayd luysy qni pes aynqan hatcheli u gravich er, vor karceci, te bolor cavers khandartven։ Luysi mej mekin tesa։ Erexayi pes harcri.

― Du vov es։

― Azrailn em, – asac na։– Ays ashxarhum mard araraci tchamphordutyany es em verj dnum։ Es em erexanerin mayreric, kananc amusinneric, sirelinerin mimyancic, hayrerin dustreric bazhanum։ Ays ashxarhum indz het hamematvogh shnchavor chi mnalu։

Haskanalov, vor mahn anxusapheli e, skseci artasvel։ Dranic aveli vat ei zgum։ Mi koghmic indz himaracnogh cav ei zgum։ Ayd vayry xarnashphot u dazhan tegh er, vortegh amboghj demqs aryan mej er korel։ Isk myus koghmic: kar mi tegh, vortegh xarnashphotn avartvum er, bayc ayd teghs otar er u sarsapheli։ Aydteghic vaxenum ei, vorovhetev ayn lusavor ashxarhn er, ur Azrailn er indz kanchum։ Bayc naev haskanum ei, vor indz aydqan tarapanq pattcharac ays ashxarhum erkar zhamanak chem karogh mnal, ays sarsapheli cavi ev tarapanqi erkrum indz hamar voch mi xaghagh ankyun chi mnacel։ Ays ashxarhum mnalu hamar karces petq er aprelis ays sarsapheli cavin dimanal, ev da el im cer vitchakum chei karogh anel։ Ayspisov, mahic anmijapes araj inqs cankaca mahanal։ Mievnuyn zhamanak el haskaca, vor amboghj kyanqum mtacel ei, grqerum phntrel ei ayn harci patasxanr, te mardik inchpes en, i verjo, karoghanum mahanal։ Haskaca, vor patasxann ays parz cankutyan mej e։ Naev haskaca, vor mahn indz aveli xelaci e dardzrel։ Sievnuyn e, erkar tchamphordutyan patrastveluc araj ir senyaky, irerin, tany verjin angam nayogh mardu anvtchrakanutyun zgaci։ Anhangstutyamb u karotov cankaca dsters verjin angam tesnel։ Aynqan shat ei uzum, vor mi pah haskaca: ete atamners seghmem, dimanam cavin u atchogh caravin, kkaroghanam spasel dsters։ Ayspisov, im achqeri araj ayd mahacu ev hatcheli luysy hankarc marec, u mitqs bacec ir drnern ayn ashxarhi dzayneri araj, vortegh mahanum ei։ Lsum ei, te inchpes e indz spanoghy qaylum senyakum, zayracac phntrum verjin nkary, chi gtnum ev qandum e nerkeri havaqacunery, votqov harvacum snduknerin, tupherin, tanaqamannerin, grakalin։ Haskaca, vor mertyndmert tnqum em, ceracac teverov u hognac votqerov tarorinak sharzhumner em anum։ Spaseci։ Cavs cher meghmanum, arden chei karoghanum dimanal caravin, cavin։ Mievnuyn e, mi qich el spaseci։ Ayd pahin mtaceci, vor dustrs karogh e handipel stor mardaspanin, bayc angam chcankaca ayd masin mtacel։ Mievnuyn zhamanak zgaci, te inchpes e indz spanoghy durs galis senyakic։ Havanabar gtel er verjin nkary։ Shat ei caravel, bayc spaseci։ De, aghjiks, im gegheckuhi Shequre, ari։ Chekav։ Arden uzh chunei cavin dimanalu։ Haskaca, vor aranc dsters tesnelu mahanalu em։ Da aynqan dazhan er, vor cankaca txrutyunic mahanal։ Henc ayd pahin im dzax koghmum indz ancanot demq tesa, ev na bari zhpitov indz mi bazhak jur tvec։ Amen ban moranalov: arag netveci bazhakin։ Bazhaky et qashec ev asac.

― Muhammed margaren sut e asel, – asac na։– zhxtir nra asacnery։

Satanan er։ Chpatasxaneci, angam chvaxeca nranic։ Qani vor erbeq chei havatum, vor nkarchutyuny satanayin xabvel e nshanakum, vstahutyamb spaseci։ Erazeci indz spasvogh haverzhakan tchamphordutyan ev apagayi masin։

Ayd pahin qich araj tesacs hreshtakr motecav, ev satanan anhetacav։ Haskanum ei, vor satanayin heracrac ayd luse hreshtaky Azrailn e։ Bayc myus koghmic el im ymbostacogh koghmn indz hishecnum er, vor «Datastani orva iradardzutyunnerum» Azraily hazaratev e, Arevelqic Arevmutq dzgvogh ev amboghj ashxarhn ir dzerqerum pahogh hreshtakn e։

Erb mtqers xarnvecin, luyserov voghoghvac aygh hreshtaky motecav indz ev karces cankanalov ognel: ayo, tchisht Gazgalii «Margartaphaylum» asaci pes siralir asac.

― Bac ara berand, togh hogid durs ga aynteghic։

― Beranics aghotqic baci vochinch durs chi ga, – patasxaneci nran։

Bayc sa verjin patrvakn er։ Haskacel ei, vor chem karoghanalu dimadrel, vor arden zhamanaks ekel e։ Mi pah amacheci, vor ays aryunot tgegh marmins ays vat vitchakum toghnelu em dsters, um erbeq chem tesnelu։ Indz seghmogh negh hagustic azatvelu pes cankaca durs gal ays ashxarhic։ Berans baceci ev mer margarei hambardzumy patmogh nkarneri pes amen ban cackvec guynzguyn u voskezoc shqegh luysov։ Achqerics darn arcunqner hosecin։ Toqerics, beranics dzhvarutyamb durs ekav verjin shunchs, ev amen inch taghvec lrutyan mej։

Hima tesnum ei, vor hogis mi qich heracel e marmnics, vor Azrailn ayn brnel e ir dzerqum։ Hogis meghvi chaph er, luyseri mej er ev marmins lqelis doghum er, ayd pattcharov Azraili dzerqeri mej sndiki er nman։ Bayc hima voch te nra masin ei mtacum, ayl ayn nor ashxarhi, ur qich anc gnalu ei։

Aydqan cavic heto indz hangist ei zgum ev mahvan vaxn indz cav cher pattcharum։ Tchisht hakaraky: hangstacel ei, ev ayd pahin iravitchaky kayun er։ Haskacel ei, vor aprelis zgacacs ayd xeghdvelu zgacoghutyunn e zhamanakavor։ Arden amen ban darer sharunak, minchev datastani ory ayspes er mnalu։ Dranic voch dzhgohum ei, voch el goh ei։ Mi zhamanak indz het arag, mimyanc etevic patahac depqery ayzhm teghavorvel ein ancayracir vayrum ev miazhamanak goyutyun unenalov: taracvel ayntegh։ Hima amen ban mievnuyn pahin er katarvum, inchpes katakaser manrankarichn e bolor ankyunnerum mimyanc het kap chunecogh tarber baner nkarum erkejani terteri vra։



30. Es Shequren em

Dzyunn aynqan uzhegh er, vor lcvum er qoghics ners, achqeris mej։ Nexac terevnerov, cexov, kotrvac tchyugherov cackvac aygum dzhvarutyamb qayleci, bayc phoghoc durs galun pes skseci arag gnal։ Gitem, dzez hetaqrqir e, te inch em mtacum։ Qarayin vorqan em vstahum։ Ayd depqum ankeghcoren asem, indz el e shat hetaqrqir, te inch em mtacum։ Haskanum eq, che: mtqers xarnvel en։ Bayc, mievnuyn e, gitem, inchpes misht, zbaghvelu em uteliqov, erexanerov, hors gorcerov, ayl gorcerov, ev vorosh zhamanak anc sirts, aranc im harci kariqy zgalu, indz kshshnja։ Minchev vaghy kesor kimanam, te um het em amusnanalu։ Mi ban ka, vor minchev tun hasneln uzum em anmijapes asel dzez։ Voch, sireliners, Qarayi bani mecutyuny hima karevor che։ Ete kuzeq, dra masin heto karogh enq xosel։ Es xoselu em Qarayi ays shtapoghakanutyan masin։ Chem karcum, vor na cankasirutyunic baci urish bani masin chi mtacum։ Irakanum, ete aydpes liner, indz hamar mievnuyn kliner։ Es zarmanum ei nra anmtutyan vra։ Nshanakum e: cher mtacum, vor karogh er indz vaxecnelov heracnel irenic, karogh er im patvi het xaghal ev im zgacmunqnery sarecnel, angam karogh er aveli vtangavor hetevanqneri hangecnel։ Demqi txur artahaytutyunic haskanum ei, te vorqan e indz sirum, vorqan e cankanum։ Tasnerku tari spaseluc heto inchu e anmtutyun anum ev erku or chi karoghanum spasel։ Giteq, es zgum em, vor siraharvac em ayd anphordzutyany, erexayakan txur hayacqnerin։ Da zgaci, erb nra vra zayranalu phoxaren skseci xghtchal։

«Vay, xeghtch erexa, – asum er im nerqin dzayny։― Ev aysqan tarapum es, ev aysqan anphordz es» ։

Nran aynqan ei uzum pashtpanel, vor angam karogh ei mi sxal ban anel, karogh ei ayd eres aracin trvel։ Mtacelov xeghtch erexaneri masin: qaylers aragacri։ Ayd pahin, uzhegh dzyan ev vagh sksvac mtan mej mi mard karces urvakani pes hardzakvum er vras։ Gluxs kaxeci ev arag anca։ Erb baki drnov ners mta, anmijapes haskaca, vor Hayriyen u erexanery der chen veradardzel։ De, erekoyan namazy der cher sksvel։ Astitchannerov bardzraca։ Tnic turinji murabayi hot er galis, hayrs ir mut senyakum er, votqers sarel ein, erb lampy dzerqis mta senyak, tesnelov, vor paharany bac e, bardzery ynkel en, ev shurjn amen inch taphtphvac e, mtaceci, vor Orhann u Shevqetn en arel։ Tan lrutyuny, mshtakan lrutyuny, ansovor lrutyuny։ Tnayin hagust hagnelun pes mtutyan mej mi pah cankaca miaynak nstel ev ynknel erazanqneri girky, bayc nerqevic: ughigh nerqevi senyakic, voch te xohanocic, ayl amarayin arvestanocic dzayner ekan։ Hayrs ays curt eghanakin ayntegh er ijel։ Bayc ayntegh luys chei tesel։ Ayd masin ei mtacum, erb ays angam naxasrahic depi bak bacvogh dran dzayny lseci։ Heto baki dran motic ayd charabastik shneri bardzr hachocnery lsvecin։

― Hayriye, – bghaveci es։– Shevqet, Orhan...

Mrsum ei։ Hors vararanr varvum er, mtaceci: nra het nstem, taqanam։ Arden voch te Qarayi, ayl erexaneri masin ei mtacum։ Lampy dzerqis gnaci nra mot։ Mijancqov ancnelis mtaceci: ijnem nerqev, vararanin jur dnem dzkan apuri hamar։ Mta kapuyt drnov senyak, amen inch xarnvac er, mtacum ei, te hayrs ays inch e arel, erb nran hatakin ynkac tesa։ Sarsaphahar tchchaci։ Mek angam el tchchaci։ Heto hors diakin nayelov: lreci։ Teseq: dzer lrutyunic, sarnasrtutyunic haskanum em, vor vaghuc giteiq, te ays senyakum inch e katarvel։ Ete voch amen inch, gone mec masy։ Ayzhm dzez hetaqrqrum e, te inchpes em ardzaganqelu im tesacnerin, inch em zgum։ Erbemn nkari nayelis mardik, phordzelov haskanal nkari herosi cavy, mtacum en, te na inchpes e hasel ayd cavali ketin։ Isk duq, ete im phoxaren lineiq, ete dzer hayrn el ayspes spanver, inch kzgayiq։ Petq e phordzeq da haskanal, voch te im cavy։

Uremn, erekoyan tun em veradarnum, meky hors spanel e։ Ayo, skseci mazers pokel, ayo, bardzr lac egha։ Mankutyan tarineris pes amboghj uzhov phatatveci nran u hototeci։ Ayo, vaxic, cavic, menakutyunic doghaci, chei karoghanum shnchel։ Ayo, tesacis chhavataci, Astcun aghacheci, vor na votqi kangni, inchpes misht nsti ir ankyunum, grqeri mot։ Ver kac, hayrik, ver kac, mi mahacir, de, hayrik, ver kac։ Bayc arnot gluxy mas֊mas er eghel։ Vaxeca patrvac tghteric, jardvac seghanneric, nerki havaqacuneric, tanaqamanneric, vayrenabar mas-mas arvac bardzeric, grakalneric, graseghanneric, hors spanac charutyunic, senyaky, amen ban ayspes veracrac atelutyunic։ Arden chei artasvum։ Erb koghqi phoghocov erku hogi mtan mej cicaghelov ancnum ein, ashxarhi haverzhakan lrutyuny karoghanum ei lsel im mtqum, im demqi arcunqnery, qtics hosogh phslinqr dzerqerov maqrum ei։ Erkar mtaceci erexaneri, mer kyanqi masin։ Lseci lrutyuny։ Vazeci։ Hors votqeric brnelov: qarsh tveci minchev hyurasenyak։ Ayntegh, chgites inchu, indz aveli canr tvac, bayc ushadrutyun chdardznelov: skseci astitchannerov nerqev ijecnel։ Sandughqi mejteghum uzhers hatecin, ev nsteci, guce kartasvei, bayc mi dzayn lsvec, karcelov, te Hayriyen u erexanern en galis, hors votqern ara teveris tak, ays angam aveli arag nerqev ija։ Aynqan ahavor tesq uner, aynpes er arnotvel, vor sireli hors gluxn astitchannerin xphvelov: tac shori dzayner er hanum։ Nerqevum arden chgites inchu tetevacac marminy shrjeci, naxasrahov anckacnelov: arag axor tara, isk aynteghic el: amarayin arvestanoc, mut senyaki nersy tesnelu hamar vazeci xohanoci vararani mot։ Veradarnalov: momi luysi tak tesa, te arvestanocn inchpes e taknuvra eghel։ Vov e arel, ter Astvac։ Mitqs arag er ashxatum, vorosh baner arag ei hashvarkum։ Hors togheci taknuvra eghac senyakum, vori durn amur phakeci։ Xohanocic mi duyl vercri, jrhoric jur lcreci, verev bardzraca, lampi luysi tak maqreci hyurasenyaki, heto: astitchanneri aryuny։ Ays ameny shat arag areci։ Bardzraca im senyaky, arnotvac hagusts haneci, maqur hagust haga։ Dzerqis duylov u phalasov mtnelu ei hors senyak, erb lseci, vor baki dury bacvum e։ Mievnuyn zhamanak erekoyan namazy sksvec։ Amboghj uzhs havaqeci ev lampy dzerqis: gnaci nranc astitchanneri mot dimavorelu։

― Mayrik, menq enq ekel, – asac Orhany։

― Hayriye, ur mnaciq, – amboghj uzhov bghaveci es, bayc karces voch te bghavum ei, ayl shshnjum։

― Mayrik, bayc erekoyan namazic chenq ushacel..., – asac Shevqety։

― Lrir, papikd hivand e, qnac e։

― Hivand e, – nerqevic harcrec Hayriyen։ Bayc im lrutyunic haskanalov, vor zayracac em, asac։– Shequre hanym, Kostayin einq spasum։ Erb tarexy berecin, anmijapes daphnu terevner gnecinq, erexaneri hamar: tzi, honi chir։

Uzum ei nerqev ijnelov: shshukov Hayriyei vra zayranal, bayc mtaceci, vor astitchannerov ijnelis lampi luysi tak kerevan tac astitchannery, aryan hetqery, vor chem hascrel maqrel։ Erexanern aghmukov bardzracan astitchannerov, hanecin koshiknery։

― Shshsh, – asaci es: nranc ughghelov depi mer senyaky։― Papiky qnac e, ayd koghm mi gnaceq։

― Kapuyt drnov senyak em gnalu, vararani mot, – asac Shevqety։– Papikis senyak chem mtni։

― Papikd ayntegh e qnel, – shshukov asaci es։

Mi pah kang aran։

― Ete mtneq, dzer papin hivandacrac vat jinery dzez el kvaraken, ― asaci es։– Senyak mteq, tesnem։― Erkusi dzerqic el brneci, tara ayn senyak, ur miasin einq qnum։

― Aseq tesnem: inch areciq minchev ays zhamy phoghocum։

― Arab murackanneri tesanq, – asac Shevqety։

― Vortegh, – harcri es։― Drosh unein։

― Zaritaphin։ Hayriyein mi kitron tvecin, isk Hayriyen nranc phogh tvec։ Nranc vra shat dzyun er taphvel։

― Urish։

― Hraparakum net u agheghov marzvogh mardik kayin։

― Ays dznot eghanakin, – asaci es։

― Mayri՚k, mrsum em, – asac Shevqety։― Kapuyt drnov senyak em gnalu։

― Ays senyakic durs cheq galu, – asaci es։― Te che kmahanaq։ Es vararann aystegh kberem։

― Inchu kmahananq, – asac Shevqety։

― Bayc voch voqi cheq aselu, lav։

Xostacan, vor chen asi։

― Erb duq drsum eiq, mi mahacac tcheph-tchermak mard ekav aystegh, hervic, mi heru erkric, xosec dzer papi het։ Heto imacanq, vor na jin e։

Harcrin, te jiny vorteghic e galis։

― Geti myus aphic, – asaci es։

― Aynteghic, vortegh im hayrn e, – asac Shevqety։

― Ayo, aynteghic, ― asaci es։― Jiny ekel er dzer papi grqeri nkarnerin nayelu։ Ayd nkarnerin nayogh meghavorn anmijapes mahanum e։

Lrutyun tirec։

― Teseq, es nerqev em ijnum: Hayriyei mot, – asaci։– Vararann el aystegh kberem, uteliqi sinin el։ Hankarc senyakic durs chgaq, te che kmahanaq, vorovhetev jiny der tann e։

― Mayri՚k, mayrik, mi gna, ― asac Orhany։

― Eghbord hamar du es patasxanatu, – asaci es Shevqetin։– Ete durs el gaq, ev jiny dzez chspani, es kspanem։

Nranc aptakeluc araj sovorabar aracs demqi sarsapheli artahaytutyuny cuyc tveci։

― Hima aghoteq, vor dzer hivand papiky chmahana։ Ete xeloq mnaq, Astvac kynduni dzer aghotqnery, ev dzez vochinch chi patahi։

Sksecin aghotel, chnayac vor aydqan el ankeghc chein erevum։ Ija nerqev։

― Inch֊or meky turinji muraban taphel e, ― asac Hayriyen։– Katun cher karogh anel, isk shun ners chi karogh mtnel...

Hankarc tesav demqis sarsapheli artahaytutyunn u lrec։

― Astvac im, ― asac na։– Inch e patahel։ Dzer horn inch֊or ban e patahel։

― Mahacel e։

Bghavec։ Dzerqi danakn u soxn aynpes xphec taxtakin, vor dzuky catkec։ Mi angam el bghavec։ Mievnuyn zhamanak erkuss el tesanq, vor dzax dzerqic aryun e hosum, bayc voch te tarexic, ayl arajin bghavoci zhamanak ktrac cucamatic։ Vazelov bardzraca verev, dimaci senyakic mi ktor shor vercreci, heto lseci, vor erexaneri senyakic aghmuk e galis։ Patrac ktory dzerqis: mta senyak։ Tesa, vor Shevqety bardzracel e Orhani vra, cnknerov seghmelov nra usery: xeghdum e։

― Inch eq anum, – amboghj uzhov bghaveci es։

― Orhann uzum er senyakic durs gal, – asac Shevqety։

― Sut e, – asac Orhany։– Shevqetn er dury bacel, es asaci, vor durs chga։

Sksec lac linel։

― Ete lur chmnaq, erkusid el kspanem։

― Mayrik, mi gna, – asum er Orhany։

Nerqevum phatatecinq Hayriyei matn u kangnecrinq arnahosutyuny։ Erb asaci, vor hayrs ir mahov chi mahacel, vaxenalov sksec Astcun aghotel: pashtpanir mez Ter։ nayelov viravor matin: artasvec։ Ardyoq achqery trorelov artasvelu chaph shat er sirum hors, te sirelu chaph artasvum er։ Cankacav verev bardzranal u tesnel hors։

― Verevum che, ― asaci es։– Etevi senyakum e։

Kaskacov nayec demqis։ Bayc haskanalov, vor es chem karoghana nayel, chkaroghacav haghtaharel hetaqrqrasirutyunn u vaxy։ Lampy vercrec u gnac։ Xohanoci shemic chors-hing qayl arec, senyaki dury harganqov, anhangstutyamb dandagh hrec, dzerqi lampi luysi tak tesa, vor nayum e taknuvra eghac senyakin։ Skzbum chkaroghacav tesnel hors u lampy bardzracnelov: phordzec lusavorel mec senyaki ankyunnery։

― Aah, – bghavec na։

Hors tesav ayntegh, vortegh toghel ei, ughigh dran koghqin։ Aranc sharzhvelu: nayec nran։ Naxasenyaki ev axori pati vra erevacogh stvern ansharzhacel er։ Erb nayum er, es phordzum ei patkeracnel, te inch e tesnum։ Erb veradardzav, artasvum er։ Uraxaca, erb tesa, vor asacners haskanum e։

― Hima indz lsir, Hayriye, ― asaci es։

Dzerqs inqnystinqyan vercrel er dzkot danaky, ev ayn taphaharelov ei xosum.

― Verevi harkn el e taknuvra eghel։ Charabastik satanan ayntegh el e mtel, amen ban jardel e, phchacrel, amen ankyun qrqrel e։ Hors demqy, gluxy ayntegh e phshrel, ayntegh e spanel։ Vorpeszi erexanery chtesnen, du el skzbum chvaxenas, es hors nerqev ijecri։ Dzeznic heto es el ei durs ekel։ Hayrs tany menak er։

― Chem imacel, – lktioren asac na։― Vortegh eir։

Mi qich lreci, cankaca, vor zga im lrutyuny։ Heto asaci.

― Qarayi het ei։ Kaxvac hreayi tany handipecinq Qarayi het, bayc voch mekin ches aselu։ Hors mahvan masin el der voch mekin ches aselu։

― Vov e spanel nran։

Iskapes himar er, te indz vat vitchaki mej gcelu hamar er anum։

― Ete imanayi, spanutyuny chei taqcni, – asaci es։― Chgitem։ Du gites։

― Es vorteghic imanam, – asac na։― Hima inch enq anelu։

― Cuyc es talu, te vochinch chi eghel, ― asaci es։

Uzum ei bghavelov artasvel, bayc lreci։ Mi qich lrecinq։ Aveli ush asaci.

― Togh dzuky։ Erexaneri hamar seghan dir։

Erb sksec artasvel, phatatveci nran, irar amur grkecinq։ Mi pah miayn voch miayn indz, erexanerin, aylev boloris xghtchaci u sireci nran։ Myus koghmic el nran phatatvelis mejs kaskac ynkav, anhangist doghaci։ Giteq, te vortegh ei, erb hors spanum ein։ Giteq, vor Hayriyein u erexanerin tnic heracneln ayl npatak er hetapndum, ayd ameny patahakanutyun er... Bayc Hayriyen giti։ Erb nran patmum ei, haskanum er, khaskanar։ Ev khaskanar, ev kkaskacer։ Nran aveli amur grkeci, bayc erb skseci spasuhu xelqov mtacel, mtaceci, vor havanabar karcum e, te es im xardaxutyunn em phordzum cackel, ev indz tvac, te xabum em nran։ Minch hors aystegh spanum ein, es Qarayin ei handipum, hamburvum ei nra het։ Ete miayn Hayriyen aydpes mtacer, indz aydqan meghavor chei zga, bayc gitem, vor duq el eq aydpes mtacum։ Xostovaneq, angam karcum eq, te dzeznic inch֊or ban em taqcnum։ Inchqan meghq em։ Inchqan dzhbaxt։ Ayspisov, erb skseci artasvel, Hayriyen el indz miacav u phatatvecinq։

Verevi harkum seghan gcecinq։ Es dzevacri, te inch֊or ban em utum։ Ayd yntacqum aselov, te gnum em hors nayelu: senyakic durs ei galis ev artasvum։ Qani vor shat ein charatchtchiutyun arel, uteluc heto erexanery ankoghin mtnelun pes phatatvecin indz։ Erkar zhamanak chein karoghanum jini vaxic qnel։

― Inch-or dzayn e galis, lsecir, ― ayspes aselov: anhangstanum ein։

Vorpeszi hangstanan ev qnen, xostaca nranc mi siro patmutyun patmel։ Giteq, mtutyan mej barery tever en arnum։

― Mayrik, voch meki het ches amusnana, che, – asac Shevqety։

― Lsir, – asaci es։– Mi arqayazn e linum, mi gegheckuhu e siraharvum hervic։ Inchpes։ Vorovhetev ayd gegheckuhu nkarn e tesnum։

Inchpes dzhbaxt ev txur zhamanaknerum ei anum, patmutyuny voch te im imacaci pes, ayl indznic vorosh manramasner avelacnelov, horinelov ei patmum։ Qani vor mtqovs ancnogh amen inch im husheri ev tarapanqneri nerkerov ei nerkum, patmacners im glxov ancacnerin ughekcogh txur nkarchutyan ein nman։ Erb erkusn el qnecin, taq ankoghnuc durs galov: Hayriyei het havaqecinq zzveli mardaspani taknuvra arac irery։ Qandac snduknery, grqery, shorery, shprtac, jardvac bazhaknerr, amannery, tanaqamannery, kotrvac grakaly, nerki tuphery, atelutyamb patarotac tghtery, ejery mek ar mek havaqelis erkusics meky mertyndmert artasvum er։ Karces aveli shat senyaki, ireri taknuvra linelu, mer hangsti: aysqan vayrenabar xaxtman hamar aveli einq txrum, qan hors mahvan hamar։ Erb meki sirelin mahanum e, havatalov, vor tan mnacac myus irern irenc naxkin kyanqov en aprum, mxitarvum en ev varaguyrneri, cackocneri, arevi luysi mshtakan tesqin xabvelov: erbemn chen havatum, vor Azraily tarel e irenc sireli mardun։ Mez voch ayspisi mxitaranq, voch el aydpisi erazanqi hnaravorutyun er spasum, qani vor tuny, vory hayrs hamberutyamb u sirov er kertel, drnery, ankyunnery ushadrutyamb nerkel er, lktioren taknuvra er eghel։ Ays gorcn anoghy hishecnum er dzhoxayin dazhanutyan masin ev vaxecnum er mez։

Im cankutyamb nerqev ijnelov: jrhoric tarm jur berelov abdest ynduneci, lusahogi hors: havati ev mahvan masin xoselis kardacac «Ali Imran» surahy kardaci ir amenasirac heratyan kazmov Ghuranic։

Erkuss el mi pah vaxov nkatecinq, vor baki dury tchrtchrum e, bayc voch voq ners chmtav։ Kesgisherin stugelov baki dran koghpeqy: dran etevum drecinq rehani caghkamany, vory garnanayin aravotnery hayrs er jrhori jrov jrum։ Tun mtnelun pes lampi luysi tak erevacogh mer stverneric vaxecanq: karcelov, te da mek urishinn e։ Amenashaty vaxecel einq, erb hors aryunot demqn einq lvanum, hagustn einq phoxum․ da nman er andzayn araroghutyan։ Qani vor giteinq, vor miayn mi tarberak unenq: asel, vor ir mahov e mahacel։ Hors aryunot hagusty, nerqnazgesty hanelun pes zarmacnoghy ev hiacnoghy mut senyakum nra vra ynkac momi luysi tak mashki kensalic u tchermak guynn er։ Qani vor erkuss el der vaxic doghum einq, hors: cnndanshannerov ev verqerov cackvac merk marmnin nayeluc yndhanrapes cheinq amachum։ Erb Hayriyen verev bardzracav nerqnazgest, kanach metaqse vernashapik vercnelu, mi pah chdimaca ev nayeci xeghtch hors ayn teghin u shat amacheci im aracic։ Maqur zgestner hagcneluc, vzi, demqi, mazeri aryuny ushadrutyamb maqreluc heto amboghj uzhov phatatveci hors, qits motecri moruqin u hototeci, heto erkar lac egha։

Indz anxightch, angam meghavor hamaroghneri hamar asem, vor erku angam artasveci.

1. Erb verevi senyaky havaqum ei, vorpeszi erexanery voch mi ban chnkaten, covaxxunjy mankutyunics mnacac sovorutyan hamadzayn motecri akanjis ev nkateci, vor covi dzaynn arden nvazel e։

2. Erb tesa, vor patrvel e naev ayn karmir bardzy, vori vra verjin qsan tarum hayrs aynqan er nstel, vor ayn nra hetuyqi mi masn er dardzel։

Baci andarnali vnasic amen ban hin vitchakin bereluc heto Hayriyen xndrec, vor ayd gisher mer senyakum parki, bayc es dazhanoren merzheci։

― Erexanern aravotyan kkaskacen, ― asaci։

Bayc irakanum cankanum ei erexaneris het arandzin mnal ev Hayriyein patzhel։ Mta ankoghin, erkar zhamanak chkaroghaca qnel։ Voch te mtacum ei ayn sarsapheli baneri masin, vor tesa, ayl ayn sarsaphneri masin, vor spasvum ein։


31. Im anuny Karmir e

Erb «Shahname» ֊i heghinak Firdusin Gazne ekav, shah Mahmudi palati banasteghcnery nran caghrecin vorpes gyughacu, erb asac ayn qaryaki verjin toghery, voronq voch mi banasteghc cher karoghanum avartin hascnel, es ayntegh ei: Firdusu vernashapiki vra։ «Shahname» –i legendar heros Rostamy korac dziu etevic gnum e heru erkrner: koghqic kaxac kapartchy, legendar hska netov erku kes arac araracneri aryan mej. shahi geghecik dster het ijevanac tany gishery ser anelis es vermaki calqeri mej ei։ Es amenur em ev amen tegh։ Erb Turn ir eghbayr Irechi gluxy dazhanabar ktrec, erazi pes geghecik, legendar banaknery taphastanum mimyanc baxvecin, ev Aleqsandri geghecik qtic arevaharvelu pattcharov andadar aryun er taphvum, es ayntegh ei։ Shabatva amen ory mi gmbeti tak, ayl ashxarhic ekogh hianali gegheckutyan het gishern anckacneluc heto nra patmutyuny lsogh sasanyan shah Behrem Gyuri: ereqshabti orn aycelac ev nkary tesnelun pes siraharvac gegheckuhu hagusti vra ev Shirini: Xosrovi nkary tesnelov nran siraharvelis tagic minchev verashapiky: Xosrovi amboghj hagusti vra ei։ Amrocnery shrjapatogh banakneri droshneri vra, hyurasirutyan seghanneri cackocnerin, sultanneri votqery hamburogh despanneri tavshe hagustneri, erexaneri sireli heqiatneri tri vra ei։ Hndkastanic ev Buxarayic ekogh hast tghteri vra geghecik achqerov ashakertneri, varpet manrankarichneri hayacqi nerqo nurb vrdzinnerov nkarvelov: gorgery, pateri naxshery, xonarh geghecik kananc: patuhani aranqic phoghocin nayelis hagac vernashapiknery, krvogh aqlorneri katarnery, legendar erkrneri legendar mrgern u nury, satanayi berany, shrjanakneri miji nurb gicy, vranneri volorun naxshery, anzen achqov tesaneli caghiknery, voronq nkarichy sephakan hatchuyqi hamar e nkarel, shaqare trchunneri ardzanneri bale achqery, hovivneri gulpanery, legendneric elac arevacagery ev hazaravor, tasnyak hazaravor razmikneri, shahi, arqayazni diaky ev verqery cuyc tveci։ Paterazmnerum, ur verqery caghki pes bacvum en, geghecik tghanery ev banasteghcnery taphastanum gini xmelov erazhshtutyun lselis amenamec varpet banasteghci hagusti, hreshtakneri teveri, kananc shrtunqneri, hangucyalneri verqeri ev aryan mej korac ktrvac gluxneri nerkn em es։

Lsum em, te inch eq harcnum.

― Inch e nshanakum guyn linel։

Guyny achqi hpumn e, xuleri erazhshtutyuny, bar e mtutyan mej։ Tasnyak hazar tariner mi grqic myusy, mi iric myusy qamu pes hogineri zruycy lselu pattcharov im hpumy nmanvel e hreshtakneri hpmany։ Mi koghms aystegh dzer hayacqin e patasxanum, da im canr koghmn e։ Myus koghms odum dzer hayacqnerov tever e arnum, da im tetev koghmn e։ Vorqan urax em, vor karmir em։ Ayrvum em, uzhegh em, gitem, vor indz nkatum en, naev gitem, vor andimadreli em։ Chem taqnvum, indz hamar nrbutyuny tulutyun che, ayl mi ban, vor irakanutyun e darnum vtchrakanutyan ev kamqi mijocov։ Indz i cuyc em dnum։ Ayl guyneric, stverneric, bazmutyunic kam menakutyunic chem vaxenum։ Vorqan geghecik e indz spasogh makeresin sephakan haghtakan kraky lcnely։ Ayntegh, ur es em taracvum, achqery phaylum en, krqery borboqvum, honqery bardzranum, srti babaxumn araganum։ Indz nayeq․ vorqan geghecik e aprely։ Heteveq indz. vorqan geghecik e tesnely։ Aprel nshanakum e tesnel։ Amenur tesaneli em։ Kyanqn indznov e sksvum, amen ban veradarnum e indz, havataceq։

Lreq ev lseq, te inchpes aysqan hianali karmir dardza։ Nerkic haskacogh varpet nkarichy Hndkastani amenataq vayric ekogh amenalav karmir choracrac mijatin ir tchzmichov cecelov, phoshi dardznelov: dranic hing dirhem, mi dirhem dzagaxot ev kes dirhem el otcharaxot patrastec։ Katsan ereq oqqa jur lcnelov: dzagaxoty mejy gcec u eracrec։ Heto otcharaxoty gcec jri mej, mi lav xarnec։ Aynqan xarnec, minchev vor ekav surtch xmelu zhamanaky։ Minch na xmum er, es qich anc cnveliq erexayi pes anhangist ei։ erb surtchic tarmacav, achqery jini achqeri pes bacvecin, karmir phoshin lcrec katsayi mej, ays gorci hamar ogtagorcac barak u maqur phaytikneric mekov xarnec։ Ayzhm iskakan karmir ei darnalu, bayc tandzrutyuny shat karevor er. cher kareli toghnel, vor jurn izur era, bayc petq er mi qich eracnel։ Phaytiki cayrov jric mi qich vercrec, qsec but mati eghungin (erbeq cher kareli ayl mati eghungin qsel) ։ Ohh, vorqan hatcheli e karmir linel։ Nra eghungy karmir nerkeci, jri pes chhoseci eghungi cayric, tandzrutyuns lavn er, bayc tandzrukner kayin։ Katsan ijecrec krakic, indz mas-maqur ktori mej qamec, aveli maqur dardza։ Heto drec kraki vra, erku angam el eracrec, minchev vor phrphreci, mi qich cecac paghlegh lcrec, toghec, vor sarchem։ Mi qani or ancav, ayntegh katsayi mej, aranc voreve bani xarnvelu spaseci։ Minch mtacum ei bolor ejerin, amenur, amen inchin qsvelu masin, aydpes ansharzh mnaln im sirty kotrum er։ Ayd mtutyan mej mtaceci, te inch e karmir linely։

Mi angam mi iranyan qaghaqum mi kuyr nkarich hishoghutyamb dzi e nkarum, vori tambi cackoci naxsherin mi ashakerti vrdznov qsvelis lseci, te inchpes en erku kuyr varpet vitchum։

― Amboghj nkarchakan kyanqi yntacqum sirov u havatov ashxatelu hamar, i verjo, iharke, menq enq kuracoghy, menq gitenq, menq enq hishum, te karmirn inchpisi guyn e, inchpisi zgacoghutyun, ― asac na, vor angir giter dziun։– Bayc ete i cne kuyr lineinq, inchpes khaskanayinq mer sirun ashakerti nkarac karmir guyny։

― Geghecik xndir e, – asac myusy։– Bayc guyny voch te haskanum en, ayl: zgum։

― Da aseq nran, vov erbeq chi zgacel karmiry, varpet։

― Ete mati cayrov dipchelov zganq, apa kasei, vor ayn erkati u pghndzi pes mi metaghi e nman։ Ete arnenq aphi mej, apa kayri։ Ete hamtesenq, aghi msi pes kkshtacni։ Ete berani mej dnenq, apa klcni aynteghi datarkutyuny։ Ete hototenq, dziu hot kzganq։ Ete caghki pes burer, margartacaghki pes kliner, voch te karmir caghki։

Ayd zhamanak: haryur tasy tari araj, qani vor shahery evropakan nkarchutyuny vtang chein hamarum, ev legendar mec varpetnery sephakan votchin havatum ein, inchpes Astcun, evropakan varpetneri: tric stacac amenasovorakan verqi kam amenaparz brde hagusti karmiri tarber erangnern ogtagorceln anbaroyakanutyun ev otaramolutyun hamarelov: cicaghum ev ancnum ein։ Nranq asacin, vor miayn anphordz, anorosh ev kamazurk nkarichy karogh e mi hagusti karmiri hamar karmiri tarber erangner ogtagorcel։ Stvery chi karogh patrvak linel։ Mievnuyn e, ka miayn mek karmir ev miayn nran kareli e havatal։

― Vorn e ays karmiri imasty, – krkin harcrec hishoghutyamb dzi nkarogh kuyr nkarichy։

― Guyneri imastn ayn e, vor ayntegh en: mer araj, ev karoghanum enq tesnel, – asac myusy։― Anhnar e kuyrin patmel karmiri masin։

― Heretikosnery, anhavatnern el en Allahin zhxtelu hamar asum, vor na antesaneli e, – asac dzin karogh kuyr nkarichy։

― Minchder na tesaneli e nra hamar, vov tesnum e, – asac myus varpety։― Ghurann ayd pattcharov e asum, vor tesnoghy ev chtesnoghy erbeq chen karogh miavorvel։

Geghecik ashakertn indz dandagh qsec dziu tambi cackocin։ Geghecik nkari sevin u spitakin im liutyuny, uzhy ev kendanutyuny haghordeln aynpisi hatcheli zgacoghutyun er, vor katvi mazeric patrastvac vrdznov indz tghti vra taracelis uraxutyunic cncvum ei։ Ayspisov, es nkarum ei ev karces ashxarhin asum ei «eghici», ev ashxarhy kertvum er im aryan guynic։

Kuyry karogh e zhxtel, bayc es amenur em։


Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
Armenak Avetisyan
21:16, 07.01.2018
13421 | 0
21:11, 07.01.2018
17997 | 0
21:02, 07.01.2018
8349 | 0
20:49, 07.01.2018
12830 | 0
18:57, 07.01.2018
18119 | 0
18:54, 07.01.2018
18970 | 0
18:51, 07.01.2018
11787 | 0
18:48, 07.01.2018
10227 | 0
18:42, 07.01.2018
9158 | 0
18:34, 07.01.2018
6888 | 0
18:32, 07.01.2018
11335 | 0
18:31, 07.01.2018
6898 | 0
18:27, 07.01.2018
13010 | 0
18:22, 07.01.2018
7067 | 0
18:20, 07.01.2018
7633 | 0
17:38, 07.01.2018
7599 | 0
17:34, 07.01.2018
12296 | 0
depi ver