ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+8 °C, +8 °C ... +21 °C Vaghy:+24 °C
MURACAN, XVoRHRDAVVoR MIANDzNUHIN
17:16, 07.01.2018
12433 | 0

Amen amen asem dzez, ete voch hatn
corenoy ankeal yerkir meranici, inqn
miayn kay, apa ete meranici: bazum
ardiւns arne։

Avet. Hovh.

Amenavattar dastiarakutyunn
isk, vor andznuracutyun e sovorecnum,
lavaguyn e, qan ayn dastiarakutyuny,
or andznuracutynւnic zat amen ban sovorecnum e։

Jon Sterlin

Ayzhm es karogh em ayd knoj masin xosel, vorovhetev na aylevs chka... Tariner en ancel ayn oric, vor na ir verjin barevy tvav ays ashxarhin, toghnelov yur hishatakn ancanotutyan mej։ Nra gerezmany vaghuc cackvel e kanachov, ev shurj tnkvac ureninery mecacel, urtchacel en ev irenc qaghcr sosaphyunov orhnergner en mrmnjum nra ardar hogvo hamar։

Mer ays inqnapasht zhamanakum, erb andznvirutyuny dardzel e angyut, yst vorum mardik nra pashtamunqy hatkacrel en andznasirutyan, ayd kinn yur seri mej miakn er u arajiny, vor hasarakac barvuyn nvirvelu canraguyn xachn standznec, aranc sakayn ashxarhum dzayn u aghmuk hanelu։ Nra patmutyuny mec che, bayc arzhani e ushadrutyan, dran canotanalu hamar bav e, vor duq terteq ays hishatakarany, vor es dnum em dzer araj ayn qaghcr mtacoghutyamb, te: ete dzezanic voreve mekin vitchakvac e zharangel ays miandznuhu hogin, apa im hishatakarany karogh e nran sphophel ev manavand te kazdurel, ete bardzac xachi canrutyuny hognecne ayd xachakrin։

188* mayis 25. X. qaghaq.

Mayisy verjanum e։ Arevi tcharagaytnery jermacnelu phoxaren sksel en ayrel. qaghaqi ody gnalov tandzranum ev apakanvum e։ Bzhishky xorhurd e talis indz heranal amaranoc, vorovhetev na el gite, vor der kamenum em aprel։

Mer amaranocnery voch ayl inch en, ete voch mer gavari hovahar gyughery, kpac lerneri kanach lanjerin, kam tarac blurneri katarneri vra, ur ody zvartabar, jury anapak ev kyanqy xaghagh e misht։

Ayd gyugheric miny es piti indz hamar yntrem amaranoc։ Barekamnerics vomanq xorhurd ein talis indz shat chheranal qaghaqic, vorpeszi te irenq mijoc unenan indz aycelelu ev te im orery miorinak chancnen։ Bayc es voroshel em heranal aynpisi gyugh, vor qaghaqic ktrvac lini shat u shat lernerov։ Cankanum em aprel aynpisi mi tegh, ur mardkanc het miasin aprum e naev nahapetakanutyuny, ur kyanqi parzutyan het pahpanvum e naev barqi maqrutyuny, srti ankeghcutyuny։ Es hognel, dzandzracel em sovorakan kyanqic, sovorakan mardkancic, ev, manavand te, sovorakan barekamutyunic, vorn yur mej, indz hamar, chuni aylevs vochinch nor u jermacnogh։ Ayzhm aydtegh ptrum em naxkin vardn u nra anxardax ev, tekuz, kisov chaph vayreni ynkerakcutyuny։

Guce ays el nyardayin hivandutyan qmahatchuyq e, inchpes bzhishks e nkatum, chgitem, miayn indz tvum e, te ayd tesak ynkerakcutyan mej im sirty hangist ev hogis xaghagh piti lini։ Aystegh el, tchisht e, voch voq che vshtacnum indz, amenqn ashxatum en im sirtn uraxacnel, indz hatcho linel, bayc ayd npataki hamar gorc drac eghanakn isk thatchutyun e pattcharum indz։ Chgitem shrjapatis mej e ankeghcutyuny pakasum, te im mej havaty, aysqany miayn ka, vor qaghaqum amen inch dzandzracnum e indz։ Es karcum em, te miayn azat bnutyunn e, vor anhatcho vochinch chuni yur mej։ Ayzhm kphordzem aprel nra grkum։

Hunis 1. Gh. gyugh.

Aysor aravot zhamy 5-in durs ekanq qaghaqic dziov։ Indz ynkerakcum e Peto anunov mi gyughaci eritasard, vor, mievnuyn zhamanak, im arajnordn e։ Da mi bari tgha e, aroghj kazmvacqov ev hatcheli dimagcerov։ Na tcharpik e, tetevasharzh ev, yst erevuytin, qajasirt։ Bayc sirum e shataxosel, manavand, erb kargy galis e yur qajagorcutyunnery patmelun։ Urishneri qajutyan masin el che zlanum erkarel, ete miayn inqy masnakic e eghel nranc gorcerin։ Erku depqumn el hamberutyamb lsum em, vorovhetev tesnum em, vor lav ynker e ev phordzvac arajnord։ Isk aydpisi mardkanc arzhe erbemn vtcharel hamberutyan mi tetev hark։

Arden mi qani pharsax heracel einq qaghaqic, erb chor u camaq xtchughuc azatvecanq։ Irav vor hatcheli che: dziov tchanaparhordel ayd kosht u phoshot tchanaparhneri vra։ Indz tvum e te nuynisk dzianern uraxanum en, erb durs en galis karcr tchanaparhic։ Kanachov u tupherov ezervac arahety nranq ancnum en aveli ashxuyzhov։

Aysteghic mer araj taracvum en coreni yndardzak artoraner։ Amarayin hovy phchum e handart, bardzrahasak haskery xonarhum en nra araj voskephayl gluxnery ev karces mi zoregh hramanic azdvac: mimyanc hrelov vazum en araj։

— Tesnum es, arty «gnum e horanc», — asum e indz Peton: zhoghovrdi steghcac aylabanutyamb։

Ardarev, tvum e te: arty sharzhvum e, gnum depi araj, ev nra ayd xaghagh, meghmasharzh hosanqy hangstacnum e nyarders, azdelov hogus huyzeric azat mi aruyg kendanutyun։ Qich heto arden tchanaparhn ancnum e ayd arteri mijov։ Agah erkragorcn erku koghmic herkelov aynqan e neghacrel ancudardzi ughin, vor menq shat tegh stipvac enq mimyanc etevic gnalu, vorpeszi miahavasar dziavareluc artery chkoxotenq, vor ystinqyan hancanq e։ Vasnzi, ete amen tchanaparhord mi qani hask paksecne, dranov arden gyughacin kzrkvi mi qani xurdzeric։

Hervic, leran krcqin kpac, erevum e ... gyughy, ur menq ays gisher piti ijevanenq։ Bayc minchev ayntegh hasnely der bavakan tchanaparh ka։ Dashteri verjanalov sparvum en naev artery, ev menq aynuhetev bardzranum enq depi ver։ Tchanaparhn ayzhm ancnum e yndardzak macaruti mijov ev vorovhetev dziery dandagh ein gnum, usti Peton sksel e mi patmutyun, vori nyuty veraberum e henc aydtegh katarvac mi spanutyan։ Tchanaparhordutyan zhamanak hatcheli e linum patmutyunner lsely, manavand, erb stipvac es dzieri kamqov araj gnal։ Es el lsum em Petoyin, bayc nra patmutyuny hetaqrqrakan che։ Erku turq Ghyshlagh gyughic mi dzi en goghanum, ghshlagheci erku hay ynknum en nranc etevic, turqery phaxchum en, hayery hetevum en, turqery hasnelov ays macarin taqnvum en tpherum, hayery hasnelov minin spanum, myusin phaxcnum en, isk dzin veradardznum։ Bolor patmutyuny ays er, bayc Peton patmec mi amboghj zham, aynpes vor nra patmutyan het macarutn el verjacav, ev menq sksanq ijnel depi mi xoradzor։

Arden kesor er, arevy kangnac er mer glxin։ Bavakan tchanaparh einq ktrel, petq er mi phoqr hangstanal, mi phoqr tchashel ev mi phoqr el ker u hangist tal dzierin։ Aydpes el arinq։

Peton arajnordec indz depi dzoramejy, ancav aydtegh hosogh arvaki vrayic ev nra ughghutyamb depi xorn arajanalov: kang arav mi bardzr ev stverashat kaghnu tak։ Erb ijanq dzieric, ayd zhamanak miayn nshmareci vtchit u hord aghbyury, vor bxum er kaghnin patogh zhayreri takic ev hezasah mrmunjov hosum depi dzoramejy։

— Oh, inch hrashali tegh berir indz, Peto, — bacakancheci hiacac, — aystegh kareli e amboghj orerov mnal։

— Aystegh kareli e miayn lvacvel, tchashel ev mi zham qnel — nkatec Peton։

— Urish vochinch, — harcri es։

— Mek el indz u qez nman qajerin talanel, — patasxanec na ev sksav cicaghel։

Es el cicagheci, bayc voch Petoyi chaph srtanc։ Nra kataki mej kar mi tchshmartutyun, vor chaphavorec im cicaghy։ Ayd teghn, ardarev, banasteghcakan geghavayr er, bayc zurk cher naev gluxner trcnelu harmarutyunic։ Isk glux trcnoghner, manavand amran amisnerum, erb tapharakan ceghery dashtic chvum en lernery, vxtum ein amen tegh։ Im urax tramadrutyuny phoxvecav. bayc voch nra hamar, vor avazakneric vaxeca, ayl vorovhetev sksa mtacel te: ays erkri xaghaghakyac ev ashxataser zhoghovurdy yur vor meghqi hamar e datapartvel avazak u mardaspan dracineri het kenakcelu։

Ays mtacmunqnern, ardarev, kntchrecin im tchakaty, bayc es andznatur chegha nranc, vorovhetev hisheci bzhshkis xosqy te mi mtacir ayn caveri masin, voronc darmanely ver e qo uzhic։ Usti motenalov akanakit aghbyurin, aratoren lvacveca nra sary jrov ev apa payusaks banalov, haneci pashari kapocy ev seghan patrasteci։ Peton, vor dziery tarel er aroti kapelu, veradardzav, ev menq nstanq tchashi։

Vorpeszi tramadrutyunners noren zvartanar, es zor tvi barerar ginun ev sxal chari։ Kes zhamic heto menq voch miayn urax cicaghum, aylev ergum einq։ Amen mtacmunq moracvel er։ Ev inchy che moracvum ashxarhum...Vorqan tshvar klineinq menq, ete moranalu unakutyuny chunenayinq։ Ardarev, kan caver, voronc petq e moranal, bayc vorqan shat en ayn cavery, voronc ete chmoranayinq, kyanqy mez hamar kdarnar dzhoxq։

Tchashy verkacneluc heto es qashveca kaghnu aravel stverashat koghmy։ Petoyi aycenakatchy (yaphnji) phreci xoteri vra ev payusaks bardzi phoxaren glxis takn arnelov qaghcr qun mta։

Inch arav indzanic heto Peton, chgitem, miayn erb indz zartecrec, arden zhamy chorsn er ev arevy hakvac depi arevmutq։ Erekoyi zovy phchum er axorzh, isk dzoralanjin ergum ein saryaknery: mi tuphic myusi vra trchkotelov։

Amen ban patrast er։ Es krkin moteca horda aghbyurin, nayeci mi rope nra vtchit vizhakin, axorzhanoq lvacveca, ev apa dzieri nstelov, sharunakecinq tchanaparhy, vor dzoric sksac bardzranum er depi ver։

Ancnelov mi mec tavut, vor taracvum er minchev handipakac saraharty, aystegh noren mer araj bacvum ein coreni ev garu arter, voronq, sakayn, mec masamb der kanach ein: bardzr u hovahar dirq unenalu pattcharov։ Dalari anush buyry ggvum er aystegh mer hototeliqy mi arandzin qnqshutyamb։ Ev chnayelov, vor arevy taqacnum er der, aynuamenayniv, curty zgali er sarahartum։

Erku zhamachaph tchanaparh voroneluc heto menq patahecinq gyughi harust naxrin, vor veradarnum er arotic։ Tavaracnery urax ev anhog, katakner anelov u ergelov araj ein gnum, chshtapelov bnav, vor shut hasnen tun, vorovhetev amen tegh nuyn erkinqy ev nuyn hangstutyunn er spasum։ Ete avazakneri erkyughy chliner, erbeq el chein veradarnal dashtic, vorovhetev gyughum vochinch cher avelanum nranc, inchpes ev dachayum cher pakasum vochinch։

Mi phoqr zhamanak tavaracnerin ynkeranaluc ev nranc anmegh kataknerov zvartchanaluc heto, araj varecinq mer dziery ev arevy mayr mtnelu mot hasanq gyughi aghbyurin, vor gtnvum er shenic nerqev, kaghamaxinerov hovanavorvac mi dzoraki mej։ Aghbyuri araj drvac er ahagin kotchghic phorac navak, vor anasunneri ympanakn er։ Ayd isk zhamin, saphornery dzerqnerin, shrjapatac ein navaky bazmativ hars u aghjikner, voroncic yuraqanchyury spasum er yur hertin aranc dzandzranalu։ Vorovhetev geghjkuhineri apahov tesakcutyan teghy miayn aghbyurn e, ur karoghanum en nranq lsel voreve norutyun kam haghordel aydpisin ynker-harevani, ayd isk pattcharov, nrancic amen meky sirov ogtvum er ir hertin spaselu hamar sahmanvac ropeneric։

Erb menq motecanq phoraco navakin mer dziery jrelu, iskuyn harsnery mi koghm qashvecan eresnery depi kaghamaxinern, isk tikunqnery depi mez dardznelov, bayc aghjiknery chheracan, nranq hetaqrqir achqerov ditum ein, manavand indz, vor erevi ibrev qaghaqaci, mi banov arzhananum ei nranc hetaqrqrutyan։

Erb dziery hagecan, Peton arajnordec indz depi tanuter Akobi tuny։ Bayc minchev aydtegh hasnely bavakan tvov shner taphvecan mez vra ev sksan irenc anyndhat hachyunov hetevel mez։ Nrancic srtotnery gnum ein arajic, ashxatelov irenc aghmukov dzieri yntacqy kasecnel, isk tuylery galis ein etevic ev culabar vornum։ Tvum er, te gyughum tghamard chka։ Tneri srahnerum (eyvan) erevum ein miayn kanayq, voronq kam tchaxarakn ein havaqum, kam havery tun anum ev kam varac tonri u ojaxi shurjy pttum։ Isk bakerum ev kturneri vra xaghum u vazvzum ein bokotn u kisamerk erexaner։

Bolorovin anspas teghic durs ekav gyughi gziry, vor yur honi erkar mahakov havaqvac shnern ays u ayn koghmy crelov, azatec mez nranc anaxorzh erazhshtutyunic։

Ev aha, ayzhm menq tanuter Akobi tann enq։ Mer hyurynkaly mi bari, ankeghc ev urax mard e։ Teyic heto, vory mec axorzhakov xmecinq, na patrastel tvav mez hamar harust yntriq, vor baghkacac er yur tan mej gtnvac bariqneric։ Dra het miasin na hyurasirec mez patvakan ginov, vorn, yur aselov, pahum er pristavi hamar։ «Bayc hog che, du el pristavic pakas mard ches», — asum er na parzutyamb ev bazhaknery lcnum։

Tanutery miayn mi maqur senyak uner, vor pahum, er qaghaqaci hyureri hamar։ Aydtegh, phaytya mahtchakali vra, na patrastel tvav maqur ankoghin ev hravirec indz hangstanal։ Ev inch hatcheli hraver er ayd. erbeq aydpisi hogezmaylutyamb chei mtel im qnarany, inchpes ays gisher, havatum ei, vor achqers piti banam arshaluysi het, aynqan marmins hognac u tulacac er։

Hunis 2, N. gyugh.

Arajnords ari mard e, arshaluysy der chsharagunac: zartecrel e indz։ Karcum ei, te gyughum es u Peton enq miayn artun, bayc durs em galis tesnum, vor amen tegh el sharzhumn sksvac e։ Tavaracn yur naxiry tanum e arot. xothary gerandin usin: durs e gnum dasht, saylordy eznery lcac vazum e antar, hars u aghjikner kuzhery usin: gnum en jri, kam darnum aghbyuric, hyurynkalis mayry vaghuc nstac eyvanum, shila doshaki vra vzzacnum e tchaxaraky, isk harsy mez hamar pashar e patrastum։ Inch veraberum e tanuter Akobin, na calapatik nstac srahi taxti vra, inqnaery koghqin, bazhaknery maqur srbac spasum e gyughacun hpartacnogh teyov mez hyurasirelu։

Es im koghmic, iharke, spasel chtvi, calapatik nsta hyurynkalis mot ev sksa vayelel nra srterand hyurasirutyuny։ Menq katov tey xmecinq, nor ktrac meghrov ser u karag keranq ev verjy mi hamegh dzvacegh sparelov ver kacanq։ Tantikiny patrastac tchanaparhi pashary handznec Petoyin, vor drav yur payusakum։

Erb amen inch verjacav, shnorhakalutyun arinq tanuter Akobin ev nra amusnun: mez cuyc tvac qaghcr hyurasirutyan hamar ev tchanaparh ynkanq։

Mi qani pharsax heracel einq gyughic, erb aregaky mshushov cackvac lerneri etevic yur hraphayl gundy hanec ev xtghtich tcharagaytnery sphrec kanachazard blurneri ev arterov cackvac dashteri vra։ Inch hrashali er ayd zhamanak Syunyac erkri bnutyuny, na karces nor er marmin arnum ararchapeti dzerqic։ Hrashali er, manavand ayn vayrkenin, erb aghot mshushy teghi talov arevi paycar shogherin, erevan er hanum geghecik lernery, blurnern u hovitnery, voronq ases xndum, cicaghum ein։ Qaghcrashunch zephyury, vor hervic trchelov qerum er puraknern u kanach marmandnery, galis shphvum er demqis aynpes meghm u anush, vor nran liovin vayelelu hamar cankanum ei dzius yntacqy kasecnel։

Erb gyughi sahmannern ancnelov sksanq arajin lernalanjy bardzranal, arajnords haytnec, vor aydteghic sksum en N. gyughi dzhvaragnac tchanaparhnery, voronq sharunak ancnum en sareri, dzoreri ev geteri vrayov։ Menq uremn mtnum einq Syunyac erkri lernayin tagavorutyuny, vori sahmann sksvum er handipakac leran bazukneric։

Tchanaparhy, vorov bardzranum einp, kosht arapar er, usti dziery mec neghutyun krecin, minchev hasan sari bashy. aydteghic, aha, mer araj bacvecav pharavor anhunutyan mi aknaparar tesaran — da lerneri, blurneri ev saraharteri mi laynacaval taracutyun er, vori mijic mi yndardzak xoradzor, tegh-tegh antarapat, dzgvum er hyusisic depi harav: ansahman erkarutyamb։ Nra laynadir xorqery brnvac ein cuxi pes tandzr mshushov, vorov ev xoradzory jraparphak covacoci nmanutyun er berum։ Hetzhete arajanalov menq tesnum einq hervum arevov voghoghvac hovitner, marger u marmandner, voronc vra tchapaghum ein vochxari hotern inchpes mijorei spitak amper loghacogh kaputak erknakamari vra։ Dranc hajordum ein bazmativ tumber u blurner, voroncic motiknery kanachov, isk heravornery mshushov cackvac. apa shghtayashar lerner, voronq konakavet bardzrutyunnerov hajordum ein mimyanc mert aharku ev parexavor: mert antarapat ev geghatesil gagatnerov։

Mer tchanaparhn arzhamanak sari bashovn er ancnum։ Apa ijanq dzori ezerqy, ur mi negh kacan gnalov hakvum er depi andundy։ Dziery aydteghov qaylum ein zarmanali zgushutyamb, vorovhetev amenaphoqr tatanumy karogh er glorel nranc depi aharku zarivayry, vori storoty antesaneli er verevic։ Qich zhamanakic heto noren sksanq bardzranal, bayc ayzhm arden chor blraki kogherov, voronc vra bardzric hosogh hegheghnery patrvacqner banalov, annshmareli ein kacucel tchanaparhi hetqery։ Dziery sharunak sahum ein ayd zarivayri vra, vorovhetev hoghy phxrun linelov phshrvum er nranc smbakneri tak։

Barebaxtabar anaxorzh tchanaparhy kartch er։ Blraky ancneluc heto, menq mtnum einq mi kanach tavut, vorin apa hajordum er geghecik antar։ Aystegh arahety tepet anhart u manvacapat, sakayn hetzhete hovanavorvum er saghartaxit carerov։ Arevi tcharagaytnery chein taphancum, ev menq sharunak gnum einq bnakan carughineri mijov։ Ody tetev u axorzheli er ev togorvac nurb burmunqov։ Phoqrik zephyury, vori shunchy cher lsvum bac tchanaparhi vra, aystegh careri mej, mi axorzhalur shrshyun er hanum։ Chnayelov vor ays ughghutyamb menq bavakan tchanaparh ancanq, aysuamenayniv, antary der cher verjanum ev carern anyndhat hovanavorum ein mez։ Aydpisov menq ancnum einq mec u phoqr dzorakner, manr u xoshor blrakner, qerum einq sareri koghery, teqvum aj, teqvum dzax ev sakayn sharunak antari mijov։ Anshusht arevy ayrum er drsum, vasnzi trchunnery dzayn chein hanum, bolory darel, dadarel ein bunikneri mej։ Miayn anhangist tchntchghuknern ein, voronq chrtchrtum ein aregynddem macarnerum, kam mi qani saryakner, voronq mi caric myusi vra trchkotelov lsecnum ein mez irenc phaphuk shvshvocy։

Shutov hasanq mi tegh, ur yndardzak taracutyan vra, careri phoxaren, sheghjakuyt darsvac ein hskayadzev zhayrer u xoshor ambartakner։ Indz tvum er, te antarn arden verjacav։ Bayc Peton bacatrec, vor tariner araj ayd teghy nuynpes cackvac er carerov, sakayn mi sastik erkrasharzhi zhamanak leran kokogheric ijac ayd phlvacqy cackel e antari carazard masy ev nra het miasin anhetacrel mi hord aghbyur, vor bxum er henc nuyn phlac teghi vra։ Ev, irav, erb ayd qarakarkarn ancnelov: xotorecinq depi sari ajakoghmy, tesanq vor, iskapes, ays teghic e sksvum iskakan antary, ur sakayn carery xit chein aynpes, inchpes minchev ayzhm։ Aystegh mi cari buny heru er myusic hing kam tasy qaylov, bayc ev ayd carery mi-mi burger ein։ Mi tegh hinavurc kaghnin yur hska bnov ev ahagin tchyugherov gravum er getni mi yndardzak shrjapat, tchnshelov yur hovanu tak phoqrik u nihar carer։ Mi urish tegh: hatcharukn yur anost bnov dzgvel, bardzracel er inchpes srbazan tatchari syuny ev psakadzev katary matnel hoghmerin։ Nrancic heru xroxtabar kangnac er hastarmat hacin, hastabun tchyugherov ev manr u sur terevnerov։ Sran mrcakic er mecaphar sosin, brgadzev bnov ev laynasaghart vosterov։ Mi phoqr heru tatanum ein ughghaberdz kaghamaxin, sgaterev notchin ev ayl bazmazan carer, voronq tasnyak hazarnerov cackum ein Syunyac ayd dzhvaragnac lernery, dzorery ev lanjery։

Ayd mijocin, iskapes, menq gtnvum einq amenabardzr lerneric meki lanjin, vorteghic careri mijov depi var nayeluc erevum ein mez ayn blurnern u dzorery, voronc vrayov qich araj ancel einq. Zarmanum ei, vor ayzhm gtnvum enq aydpisi bardzrutyan vra, ur hasel einq grete anzgali kerpov։ Ody sakayn aystegh xonav er ev curt, hoghmi shunchy nuynpes aveli zgali, isk getiny arevi pakasutyan pattcharov kanachazurk ev tac։ Antari lrutyan mej, vor zgali er linum hoghmi vayrkenakan dadaric heto, tarorinak dzayner ein hanum mer dzieri qaylvacqy, namanavand cexot tegherum, ur tvum er, te charatchtchi tghaner ltchaki aphin kangnac qarer en tchghphacnum nraxaghagh jri mej։

Kesoric qich ancac: hasanq mi hord aghbyuri, vor bxum er mamrapat zhayreri mijic ev karkarelov taphvum depi dzoraky tanogh zarivayry։ Nra mot ijanq dzieric, lvacvecanq ev nstelov mi kndzenu hovanium, bacinq tanuteri knoj mez hamar patrastac pashary, vor baghkacac er tapakac varekneric, ephac dzveric, panric ev mi qani hat nor txac haceric։ Ev vorovhetev aysor erekva zhamanakic ush einq tchashum, ayd pattcharov el aveli qaghcac einq։ Ev chnayelov vor ginin qich er, ev nra pakasy stipvac einq aghbyuri sary jrov lracnel, aysuamenayniv, tchashn arinq mec axorzhakov։

Mi phoqr hangstanaluc heto, erb patrastvum einq mer tchanaparhy sharunakel, nkatecinq, vor ampery hyusisy cackecin ev kamac-kamac arajanalov taracvum en arden mer glxi vra։

— Andzrev piti utenq, — nkatec arajnords։

— Karcum es, vor kandzreve, — harcri es։

— Pharq piti tanq, ete miayn andzreve. es photorkic em vaxenum, — patasxanec Peton honqery kitelov։

Es chei havatum nra gushakutyany, vorovhetev photorki nshan der chei tesnum, ayd pattcharov el shat: chanahangstaca։ Menq hecanq dziery ev sharunakecinq tchanaparhy։

Haziv ancav qarord zham, ev aha hyusisy sksav phchel ev qamu het miasin crvel aj u dzax andzrevi xoshor katilner։

— Ays nshan e, vor photoriky heru che, — asac Peton ev sksav phatatvil yur aycenakatchi mej, vor gyughacu miak pahpanakn e crti ev andzrevi dem։

Es el im xzhe verarkun haga ev glxis qasheci nuyn xzhe ktoric shinvac veghary, voronq jric antaphanc linelov, harmar pahpanakner en andzrevi zhamanak։

— Patahel es erbevice photorki, — harcrec indz Peton։

— Inchu che. ashxarhum chem aprum, — nkateci es։

— Qaghaqi mej chem asum, ayl antarum, kam leran vra։

— Voch, — patasxaneci es։

— Eh, lav, hima ktesnes ev kcanotanas mi qich mer qashac orerin։

Karces Elovosy Petoyi verjin xosqin er spasum։ Ody kamac-kamac sksav mrrkil, andzrevy sastkacav, mi kataghi qami sharachec hankarc antari mej aynpisi sastkutyamb, vor hinorya carery armatic sksan tatanil։

Es cncveca dziu vra ev hankarcakii ekaci nman sksa erervil tambi mej։

— Pind seghmir votqerd dziu kogherin, ete che, vrayic karogh es glorvel, — zgushacrec indz Peton ev odi mej cacanogh yur aycenakatchy sksav amphophel ev qghancqnery seghmel cnkneri tak։

— Anhog kac, pind em nstac, — asaci nran keghc hangstutyamb, bayc nerqust doghum ei, vasnzi bnutyan tarerqneri aydpisi hankarcakan xrovutyan der chei patahac։

Qamin sharunakum er sharachel nuyn sastkutyamb, careri bardzr gagatnery uzhgin yndharvelov mimyanc, hanum ein ahegh sosaphyun, vori ardzaganqy garnanazayr hegheghi nman mrnchum er antari xorqerum։ Erkinqy nuynpes sksav phaylatakel ev vorotac: skzbum meghm ev apa aynpes sastik, vor karces erknakamary piti phlcher mer glxin։ Menq sharunak phatatvum einq mer pahpanakneri mej ev kckvum dzieri vra, vorovhetev qamin aynqan sastik er, vor qich er mnum vayr glorel mez dzieri het miasin։ Isk andzrevy, ases te ashxarhy voghoghelu hamar er sksvac, na gnalov zoranum ev hegheghi er phoxvum, karces erknqi sahanqnerry patrvel ein։ Mi qani rope chancac, antary voghoghvec amboghjapes, nra zarivayreric sksan hosel geter ev aruner, tchanaparhi hetqy korav bolorovin։

Es hetevum ei Petoyin qayl ar qayl ev amen rope spasum mi dzhbaxtutyan, vorovhetev sharunak ijnum einq nerqev, isk dzieri smbaknery getiny chein brnum, nranq shut-shut sahum ev grete mec masy phori vra ein surum։ Isk antary, vor arev zhamanakn arden stverashat er, photorki pattcharov, hamarya, mtnel er, miayn tux amperi mej shut-shut phaylatakogh kaycakn er, vor yndhat luys er sphrum nra mej ev apa ahegh vorotumnerov cmaki xorqery dghrdecnum։ Ays drutyan mej sharunakecinq tchanaparhy grete mi zham։

Apa qamin qich-qich dadarec, phaylakn sksav shoghal mert ynd mert ev voroty lsvum er erknqum aveli xul։ Ayd nshan er, vor photoriky ancel e heru koghmer։ Bayg andzrevy teghum er nuyn uzhov։ Nra dzayny, vor ayzhm cher yndhatvum voch qamu mrnchyunov ev voch amperi gorocov, lsvum er antari mej inchpes vararac geti xoxoj, kam bardzric hosogh jrvezhi sharach։ Sharunakelov tchanaparhy: shutov hasanq mi hegheghati, voric piti ancneinq Uzun-Dara kochvac kirtchy mtnelu hamar։ Bayc aydteghic arden hosum er geti chaph jur, vori mej mtnely handgnutyun ei hamarum, usti xorhurd tvi arajnordis miazhamanak spasel, minchev vor hegheghy dadarer ev apa te ancneinq։

— Ete qo xorhrdin hetevem, ays gisher piti antarum qnem, — nkatec Peton hegnutyamb, — ays jury gnalov piti mecana, usti vorqan shut ancnenq, aynqan mer ogutn e։

Ays aselov na mtrakec dzin ev anerkyugh mtav hegheghaty։

Es evs, kam aveli tchishtn asac: im ashxuzhot dzin hetevec nra orinakin ev menq hajoghutyamb durs ekanq dzoraki handipakacy։ Ancnelov ayd lanji very ev heto mi urish bardzravandak, aydteghic apa ijnum einq mi kanachazard hovit, vor Uzun-Darayi berann er hamarvum։

Aystegh arden andzrevy hetzhete dadarec ev qamin sksav erknqi vra kutakvac ampery crel։ Tegh-tegh erevac ev paycar kaputaky arevelyan shqegh phiruzi guynov։ Arevi tcharagaytnery amperi aranqic sheghaki taphancelov: voskeghocecin andzrevic lvacvac lernern u sarery, isk nranc kohakavet bardzrutyunneri vra hrashali ciacany yur kamary kapec։

Minchder es hiacac nayum ei nran ev hishum astuco uxty Noyi het: «Zagheghn im edic yamps ev eghici i nshanak yaւitenakan uxtin ynd is ev ynd amenayn erkir» . Peton glxarky hanac xachahanum er ev aghotum։

— Inch es aghotum, Peto, — harcri nran։

— Gohanum em astcuc, vor photorkic azatvecanq։

— Chazatvac: inch piti lineinq։

— Ayn, inch vor urishnery։

— Aysinqn։

— Kaycaknahar... amen tari qanisin e xphum ayd kraky henc ays sarerum։

Es nor sksa xorhel glxavor vtangi masin, vor er: photorki zhamanak ampropneri ayd hayreniqum gtnvely։ Bayc avagh, es aghotel chkaroghaca։ Indz pakasum er Petoyi havatqn u jermerandutyuny։ Ev hend ayd pattcharov sksa mtacel te: vor depqum e mard aveli erjanik. ardyoq ayn, erb hastat gite te inchu e andzrevic heto ciacany kapum, te ayn, erb hishum e astuco uxty Noyi het ev havatov aghotum...

Aveli araj gnalov menq mtnum einq grete nor ashxarh։ Odn aystegh aveli paycar, arevn aveli phaylun, isk sghoxnery phchum ein anush։ Ete hervic cherevein ayn antarapat lernery, voroncic menq nor einq ijel ev voronc vra tegh-tegh, tandzr cuxi pes der nstac er maraxughy, menq phoqr araj krac mer neghutyuny eraz kkarceinq։ Sakayn ayspes e Syunyac geghecik erkiry։ Mi tegh tirum e andzrev, aghmuk u photorik, myus tegh paycar arev, jinj kaputak ev qaghcr hover։

Arevy gnalov taqanum ev mer trjvac shorery camaqecnum er։

Aha verjapes ev Uzun-Daran (erkayn dzor) ։ Na dzgvum e erku koghmic bardzracogh shghtayashar lerneri mijov, mi qani pharsax erkarutyamb, erbemn ughghadzig ev erbemn aj u dzax xotorelov։ Nran akosum e mi phoqrik getak, vory sakayn aharku ev anancaneli e darnum garnan verjerum, erb sareri dzyunery, halchelov, aghbyuranum en depi cac։ Mer ancnelu zhamanak nuynpes na hord er ev norek andzrevic pghtorac, isk nra xoxojy kirtchi mi qani tegherum phoxvum er xul vorotman։

Tchanaparhn ancnum er ayd getaki erkarutyamb, ayl ev erbemn nra erku koghmic bardzracogh sareri dzhvaragnac lanjerov։ Tegh-tegh ayd handipakac sarern aynpes ein mimyanc motenum, vor karces hskayakan patvarner ein irar dem kangnac, ev nranc aharku u miapaghagh zhayrery, voronq kaxvac ein odi mej, sarsaphecnum ein teghin ancanot ancordin։ Urish tegh, zhayreri phoxaren, kaxvum ein kirtchi bardzrutyunneri vra hinavurc carer, koracac u mamrapat bunerov, ev nranc merk u bazmatchyugh armatnery zhayreri vra tchapaghelov: galis hasnum ein minchev tchanaparhi ezerqy ev kam nra mijic ancnelov taghvum getaki mej։ Shat tegh el kirtchi lanjery cackvac ein aharku ev anmatcheli antarnerov, voronq dzgvum, taracvum ein minchev sareri amenabardzr katarnery։ Ayd antarneri ancanot xorsheric xoxojalov ijnum ein haryuravor aruner: erbemn sizavet margeri vra getahetelov, isk hatchax: zhayreri bardzrutyunic mecasharach depi dzorery gahavizhelov։

Sharunakelov mer tchanaparhy bnutyan ayd shqegh handisarani mijov, hetzhete handipum einq noranor gegheckutyunneri։ Mi tegh mez hiacnum er hskahasak mi sosi, vori buny yot mardu grkachaph ein asum u, vorn yur xorochi mej, teghataraphi zhamanak, patsparum er mi qani zuyg ughevorner։ Ayd xorochy mi phoqrik xrtchiti chaph yndardzak er ev kamarakap maturi nmanutyun er berum։ Sakayn nra vra savarnum ein der hastabun tchyugher aratoren psakvac saghartaxit vosterov, voronq, anshusht, mec hoghmeri zhamanak maqarum ein nranc het: inchpes bazuknery zoravor hskayi։ Mi urish tegh, geti aphin, ughghadzig tnkvac e miapaghagh mi qarazhayr, mi qani kangun bardzrutyamb, inchpes phoqrik mi ashtarak։ Na ardzanagrutyunner chuni, na vayreni e, inchpes ayn lery, vori krcqic pokvel u glorvel e, bayc na aveli gite, qan mer patmutyunnery, na ayd lernayin ashxarhi erjanik ev dzhbaxt oreri havitenakan vkan e։ Ev te karoghanar xosel, vorqan hishatakac arzhani depqer kpatmer mez, depqer voronc hishatakn aysor korel anhetacel e... kpatmer te: qani qani banakner, voronc masin che xosel patmutyuny, mert xndagin ev mert husahat ekel, ancel en yur motic: hayreni sahmanneri vra krvelu hamar, qanisy haghtakan verdardzel, qanisy spar-spur jnjvel., .. te vorqan zhoghovurd, tshnamu eresic halacakan, Syunyac amur syunnerin apavinelu hamar, irar tevakoxelov, ancel en yur motic, te vorqan halacanqneri u kotoracneri handisates e eghel inqy ev vorqan voghbacel hayreni erkri avermunqneri hamar... kam guce, patmel mxitarakan depqer, voronq sovorecnein mez den dzgel mezanic husahatutyuny ev ansharzhutyuny datapartogh horetesutyuny ev xraxusvil lavaguyn mardkanc pharavor orinaknerov... Mi errord tegh patahum e hrashali jrvezh, vor ahagin aghmukov taphvum e leran bardzrutyunic ev amboghj dzory vorotumov lcnum։ Nra sharachman ardzaganqy anlreli erazhshtutyan nman hnchum e minchev angam heru lernerum։ Kangnelov jrvezhi araj ev vayelelov anush zovy, ur uzhgin hosanqy sphrum e eresid, yndnmin coghelov vrad jri mghegh phoshin, cavum es, vor miaynak es, vor zvicarakan gegheckutyanc siraharnery chen ynkeranum qez, vorpeszi qo hayreniqi bnakan gegheckutyunnerov parcenayir nranc araj…Verjapes mi chorrord tegh du akama kangnum, nayum es kirtchi erku koghmic odi mej kaxvac miaktur ambartaknerin, voronq, kendanakerperi nman, gnalov motenum en mimyanc ev aydpisov horinum mi bnakan kamurj kirtchi andundum vorotacogh getaki vra։ Zvartchutyamb lsum es ayn araspelnery, vor gyughacin hamozmunqov patmum e ayd kamrji masin, ashxatelov havatacnel qez te: ayd hrashaliqy satananern en shinel meghavor hoginerin dra vrayov depi dzhoxqy arajnordelu hamar։

Arevy mayr mtnelu mot durs ekanq Uzun-Darayic ev sksanq bardzranal depi N. gyughi bardzrutyunnery, voronq hetzhete macarutic azatvelov cackvum ein nor deghnogh arterov։ Tchanaparhy gnalov laynanum ev arahet er darnum։ Mez patahum ein gyughaciner, vomanq lcac saylerov, vomanq bernabardz dzierov u avanaknerov, isk shatery: miaynak, mi cup dzerqnerin kam mi park shalakac։ Ayd boloric arden erevum er, vor menq heru chenq ayn gyughic, vor im amarayin kayann er linelu։

Hunis 3.

Muty koxel er։ Lusni arcataphayl skavaraky hushik bardzranum er lerneri etevic ev aghot luysov sar u dzor lusavorum։ Shrjaka zarivayrery hetzhete cackvum ein arotic veradardzogh naxirnerov u hoterov։ Koveri barachy, maqineri mayuny, tavaraci ha-ho-nery ev hovvakan srngi melamaghdzik ergy, vor hnchum er mtapat dzoramijum, xarnvelov mimyanc, mi hatcheli annerdashnakutyun ein kazmum։ Vorqan motenum einq gyughin, aynqan aghmukn u shshuky avelanum er։ N. gyughy hasnelov: menq ijanq teghakan qahanayi tany։

Hayoc gyugherum erku tun ka, ur tchanaparhordy vstahutyamb ev aranc harcuphordzi karogh e ijevanel։ Arajiny: tanuteri tuny, vor aveli pashtonakan mardkanc e hyurynkalum, erkrordy qahanayi, ur amen bari hay sirov e yndunvum։ Tepet hasarak gyughacin el yur hyurasirutyamb et cher mnum ayd erkusic, aynuamenayniv, tchanaparhordy misht che vstahum motenal nran zgushanalov avelord neghutyun pattchareluc։

Erb ners mtanq qahanayi tan baky, mez iskuyn dimavorec mi bardzrahasak ev barekazm eritasard, vor urax zhpitov mez voghjuneluc heto, motecav indz ognelu, vor dziuc ijnem։ Es, iharke, neghutyun chtvi nran ev iskuyn ijnelov, seghmeci dzerqy, vor na kanxav ughghel er indz aranc spaselu, vor ughekics haytne nran im vov linely։

Da, inchpes heto imaca, qahanayi amusnacac vordin er։

Eritasardi hramanov mi cara sksav mer dziery pttecnel, minchev vor nranc qrtinqy camaqer ev apa axory taner։ Isk menq hyurynkali arajnordutyamb mtanq srahy, ur eritasardi amusiny mi akntartum arden yndardzak taxti vra phrel er maqur gorg ev vran el otoc։

Qahanan tany cher։ Im harcin te: ur e na, eritasardy patasxanec te der ekeghecuc che veradardzel։

— Mite aystegh aydpes ush en sksum zhamergutyuny, — harcreci es։

— Miayn shabat erekonery, vorpeszi handic veradardzoghy kkaroghana ekegheci gnal։

«Geghecik karg e», — mtaceci es ev henc patrastvum ei harcnel te: ardyoq hin sovorutyun e da, te ter-hayrn inqn e sahmanel, mek el tesa, vor verjins baky mtav։

Da bardzrahasak, aroghjakazm, alexarn moruqov ev qaghcradem mi qahana er, vor arajin vayrkyanic isk axorzh tpavorutyun arav indz vra։ Nran tesnelun pes es votqi ela ev arajanalov, hamadzayn gyughi sovorutyan, ajy hambureci։

Ter-hayry shat sirov yndunec indz ev dzers brnac berav im teghy nstecrec։ Shutov menq canotacanq mimyanc։ Es im vov, vorteghic linely ev inch npatakov irenc gyughy gals haytneci, isk inqy, manramasn teghekutyunnerov, canotacrec indz yur andzin u yntaniqin։

Ter-Hovseph hayry, inchpes inqn asac, hisunevvec tarekan er ev qahanayi vordi։ Dzernadrvac er 1850 tvakanin Gevorg episkopos Vehapetyanic։ Mariam tiruhin 8 tarov irenic phoqr er ev nuynpes qajaroghj mi kin, vor ter-hor galuc heto miayn ekav ev barevec indz։ Nranq unein erku vordi, voroncic mecy, Sargis anunov, mez canot eritasardn er ev 28 tarekan linelov: arden amusnacac ev mi tghayi el ter er։ Harsi anuny Heriqnaz er, vor ter-hor hramanov ekav indz barevelu ev, gyughakan sovorutyan hamadzayn, kamenum er dzers hamburel, bayc es tuyl chtvi ev miayn barekamabar dzery seghmeci։ Geghecik er te voch, chimaca, vorovhetev eresn amboghjapes cackvac er charghatov — tepet teghakan sovorutyan hamadzayn, ibrev erexa unecogh kin, na iravunq uner arden eresy kisov chaph banalu։ Ter-hayry govum er, vor na zhraglux ev ashxataser kin e։ Qahanayi krtser vordin, Hakoby, 25 tarekan er։ Nran nor ein nshanel, ayd pattcharov el ayd ory tany cherevac, vorovhetev merdzaka gyughy: aneroj tunn er gnacel։

Tiruhin amenic araj shtapec mez hamar patrastel tey, vor vastakac tchanaparhordi hamar amenadurekan ympeliqn e linum։ Eracrec nuynpes nor ktac kat ev dra het miasin berav nor txac gata, vorn, yur aselov, noraharsi hamar ayd ory patrastac ev ghrkac «pasharic» er։

Menq vayelum einq tiruhu patrastac bariqy ev sharunak xosum։ Ter-hayry xist hetaqrqrum er indz yur xosakcutyamb ev haytnac karciqnerov։ Drancic mi qanisy lseluc heto, es eka ayn ezrakacutyan, vor na grehik qahananeri tvin che patkanum։ Ibrev gyughakan qahana, na minchev angam aveli ban giter, qan spaseli er։ Indz shat zarmacrec manavand ayn, vor nuynisk orva xndri masin vor ayd zhamanak katoghikosakan yntrutyunn er, na norutyunner giter ev haytnum er banavor karciqner։ Na canot er voch miayn Nerses patriarqi, Xrimyan Hayriki ev Meliqsidek srbazani anunnerin, aylev nranc gorcerin, andznakan arzhaniqnerin ev kensagrutyany։ Na harcnum er indzanic naev bacatrutyunner: nkatmamb lragrakan aynpisi aknarkutyunneri, voronq yur ushadrutyunic chein vripel։ Im tarakusanqn, iharke, pharatvec, erb imaca, vor ter-hayry stanum e Tiflisum hratarakvogh hayoc tertery, haskanali e vor lragiry shat ban ksovorecner nran։ Bayc ev aynpes ayd mekusacac lerneri mej aydpisi mi qahana gtneln indz hamar mi hatcheli anaknkal er։

— Inchpes tesnum eq, menq bolorovin ktrvac chenq ashxarhic, — asum er ter-hayry, — orhnvi lragir hnaroghy, ays heru ankyunum, ur tarinerov qaghaqacu eres chenq tesnum, mer miak mxitarutyuny lragirnern en։ Aynqan andzkutyamb enq spasum nranc, vor ete voroshyal zhamanakic ushanum en, iskuyn dzi em nstum ev nranc etevic, kes orva tchanaparh — minchev vanqy gnum։ Qaghaqic konsistory vanahor anvamb e ghrkum tertery, isk hayr-surby shat angam ushadir che linum zhamanakin hascnelu։

Im harcin te: ayd lragirneric miayn inqy ter-hayrn e ogtvum, te zhoghovrdin el masn e hanum, na patasxanec,

— Inqs e, shat tari che, inch sksel em lragir kardal։ Orhnvi mer kuysy, na vaghuc er tert stanum ev hatchax kardum indz mot, ashxatelov sireli anel indz yur kardacacnery։ Ev irav, mi taruc heto, es aynqan sireci lragiry, vor karevor hamareci inqs stanal ev andzamb kardal, vorpeszi kuysin misht neghutyun chpattcharem։ Pharq astuco, es nyutapes apahov em ev heshtutyamb el vtcharum em lragri giny։ Erb lragir kardaln u haskanaly indz hamar heshtacav, mer kuysy xorhurd tvav indz hetaqrqrakan ev hesht haskanali ktornery kardal ev haskacnel naev im zhoghovrdin։ Es heteveci nra xorhrdin ev mi kiraki, tchashic heto, erb gyughi glxavornery havaqvel ein indz mot, kardaci nranc araj lragri mi qani ktorner ev bacatreci։ Ayd norutyunn aynqan dur ekav nranc, vor ayd oric sksac amen kiraki, tchashic heto havaqvum e mer baky bazmativ zhoghovurd ev sirov lsum e im yntercumn u bacatrutyunnery։

Ter-hor haghordacnery indz hamar hatcheli norutyunner ein։ Aydpisi qahanayi hovvutyan handznvac gyughum, ankareli er, vor naev dproc chliner։ Usti cankaca imanal unin te voch։

— Inchpes che ev inch hrashali dproc, — bacakanchec ter-hayry hpartutyamb, — ete tesneq, khavaneq։ Orhnvi mer kuysy, na e himnoghy, inqn el karavarum e։

Ays qanierord angamn er, vor «kuysi» anuny lsum ei ter-horic, usti hetaqrqrveca imanal, te vov e ayd kuysy, ardyoq varzhuhi e, te voreve anapati havatavor kin։

— Ayd kuysy quyr-Annan e, mite cheq tchanachum, — harcrec indz ter-hayry։

— Voch, chem tchanachum, — patasxaneci es։

— Amboghj Syuniqy tchanachum e mer kuysin, amenqin haytni e nra anuny, ayd inchpes e, vor duq cheq tchanachum։

— Aydpes e, ter-hayr, chem tchanachum, anunn angam chem lsel։

— Tchshmarit eq asum, — harcrec qahanan zarmanalov։

— Iharke, tchshmarit, inchpes karogh em stel, — nkateci es։

Ter-hayry sksav mtacel, heto inqn iren mi qani bar shshnjac ev apa darnalov indz, sharunakec.

— Iravunq uniq, vordi, mer ays korac ankyunic vov e dzez hamar lur berum։ Asenq te: shat el berin, inch nshanakutyun unin dzez hamar gyughi norutyunnery։ Quyr-Annan ev nra gorcery mer: gyughacineris achqumn en mec baner erevum, apa te voch, duq aynqan nshanavor mardik u gorcer uniq, vor mer hskanery tzukner kerevan dzez։

— Asenq aydtegh sxalvum eq. menq voch nshanavor mardik unenq, voch nshanavor gorcer։ Bayc toghnenq ayd harcy։ Karogh eq kuys-Annayi vov lineln indz haytnel։

— Inchpes che, asaci, vor na mer gyughakan dproci himnadirn e ev karavaroghy, ayzhm avelacnem, vor dasatun el inqn e։ Na mi bari, azniv ev araqini kin e. ughigh tasneviny tari e, vor gtnvum e mer gyughum։ Im dzernadrutyunic vec tari heto ekav aystegh։ Ayd zhamanak vov giter, te inch ban e gyughakan kanonavor dprocy։ Es ei mi qani tghaner glxis havaqel ev lav-vat kardacnum ei։ Bayc erb kuys-Annan ekav, na yur caxqov ev, iharke, naev mer ognutyamb, shinec dprocakan tun, vor anshusht ktesneq։ Na havaqec yur mot te tgha, ev te aghjik erexaner ev sksav kardacnel։ Ayzhm mer gyughum qich eritasard ka, vor hayeren grel-kardal chimana։ Ays ropein el dprocy mot haryur hisun ashakert ev ashakertuhi uni zhoghovvac te mer ev te shrjaka gyugheric։ Dranq bolorn el kardum en dzriabar։ Ev der petq e gitenal, te kuysi dprocy vorqan gragetner e tvel mer gavarin aysqan tarva yntacqum։ Tchshmaritn asac, ayd kuysy mer barebaruhin e, menq bolors pashtum enq nran։ Im u tanuteri xosqic aveli nra xosqn uni arzheq gyughacu hamar, bolory nran lsum en inchpes irenc imastun mory։ Ev i pativ nra, petq e asel, vor mor nman el xnamq e tanum gyughacineri vra, ognum e karotyalin, aycelum e hivandin, pashtpanum e ayrinerin, anzor vorbuknerin, es vor mekn asem։ Sksac ayn oric, vor kuysy mer gyughumn e, grete voch mi tan, kam yntaniqum xrovutyun, kam dzhgohutyun che patahel։ Henc vor lsum e, te mi tegh anhamadzaynutyun, vetch kam kriv ka, iskuyn dimum e ayntegh ev xaghaghutyan hreshtaki pes amenqin hashtecnum, erbemn xratelov, erbemn handimanelov, bayc shat angam el qaghcrutyamb hamozelov։ Isk vov hamardzakvum e quyr-Annayin ynddimanal kam nra xratnern arhamarhel, nra het aylevs voch voq che xosum, minchev vor verjins hamozvelov toghutyun che xndrum։ Mer gyughakan gorceri mej nuynpes quyr-Annan ognum e mez yur imastun xorhurdnerov ev arhasarak ayn gorcy, vor nra cuyc tvac tchanaparhovn enq sksel ev sharunakel: misht hajoghutyamb e psakvel։ Baci ays, duq mez mot ktesneq geghecik karger u sovorutyunner, voronq myus gyugherum chkan, dranq bolory nuynpes quyr-Annayin enq partakan։ Miov baniv, ayd kuysy mer barerary ev xnamakaluhin e, vorin, kxndrem astcun, pargevel erkar kyanq ev aroghjutyun։

Ter-hor patmacnery verin astitchani grgrecin im hetaqrqrutyuny։

— Bayc vov e verjapes, ayd kiny, vorteghaci e, vori aghjikn e, vortegh e sovorel, — harcreci es shtapov։

— Na miandznuhi e, — patasxanec qahanan miamtabar։

— Bayc vorteghic, vor kusanocic։

Ter-hayry mnac kangnac։ Na cher karoghanum vorosh patasxan tal, usti mi phoqr mtaceluc heto, asac,

— Tchshmarity xostovanac, chgitem։

— Bayc mite aysqan tarineri yntacqum erbeq chhetaqrqrveciq imanal te: vorteghic e na luys ynkel ays lerneri mej։

— Inch meghqs cackem, chem harcrel, aysqany miayn gitem, vor na miandznuhi e ev galov mer gyughy, havanel e nran ev vtchrel aprel aystegh ev ogtavet linel mez։

— Isk na hasakavor e, te: eritasard։ — Nra tariqy qarasunic aveli e։

— Uremn aydqan miayn giteq nra masin։

— Ayo, miayn aysqan։

Ayzhm es tesa, vor ter-Hovsephs inqniren busac mi car che, ayl anshusht, ayd xorhrdavor knoj steghcagorcacn e։ Ter hor ayn xostovanutyuny, te aydqan tarineri yntacqum che hetaqrqrvel ayd knoj vov lineln imanalu, indz ankeghc er tvum, usti nra varky vorosh chaphov nvazecav im achqum, vorovhetev aydpisi mi antarberutyuny hancanqi chaph canr er tvum im achqum։ Bayc heto mtaceci, te guce ayd kiny inqn e phaxust tvel qahanayi hetaqrqrutyunic, arit chtalov nran aydpisi harceri dimelu։ Tepet ayn el gitei, vor hesht cher gyughum aysqan tari aprel ev azat mnal gyughacineri harcasirutyunic։ Sakayn bolor ays mtacutyunnern ugheghs lareluc zat urish mi ezrakacutyan chein berum։ Mnum er, vor inqs canotanayi ayd knojy ev nra vov ev inch andznavorutyun linely stugei andzamb։

— Erb karogh eq canotacnel indz dzer miandznuhun, — harcri ter-hory։

— Erb kamenaq, — asac na, — vaghy kyurake e, es patarag unim. kgaq ekegheci, nerka kliniq pataragin, ev erb zhamergutyuny kavarti, es dzez kcanotacnem nran։

— Shat lav, — asaci es ev vorovhetev yntriqn arden patrast er, usti shutov seghan nstanq։

Ter-hayry bolor janqy gorc er dnum amenalav kerpov indz hyurasirelu։ Ev tepet yur ginin arzhaniqov stor er tanuter Akobi ginuc, aysuamenayniv menq nranov el mi qani kenac bazhakner datarkecinq։

Ter-hor hyurasenyakum indz hamar qnelu tegh patrastecin ur ev arandznaca xaghaghutyan hreshtakin handznvelu hamar։

Hunis 4.

Chnayac vor amboghj naxyntac ory tchanaparhordel ei, aysuamenayniv, erek shat vagh zarteca, gyughy, karces inqn e zartecnum qez։ Mard aystegh amachum e, ete chasenq aphsosum aravotyan zov zhamery qnin nvirelu։ Erb durs eka baky, arshaluysy der nor er sharagunum, bayc ter-hayrn arden gnum er ekegheci։

— Mite aysqan vagh piti skseq zhamergutyuny, — harcri es։

— Der saghmos piti qaghem, duq karogh eq kes zhamov ush gal, — patasxanec na։

Es vorovhetev ekeghecum erkar kangnel chei karoghanum, usti vorosheci ogut qaghel zhamanakic ev bardzranalov gyughi vernakoghmy: nra yndhanur shrjapaty tesnel, vorpeszi havastianam te vorqan harmar amaranoc em yntrel։

Baki mi ankyunum tiruhin ev yur harsy ktum ein kovery, vorpeszi naxiry arot ugharken։ Sargisy mot kangnac ognum er nranc araj berelov kovery։ Vorpeszi noric tanic durs chgayi, moteca nranc ev mi bazhak kat xndreci։ Heriqnazn iskuyn vayr drec kovkity ev vazelov tun: berav mi mec bazhak ev yur dzerqov ktelov katy nra mej, tvav amusnun ev verjins indz։ Es axorzhanoq datarkeci anushaham ynpeliqy ev xyndreci erkrordy, vory nuyn hogacutyamb dardzyal lcvecav ev nuyn tchanaparhov handznvecav indz։ Im naxatchashy verjacel er, vori hamar shnorhakalutyun anelov harcri Sargsic gyughi verin koghmern ancnelu tchanaparhy ev heraca։

Es gnum ei manvacapat, negh ev zariver phoghocnerov, voroncic shatery kazmum ein partezneri shrjapat cankery։ Urax ei, vor voch mi tegh shner chpatahecin: irenc aghmukov indz ughekcelu hamar։ Erb gyughi verin cayry hasa, arevi arajin tcharagaytnern ynkan motik blri vra, vor cackvac er geghecik antarakov։ Hasnelov ayd blrin, sksa nra verin koghmic ditel gyughy ev nra shrjapaty։

N. gyughy, vor zut hayabnak e, gtnvum er mi gegheckadir ev aregynddem lernalanji vra, vori sharunakutyuny depi lery cackvac er amboghjapes antarov։ Gyughi dirqy masamb sarahart ev masamb zarivayr er։ Tnery, voronc tivy erku haryuric aveli piti linein, shinvac ein xarn i xurn ev, mec masamb, etevi koghmic getnin havasar։ Getni makerevuytic bardzr tner, arandznapes, gtnvum ein gyughi ayn masum, vori dirqy sarahart er։ Gyughy, yst amenayni, nman er myus bolor hayabnak gyugherin, miayn ayn aravelutyamb, vor aystegh amen tun uner yur mec kam phoqr partezy ev sareric ijnogh jrern aynqan ein arat, vor grete amen tun aru uner yur bakum։ Gyughi verjin cayrum:, mi kanachazard bardzravandaki vra, karucac er ekeghecin, vor hervic bavakan kokik ev geghecik er erevum։ Nra mot kar miahark, bayc yndardzak ev sirun carerov shrjapatvac mi urish shinutyun, vor anshusht usumnarany piti liner։ Gyughi yndhanur patkern arajin angam indz vra axorzh tpavorutyun arav։ Sakayn aveli geghecik ein nra shrjaka tesarannery։ Gyughi araj ynkac er yndardzak ev antaraxit xoradzor, vori mijic xoxojalov ancnum er mi getak։ Nranic ayn koghmy, inchpes ev gyughi etevic, bardzranum ein vitxari lerner, pharahegh gagatnerov, voroncic mi qanisi vra der nshmarvum ein hin darerum aprogh syunecineri zorutyan u mecagorcutyan hetqery — kisaver berderi mnacordner։ Gyughi aj koghmic sksvum er mi hovtadzev sarahart, vor gnalov laynanum u dashtanum er ev vori vra taracvum er gyughacineri artery։

Ays bolory tesneluc ev znneluc heto es kamac-kamac ija gyughy: brnelov aynpisi ughghutyun, vor indz piti taner depi ekeghecin։

Zarmanali sharzhum er tirum ayd zhamanak gyughi phoghocnerum։ Karces bnakichnery mi hrashq tesnelu, kam hrdeh hangcnelu hamar ein shtapum։ Kin, tghamard, cer ev eritasard atchaparum ein depi ekeghecin, nranq gnum ein aghotelu։

Ays tesarany vorqan uraxacnum, nuynqan ev zarmacnum er indz ev ayd zarmanqy krknapatkvec, erb urishneri het es evs ekeghecin hasnelov: tesa aydtegh havaqvac zhoghovrdi bazmutyuny։ Es hayoc shat gyugherum ei eghel, bayc voch mi tegh zhoghovrdi mej aysqan jermerandutun chei nkatel։ Sa indz hishecnum er Kovkasi germanakan mi gaghtavayr, ur hatchax gtnvel ev misht hiacel ei german zhoghovrdi ekeghecasirutyan vra ev txrel, vor mer gyugherum, yndhakaraky, zhoghovurdn orystore sarchum e ekeghecuc, aranc sakayn mi urish hogeshah gorci motenalu։

Grete zorov ners mta ekeghecin ev zorov el araj anca, vorovhetev xrnvac bazmutyunn yur mijic ancnelu tchanaparh cher toghel։

Ekeghecum, amenic araj, ushadrutyuns gravoghy bazmaxumb dpirneri ergecoghutyunn er, vorin es erbeq chei spasum։ Aveli harajanalov: aveli evs zarmaca, tesnelov, vor mot 20 hoguc baghkacac xmbi mej, tghaneri het miasin kangnac ein ev hasakakic aghjikner, voronc bolorin dprapetutyun er anum bardzrahasak, gluxy sev shgharshov phatatac ev mtaguyn shapik hagac mi kuys, har ev nman mer kusanoci miandznuhinerin։

Iskuyn hisheci ter-Hovsephi kuys-Annan ev cherkmteci, vor im araj kangnac dprapetuhin na inqn e։ Bayc naxqan kuysi andzov hetaqrqrvels, im lseliqy gravec srbasacutyan xorhrdavor ergy, vor na hrashali dzaynov sksav ergel։ Bayc inch erg, inch dzayn er ayn։ Voch mi ekeghecum nmany chei lsac։ Mi qani rope indz aynpes tvac, te hnchogh dzayny voch te mardkayin krcqic, ayl mi kaxardakan srngic, kam ergehoni mijic bxum, aynqan hnchegh ev, mievnuyn zhamanak, goghtrik u axorzhalur er na։ Ergchuhu dzayny, nayelov ergi astitchannerin, gnalov zoranum u zvartanum er, ekeghecu kamarnery karces dzaynakcum ein nra dyutakan hnchyunnerov։ Es hiaca, haphshtakveca ev gyughakan ekeghecum gtnvels moraca։ Es amboghjapes lseliq ei dardzel, nuynn er ev zhoghovurdy. voch dzayn, voch shshuk, bolorn el haphshtakvac lsum ein hrashali meghedin ev jermerandutyamb aghotum։ Ev vorqan ser, vorqan havat ayd cnkachoq ev dzernambardz paghatoghneri mej... chgitem inchpes, es el arden choqel ei xonav getni vra (or urish tegh chei anum) ev gyughacineri het miasin aghotum ei։ Ev im eritasardakan kyanqi mej da arajin jermerand aghotqn er։ Shutov xumbn el sksav dashnakcil dprapetuhun։ Ergecoghutyuny hordor, bayc nerdashnak kerparanq arav։ Ays bolory lsum ei hrtchvaxarn hiacmunqov ev zgum, vor ayd gyughakan ekeghecum kataryal qristonya em dardzel nman ayn barepasht qristonyanerin, voronq aprum ein ayd srbazan kroni halacanqneri darerum, erb ishxann u struky, tikinn u aghaxiny, mievnuyn mtin getnaphorum, miasin pashtum ev aghotum ein qristoneutyan himnadrin ev mievnuyn seghani vra: haghordvum nra kenarar marmnin ev aryany։

Qaghaqi ekeghecinerum, xostovanum em, xorshum ei phoqr i shate gcuc hagnvac mi mardu mot kangneluc, vaxenalov shorers keghtotel... Bayc aystegh, oh, inchpisi sirov voghjuneci es mi aghqat, koraqamak ev kosht hagustnerov ceruk gyughacu, erb sarkavagi «Voghjuyn tuq mimyeanc i hamboyr srbutean...» xosqery lseci։ Es patrast ei im voghjuyni het miasin nuynisk hamburel cerukin... — Inch heghaphoxutyun er ays, vor katarvum er im mej. chgitei։ Ur ein ayn terahavat mtacmunqnery, voronq tchnshum ein ugheghs mer ekeghecinerum. chkayin, anhetacel ein։ Ardyoq hrashali ergchuhu ev nra xmbi nerdashnak u vogevorogh ergecoghoutyuny cher im mej katarvogh ays heghaphoxutyan pattchary։

Amenamec hatchutyamb lseci pataragi mnacord ergecoghutyuny, sharunak hianalov dprapetuhu dyutakan dzayni vra։ Sakayn qanics phordz phordzeci tesnel naev nra demqy, bayc ayd chhajoghvec indz, vorovhetev na yur demqy voch mi koghm cher dardznum, isk im kangnac teghic araj gnal chei karogh։ Bolor zhoghovurdy spasec minchev verjin «orhneal egheruq» -y, es evs nranc het, aranc mi vayrkyan dzandzranalu։

Durs galov ekeghecuc, sksa nra shurjy pttel ev apa usumnarani koghmn anca, bayc achqs misht ekeghecu drany, vorpeszi kuysi elnely tesnei։

Ekeghecin tepet hnashen u parz, bayc bavakan yndardzak er, spitak nerkac te drsic ev te nersic։ Ekeghecu nerqin zardaranqn aynqan er, vorqan mi gyughakan ekegheci karogh er unenal aranc zhoghovrdin avelord caxqi entarkelu։ Na uner naev mi phoqrik zangakatun: erku hin zangaknerov ev mi erkate sevacac xachov։ Isk usumnarany: ereq yndardzak ev lusavor ev erku el phoqrik senyakneric baghkacac mi tun er, nuynpes yndardzak ev laynadir patshgamov։ Usumnarani chors koghmy tnkvac ein mi qani karg geghecik carer, voronq amboghj shenqi shurjy kazmum ein kanonavor carughiner։ Yndhanrapes, te ekeghecu ev te dproci shurjy gtnvogh careric azat teghery cackvac ein kanach acunerov ev caghikneri tpherov, voronc bolori vra erevum er, vor hskum e mi hogatar dzerq։ Ayo bolory, sakayn, mi hay dyuzi verabermamb aynqan anbnakan, kam, gone, anspas baner ein, vor es indz zgum ei mi inch-or anhaskanali drutyan mej ev anhangist spasum: ayd drutyuny steghcogh hanelukneri lucman։

Der zbosnum ei ekeghecu bakum, erb ter-hayrn u kuys-Annan ekeghecuc durs galov ughghvecan depi indz։ Es evs im koghmic arajaca depi nranc։

Bayc, astvac im, ays kiny indz handipogh hanelukneri mecaguynn er։ Ays et ynkac hay gyughum, ays vayreni lernerum dimum er depi indz Komolettii «quyr-Terezan» ։ Nuyn geghecik hasaky, nuyn sigatchem gnacqy, nuyn aznvakan tipary, vor es tatroni bemi vra, kusanoci paterum quyr-Terezayi mej ei tesel, ayd bolory tchshtutyamb gtnum ei aystegh indz motecogh knoj mej։ Karogh ei mite zarmanqs chaphavorel ev apushi kerparanq charnel։

Im baxtic zhamavor kanancic miny, henc tchanaparhi kisum, kangnecrec erkusin ev inch vor ban er harcnum, kam haghordum nranc։ Es zhamanak uneca zgastanalu ev, minchev angam, xoselu nyut yntrelu։ Erb irar motecanq, voghjuneci ter-hory ev kuys-Annayin aselov.

— Aysor es aystegh erku xist uraxacnogh anaknkalneri handipeca. arajin dzer ekeghecu hrashali ergecoghutyuny, vori nmany, xostovanum em, lsac chei voch mi tegh ev erkrord: ays geghecik dprocakan shenqin, vori goyutyunn ayspisi mi heravor gyughum chei karogh erevakayel։

— Ayd bolory, aha, menq ays qrojn enq partakan nran petq e shnorhakal linel։ — Ays aselov ter-hayry canotacrec indz kuys-Annayin, haytnelov im vov, vorteghaci linels ev inch npatakov irenc gyughn aycelels։

— Shat urax em, vor erkar piti vayelenq dzer ynkerakcutyuny, — asac miandznuhin, — vaghuc e qaghaqaci hyur chenq unecel։ Isk ays gyughn, — avelacrec na, — aroghjarar e, karogh eq husal, vor kataryal aroghjutyun kgtneq։

— Urax klinim, ete dzer gushakutyuny katarvi, — asaci, — bayc ete chkatarvi el dardzyal es goh em, vor ays gyughn aycelelov, dzez u dzer geghecik gorcerin canotaca, ays arden mec baxt em hamarum indz hamar։

— Dzer xosqery petq e yndunem ibrev xraxusanq, apa te voch es aydqan el govutyan arzhani gorcer chunim, — nkatec kuysy zhptalov, — im koghmic kcankanam, vor mer lernery dzez pargeven kataryal aroghjutyun, vorovhetev aranc dran mardn ankarogh e, nuynisk, barin u gegheciky tesnel, kam sirel։

— Anshusht, anshusht, duq indzanic aveli karoghjanaq, mer gyughy tshnami e amen tesak tkarutyan, — harec ter-hayry։

Ayspes xoselov menq araj ancanq։ Ayzhm mijoc unei miandznuhun ditelu։

Chnayelov tariqin, vor, ter-hor aselov, qarasunic aveli er, ayd kiny takavin mi kataryal gegheckuhi er. na uner bardzr u barekazm hasak, vor mi arandzin shuq u vehutyun er talis nra txur handerdzin, geghecik u seg glux, vor sqoghvac er miandznuhu sevatuyr shgharshov, goghtrik aznvakan demq, ur karces vardaguyny talkanum er spitak marmarioni vra ev mec-mec, sevorak acher, voronc mej varvum er mi dyutogh krak anbazhan, sakayn, srbazan kayceric։ Erkaynateg artevanunqner ezerum ein nra ayd luso litchery ev geghakamar honqery hovanavorum nranc, nurb, voghork qity ev phoqrik sirun berany haziv gunavor shrtunqnerov lracnum ein nra klasikakan gegheckutyuny։ Miayn mi anush txrutyun meghmum er nra achqeri kraky ev nvazecnum demqi dyutakan ashxuyzhy։ Sakayn dranc phoxaren: nra taphancogh hayacqi mej phaylum er xelq ev araqinutyun isk demqi vra aznvakan vehutyun։

Arajin vayrkenic isk ayd kiny mi hzor patkaranq azdec indz vra, ev es, chgitem inchu, sksa tchnshvel nra araj ev chgitei te urish inch nyuti vra xosem։ Na inqn el karces zgalov yur: indz vra arac azdecutyuny, sksav sharunakel xosakcutyuny, harcnelov indzanic teghekutyunner mer qaghaqi, nra usumnaranneri ev azgayin mi qani harceri masin, voronq ayd zhamanak arorya ein։ Es gitcacs haghordum ei nran։

Erb ayspes xosakcelov gyughamejy hasanq, miandznuhin neroghutyun xndrec, vor mez piti toghne, motik mi hivandi aycelelu hamar։ Ter-hayrn arajarkec gal mez mot tchashelu, bayc na hrazharvec, ararkelov te: ayd xostumn arac e urishin։

Es, iharke, shat caveci, vorovhetev cankanum ei xosel nra het erkar։ Bayc erb im cavy haytneci ter-hory, na asac.

— Hog che. eli ktesnvinq, na hatchax galis e mer tuny։ Isk ayzhm erevi ankarogh er yndunel im xndiry, vor merzhec։ Erb quyr — Annan asum e mi xosq, ayd xosqy petq e yndunel aynpes, inchpes vor lsum eq, vorovhetev nra ayon ayo e ev vochn voch։

Hasanq qahanayi tuny, ur tchashi seghany patrastac: spasum ein mez։

Aystegh canotaca ter-hor krtser vordun Hakobin, vorn imanalov, te irenq hyur unin, shtapel er aneroj tnic veradarnalu, vorpeszi yur bacakayutyuny tan hyuri achqin chzarner։ Sa nuynpes barekazm, aroghj, bayc yst erevuytin aveli krakot mi eritasard er։ Im harcin, te ekeghecumn eiq, na hamardzak nkatec։

— Kareli e mite kiraki orn ekeghecuc et mnal։ Bayg erb yur harsnacui vorpisutyan masin harcri, na gluxy xonarhec ev miayn mi qani anlseli barer shshnjac։

— Eh, sirelis, Hakobi hamar der vagh e yur nshanaci masin xosely, — nkatec ter-hayrn ognutyan hasnelov vordun, — na inqn el mezanic e teghekutyunner harcnum։

Es cicagheci, bayc, iharke, eritasardi nerkayutyamb hakarak karciq chhaytneci, mtacelov, vor parkeshtutyunn u amotxacutyuny vnas chen beril nran ays depqum։

Ter-hor erku vordinern el quyr-Annayi ashakertnern ein։ Tchashi nstelov menq bolor zhamanak dardzyal xosum einq nra masin։ Erb es krkin angam im gohutyuny haytnelov ekeghecum tesacs kargapahutyan ev geghecik u nerdashnak ergecoghutyan masin hareci te: «ardarev, shat qaghaqneri ekegheciner karogh en naxandzel dzer gyughakan ekeghecun», ter-hayry patasxanec։

— Shatery knaxandzen mer gyughin, naev nra urish aravelutyunneri hamar, vor duq, iharke, dzer achqov ktesneq ev voronc bolori skzbnapattcharn ayd miandznuhin e։ Ayo, menq nran shat enq partakan, ayd gite inqy, mer zhoghovurdy։ Ev ete nran ayzhm harcnes te: quyr-Annayic kuzes zrkvil te qo stacvacqic, na uraxutyamb verjin zrkanqy kyntre, vorovhetev phordzov gite te: vor astitchan bari, araqini ev amboghj gyughi hamar cavogh u hogacogh kin e na։ Hazar angam menq inqners mez harcrel enq te: astvac mer vor bari gorci hamar e ays barerar hreshtakin ugharkel mez։

Ays bolory tepet aveli ev aveli grgrum ein im hetaqrqrutyuny kuys-Annayi verabermamb, aysuamenayniv, ayn ropeic, vor es ter-horic imaca te: na chgite ayd knoj vov ev vorteghaci linely, es aylevs ayd masin vochinch chei harcnum nran, indz verapahelov erbevice ayd gaghtniqy parzelu naxadzernutyuny։ Bayc ev aynpes im hetaqrqrutyuny atchum er zhamerov։

Tchashic heto, erb arandznaca hangstanalu, im mtacmunqy dardzyal quyr-Annayi masin er։ Sharunak inqs indz harcnum ei te: ardyoq inchn e stipel ayd knojy heranal ashxarhic ev qashvel iren ancanot ev heravor mi gyughi ankyuny։ Nra te artaqinic, te xosqeric ev te sharzhmunqic parz erevum er, vor hasarak kin che. hetevapes cher karogh lok barepashtakan zgacmunqic drdvac gal miandznuhi linelu dzhvarin voroshman։ Mer zhamanakum, erb kyanqn yur bazmakoghmani hrapuyrnerov aynqan e sireli dardzrel ashxarhy, vor mardik amenatankagin srbutyunnern angam zoh en berum nra sirun, tarorinak e, vor sirelu ev sirvelu bolor baremasnutyunnerov ozhtvac mi kin phaxchum e ayd sirazvartch ashxarhic ev phakum iren mi heravor ev ancanot ankyunum, gyughakan kosht u kisavayreni zhoghovrdi mej: lok nran carayelu pashtony standznelov։

Ays amenn indz hamar areghcvacner ein, voronc parzelu hamar pakasum er mijoc։ Es anhamberutyamb spasum ei mer erkrord tesakcutyan, havatacac linelov te ayd zhamanak arden khajoghvi indz lucel ays tarorinak haneluky։

Hunis 5.

Hetevyal ory vagh aravotic zbosnum ei ekeghecun mot gtnvogh antarakum։ Sqancheli eghanak er։ Cankanum ei mi qani zham ancnel aydtegh, bayc dprocakan zangi dzayny lselov shtapeci ayn koghmy։

Patshgambi vra pataheci quyr-Annayin, vor qaghcr zhpitov im voghjuynn yndunec։

— Nereceq, vor aysqan vagh em aycelum dzer dprocy, — asaci es, — vorovhetev cankanum em orva bolor parapmunqin nerka gtnvil։

— Shnorh areq, xndrem, duq mec hatchuyq kpattchareq indz, hrameceq, lseceq, harcaqnneceq — patasxanec quyr Annan urax patrastakamutyamb։

— Harcaqnnel, voch. mi xosqov angam chem xangaril dzer parapmunqy. miayn klsem, — asaci es, ev menq, miasin mtanq dproci arajin dasatuny։

Maqur ev yndardzak senyaki mej, mi qani karg kokik nstaranneri vra, sharvac ein ashakertnery mek ev ashakertuhinery: myus koghmic։ Erb ners mtanq, bolory hamestutyamb votqi elan, voghjunecin mez ev varzhuhu hramanov sksan ergel aravotyan aghotqy, vor ekeghecum lsacs ergecoghutyan chaph qaghcr er ev nerdashnak։

Aghotqic heto sksvec dasy, vor hayoc lezvic er։ Dasagirqn er avetaran, voric ashakertnery kardum, targmanum ev grataxtaki vra grum ein։ Varzhuhin sirov u ashxuyzhov bolorin harcnum, lsum, ughghum ev bacatrum er։ Irenq ashakertnern el Syunyac erkri cnund linelov mec masamb yndunak ev sramit erevacin indz. patasxanoghneric voch miny dzhgohutyun chpattcharec varzhuhun։

Heto quyr-Annan sksav xosel nor dasy: kardalov avetaranic mi urish glux ev targmanelov։ Dzhvarimac barern u mtqery na ushadir hogacutyamb bacatrum ev haskacnum er, krknel talov nuyny tuyl ashakertnerin։ Nra bacatrutyunnern, arhasarak, aynqan parz ev dyurymbrneli ein, vor inqs el lsum ei mec hatchutyamb։ Indz hamar annkateli chancav ayn, vor nra bolor dasavandutyan zhamanak es lsum ei voch te pashtonakan varzhuhu, ayl gorovagut mor dzayny, ev erevi ayd er pattchary, vor nra ashakertneri mej hamestutyan havasar colanum er ev hogvo ariutyun։

Dasn avarteluc heto durs ekanq patshgam, isk ashakertnern u ashakertuhinery bakn ijan xaghalu։

Verjinneri mi masy, geghjkuhinerin hatuk amachkotutyamb, havaqvec carastani mi ankyuny ev cher masnakcum phoqrikneri xaghin։ Ayd hangamanqy im achqin zarkav։

— Geghjkuhin misht geghjkuhi e mnum, — nkateci es, — inchu ayd aghjiknery chen xaghum, nranq aynqan mecahasakner chen, vor mezanic qashvein։ Mite dprocakan kyanqy vochinch heghaphoxutyun che mtcrel nranc mej։

— Ayd depqum: voch, ev es chem cankanum ayd, — patasxanec quyr-Annan lrjoren։ — Es pahanjum em, minchev angam, vor geghjkuhin misht geghjkuhi mna։ Es chei cankanal, vor dprocy kapter nrancic ayn tankagin harstutyuny, vory na heto cher karogh veradardznel aranc canragin ashxatutyan։ Xosqs veraberum e ayn ceghakan parkeshtutyan, vor mer geghjkuhinern unin։ Es, iharke, sovorecnum em nranc kardal ev grel avandum em inch-or usman hamar karevor ev irenc andzin ogtavet e, ashxatum em, vor nranc mtqeri het miasin krtvin ev aznvanan nranc hoginery hastatum ev amrapndum em nranc kronakan zgacmunqnery, miov baniv, amen janq gorc em dnum, vor nrancic patrastvin vorosh chaphov krtvac hay gyughaciner, bayc mievnuyn zhamanak, zgushanum em, vor im nershnchac ayd norutyunnery chxeghden nranc mej gyughacu ayn hatkutyunnery, voronq nranc baroyakani hastatun himunqnern en kazmum ev voronq im avandac sahmanaphak usumovy chein armatanal nranc mej, ete nranq ayd chzharangein cnoghneric, gyughakan anarat mtnolortum։ Ete menq eghac hiny qandelov karoghanayinq nra tegh nory, bayc lavaguyny hastatel, ayn zhamanak ayd hiny anerkyugh kqandeinq։ Bayc qani vor cankali uzhn u mijocnery chuninq, anhrazhesht e, vor eghac lav hatkutyunnery xnamenq ev pahpanenq: nuynisk irenc hin kerparanqi mej։ Ayd hatkutyunnern en: geghjuki amotxacutyuny, barepashtutyuny, parzasirutyuny ev ashxatasirutyuny։ Es mec xnamqov em verabervum ayd geghecik hatkutyunnerin: ashxatelov, iharke, vor nrancic mi qanisy cayraheghutyan chhasnen, orinak, vor nranc amotxacutyuny chhavasarvi erkchotutyan, isk barepashtutyuny: chsnana naxapasharmunqov։ Tepet ays verjin depqum evs zgushutyamb em varvum, vorovhetev geghjuki kronakany nman e hnadaryan mi srbazan shinutyan, vori vra, harkav, dareri yntacqum nstel e ev phoshi, ev anmaqrutyun, bayc nran ayd phoshineric maqrelu hamar zgushabar piti varvi mecadrel gitcogh hnagety, vorpeszi sxalmamb geghecik qandakneric meky chphshre, kam yntir myusionneric meky cheghcane։ Aha aydpisi zgushutyamb em varvum ev es im ashakertneri u nranc cnoghneri het, erb harkavor e linum nranc voreve kronakan naxapasharman dimaxosel։

— Isk es karcum em, vor aydqan hamr yntanalov: shat annshan harajadimutyun kaneq, — nkateci es։

— Dzer karciqy masamb iravaci e, — patasxanec kuysy. — bayc vorn e aveli lav, qich harajadimely, te depi korust phutaly։

— Iharke arajiny — asaci es։

— Aha, ayd pattcharov el es hamr, bayc ughigh yntanalu koghmn em, vorovhetev geghjukn u nra zavaky mer qaylerov yntanal chen karogh։ Nranq nman en nor votqi elac manukneri, voronc ete shtapecnes, ksaytaqen ev kglorven tchanaparhi vra։ Vordeser ev haskacogh mayry vorqan el aroghj votqer unena, aysuamenayniv, na yur etevic qarsh chi tal manukin, ayl, yndhakaraky, kharmarecne yur qaylery tghayi doghdojun qayliknerin, minchev vor aydpisov nran kanonavor qaylel sovorecne։

«Isk inch veraberum e geghjuki bnakan ashxatasirutyan u parzasirutyan, — sharunakec kuysy, — es ashxatum em aveli ev aveli zargacnel nra mej ayd hatkutyunnery։ Es govum u xraxusum em ashakertin kam ashakertuhun, erb patahum em minin, dasic azat mijocin antaric phayt berelis, myusin xot harelis, errordin jri saphorov veradarnalis, chorrordin: aygum qaghhan anelis ev ayln։ Ayd isk pattcharov es skzbic arden sahmanel em, vor im ashakertnern nւ ashakertuhinern irenc myus orva dasery patrasten dprocum: im hskoghutyan nerqo, vorpeszi tun veradarnaluc te azat linen daseri tchnshumic ev te karoghanan yntanekan gorcum ognel irenc cnoghnerin։ Ayd tesak azat parapmunqy kcaraye nranc naev ibrev marmnamarzutyun, vori oguty vaghuc tchanachvac e։

«Mievnuyn dzevov es hogum em, vor parzasirutyunn aryun u marmin darna nranc mej, — sharunakum er miandznuhin։ — Es anpayman atecogh em cuyc talis, indz harust u shqegh hagnvelun, tepet maqrasirutyuny govum em։ Patahel e, vor im ashakertneric miny, harust cnoghneri zavak linelun hamar, gyughum, gorcac shali phoxaren mahud e hagel, kam ashakertuhineric minin yur cnoghnery bambake shilayi phoxaren metaqse ghanavuzic shapik en hagcrel։ Es aydpisinerin, bolor ashakertneri nerkayutyamb, qaghcrutyamb handimanel em ev iskuyn et dardzrel tun, patvirelov vor naxkin, kopit shorery geradasen ayd tankagin hagustnerin, vorovhetev asel em, dranq gyughacu hamar anvayel hagustner en։ Bayc, mievnuyn zhamanak, chem moracel naxatel ev ayn ashakertin, vor herardzak, cexot phesherov, kam keghtot odziqov hamardzakvel e mtnel dasatun։ Ays boloric heto karogh em makaberel, te es inch achqov em nayum gyughacu krtutyany ev vorqan hakarak em, vor gyughacin yur masnavor usumn u krtutyuny stanaluc heto, gyughaci linelu phoxaren, dzgti linel mi urish ban։

Minchder es ushadrutyamb lsum ei quyr-Annayin, zangaky hnchec ev ashakertnery kargov sksan havaqvel dasarannery։ Ayd zhamanak miayn nkateci ashakertneri bazmutyuny ev harcnelov teghekaca, vor dprocy kazmvac e erku naxakrtakan ev mi arajin dasaranneric։ Im harcin te: vovqer en dasaxosum naxakrtarannerum, quyr-Annan zhptalov patasxanec.

— Im patrastac varzhapetn u varzhuhin։

— Ur en nranq, — harcri es hetaqrqrutyamb։

— Aha varzhapety, aha varzhuhin, — cuyc tvav na parz hagnvac mi gyughaci patani ev nuynpisi hagustov mi patanekuhi, voronq ashakertneri etevic mtnum ein dasatun։

— Dranc es sovoroghneri tegh ei yndunum, aynqan mankamard en, — nkateci es։

— Voch, dranq im ognakan dasatunern en. hatcheceq nerka linel nranc daserin, ete kcankanaq, husov em, khavaneq։

— Shnorhakal em, mec uraxutyamb, — asaci es ev chkamenalov aylevs ushacnel quyr-Annayin inqs arajinn ughghveca depi ayn dasarany, ur eritasardy piti dasaxoser։

Nuynpisi harganqov yndunecin indz ev aystegh։ Geghjuk varzhapety qaghaqavarutyamb ator arajarkec indz. es nsta ev sksa lsel։

Harcnelu ev ughghelu mievnuyn dzevy, dasaxoselu ev bacatrelu nuyn eghanaky, inch-or quyr-Annayi: nuynn ev ays eritasardi mej nkateci, sa nra harazat pattchenn er։ Zarmanum ei ays geghecik nmanutyan ev aravel evs ayn hamberutyan vra, vor norati eritasardn uner։ Vorpisi qaghcrutyamb ev vorqan hangist srtov ughghum, er na mi erku, yst erevuytin: bacarutyun kazmogh, ashakertneri sharunak krknvogh mievnuyn sxalnery։ Voch miayn barkanaln, aylev kosht xosely, karces hancanq er hamarum, mi hatkutyun, vor tchragov enq voronum mer vardapetneri mej։ Sirov lseci eritasard usucchi amboghj zhamva dasaxosutyuny, vor, yst amenayni, gohutyun pattcharec indz։

Bolorovin urish azdecutyun gorcec indz vra geghjuk varzhuhin, erb errord dasin nra dasarany mta։ Nran tesneluc ev mi phoqr lseluc heto, es nmanecri nran ayn tankagin goharin vor der nor hoghi mijic hanvac, ir anoghork tesqi pattcharov tvum er mi annshan apaki, bayc hmut aknagorcy gushakum e te vor taguhu tchakaty karogh e na zardarel, ete inchpes harkn e hghkvi u kokvi։

Yur hagustov na cher zanazanvum ashakertuhineric։ Hagac er hasarak chtic arxalugh, karmir shilayic erkar shapik, nuyn ktoric kapac mi goti patum er mejqy isk mi phoqrik kanach charghat cackum er gluxy։ Aha, ays er varzhuhu bolor handerdzanqy։ Ete es patahei nran aghbyuri vra, jri saphorn usin, vochnchov chei zanazani myus geghjkuhineric։ Bayc ayzhm na im araj kangnac das er xosum maqur hayeren lezvov ev ayn vorqan hmtutyamb, shnorhqov, qaghcr u gravich dzaynov։ Mite chpetq e zarmanayi u hianayi։ Es aynqan zgacvel, vogevorvel ei, erb dasy verjacav ev es durs galov patshgam pataheci quyr-Annayin, kamenum ei arnel nra dzerqery ev jermagin, anverj hambuyrnerov cackel: i nshan im srtnerand shnorhakalutyan։ Bayc avagh, chei karogh ayd anel ev chgitei inchpes zeghanel nra araj im ankeghc zgacmunqnery։

— Dzer gorcy govelu hamar es lezu chunim, — asaci nran, — ynduneceq, gone, im jermagin shnorhakalutyuny, ibrev im nerqin gohunakutyan ev, aravel evs, im mecaguyn zarmacman mi tkar arhavatchya։

— Shnorhakal em, duq indz qajalerum eq, erevum e, vor havanel eq te: varzhapetis ev te: varzhuhus, — patasxanec quyr-Annan qaghcr zhptalov։

— Ayo, srancic lavy es chem tesel, gone mer qaghaqi dprocnerum։

— Es dranc patrastel em ayn chaphov, vor azat karogh en sovorecnel naxakrtaranum, yndunelov iharke, vor naxakrtarani usucchic evs pahanjvum e vorosh chaphov hmtutyun, isk qich zhamanakic heto nranq patrast klinin aynqan, vor kkaroghanan im teghy brnel։

— Inchpes, mite duq mtadir eq erbevice toghnel ays gyughy — harcri es։

— Toghnel, erbeq, — patasxanec miandznuhin. — bayc vov karogh e erashxavorel, te vorqan karogh em aprel։ Es ayn karciqin em te mi gorc mshtnjenavor anelu hamar, anhrazhesht e, vor sksogh mardy gorci goyutyuny ir goyutyan het chkape։ Hakarak depqum gorcy mernum e, ete mernum, kam heranum e gorci himnadiry։ Mer mej, arhasarak, shat ogtavet gorcer vochnchacnum en nuynisk irenc himnadirneri pharamolutyan shnorhiv։ Vorovhetev qich che tivn ayn mardkanc, voronq mi hasarakakan bari gorc sksum ev araj en tanum voch te nra hamar, vor hasarakutyann ognen, ayl vor nra mej erevan ev nranic pharq u pativ vayelen։ Aydpisinery, minchev angam, chen cavum, ete irenq heranaluc heto ynknum, vochnchanum e gorcy, vorovhetev ayd arit e talis nranc apacucelu, te irenq haytni uzher en ev te irenc cheghac teghy erkiry che karogh xot buscnel... Ayspisinern im achqum nuyn votchragorcnern en, voronq irenc andzi dyurutyan hamar anshnchacnum en mi angam shunch tvac zavakin։ Petq e misht aprel gorci kendanutyan hamar, isk ete harky pahanje mernel, vorpeszi ogtavet gorcn apri, ayd zohn el petq e berel aranc trtnjalu։

«Es sirum em im sksac gorcy, cankanum em, vor na havityan apri, vorovhetev havatum em nra mecutyan u kenarar uzhin: apagayi nkatmamb։ Ayd pattcharov el ashxatum em aynpisi himqeri vra dnel ayd gorcy, vor im merneluc heto na chtkarana, vor hoghmern u hegheghy chsasanen nran։ Ayzhmyanic arden es arzhanavor ev guce indzanic aveli lav gorcogh hajordner em patrastum ev erdmamb piti partavorecnem nranc: nuynn anel vordvoc vordi։ Ev vorovhetev es vstah em im nershnchac vogun, usti ev karogh em hangist srtov mernel։

Es ushadir lsum ei quyr-Annayin ev srtanc cankanum, vor na aveli xoser։ Vogevorvum ei nra zruycnerov, usti ev phaphagum sharunak lsel nran... Bayc ashakertnern ardzakvecan. zhamanak er ev indz heranal։ Miayn xndreci, vor na pashtonapes canotacne indz yur varzhapetin u varzhuhun։ Quyr-Annan katarec xndirs sirov։ Imaca, vor varzhapeti anuny Petros e, Kovikyan azganunov, isk varzhuhuny: Manishak Sahakyan։ Mi qani xosq el dranc het phoxanakeci, vori zhamanak norati varzhuhin sharunak shiknum er։ Heto krkin angam shnorhakalutyun ari quyr-Annayin, voghjuneci nra eritasard ognakannerin ev heraca: qaylers ughghelov im hyurynkal ter-Hovsephi tuny։

Hunisi 7.

Ancyal ory quyr-Annayic heranalov: bavakan mtacum ei im tesac u lsacneri vra։ Indz zbaghecnum ein miandznuhu haytnac karciqnern u hayacqnery, erkar vorotchum ei nra geghecik xosqery ev verjy galis ayn ezrakacutyan te: ardarev ayd bolory erazner chen ev goyutyun unin։ Bayc naxkin mtacmunqy dardzyal tanjum er indz. — «Vov e verjapes ayd kiny» ...։ Es anpattchar cankanum ei imanal, nman ayn manrakrkit hetaqrqrin, vor arhesti mi hrashaliq tesneluc, che bavakananum nra vra nayelov u zvartchanalov, aylev hetamut e linum nra steghcagorcutyan gaghtniqn imanalu։

Arden voroshel ei dimel quyr-Annayin ev aranc aylevaylutyan xoselu nra het, indz mtatanjutyun pattcharogh harci masin։ Erb mi kin ays astitchani hetaqrqrum e indz yur hasarakakan orinakeli gorcuneutyamb, hancanq che, vor es phaphagem nra andzin u ancyalin tchshmartapes canotanalu, aystegh qashvelu ban chka. — mtacum ei es։

Ayd isk pattcharov, erek, der aravotvanic, dardzyal dprocumn ei։ Tesnveca quyr-Annayi het, lseci nra dasery, xosecinq zanazan nyuteri vra, bayc ev aynpes chkaroghaca motenal im npatakin։

Zarmanali ev tarorinak mi kin e ayd miandznuhin։ Erbemn aynqan meghm, qaghcr u hezahambyur e, vor mard karcum e, te nra amboghj goyutyuny karogh e arnel ir aphi mej, isk erbemn aynqan lurj sarn ev bardzrahon, vor es hamardzak chem karoghanum nayel eresin։

Aysuamenayniv, erek tchashic heto dardzyal gnaci nra mot vtchrac linelov im mtqum haytnel nran im cankutyuny aranc tatanvelu։

Quyr-Annayin pataheci usumnarani bakum oriord Manishaki het։ Nranq zbaghvac ein irenc caghiknerov։ Kuysn indz tesnelov toghec gorcy, motecav ev barevec, apa atorner berel talov arajarkec nstel hovanavor nshdarineri tak։

Sksanq xosel։ Mi qani tetev harcer shoshapheluc heto, es ashxateci mer zruycy dardznel aynpisi xndirqeri vra, voronc mijocov kareli liner parzel im hayacqnern ays kam ayn harci verabermamb ev ayd tchanaparhov canotacnel quyr-Annayin im nerqin ashxarhin, hamozmunqnerin ev gaghapharnerin, vorpeszi dranov nra hogekan mtermutyuny vastakei։ Ev vorovhetev es ayn karciqin ei te voch mi artaqin hangamanq aynpes shut chi gravil knoj barekamutyunn u mtermutyuny (xosqs, iharke, lrjamit ev zgayakan kyanqov chaprogh knoj masin e), vorqan nerqin hamozmunqneri ev gaghapharneri miutyuny, usti anchaph goh egha, erb tesa, vor na, shat harceri nkatmamb, hamamit u gaghapharakic e indz։ Uremn kareli er husal, te shutov piti hasnem npatakis։ Vorovhetev mi angam indz tchanacheluc heto hesht kliner nran aynuhetev bacvil im araj։ Ayd isk pattcharov ayzhm el sksa xosel aynpisi harceric, voronq arit piti tayin indz ughghaki cankacacs xndrin dimelu։

Sakayn ayd mijocn evs apardyun ancav։ Quyr-Annan, karces, gushakelov im ditavorutyuny, hatchax mi xosqi, kam lok mi bari bacatrutyamb aynpes anspas shrjum er xosqi dzevy, kam zruyci yntacqy phoxum, vor es mnum ei kangnac henc nuyn teghy, vorteghic sksel ei։ Es noric phordz ei anum, noric nmanorinak nyuti vra xosum ev ayn zhamanak, erb mtacum ei, te aha hasel em npatakis, dardzyal nra bolorovin nor harcov, kam ditavorutyamb stipvac ei linum tchanaparhs korcnel ev yur etevic gnal։ Husahatutyuny tirum er indz։ Es nmanum ei covamuyn eghogh mi mardu, vor aliqneri het krvelov ashxatum e aphin motenal ev henc ayn ropein, vor dzgum e dzer zhayreric brnelu, aha mi kohak galis, xphum e nran ev heghdzamghdzuk anelov krkin covi xory netum, na noric phordz e anum, noric motenum aphin ev dardzyal aliqneric mghvum depi covi xorqery։

Quyr-Annan ayzhm erevum er indz ibrev mi anmatcheli ashtarak, vori vra petq er nayel hervic ev nra artaqinov miayn zvartchanal, aranc iravunq unenalu nerqiny gitelu։ Ayzhm es aylevs chei meghadrum ter-Hovsephin yur antaberutyan hamar, vorovhetev tesa, vor na ayd ketum hancanq chuner։ Kyanqums arajin angam ei patahum mi knoj: aydqan gerazanc uzhov։

Aranc mi bavarar ezrakacutyan galu mer bolor xosakcutyunic veradardza tun, grete husahat։

Hunis 10.

Ereq or er, vor chei tesel quyr-Annayin։ Ayd bolor zhamanaky shrjum ei gyughi motaka antarnern u lernery ter-hor krtser vordu Hakobi het։ Menq vorsum einq։ Ayd zbaghmunqy aynqan er indz gravel, vor es voroshel ei aysor evs lernerum anccnel gnalov aveli heravor koghmer։ Bayc Hakoby chkamecav indz ynkeranal: ararkelov, te kyurake linelu pattcharov, che karogh gyughic heranal։ Petq e ekegheci gnanq patarag lsenq, — asum er na։ Isk es ayd orva kyuraki linely moracel ei։

Hark chka asel, vor yur zhamanakin ekeghecumn ei։ Inch zvartchutyun karogh e gerakshrel quyr-Annayi ev nra xmbi hrashali egecoghutyuny lselu hatchuyqin։

Pataragy verjanaluc heto, durs eka ekeghecu bakn, ur pataheci varzhapet Petrosin։ Indz voghjuneluc heto na haytnec, te quyr-Annan mi qani angam harcrel e im masin ev anhangist e eghel, vor aysqan zhamanak chem erevacel։ «Na karcum er, te hivand eq, — sharunakec Petrosy, — bayc es eka ev ter-horic imaca, vor vorsordutyan eq gnacel» ։

— Ayo, kamenum ei canotanal dzer lernerin, — asaci es, — bayc inchpes e quyr-Annayi aroghjutyuny։

— Pharq astuco, na misht aroghj e ev ayd mez shat e uraxacnum, — patasxanec Petrosy aynpisi mi eghanakov, vor karces amenasireli mor hamar e xosum։

Menq zrucelov arajacanq depi usumnarani baky, ur Petrosy neroghutyun xndrelov, bazhanvec indzanic, vorovhetev ashakertnery ekeghecuc ekel ein usumnaran, petq er ardzakel nranc։

Shutov erevac ev quyr-Annan, vor sirov u mtermabar indz voghjuneluc heto, meghadrec, vor im partqy chem katarum aycelelov iren amen or։

— Giteq, chi vayelil vor es dzez ptrem, — nkatec na ankeghcoren. — duq eritasard eq ev aveli azat, duq petq e gaq mez mot։ Ev es spasum em dzez iravunqov, vorovhetev miayn mi erku amis eq aystegh, isk dzer heranaluc heto, guce erkar zhamanak dzez nman hyur aylevs chunenanq։

Es neroghutyun xndreci quyr-Annayic, haytnelov, vor ereq or iren chaycelelus pattchary vorsordakan zbosanqners ein, voronc, iskapes, dzernarkeci nra hamar, — avelacri es, — vor chei cankanum im hatchaxaki aycelutyunnerov yur parapmunqy xangarel։

— O, dra hamar mi mtaceq, gyughum aynqan tank che zhamanaky, — nkatec quyr-Annan zhptalov, — bayc tankagin ev hazvagyut en mardik, voronc kareli liner lsel։ Mite karcum eq te: hesht ban e stipvac linel misht xosel, misht lsoghner unenal, bayc ankarogh linel erbevice lsel mi urishin, karciqner imanal mtqer phoxanakel...

Quyr-Annan aynpisi mi mtermakan eghanakov artasanec ays xosqery, vor es zgacveca։

«Ardarev, aprel sharunak gyughum, tesnel shurjd miayn gyughacin ev nra miorinak kyanqy, chstanal nranic vochinch nor, vochinch tarmacnogh ev stipvac linel sparel nra hamar inch vor unis pasharac, sa dzhvar kacutyun e։ Petq e mard ays depqum hogu gerazanc uzh ev korov unena dzandzruytic bolorovin chxeghdvelu hamar...։

Ays mtacmunqy ropeapes ancav im glxov ev es, chgitem inchpes, hamardzakutyun ari: aynqan shat indz mtatanjutyun pattcharogh harci masin ughghaki xosel։

— Haskanum em dzer asacy ev zgum dzer drutyan bolor canrutyuny, — patasxaneci es, — bayc haskanum mi ban, vor indz shat e mtacel talis։

— Inch, — harcrec quyr-Annan hetaqrqrutyamb։

— Ayn te: naxaxnamutyan vorpisi tnorinutyambn eq gtnvum duq ays lerneri mej։

Quyr-Annan lurj kerparanq arav, na, anshusht, cher spasum ays harcin ev, karces, patrastvum er nkatel, te inchu es aydqan hamardzakutyun ari, bayc es nran xoselu zhamanak chtvi

— Mi vshtanaq im harcic, hargeli quyr, — asaci nran, — dzer ays mec gorcery tesneluc heto, gorcer, voronq ardyunq en mec andznazohutyan ev voronq zhoghovrdi baxtn en karavarum, es, ibrev hay mard, ibrev im aryunakicneri uraxutyan u vshterin bazhanord, bnakan e, vor hetaqrqrvem dzer ancyalov, voch ibrev masnavor andzi, ayl ibrev hasarakakan andznver gorcchi։ Canr e indz, ardarev, canot linel dzer anvany ev steghcac gorcerin, ev, mievnuyn zhamanak, chimanal te duq vov eq, kam vor ashxarhi cnund... nereceq, vor es pahanjum em avelin, qan guce ayzhm tuylatreli e indz, bayc havataceq, vor es chem neril indz, ete heranam aysteghic lok ayn canotutyamb inch-or unim dzer masin։

Quyr-Annan mi neroghamit hayacq dzgec vras ev zhptac։

Ayd zhpity nor vstahutyun nershnchec indz. es avelacri։

— Uremn, mi merzheq indz, xndrum em, patmeceq dzer masin mi qani ban, canotacreq indz dzer ancyalin, vorqan ayd hnaravor e ev da klini amenamec shnorhy, vor duq kaneq indz։

— Im ancyalin... havataceq, vor na hetaqrqrakan vochinch chuni yur mej։

— Togh aydpes lini, aysuamenayniv, es cankanum em lsel dzez ev ays cankutyunic et kkenam ayn zhamanak, erb kaseq te anhatcho e dzez canotacnel indz ayd ancyalin, vory, havatacac em, nuynpisi hiacum piti pattchare indz, vorpisin pattcharum e nerkan։

— Inch kkamenayiq, orinak, vor es patmei dzez, — nuyn meghm zhpitov harcrec indz quyr-Annan։

— Orinak te: inch dipvacner stipecin dzez heranal mer sireli ashxarhic ev apastanel ays heravor lernerin։

— Mite ays lernery dzer ashxarhum chen gtnvum. — harcrec na cicaghelov։

— Voch, inchpes ev miandznuhinery chen aprum mer ashxarhum։

— Haskanum em, bayc asaceq xndrem, ka dzer ashxarhum aveli qaghcr u sireli mi kyanq, qan inch-or aystegh vayelum em es։

— Chka, ayd tchshmarit e, bayc ayd kyanqi qaghcrutyuny tchanachel karoghanalu hamar, shat phoqr piti liner ayn hasaky, vor unecel eq duq aystegh galu zhamanak։ Imaca, vor qsan taruc aveli e, inch gorcum eq aystegh։

— Ynduneceq, uremn, vor aystegh galu zhamanak el qsan tarekan ei։ Ev mite ayd hasaky bavakan cher, vor es tchanachei sirac ashxarhi vochnchutyuny ev nra mej indz hamar gravich vochinch chgtnelov heranayi nranic aveli bardzr kyanqi nvirvelu hamar։

— Ankareli e, — bacakancheci es, — ashxarhy vorqan el vochinch, vorqan el unayn lini, dardzyal mi qsanamya eritasard aghjka hamar shat hrapuyrner uni yur mej։ Ankeghc egheq indz het, aghachum em ev xelamut areq indz tchshmartutyany։ Duq, uremn, mez bolorovin anhayt mi ashxarhi cnund eq, vor ayd hasakum karoghacel eq andznvirutyan masin mtacel։ Mer erkrum aydpisi buyser chen atchum, guce ev nra hamar vor sermanogh chka։ Bayc indz, vor pashtum em dzer mej ayd mec araqinutyuny, tuyl tveq hetaqrqrvel ev sovorel te: inchpes e na marmnacel dzer mej։ Havataceq, vor es dzer haytnutyunneri ev zgacmunqneri amenahavatarim avandapahy klinem։

Quyr-Annan vochinch chpatasxanec, na yur achqery harec im achqerin, karces kamenalov kardal nranc mej im xosqeri ankeghcutyuny։ Bayc ayd hayacqy aynqan zoregh er vor es akama phaxcri im achqery nranic։ Kartch lrutyunic heto sksav xosel։

— Es krknum em, vor im ancyali patmutyuny chi karogh dzez hetaqrqrel։ Kan drutyunner, voronc pattcharac hatchuyqn u vishty zgalu hamar, petq e anpattchar ayd drutyunnerin entarkvel։ Hetevapes, na, vor miayn ayd drutyunneri nkaragirn e lsum ev bnakanabar chi bazhanelu dranc pattcharac hatchuyqn u vishty, karogh e akama cav pattcharel nkaragroghin։ Tuyl tveq, uremn, vor es ayd masin vochinch chxosem։

— Chem karcum, te duq kamenum eq indz viravorel, bayc havatum em, vor zgalu ev haskanalu yndunak cheq hamarum indz, ayd depqum indz mnum e et arnel im xndiry, — vshtacac nkateci es։

— Vorpeszi apacucanem, te duq sxalvum eq, es kkatarem dzer xndiry, — asac quyr-Annan qaghcrutyamb — bayc es ayd kanem voch ays ropein։ Indz zhamanak piti taq amphophelu hishoghutyans mej qsan tari araj teghi unecac ancqeri patmutyuny։

— Shnorhakal em, duq indz amenamec pativn eq anum, uremn erekoyan dem shnorh kunenam dzez lselu, — asaci es։

— Aydqan shut, — nkatec quyr-Annan zhptalov, — duq, uremn, kxeghdeiq dzer partapannerin, ete nranq paymanazhamy chhargein։

— Ayd depqum anpattchar, — patasxaneci es cicaghelov. — dzer partqy aynqan mec arzheq uni im achqum, vor es zham araj kkamenayi gandzel ayn։

— Togh ayspes lini, — asac quyr-Annan, ev es shnorhakalutyun haytnelov heraca։

Hunis 11.

Nshanakac zhamin dprocumn ei, bayc quyr-Annayin tany chgta։ Usumnarani aghaxinn asac te: na henc nor oriord Manishaki het ijav phoqrik antaraky, vor gtnvum e ekeghecuc nerqev։ Es evs ayn koghmn ija, ptreci nranc, bayc chkaroghaca gtnel։ Motik hosogh arvaki aphin, hovanavor lastenu tak, shinvac er mi taxtake nstaran, vori vra nsta ev spaseci։ Vor ur el linein, tun veradarnalu hamar nranq aydteghic piti ancnein։

Amarayin ayn geghecik erekoneric minn er, vor bnutyuny miayn ays lernerin e pargevum։ Arevy tepet ancel er antarapat sareri etevy, bayc nra tcharagaytnery der varum ein gyughi handipakac leran gagaty։ Mijancuk dzory: yur xit antarnerov: stveri mej er ev zovarar zephyury gurgurum er aydtegh caghikn u xoty, macarn u cary, phchelov mert tuyl, mert zoregh shnchov։ Antarayin trchunnery ergum ein hat ynd hat, minchder tchntchghuknery aghmkum ody irenc tchrvoghyunov։ Koghqis hosogh arvaky xoxojum er meghmadzayn ev varsagegh aphery handart qerelov sahum depi xorunk dzori lanji very ev aghmkum ayntegh tirogh lrutyuny։ Es nstac spasum ei ev antari qaghcrabuyr hovy vayelum։

Ev aha quyr-Annan erevac careri mej։ Na arajanum er depi indz lur ev mtaxoh։ Ayd vayrkenin na aynqan er veh u geghecik, vor es akama hayacqs severelov: sksa ditel nran anhag hiacmunqov։ Hoyakap hasaky, sigatchem gnacqy ev aznvashuq demqy nmanecnum ein nran antarayin mi dicuhu, kam hayoc pashtac surb kuyseric minin։ Pakasum er miayn mi lusapsak, vor yur mej amphophelov ayd hoghasteghc araracin, dardzner nran erknayin — aynqan geghani, vehashuq er na, chnayelov vor tariqy ancac er qarasanic...

Motenalov arvakin, na nshmarec indz nstarani vra ev zhptac։

— Anshusht cheq barkanum, vor es tchshtutyamb hetevum em partapanis. — asaci cicaghelov ev votqi ela։

— Iharke voch, es el im partqy chei moracel։ Bayc Im oriordin tchanaparh dnelu hamar ays koghmn anca, na gnum e irenc gomi tuny, vor mot e ays teghic։

Menq miasin bardzracanq depi usumnarany ev nstanq bakum gtnvogh careri tak, ur arden atorner kayin։ Quyr-Annan hramayec aghaxnin tey berel mez, isk minchev ayd na lur mtacum er, anshusht kamenalov ancyaly, karelvuyn chaph, kendanacnel hishoghutyan mej։ Qarord zhamic heto na sksav xosel։


Quyr Annayi patmutyuny

Arajin or

— Te inchpes en ancel im mankutyan orery, chem hishum, bayc ayn oric, vor sksa gitakcabar aprel, grete vochinch, nuynisk mi annshan depq, es chem moracel։ Tasnerku tarekan aghjik ei, erb hayrs, vor qaghaqum pashtonakan andzn er, indz kardacnelu voroshumn arav։ Ayd zhamanak aghjik kardacnely mi hazvagyut ev miayn harust tnerin vayel sovorutyun er։ Lav hishum em, te ayd ory inch mec ton er indz hamar։ Hayrs, minchev angam, mi phoqrik hackeruyt er sarqel hyurasirelu indz hamar nshanakvac varzhapetin, vor mer qaghaqi amenagitnakan qahanan er։ Na arajin angam im dzerqy tvav mi patkerazard aybbenaran։ Arajin dass sksa «Xach ognea indz» barerov, barer, voronc es ayd zhamanak tutaki pes artasaneci, bayc voronq heto im dzhvaratar oreri miak mxitarich harachanqnery dardzan...

Es sksa sovorel erandov։ Qerakany avarteluc heto, saghmosn u rusereny miasin sksa։ Erku taruc heto, im hor karciqov, es hayerenn arden avartel ei, vorovhetev avetarany kardum ev targmanum ei, cankacacs namaky grum ei. kronic el arden gitei mi phoqr ban. uremn dranic avel sovoreliq cher mnum։ Aydpes er asum gone hayrs, vori heghinakutyuny mec er im achqum։ Bayc rusereny der erkar piti sharunakei, minchev vor ayd lezvov azat xoseln u ansxal grely sovorei, vorpeszi harkavor depqum hors chamachacnei yur pashtonakicneri araj։ Bayc vorovhetev im vardapet qahanayi ruseren lezvi pashary mec cher, usti harkavor eghav arqunakan dproci usucichneric minin vardzel։ Verjins, tepet ceruk, bayc erandov er parapum indz het, aynpes vor kartch zhamanaki mej hors spasacic aveli arajadimutyun cuyc tvi ruserenum։ Es voch miayn azat xosum u grum ei, aylev karogh ei masnavor varzhuhu pashton katarel։

Aynuhetev indz hamar bacvum er asparez hamardzak mtnelu ayn shrjannery, ur mer qaghaqi zargacac mardik, kanayq ev oriordnern ein linum։ Gavarakan qaghaqnerum, arhasarak, bardzr shrjany kazmum en mi qani aznvakan tner ev pashtonakan andzanc yntaniqner։ Es ev aznvakan, ev pashtonakan mardu aghjik ei։ Im hayry, Simon-begy, qaghaqi gavarapeti ognakann er։ Ayd mi mec pashton er ayn zhamanak։ Na shenq u shnorhqov mard er ev bavakan azdecik։ Baci ayd, na yur bari ev misht ognogh bnavorutyamb sireli er amenin, mecic sksac minchev phoqrin։

Inchpes mer, nuynpes ev mer shrjanin patkanogh yntaniqnerum, hatchax teghi ein unenum xnjuyqner, hackeruytner ev parahandesner, ur hravirvac er linum qaghaqi yntir hasarakutyuny։ Es im cnoghneri het gnum ei anxtir amen tegh։ Sirum ei parel, xosel, cicaghel, uraxanal ev uraxacnel։ Amenqy sirum ein indz, es el sirum ei shaterin։ Inch er mtacmunqy, inch er txrutyuny, chgitei։ Bolor zhamanak, vor nstac ei linum tany, es zbaghvum ei miayn mi hashvov. — vov ev erb piti aycele mez, um ev erb piti aycelenq menq, vov uni xnjuyq, vov parahandes, erb piti parenq, erb uraxananq... Es mi anhog, anmegh ev misht hrtchvogh trchnik ei։ Nuynisk cnoghners, voronc miamor aghjikn ei es, vochinch chein xnayum indz uraxacnelu ev zvartchacnelu hamar։ Nranq shrjapatum ein indz amen tesak ggvanqnerov։

Ayspes ancav kyanqs minchev tasn ev vecerord tarin։ Isk aynuhetev arden dipchum ein akanjis nor barer, nor xosqer։ Asum ein, vor es arden harsnacu em, vor indz hamar ays u ayn eritasards arajarkutyun e anum, vor es shat geghecik em... Im ynkeruhinery naxandzov ein nayum vras։ Asum ein, te es gravel, kashkandel em eritasardnerin, te nranq amen tegh miayn im masin en xosum։ Ays xosqeric shatery es chei haskanum, bayc ashxatum ei haskanal։

Shat zhamanak cher, inch ays norutyunnery sksel ein indz zbaghecnel erb anspas mi hangamanq moracnel tvav nranc ev im kyanqi yntacqy bolorovin phoxec» ։ 1864 tvakann er։ Mer qaghaqi hayoc hogevor dproci hamar nor tesuch ev nor vardapetner ein ekel։ Inch mardik ein nranq, chgitei, miayn te nranc galn u sksac gorcery mec aghmuk ein hanel qaghaqum։ Amen tegh nranc masin ein patmum, xosum ev vitchum։ Ayd aritov mer tany nuynpes sksan xosel։ Mez mot hatchaxogh barekamneri u canotneri zruycn el ayd mardkancn er veraberum։ Inch tun kam yntaniq vor mtnum ei, ayntegh el nranc masin xosq kar։ Es ayd zhamanak miayn hayoc hogevor dproci inch lineln imaca, ev zarmanum ei, te inchu minchev ayn vochinch chei lsel nra masin։

Bolor xosq u zruycneric haytnvum er, vor hayoc hogevor dproci naxkin tesuchn u varzhapetnery heracvac ev nranc phoxaren norern en kargvac։ Ayd pattcharov qaghaqi mej erku kusakcutyun er kazmvel. meky: hin xmbi pashtpan ev norerin tshnami, myusy: norerin pashtpan ev hnerin tshnami։ Hayrs, ibrev harajadem xmbi kusakic, verjinneri koghmn er ev yur azdecik dzaynov mecapes npastum er nor xmbi dzernarkutyunneri hajoghutyan։

Anzgayapes es el sksa ayd norutyunnerov hetaqrqrvel։ Amen or, erb hayrs veradarnum er tun, anpattchar mi nor ev indz haghordelu arzhani norutyun er berum։ Ays pattcharov nra galstyan es spasum ei ayzhm mi arandzin hetaqrqrutyamb։

Mi ereko mer tuny havaqvecan qaghaqum dzayn u kshir unecogh mi xumb mardik, voronc het ev norek varzhapetneric mi qanisy։ Arandzin senyakum phakvac nranq erkar xorhrdakcum ein։ Shat spaseci, vor xorhurdy verjanar ev es im horic xorhrdi inch lineln imanayi, bayc ayn shut chverjacav ev es qneci։

Hetevyal aravot hayrs haytnec, vor arden voroshel e mer qaghaqum banal hayoc oriordakan dproc (or arajin phordzn er), te: harustneric minn arden yur tan mi harky dzriabar drel e apaga dproci tramadrutyan nerqo ev te: shat shutov dprocakan paraganery piti patrastvin, vorpeszi ashakertuhineri yndunelutyunn sksvi։ — «Du el, sirelis, ksharunakes aydtegh qo usumy, — avelacrec hayrs, — qez der shat ban e pakasum» ։

Hors verjin xosqn indz zarmacrec։ Es arden usumnavar aghjik ei hamarum indz, isk na der nor er asum, te shat ban eE pakasum indz։

— Inch piti sovorem ayntegh, — harcri es hegnakan zhpitov։

— Hayeren, sirelis, hayeren, ayd banum du shat et es mnacel։

Es bolorovin zarmaca։

— Bayc che vor du asum eir te hayereni hamar avetaran kardal u targmanely ev mi phoqr el namak grely bavakan e, — harcri es tarakusac։

— Ayo, bayc ayn zhamanak qo aroghjutyuny tuyl er, es chei kamenum vor erku ararkayi daserov canrabernvis։ Bayc ayzhm vor bavakan aroghj es, usmand pakasy piti lracnes, — patasxanec na։

Sakayn bun pattchary urish er։ Hayrs tepet shat bari, bayc sephakan karciq u hamozmunq asac banery chuner։ Amen mi zoregh lezu karogh er nran ir gerin dardznel։ Araj nran aynpes ein haskacrel, vor hayeren shat sovorel harkavor che, usti inqn el nuynn er krknel։ Ayzhm hakarakn er lsel ev kamenum er yst aynm gorcel։ Ev nra ayd pahanji dem, es iskapes, vochinch chunei։ Minchev angam urax ei katarel ayn, vorovhetev hetaqrqrvum ei tesnel, te inch ban e «oriordakan» kochvogh dprocy ev inchpes piti havaqven aydtegh bazmativ aghjikner: miasin sovorelu hamar։

Mi angam hayrs hackeruyt sarqec ev hravirec hayoc usumnarani teschin yur varzhapetakan xmbov ev dranc het miasin yur kusakcutyan patkanogh: qaghaqi arajavor andzeric shaterin, aylev mer shrjani tikinneric nranc, voronq verjin ancqerov hetaqrqrvoghner ein։

Ayd ory mer tan mej bolorovin ansovor kerparanq arav hackeruyty։ Chkayin arajva hasarak dzevi zruycnery, annpatak vitchabanutyunnery, anham kataknery, anteghi erg u pary։ Aystegh qchern ein xosum ev, glxavorapes, varzhapetakan xumby։ Isk mnacacnern ushadir lsum ein, kam mert ynd mert mi nkatoghutyun anum։ Bolori kerparanqn el, tepet urax u zvart, bayc sqoghvac er mi inch vor lrjutyamb։

Teghi unecogh yndhanur xosakcutyuny tepet im akanjnerin ansovor, aysuamenayniv, hetzhete gravum er indz. es lsum ei ayn ushadrutyamb։ Gorc drvac barern u xosqery miatesak motik, yntani ein tvum srtis։ Ayd tesak xosakcutyun, hishum ei, vor erbemn unenum er hors het naev im dasatu qahanan, bayc hayrs arhamarhanqov ev hegnutyamb er verabervum nran, usti verjins zgushanum er erkrord angam xoseluc, vorovhetev bavakan qajutyun chuner hors hamozelu։

Isk ayzhm es bolorovin zarmanum ei, te inchpes nuyn hayrs, ayn arhamarhogh, hegnogh ev voch voqin irenic bardzr chhamarogh mardy, xorin aknacutyamb, achqery tcharaxos teschin harac: lsum er nran ev nra amen mi xosqin havanutyan nshan anum glxov։

Vorqan hishum em, ayd oric arden artnacav im mej azat xorhelu ev azat gorcelu bnakan erandy։ Vorovhetev hors, vorin es minchev ayn indz arajnord ev im kyanqi ghekavar ei yndunum, tesnum ei arden taphur ayn uzhic vor es nra mej erevakayel ei։ Ayzhm karces mi nor, mi zoregh heghinakutyun ei voronum, vorin karoghanayi hpatakvel ev vory karoghanar arajnordel indz depi lavaguyny, depi kataryaly։ Vorovhetev bolor aydtegh xosacneric, bolor im lsacneric u haskacacneric es eka ayn ezrakacutyan, te vorqan phoqr u chnchin ararac em es, te der vorqan shat e pakasum indz phoqr i shate kataryal linelu hamar։

Erb nerka eghogh hyurerin arajarkvec xmel hayoc dprocneri harajadimutyan «kenacy», varzhapetneric miny, vori hamar hayoc lezvi u patmutyan dasatu ein asum, barekazm, gravich demqov u krakot achqerov mi eritasard, bazhaky dzerqn arnelov sksav xosel։ Na bacatrum er, te inch uzh e dprocy ev te inch karogh e anel na։ Ayd pattcharov xosum er hayoc hin ancyalic — Mesropi ev Sahaka dareric. patmum er nranc sksac ev katarac gorcery, xosum er mer hin vanqeri masin ev ayn gerazanc vogvo u zgacman hamar, vor ayd vanqery nershnchel ein usanogh eritasardutyany, xosum er erkar ev verjy galis ayn ezrakacutyan: te mer ekeghecin ev usumnarany ayn anbazhan u srbazan hastatutyunnern en, voroncic nershnchvac uzhov miayn menq piti maqarenq tgitutyan ev xavari brnutyan dem։ Ayo, na xosum er erkar, bayc inchpes er xosum, karogh eq mite erevakayel։ Nra xosqery nmanum ein mi hordahos aghbyuri, vor xoxojalov bxum e anspar akunqneric ev getahetelov margeri, marmandneri vra vorogum yur akanakit ev zvartarar jrov xot, buys, tuph, car ev ameny, inch vor patahum e nran tchanaparhin: arevi kizich tcharagaytneric pasqac u taramac...

Es hiacac u aknkaruyc nayum ei ayd eritasardin, nayum ei ev chei kshtanum։ Nra demqi vra varvum er mi surb, mi aznvakan krak, vori kaycery taphancum ein im srti xorqy, aranc vor es kamenayi։ Chgitem inchu, bayc es hetevum ei haphshtakel nra hayacqy, vori mej aynqan kyanq u kendanutyun ein colanum։ Nra xosqery karces hrashek erkatov droshmvum ein im srtin, es kamenum ei, vor na anverj xoser, vor es sharunak lsei nran... Patahel e dzez erbevice gravvil aynpisi ergov, vorr cankanayiq sharunak u anverj lsel ev vori lrely cav pattcharer dzer srtin... Aha aydpisi mi erg er eritasardi banaxosutyuny, vori vaxtchany es chei uzum tesnel։ Bayg na avartec ev dahlitchy tndac erkaratev u anlreli caphaharutyamb։

Ayd eritasardi anuny Garegin er։

Mi qani oric heto es krkin pataheci eritasard usucchin mer barekamneric meki tany, ur dardzyal hravirvac er varzhapetakan xumby։ Hackeruytn aystegh el nuyn bnavorutyunn uner, inch vor mez mot։ Aystegh el xosqy, zruycy, vitchabanutyan nyuty hasarakakan harcern ein ev glxavor xosoghnery: tesuchn u varzhapetnery։ Bayc amenin dardzyal gerazancec eritasard Garegni tchary, vory na xosec nor bacveliq oriordakan dproci masin։ Na matnacuyc arav mer oriordneri dastiarakutyan anhrazheshtutyuny ev hravirec nerka eghogh kananc ajakcel ayd surb gorci hajoghutyany։ Minchev ayzhm el der kendani en hishoghutyans mej nra imastalic xosqery, voronq der ayn zhamanakneric grvac en im hishatakaranum ev voronc es aysor mi angam el kardaci, vorovhetev kamenum ei ancyaly norogel hishoghutyans mej։ — «Mor kochumy mec e ev surb, — asum er na, — vorovhetev naxaxnamutyuny nran e handznel mardkayin azgi baxty, nra dzerqumn e gtnvum ev ekogh serndi apagan։ Hetevapes mayrery karogh en erjanik anel ayd serundy, kam matnel korstyan։ Mayrn e, vor xnamum e ayn mankutyuny, vor krum e yur mej kataryal hasaki armatnery։ Ete ayd armatnern aroghj en, ete nranq apakanvac jrov ev vnasakar hyuterov chen snvel apa uremn cary hastatun ev ptughnery bari klinin։

Chpetq e tarakusel ayn serndi araqinutyan vra, vorin dastiarakum en araqini mayrer։ Aryucnern aghvesnerin kat chen shambum ev voch el dyucaznuhinery gatchatchner en snucanum։ Aveli mec e ayn azgy, vor arzhanavor mayrerov e harust, qan ayn azgy, vor yur tndanotnerov e parcenum։ Hin patmutyunic mi orinak aveli lav e apacucum ays tchshmartutyuny։ — Hromayecineri zorqery phaxust tvin hayrenakic Koriolani eresic, vorn yur hayreniqi dem apstambelov, hardzakvel er Hromi vra, tshnami Volskac zorqerov։ Qaghaqy sarsaphi mej er. cerakuti xndirn u aghachanqy arhamarhvecan, Koriolany andrdveli er. na sparnum er Hromy korcanel... Bayc erb qaghaqi parispneric durs erevac Koriolani mayry, parav Veturian, ev vordin dimec nran grkaxarnvelu, mayry bacakanchec. «Heru, indzanic... Togh tesnem, vordu mot em galis, te tshnamu. geri em qo banakum, te: mayr... Mite erkar apreci nra hamar, vor qez tesnem apstamb u tshnami։ Inchpes hamardzakvecar averel ayn erkiry vor cnec qez, inchpes chtulacav qo zayruyty, erb hayreniqi sahmannery mtar, inchpes karoghacar hervic tesnel Hromy ev chhishel, vor ayntegh bnakvum en mayrd, kind ev zavaknerd... Ete es qez chcnei, Hromy cher vtangvil ays krvic, ete es vordi chunenayi, azat kmernei im hayreniqum...» ։ Mor xosqery apstamb vordu sirty shantaharecin. Koriolani zayruytn ijav, nra votqery tulacan ev mor girkn ynknelov: bacakanchec. «Mayr im, hayreniqd phrkecir, bayc vordid korusir...», ev Volskac dzerqy matnvelov, hamadzayn yur dashinqin, sraxoghxogh eghav. Teseq uremn, te vov e mayry, teseq te vori dastiarakutyan hamar e, vor menq piti zohenq amen ban։ «Kanayq, — vogevorvac bacakanchum er eritasardy, — haneceq dzer zardery. goveq mez dzer mataninery, dzer gindery, dzer aparanjannery, voch vor voski hort dzulenq dzez hamar, ayl dzer aghjikneri krtutyan ev dastiarakutyan hamar himnenq tatchar u srbaran, vor apagayum lusavor, araqini ev dzer anvany pharq u pativ berogh vordiq u torner piti shnorhe dzez։ Duq, hay kanayq, vor minchev aysor orinakeli araqinutyamb aprelov hay yntaniqi srbutyan u hastatutyan xarisxn eiq kazmum, imaceq, vor dzezanic heto nuyny linel chen karogh dzer vordinery, ete miayn dzer luysov lusavorven, vorovhetev dary phoxvum e, kyanqy aylakerpvum, apakanutyuny zoranum ev araqinutyuny nvazum... Petq e ayd chariqneri dem tumber hastatel, ayd tumbern en himnavor usumy ev tchshmarit lusavorutyuny։ Dranc taracelu hamar menq karotum enq dzer ajakcutyan ev orhnutyan» ։

Mer tany eghac zhamanak es harmarutyun u mijoc chuneca aveli mot canotanalu ayd varzhapetin։ Bayc aystegh depqn inqn iren nerkayacav։ Tchashic verjy na motenalov indz ev ynkeruhineris, teghekutyunner harcrec mer usman u parapmunqi masin։ Erb kargy hasav indz ev es im sovoracneri hashivy tvi, na asac.

— Duq dardzyal piti sharunakeq sovorel ev ete erand u cankutyun unenaq, karogh eq patrastvil varzhuhi mer nor bacveliq dproci hamar։ Kga mi or, erb menq chenq linil ev duq patrastvac linelov: mer sksacy ksharunakeq։ Yuraqanchyur mardu vra, kin lini na, te tghamard, srbazan partq ka vorosh chaphov hasarakutyan carayelu։ Iharke, shat unecoghy shat kta, qich unecoghy: qich, bayc ayd partqic azat che voch voq։ Zgushaceq, oriordner, — asum er na, darnalov boloris, — vor dzer caghkogh hasakn apardyun chancne nman bardi carin vor urtchanum, bardzranum e minchev ampery, bayc voch hovani e talis arevakez ancordin ev voch el ptugh tnkogh mshakin։ Ayzhmyanic arden piti sovoreq ogtavet linel ayn hasarakutyany, vorin dzer harazatn eq anvanum։ Mi nvireq dzer sirty vaghancuk hrapuyrnerin ev voch el shlaceq phaylun erevuytnerov։ Dranq asupner en, voronq mi vayrkyan varvelov erknakamari vra, apa hangchum, anhetanum en mtutyan mej։ Hetevelov dranc, duq kmolorveq ev izur kvatneq dzer tankagin harstutyuny, ayn e: eritasardakan hasaki annman erandn u korovy ev aydpisov dzer zharangnery kmatneq baroyakan aghqatutyan։ Mi or et knayeq ev ktesneq, te vorqan datark, vorqan apardyun e ancel dzer kyanqy, bayc ayn zhamanak arden ush klini։ Phaphuk ev andorr aproghic aveli erjanik e ayn mardy, vor kyanqy nvirum e ir nmannerin ognelun, manavand baroyakan dzerntvutyamb։ Sovoreceq aprel ayd kyanqov, sovorecreq nuyny ev nranc, voronc arajnord piti lineq։ Aydpisov duq apaga serundy kbaxtavoracneq ev mardik korhnen dzez։

Ays ev sra nman shat baner er xosum eritasardy։ Na karces hetevum er hin araqyalnerin, npatak unenalov: «qarozel ev usucanel» ur ev liner, dprocum, te ekeghecum, yntaniqnerum, te hraparakum։ Na misht zgacvac, misht vogevorvac er։ Nra xosqern aghbyuranum ein voch ibrev hasarak zruyc, ayl ibrev hrahaleliq, vor krakvac corum u taphancum e kaghapari amenataqun xorqery...

Ev vorqan hiacmunqov, vorpisi haphshtakutyamb einq lsum menq nra qaroznery։

Mi shabat ancav ayn oric ev ayd bolor zhamanak es mtacum ei eritasard varzhapeti vra։ Nra bolor xosacnery kendani ein der im lsoghutyan mej. es sharunak vorotchum, qnnum ei nranc, kam ashxatum bacatrel inch vor indz hamar mut u anhaskanali er mnacel։ Es nkatum ei, vor im mej sksvum e mi inch vor heghaphoxutyun, mi uzhgin dzgtumn: linelu ayn, inch vor eritasard usucichs er kamenum։ Na shat lav tpavorutyun er toghel ev cnoghneris vra, voronq sharunak nra masin ein xosum։ Ays bany indz mec hatchuyq er pattcharum։ Inch tarorinak hamakrutyun er ays, vor es tacum ei depi eritasard varzhapety, chgitem, miayn te cankanum ei lsel nra masin, sharunak։ Garegin anunn isk, erb artasanum ein, qaghcr er hnchum im akanjin։ Bolorovin nor, bolorovin annman barekamutyan mi zgacmunq er ays, vorpisin es, ardarev, chei tacel erbeq depi voch mi im canotn u ynkeruhin։ Cankanum ei, vor na im eghbayry liner, vor mer tan mej, mez het miasin aprer, vor es sharunak arit unenayi nran tesnelu, nra gravich ev vogevorogh xosqery lselu։ Erb patahum ei im ynkeruhineric minin, mer xosakcutyan ararkan anpattchar Garegin varzhapetn er։ Menq bolors el hamadzayn einq nor bacveliq oriordakan dprocum noric ashakertelu, ete miayn mer usucichy Gareginy liner։

Shat chancav, dproci bacman orn el hasav։ Yndardzak ev zardarun dahlitchi mej havaqvel er xurn bazmutyun։ Aystegh er srbazany: yur qahananerov, tesuchn yur varzhapetakan xmbov, yndunvac ashakertuhinern: irenc cnoghneri ev barekamneri het, dproci bacman npastogh patvavor qaghaqacinern u nranc kanayq — dproci noryntir xnamakaluhinery, voroncic minn e mayrs, apa usanoghner, arhestavorner ev urish shatery։

Es el im ynkeruhineri het, arandzin kangnac, hetqrqrutyamb ditum ei handesy, vor bacvec srbazani mi phoqrik tcharov, katoghikosi kondaki yntercumov ev qahananeri hogevor ergerov։ Apa geghecik ev azdu banaxosutyun arav tesuchy, nyut arnelov iren kananc azdecutyunn yndhanur mardkutyan vra ev, hetevapes, nranc krtutyan u zargacman nshanakutyuny yntaniqneri erjankutyan ev azgeri harajadimutyan hamar։ Mer nor serundy, vor shat e xosum ayzhm hay knoj krtutyan masin, che hetaqrqrvum sakayn mer mej sksvac ayd gorci usaneli ancyalov։ Ev ayd e pattchary vor ayd gorci himnadir na hamarum e miayn verjin zhamanaki ays u ayn gorcchin, antes anelov aydpisov patmakan tchshmartutyuny։ Ete duq cheq patkanum ancyali usumnasirutyunic xorshogh eritasardneri tvin, apa uremn kardacac klineq teschi ayd banaxosutyuny 64 tvakani «Meghu» -i hamarnerum, kam 71 tvakani «Sion» amsatertum։ (Es xostovaneci im ancanot linely hishvac tvakanneri terterin) ։ — Hog che, — sharunakec quyr-Annan, — es unem «Sion» -i hamary ev ktam dzez kardalu ayd tchary, vor kananc lusavorutyan gorci mi hrashali nerdroghn e, vori nmany, chem hishum, te luys tesac lini erbeq hay lragrutyan mej ev vory mec nshanakutyun uni, manavand ayn pattcharov, vor artasanvel e qarord dar mezanic araj։ Arzher, aysor el ayd grvacqy kardayin amen tegh ev yuraqanchyur hay cnogh yur aghjiky dastiarakelu gorcum arajnordver nra mej artahaytvac mtqerov։

Bayc es darnam im patmutyan։ — Tesuchy, vor yur veh u patkareli kerparanqov grete surbi tpavorutyun er anum mez vra, yur ayd tcharov aynpes varec u borboqec nerka eghoghnerin, vor baci arat nvernery, vor storagrecin nranq andranik dproci ogtin, aylev qarasunic aveli tiknayq vordegrecin aghqatneric mi-mi vordegruhi: xostanalov hogal nranc mtavor u nyutakan bolor pituyqy։ Nuynisk arajnordy hetevec kananc orinakin: vordegrelov erku aghjikneri։ Ayspisov cnund arav mer qaghaqi andranik oriordakan dprocy, vor knqvecav S. Mariamyan anunov։

Im uraxutyany chaph chkar, erb mi qani oric heto hayrs tun veradarnalov haytnec, te oriordakan dprocum arden bacvum e ayn dasarany, ur es ev im ynkeruhinern, ibrev hasakavorner, arandzin piti hayeren sovorenq Garegin varzhapeti mot։ Oh, inch hrtchvanqov, inchpisi berkrutyamb lseci es ayd lury ev inchpes pind seghmeci hors im krcqin։

Hasav cankali ory։ Vec ashakertuhiner, bolors el hamarya mi astitchani zargacumov, havaqvac oriordakan dproci mez hamar nshanakvac dasarany, urax-urax xosum ev patmum einq mimyanc hazar el mi dprocakan norutyunner ev spasum mer sireli usucchin

Verjapes na ekav ev voghjunec mez mi srtasharzh tcharov, apa bazhanelov yuraqanchyuris mi-mi avetaran u Eghishe, asac. «Ays erku grqery klinen dzer usman skizby u verjy» ։

Mezanic voch voq, iharke, chymbrnec ayd xosqeri imasty։ Es, minchev angam, dzhgoh egha, vor der nor petq e avetaran kardam, mi girq, vor arden qahana varzhapetis mot kardacel, verjacrel ei։ Indz vra, nuynisk, mi txur hiastaphutyun ekav։ Es incher ei erazel te piti sovorem Garegni mot ev ayzhm inch grqer er na mer dzerqy talis։

Bayc ancav mi qani das, ev es zghjaci im dzhgohutyan vra, vorovhetev tesa te vorqan mec ev vorqan bardzr usum e eghel ayd indz «mi hasarak girq» erevacogh: avetarani mej. usum, vorn ymbrnelu ev yuracnelu hamar harkavor er mez der erkar ashxatutyun։ Anshusht, nuyny kliner ev Eghishei girqy, vori masin, iharke, es chei karogh der karciq haytnel, bayc avetarani vra aracs daseric datelov: arden havatum ei im usucchi arzhanavor yntrutyan։

Aystegh menq usanum einq kron: avetarani vra, lezu Eghishei vra, ev azgayin patmutyun varzhapeti beranaci patmacnerov։

Kroni dasern, iharke, chein nmanum ayn daserin, vor mi zhamanak avandum er indz qahanan, chor u camaq aghotqneri phoxaren usucichn ayzhm canotacnum er mez avetarani vardapetutyan, bacatrelov Qristosi patvernery parz ev dyurymbrneli votchov։ Krony, — asum er na, — sovorecnum e mez sirel barin, tchshmarity ev ynkery, ev heranal ayn amenic, inch vor argelq e linum ayd siru atchelutyan» ։ Ayspes sahmanelov krony, na ashxatum er zartecnel mer srterum siro geghecik zgacumy։ Ev nra ashxatutyuny apardyun cher ancnum։ Guce im verabermamb karogh em asel, te: yuraqanchyur dasic heto es indz zgum ei mi tesak phoxvac, mi inch vor tetev u bardzr mtnolortum, indz tvum er te ayd mijocin es aveli em sirum indz shrjapatoghnerin, aveli qaghcr u nerogh achqov nayum nranc terutyunnerin։ Inch veraberum e azgayin patmutyan, da arden vogevorutyan anspar aghbyur er mez hamar։ Usucichn ayd ararkan avandum er mez voch ibrev das, ayl ibrev hogi, kendanacnelov mer araj ancyaly ev sovorecnelov: nerkayi hamar nranic ogtvelu tchanaparhy։

Petq e asel, vor im ynkeruhineri mej amenic aveli erandov sovorum ei es։ Usucchis artasanac amen mi bary, xosqy, patmacy haphshtakum ei agahutyamb։ Isk dranic heto el voch mi gorc, kam zbaghmunq chein karoghanum heracnel indz stacacs dasery patrasteluc։ Im uraxutyany chaph cher linum, erb aranc amenaphoqr sxali ev dzhvarutyan patasxanum ei dasers։ Usucichy govum er indz hatchax, bayc chei kamenum, vor na gover indz im ynkeruhineri nerkayutyamb, dra hamar amenaphoqr inqnasirutyun angam chunei։ Es kamenum ei, vor na miayn inqy haskanar, te yur tvac dasery chei karogh chsovorel, vor im miak uraxutyunn u cankutyuny iren gohutyun pattcharels er։

Mi qani amsic heto hayrs haytnec indz, te usucichs xorhurd e tvel iren, hanel indz dprocic։ Es bolorovin zarmaca, sa anspas norutyun er։

— Inchpes, — bacakancheci es, — mite na im mej pakasutyun e nshmarel։

— Voch, sirelis, na kamenum e qez het mer tany parapel, — asac hayrs meghmov zhptalov։

— Bayc pattchary։

— Pattchary hargeli e. na asum e te: «dzer aghjiky chaphazanc yndunak e ev tramadir arag harajadimelu bayc yur ynkeruhinery xangarum en nran irenc hamr yntacqov, petq e dzer aghjkan azat asparez tal araj gnalu» ։

— Isk du, hayrik, mite hamadzayn ches, — ayzhm arden srtatroph harcri es։

— Es kanem ayn, inch vor du kcankanas, sireli aghjiks, — asac na ggvanqov ev es uraxutyunic xelagarvac nra girky tra։

— Ayo hayriik, es kamenum em, vor na aystegh, mer tany dasaxose, — asaci es։ — Irav vor im ynkeruhinery xangarum en indz. nranq sovorelu voch erand, ev voch cankutyun unen։ Arajin orery miayn vogevorvac ein, isk ayzhm, oh, es amachum em nranc tegh, grete vochinch chen sovorum. henc vor varzhapety dasaxosum e, nranq dardzyal vogevorvum en, bayc tun verdarnaluc krkin nuyn sarn u anzga aghjiknern en darnum, inch vor en iskapes։

— Togh cankacacd lini, — asac hayrs, — es kxndrem Garegnin, vor vaghvanic ga mez mot։

Oh, inch uraxutyun, inch avetiq er ays indz hamar։ Es vorpisi sirov, vorqan xandaghatanqov grkeci noren im bari hory, inchpes nran ayzhm jermutyamb ei sirum։

Ev irav, im ynkeruhinery xangarum Ein indz։ «Ayzhm es tasnapatik aveli erandov ksovorem, mtacum ei es, im tankagin zhamanakn el chem zohil im ynkeruhineri annpatak shataxosutyany... ayzhm arden arag karajadimem» ։ Ev im entadrutyunnery sxal chein։

Sksac ayn oric, vor Gareginn ekav mer tany dasaxoselu, es hetzhete mec harajadimutyun ari։ Mi qani amsva mej hayerenic arden bavakan ban ei sovorel, patmutyuny kisel ev kroni usmunqy grete avartum ei։ Ayzhm im usaneli ararkaneri tvin avelacrec usucichs ev hayoc grakanutyan u ekeghecakan patmutyan daser։ Heto galis er indz mer matenagrutyunneric amenayntirnery: sharunak kardalu։ Erbemn zhamerov nstac na xosum er indz aynpisi daser, vor es voch mi grqum chei karogh kardal, ev aydpisi hogeshunch daserin hatchax nerka ein linum hayrs, mayrs ev motik azgakanners, voronq bolorn el hianum ev mxitarvum ein։

Ayspes araj er gnum usmans gorcy, vorin es nvirvel ei hogvov u srtov։


Erkrord or

Ayzhm petq e patmem dzez im kyanqi, ayspes asac, hogekan masi patmutyuny, vorn im verabermamb bavakan txur ejer e parunakum։

Iharke, ete qsan ev mi erkar tariner ancac chlinein ayn zhamanaki vra, vorin patkanum e ays patmutyuny ev ete es arden sirov u hamozmamb hashtvac chlinei ayn drutyan het, vori mej gtnvum em ayzhm, indz hamar vov miayn canr, ayl guce ev anhnarin liner ayd patmutyunn anel, inchpes ev voch mekin chem arel minchev aysor։ Bayc zhamanaky, vor amen inch mashum e, hnacrel e arden ev im verqery, tepet bolorovin che buzhel nranc։ Usti ayzhm hangist ev aranc huzvelu karogh em patmel dzez bolory, yndunelov, te es el ays ashxarhum uneca mi or mi eghbayr, vorin karoghaca banal im sirty: ancyali verabermamb։

Bayc tarin lranalu mot, es mi tarorinak phophoxutyun ei nshmarum im mej։ Mi inch vor andzuk tchnshum er sirts ev anhangstacnum hogis։ Indz aylevs chein gohacnum stacacs daseri hajogh patrastutyuny ev usucchis ays artiv haytnac shnorhakalutyuny։ Erb nstum ei das patrastelu, der kesy chancac, mitqs trchum er urish tegh, achqers severvum ein mi ararkayi vra ev erbemn zhamerov mnum ei aydpes kes qun, kes artun։ Inqs el chgitei inchu em nstel angorc, inchi vra em mtacum... Ev erb ushaberelov, noren sksum ei kardal, tesnum ei, vor sovoracs arden moracel em։ Shat angam phaxchum ei im cnoghneri ynkerakcutyunic, qashvum ei senyaks, keghcelov, ibr te girq em kardum ev sakayn aydtegh andznatur ei linum mtacutyan։ Inchn er, iskapes, im mtacmunqi ararkan, chgitei, kam guce tvum er indz te: chgitem... Aysqany tchisht er, vor erevakayutyans araj hatchax patkeranum er im usucichy։ Es nayum ei nran karces goghuni hayacqov, ditum ei nra zvart ev vstah patkery, nra kyanqov u krakov li achqery, lsum ei karces nra qaghcrahnchyun dzayny, hogeshunch xosqery, xratakannery... ev hankarc staphvelov barkanum ei indz vra, xangarum erevakayutyans trichqy, crum mtacoghutyunners ev inqs indzanic kamenum ei phaxchel, inchpes mi mard, vor halacvum e yur xghtchic mi hancanq gorcac linelu hamar։ Ev sakayn xightchy cher, vor halacum er indz, ayl banakanutyuny, vor srtis het miacac phordzum er meghadir linel im anpart xghtchin...։ Shat angam im mej zartnum ein hakarak zgacmunqner, mimyanc hakasogh huzmunqner։ Erbemn mi hasarak mtacmunq, vor kap uner im burn cankutyunneri het, aynpisi uraxutyun er pattcharum indz, vor es kamenum ei ergel, xaghal, trchkotel։ Isk erbemn, dardzyal, mi chnchin pattcharic trtmutyunn u taxicy pasharum ein indz, mtqers molorvum, ev es ur gtnvils angitanum ei։

Mi qani angam phordzeci stipel indz: naxkin zgastutyamb ev ashxatasirutyamb parapel im daserov, kam artynin gorcerov։ Patahum er, nuynisk, haghtaharum ei indz ev sharunakum gorcs ushadir lrjutyamb, bayc ayd linum er mi qani or։ Phoqrik arit patahac zhamanak mtacmunqnern u huzmunqy noren pasharum ein indz։

Erb usucchis galu zhamy motenum er, es phoxaren daseris yntercumy sharunakelu, gnum, kangnum ei ayn patuhani mot, vorteghic nra galy karogh ei tesnel։ Ev erb na erevum er, sksum ei ditel nran hervic, qnnel nra sharzhvacqy, qaylvacqy ev, ete kareli er, nuynisk demqn u hayacqy, minchev vor na galis mtnum er baky ev sksum sandughqov bardzranal։ Aynuhetev es phoqrik charatchtchi ashakerti nman vazum, havaqum ei grqers ev nstum im sovorakan teghy։ Bayc sirts ayd mijocin trophum er anhangist, kurcqs bardzranum ev ijnum, es sksum ei kaskacel indz shrjapatogh ararkaneric, karces havatalov, te nranq kmatnen indz..։ Erbemn shphotveluc minchev angam teghics chei bardzranum, erb mtnum er usucichs. erbemn el dzhvaranum ei ughigh nayel eresin։ Bayc na canrutyamb nstum er yur teghy, sovorakan kerpov harcnum kam dasaxosum ev aranc amenaphoqr ushadrutyun dardznelu im shphotutyunneri vra: heranum։ Usucchis, iharke, es tchanaparh ei dnum minchev sandughqy, heto patshgambi vra kangnac: hetevum nran erkar, antart achqerov, minchev vor na heranum, cackvum er im achqic։ Patahum er naev, vor es amboghj zhamerov mnum ei aydtegh kangnac ev achqs harac ayn ketin, vorteghic anhetanum er nra erevuyty, ev ayd haphshtakvac drutyunic hanum er indz kam hayrs, vor carayutyunic veradarnalov: erevum er hervic, kam dzayny im mor, vor xosum er aghaxni kam caraneri het։

Shat angam inqs indz mtacum ei te: inch piti lini im ays tartam ev anhangist drutyan verjy։ Erbemn voroshum ei toghnel parapmunqs, bavakan hamarelov arden sovoracners, vorovhetev karcum ei te: usucchis erkar bacakayutyuny kbzhshke im ays hivandutyan nmanvogh aylaylutyuny։ Bayc erb mtacum ei, te aydpisov karogh em zrkvel nran tesnelu, lselu, hety xoselu anhun hatchuyqic, erkyughov shshnjum ei. «Ankareli e, ankareli e. na erbeq chipiti herana indzanic...» ։

Bayc inch tarorinak ev ancanot barekamutyan mi andzuk e ays, vor patel, pasharel e indz, — mtacum ei erbemn. — es korcrel em im hogu xaghaghutyuny, srtis andorrutyuny. el urish vochnchi vra chem uzum mtacel, amen ynkerutyun indz neghacnum, amen uraxutyun: taghtkacnum e miayn lur u mut ankyunnern en, voronq qashum en indz depi irenc ev ur xorhum, mtorum em miayn nra hamar... inch e ardyoq ayd phophoxutyan anuny. mite es sirum em nran...

— «Sirum em», ays erku barern isk kapum, kashkandum ein lezus, es kamenum ei artasanel nranc hatchax, bayc inqs indzanic qashvum ei։

Verjin zhamanaknern aveli u aveli sksa andznatur linel im taqun mtacmunqnerin։ Aroghjutyuns hetzhete xangarvum er, eress: guyny netum, axorzhaks phoxvum ev mi yndhanur tulutyun tirum er vras։ Cnoghners sksan anhangstanal — «Inch e patahec qez, inchu gunat es, inchu txur es», — sharunak harcnum ein ev anhangstacnum indz, sakayn es chgitei inch patasxanel։ «Vochinch ev vochinch», — ays er im miak patasxany։

Aysuamenayniv, es arden hashtvel ei ayn mtqi het, te sirum em eritasard Garegnin... Ev ays sery nor cher ev voch el oreri, kam shabatneri cnund. na darbnvel er im srtum amboghj tarva yntacqum mi-mi kaycerov, voronq takav ar takav mianalov ayzhm varum ein aydtegh anshijaneli hnoc siro ev hiacman.. Ev ayd kraky, harkav, es chei karogh marel. na petq e varer, borboqer im sirty, guce na lapher, sparer im goyutyuny. ayd tchakatagric aylevs ankarogh ei azatvel։ Miayn te mi ban anhrazhesht er ayd depqum. ayn e ashxatel, vorqan hnar er, ereval artaqust nuyny ev mshtakany, vorpeszi cnoghneris hetapndutyunic azatvei, vorovhetev nerqin tchnshumic aveli vat er azdum vras artaqin ayd tchnshumy։ Ays pattcharov hetzhete sovorum ei voch miayn qogharkel zgacmunqners, taqcnel huzmunqs, aylev keghcel uraxutyun, ashxatelov nuynisk xaghal, ergel, zbaghecnel shrjapatoghneris ev ays ameny nra hamar, vor im nerqin ashxarhy antesaneli kacucanem otar achqeric... isk ays depqum: otar ei hamarum es amenqin, nuynisk cnoghneris։ Aysuamenayniv, ays drutyunn el erkar chtevec։ Keghcely, vor araj hetapndutyunic azatvelu mijoc ei hamarum, shutov dardzav indz antaneli, es sksa amachel nuynisk indzanic ev im cavy darmanelu hamar ashxatel dimel azniv mijoci։ — «Inchu hamar em storacnum indz, — mtacum ei es. — mite ardarev hancanq em gorcum: sirelov eritasardneric amenaaznvin ev arzhanavorin. inchu ays bany chhaytnem cnoghneris, inchu orn i bun zur teghy tarapim. mite nranq sirt chunin, zgal chgiten, kam erbeq chen sirel...» ։

Haziv ays mtacmunqy hangstacnum er sirts kam phoqr inch husadrum indz, ev aha: mi urishy gali vochnchacnum er nra azdecutyuny... «Inch em asum, mite xelagarvel em... hnaravor ban e ardyoq hors nman mi xist mardun ayspisi anlur, anorinak norutyun haytnel։ Vov e ayd bann arel ays qaghaqum, vorin karogh en hishel ceruninery... Ev mite sa kaycaki mi harvac chi linil im patvaser hor hamar, vorn aynqan bari ev azniv srtov yndunec yur tan mej otar eritasardin։ Karogh er mite na erevakayel, te yur parkesht, amotxac Annan, aysorinak hamardzak yntrutyamb amotahar kane iren yur bardzakicneri araj... Ev mite Simon-beky, qaghaqi arajnakarg, patvavor ev harust mardy kkape yur miamor aghjka baxty mi varzhapeti het...

Bayc erb noren aroghj datoghutyuny hajordum er im naxapasharmunqnerin, es indz harcnum ei. — «Incher em xosum, vovqer en ayd patvavor qaghaqacinery, inchov en nranq aveli bardzr u azniv, andznver hay usucchic, mite irenc dirqov, irenc harstutyamb, kam ayn hamozmunqov, vor irenq irenc hamar kazmel en tgitabar։ Qani phogh arzhe ayn dirqy, ayn harstutyuny, vor miayn irenc andzin ev goyutyany dyurutyun talu e carayum։ Mite bardzry ev aznvaguyny sirel gitcogh sirty piti aknace ayd ankendan kurqeric։ Inch petq e indz nranc hayecakety, qani vor es im sephakann unim։ Gareginn amboghj glxov bardzr e iren shrjapatogh hasarakutyunic, ayd harust u patvavor mardik glux piti xonarhecnen nra azniv srti ev hayrenaser hogu araj...» ։

Ev ayspisi zhamanak, erb mtacum ei, te sirum em nran, vori vra bolor achqery nayum en sirov u haphshtakutyamb, mi nerqin hpartutyun lcnum er hogis, ev es hastatapes vtchrum ei tanel amen neghutyun u zrkanq, bayc erbeq chhrazharvil siracs andzic։

Sakayn ayspisi voroshumov zgacacs uraxutyuny dardzyal tunavorum er mi urish mtacmunqov. — mite amur che ays sery, — harcnum ei inqs indz. — inchpes imanam, te Gareginy nuynpes ksire indz, te na kbazhane im hratochor zgacmunqy... Mite nra veh, bardzratrich hogin karogh e erbevice degerel esasirutyan ayn negh mtnolortum, ur aprum e im hogin։ Ka im mej mi arzhaniq, vor nra arzhaniqneric phoqraguynin havasarer, kam mi dzirq, vor nra hiacumy graver։ Hasarak mi aghjik, voghormeli zargacumov ev aveli evs voghormeli dzgtumnerov, mite es iravunq unim sirel nran kam husal: nranic sirvelu... Oh, voch, sa tghayakan mi cnorq e, vorin izur hetevum e im tuyl u anzor sirty։ «Aveli lav e zgastanam ev ashxatem moranal nran...», — voroshum ei es verjapes ev sakayn ayd voroshumy evs toghnum angorcadir։

Ev ayspes orern ancnum ein, isk im drutyuny mnum er nuyny, kam gnalov vattaranum։ Ayzhm arden cnoghners parz kerpov hetevum ein im qaylerin, ashxatelov vorsal im beranic barer kam xosqer, voronq harkavor ein nranc im gaghtniqnerin hasu linelu hamar։ Ayd pattcharov es hetzhete darnum ei aveli zgast ev xoraget, phaxust ei talis nranc npatakavor zruycneric, kam ashxatum shphotel ayd zruycnery xndrin chveraberogh harcerov։ Ev es, vor araj arit ei phntrum misht Garegni masin xoselu kam nra anuny heghheghelu, ayzhm zgushanum ei minchev angam ayd anunn artasaneluc։ Guce ev im aysqan zgushavor lineln avelord er, bayc urish kerp hangist linel chei karogh։

Mi or menq hravirvac einq mer barekamneric meki tuny։ Gitenalov, vor cnoghners anpattchar piti gnan ayntegh, vorovhetev xostacac ein, es haytneci, te glxacav unim, usti chem karogh ynkeranal irenc։ Cnoghners aranc dzhvarutyan toghecin indz tany, aghaxni het, ev irenq gnacin։

Mi zhamic heto Gareginy piti gar dasi։ Im glxum mi handugn mitq hghacav, ayn e: banal nra araj im sirty ev ankeghcutyamb xostovanel depi iren unecacs jermagin sery։ — «Inch piti ane na indz, — mtacum ei es erkchot srtin hatuk zgushutyamb. — shat, shat, guce, mi naxatinq, kam handimanutyun lsem nranic, ayn zhamanak aveli lav, es kbzhshkvim ays mashogh cavic, kveradarnam im naxkin, xaghagh drutyany։ Isk ete na kase, te bazhanum e im zgacumy, oh, ayn zhamanak, heru indzanic taxic u mtacmunq, ayn zhamanak arden es amenaerjanik aghjiky klinim ashxarhum ev nuynisk ayd erjankutyamb zoracac kochnchacnem im tchanaparhy phakogh argelqnery. kmeghmem, nuynisk, im hor xstasrtutyuny u kstanam mors orhnutyuny» ։

Ev ays mtacmunqov vogevorvac spasum ei im sireli usucchin։

Arajin angam, erb nra voghjuyny lseci, sirts mi hankarcakan vostyun arav, vorin hajordec anhangist ev erkaratev babaxum։ Ayd zhamanak achqs ynkav handipakac hayelun ev es tesa, te inchpes sharagunel em։ Im aysorinak huzmunqic sastik amacheci։

Das aselu zhamanak es dardzyal aylaylvac ei, mtqers chei karoghanum anphophel, sovoracs moracel ei։ Tesnelov, vor aylaylutyuns gnalov avelanum e, «nereceq indz, xndrem, — asaci usucchis, — aysor das asel chem karogh, sastik huzvac em...» ։ Ayd aselov sksa grqers zhoghovel։

Im ays tarorinak varmunqy zarmacrec Garegnin։ Mi qani rope na lur severec hayacqn im achqerin ev apa harcrec.

— Inch e patahel dzez, oriord, miayn aysor che, vor huzvac eq duq, vaghuc e, inch es nshmarum em dzer mej mi tarorinak phophoxutyun... voch depi lavy։ Duq chuniq aylevs sovorelu ayn ashxuyzhy, vor gohutyun er pattcharum indz. dzer yndunakutyuny, karces, kisov chaph korcrel eq։ Ardyoq voreve tkarutyun uniq։

Es achqers getnin harac chei patasxanum, bayc sirts anhangist trophum er։

— Xndrum em asaceq, uniq voreve hivandutyun, — harcrec na noren։

— Voch, — patasxaneci es kisadzayn։

— Uremn aroghj eq։

— Dzhbaxtabar voch…

Gareginy cicaghec...

— Ayd inch e nshanakum, hivandutyun chuniq ev, mievnuyn zhamanak, aroghj cheq։

— Ayd nshanakum e te... — Es chkaroghaca sharunakel։

— Inch e nshanakum, xoseceq, inchu eq lrum։

— Ayd nshanakum e te: im hivandutyuny ayn tesakneric e, vor achqi zarnel chi karogh։

— Aysuamenayniv, haytneceq mez eutyuny, cuyc tveq nra teghy, guce karoghananq tesnel ev bzhshkel, — nkatec na zhptalov։

— O, na shat xorn e... ayntegh, ur mardkayin achqy taphancel che karogh, — asaci es jermutyamb u hetzhete sirt arnelov։

— Dzer xosqery chem haskanum, — nkatec usucichs։

— Uremn aveli parz asem, im hivandutyuny gtnvum e im srti, im hogu mej։

Gareginy mi anhangist sharzhum arav ev lrec։

— Duq harcnelu aylevs ban chuniq, — nkateci es, achqers getnin harac։

— El urish inch harcnem, asum eq dzer hogin e hivand, isk dra hamar bzhishk chka, duq inqnerd piti bzhshkeq dzez։

— Bayc qani vor chem karoghanum...

— Dimel eq duq dzer cnoghnerin։

— Voch։

— Uremn handzneq dzez nranc xnamqin ev vstah egheq, vor nranc barutyan ev depi dzez unecac siruyn vra։

Nranq karogh en dzez ognel ev, ete hnar e, naev bzhshkel։

— Bayc ete es dimei ughghaki nran, vov ays hivandutyuny pattcharel e indz, mite na cher karogh bzhshkel, — harcri es jermutyamb ev doghacogh dzaynov։

Usucichs taphancel er arden im srti xorqy։

— Oriord, es akama indz chveraberyal xosakcutyan mej mta, — nkatec na, — ete dzer cnoghnern aystegh linein, es hark eghacy nranc het kxosei ev guce karoghanayi im tvac xorhurdnerov ognel nranc dzez apaqinelu։ Bayc qani vor nranq bacaka en, tuyl tveq, vor ays harci masin urish angam xosvi...

Es kamenum ei lrel, bayc mi nerqin dzayn drdec indz xosel։

— Aysuamenayniv, duq henc ayzhm karogh eq indz asel te im hogun ays hivandutyuny pattcharogh mardun ete dimei, karogh er na indz bzhshkel, — harcri krkin, achqers misht xonarhac։

— Chgitem, ete duq karcum eq te na karogh e bzhshkel, dimeceq, — patasxanec na anphuyt eghanakov։

— Uremn bzhshkeceq im hogin, duq eq nran hivandacrel. es dzez em dimum, — bacakancheci huzvac ev aynpisi hamardzakutyamb, vor tchnshman dem apstambogh hoginerin e hatuk։

Eritasardy mnac shvarac։ Yst erevuytin na cher spasum ays dimumin, usti ev chgiter inch patasxaner։ Isk im mej erandy hetzhete avelanum ev erkyughy teghi er talis ankeghcutyan, es grete indz moracac, sharunakeci։

— Lseceq, sirum em dzez... sirum em jerm, srtagin ev anverj sirov ev es hancavor chem... duq vareciq im mej ays kraky... — ev ays xosqeri het miasin, grete haphshtakelov, ari nra dzerqy ev seghmeci im shrtunqnerin։

Mi tuyl, anlseli harachanq durs trav eritasardi srtic, na nayec indz hracayt achqerov, ev dzerqy qnqshutyamb et qashelov, teghic bardzracav։

— Es kashxatem ognel dzez, vor apaqinviq dzer hivandutyunic, guce ev bolorovin moranaq ayn, — asac na lurj ev sary eghanakov, apa «mnaq barov» aselov: durs gnac։

— O voch, na indz che sirum, na che karogh sirel, na arhamarhum e indz... — gocheci es artasuqic. Xeghdvogh dzaynov ev srtabek u husahat ynknelov bazkatori vra sksa darnapes lal։

Hetevyal ory mec tagnapi mej ei։ Im hamardzak voroshumn anhajogh elq er stacel։ Iskapes chgitei, te inchpes piti bacatrei Garegni xorhrdavor xosqery. — «Es kashxatem ognel dzez, vor apaqinviq dzer hivandutyunic, guce ev bolorovin moranaq ayn», — asac na։ Inch er nshanakum ayd։ Ardyoq merzhman xosqer ein dranq։ Che vor moracumy hetevanq e linum anhuys siruyn... Ete aydpes e, inchu uremn ays anmit qayln ari. inchu nvastaca nra araj... Mite mi hamest ev orinavor aghjka kvayeler aydpisi handugn varmunq, mtacum ei es u tanjvum։ Apa cankanum ei, vor na ayd ory chgar, vorovhetev erekva ancqic heto es qajutyun chei unenal nra eresy elnelu։ Myus koghmic el mtacum te: lav kliner, vor gar, vorpeszi nra hayacqic vol xosqeric karoghanayi verjnakanapes im tchakatagiry voroshel։ Tchisht e, skzbum canr kliner indz dem ar dem xosel hety, bayc dranov heto im tagnapy knvazer։

Vorqan uzh unei, zhoghoveci das patrastelu, vorpeszi gone aysor karoghanam mi ban patasxanel։ Kardaci, greci, bayc aranc vochinch haskanalu ev meqenayabar։ Heto nsta im sovorakan teghy, patuhani araj ev spaseci nran։ zhamy tanerkusy zarkec։ Ur vor e na piti erevar, ays nra galstyan zhamn er։ Sirts sksav anhangist trophel։ Sharunak mtacum ei tev inchpes piti nra demy elnem։ Mtqis mej xosqer, dardzvacqner ei patrastum, vorpeszi harkavor depqum patshatchavor patasxan tam։ Minchev angam mtacum ei te: demqi inch artahaytutyamb piti voghjunem nran, kam nra voghjuynn arnem։

Sakayn ancav qarord zham, ancav kes zham, ev na chkar։ Aynuamenayniv, es spasum ei։ «Guce mi anaknkal depq ushacrel e nran, na anpattchar kga», — mtacum ei es։ Bayc ancav amboghj zham ev na dardzyal chkar։ Sa charagushak nshan er, vorovhetev Gareginy ropeneri nkatmamb isk, tchshtapah er։ — «Chlini te indzanic heracel e bolorovin», — mtaceci es ev mi gaghtni erkyugh im sirty tchmlec։ Vayrkyannery slanum ein ev inchpes arag, inchpes sryntac։ Verjapes erkrord zhamy zarkec։ Indz hravirecin tchashi, ev es mta seghanatun։

— Ays inch e, varzhapetd aysor chekav, — harcrec hayrs։

— Voch, erevi mi anaknkal depq argelel e nran, — patasxaneci es, inqs im xosqeric vaxenalov։

— Bolorovin anspaseli er, — harec mayrs, — amboghj tarva mej na erbeq che bacakayel, chlini hivand e։

— Karogh e patahel, erevi kimananq, — avelacrec hayrs ev sranov harcy phakvec։

Bayg nra «erevi kimananq» xosqy dogh hanec sirts։ Es gushakum ei nra chgalu pattchary ev chgitei inch anel amotapart lineluc azatvelu hamar։

Mec tanjanq kreci: cnoghneris het tchashi zhamn ancnelu hamar, axorzhak chunei, bayc petq e utei, xosels cher galis, petq e xosei։ Txrutyuny sirts tchmlum er, petq e zvart erevayi։ Urish angam, guce, aydqan chashxatei, cnoghneris ushadrutyunn indzanic heracnelu, bayc ayd orn, indz tvum er, te im lrutyan u txrutyan amen mi vayrkyany karogh er indz matnel։ Oh, inchpes canr e keghcel. inchpes canr e cackel։ Mite es ayd baneri hamar ei steghcvac։ Ev sakayn harky inch baneri che varzhecnum mardun։

Seghanic heranals ev mi senyakum phakvels mek eghav։ Aghaxnin patvireci voch voqi chtoghnel indz mot mtnelu ararkelov karevor parapmunq unim։

Mtnelov senyaks sksa dardzyal andznatur linel im mtacmunqnerin։ Bayc tesnelov, vor dranov miayn ugheghs em larum ev uzhers sparum, vorovhetev tanjveluc zat urish ban chei arajacnum, ashxateci qnel։ Da miak mijocn e mashogh mtmtuqic get mi qani zham azatvelu hamar, ete miayn hajoghi։ Barebaxtabar qneln indz hajoghum er։

Hetevyal ory nuynpes Gareginy cherevac։ Im mej aylevs kaskac chmnac, vor eritasardn yur mshtakan bacakayutyambn e kamenum im hivandutyuny buzhel։ Da mi sarsapheli tchshmartutyun er indz hamar։ — Ays inch ari, inch chariq beri im glxin, — mtacum ei es — gone araj amen or tesnum ei nran, xosum ei hety mi zham, isk ayzhm inch e im drutyuny։

Ays ameni vra avelacav ev shutov amotahar linelu erkyughy, erb erekoyan dem hayrs gnac hogevor dprocy, ur bnakum er Gareginy, nra bacakayutyan paatcharn imanalu։

Ter astvac, vorqan hogekan tanjanq kreci es ayd mi zhamva mej... Ardyoq inch piti aser na hors, inch pattchar petq e berer, che vor im xostovanutyan patmutyuny piti aner... isk im hayry... oh, xelagarvum ei. vorpesi amotov, vorqan tchnshvelov piti lser nranic yur parkesht, amotxac tchanachvac aghjka anlur, anpatkar ararqy... oh, inchpes canr, inchpes antaneli er ayd. sirts uzhgin babaxeluc, ases te, kamenum er durs trchel, gluxs ayrvum er, mi vayrkyan hangist chei gtnum, mert nstum, mtacum ei, mert noren ver trchum teghics, chgitei ur gnal, ur dimel, nuynisk senyaknery halacum ein indz, im parapmunqi seghany, im grqery: boorn el ayd vayrkenin dardzel ein ateli, vochnchov zbaghvel, vochnchov im mtqery crel che karoghanum։

Verjapes orhasakan vayrkyany hasav. hayrs erevac bakum։ Bayc, vov zarmanq, henc ayd ropein el im huzmunqy dadarec, husahatutyans u erkyughis hajordec bolorovin urish, indz ancanot mi zgacmunq, im hogin nor uzh u korov stacav, na karces patrastvum er apstambelu iren tchnshogh, kashkandogh uzheri dem։ — «Ayo, sirum em, aydpes el kasem, es hancanq chem gorcum, uremn vaxenalu el vochinch chunim...», — asaci inqs indz ev anerkyugh spaseci hors ners galun։

— Varzhapetd shtap avartelu greliq e unecel, ayd pattcharov che ekel. shat neroghutyun er xndrum. es asaci vochinch, mi neghanaq։ Bayc vaghvanic kga, — asac hayrs senyaky mtnelov։

Es mnaci apshac. chei kamenum havatal akanjneris, uraxutyuny karces cher zorum motenal im kckvac srtin... «Mite ays tchshmarit e. mite na tchshmarity xosec..», — mtacum ei es։

Bayc vorovhetev hayrs urish vochinch chasac ev hangist srtov mtav seghanatun tey xmelu, usti im mej aylevs kaskac chmnac, vor ancyal orva patmutyunic na vochinch chgite։ Vasnzi hayrs cher ayn mardkancic, voronq arandzin shnorhq en unenum amen tesak gaghtniq irenc srtum cackelu, isk demqi vra hakarak zgacmunq artahaytelu։ Ete na unenar mi gaghtniq ev stipvac liner cackel, aynqan anshnorhq dzevov kaner ayd, vor amen voq kgushaker yur gaghtniq unenaly։

— Azniv ev araqini eritasard, ayzhm aveli qan erbeq sirum em qez... — bacakancheci es, erb mnaci miayn im zgacmunqneri het. — aysuhetev aylevs txrutyunn u mtacmunqy togh chhuzen indz. es lur anmrunch ksirem qez ev ete du chbazhanes isk im zgacmunqy, gone ches argelil sirel qez... indz aynqann el bav e, vor amen or qez tesnelu, qez het xoselu baxty unenam...

Hetevyal ory Gareginn ekav yur zhamanakin։ Na nuyn hangist u zvart demqov voghjunec indz, inchpes ev araj։ Hark chka aselu, vor amboghj dasi zhamanak es chei hamardzakvum achqers bardzracnel։ Bayc erekvanic arden, erb huzmunqs ancel er, es bavakan das ei patrastel, bavakan grel ei ev ays er, vor mi phoqr anzgali er dardznum mer ayd orva tesakcutyan azdecutyan canrutyuny։

Gareginy urax tramadrutyamb hetevyal dasery xosec, kardalu hamar nor girq nshanakec, grelu nyut tvav ev qaghcrutyamb voghjunelov durs gnac։

Erbeq aynpes hangist, aynpes urax chei zgacel indz, inchpes ayzhm։

Sranic heto mi shabat evs na sharunakec yur aycelutyunnery։ Bayc ayd bolor zhamanak na karces yur tvac daseri u sovorecracneri verjabann er kazmum, nshanakelov miayn kardalu hatvacner ev talov sharadrutyan nyuter։ Mi mi angam el hishecnum er te: aysuhetev aveli araj gnalu hamar indz mnum er miayn sharunak kardal ev kardacacic, ogtvel, aynpes vor yur galy, grete, avelord er։

Verjin urbat na miayn sharadrelu mi nyut tvav, ayn e: grel «mardkayin partuc» vra, patvirelov bazhanel im sharadrutyuny ereq maseri ev bacatrel nranc mej te: vorn e mardkayin partqy ar astvac, ar ynkern ev ar andzn։

— Ayd grutyamb duq piti apacucaneq, vor im aysqan zhamanakva ashxatutyunn apardyun che ancel, — asac na, — es kamenum em imanal, te vor astitchan iravunq unim aysuhetev parcenal dzezmov urishneri araj։

Ays xosqern arden bavakan ein nuynisk banasteghcakan avyun nershnchelu indz։ Es amboghj ory ev gisherva kesn ashxateci im sharadrutyan vra։ «Mardkayin partqn ar astvac» bacatreluc heto, es erkar kang ari «mardkayin partqn ar ynkern» mtqi vra։ Zhoghoveci im erevakayutyan araj patmutyan nshanavor herosnery, haytni hayrenasernery, zhoghovrdi nahataknery, tveci nranc gorcery, drvateci andznazohutyan gaghapharakan bardzrutyuny, araj beri Qristosi ayn mecaxorhurd xosqy te: «amen amen asem dzez, ete voch hatn corenoy ankeal yerkir meranish ci: inqn miayn kay, apa ete meranici, bazum ardiւns arne» ev im bacatrutyunnern u makaberutyuny kceci nran։ Shat qich greci, sakayn, mardkayin partqn ar «andzn» mtqi masin, bavakananalov miayn bacatrutyamb ayn xorhurdneri, vor krony talis e mez «astuco patkeri ev nmanutyan» het varvelu hamar» ։

Im sharadrutyuny shat hajogh durs ekav, ev es goh srtov gnaci parkelu։ Xeghtch es, der chgitei te: vorqan canr u dzhvarin e gorcov katarel ayn, inch vor aynqan haphshtakutyamb govel, drvatel ei։ Ete, mardik lav gorcery nax katarein ev apa nranc masin grein, vorqan qich ban kunenayinq ayd artiv kardalu...

Hetevyal ory Gareginy voroshyal zhamanakic ushacav։ Hayrs arden carayutyunic veradardzel er, menq nstac: henc Garegnic einq xosum, erb na ners mtav։ Heto imaca, vor na ditmamb er ushacel։

— Shat urax em, vor cnoghnerd el aystegh en, -asac na, — nranq el dzer sharadrutyan yntercumy klsen, hapa, bereq, kardaceq։

Es uraxutyamb vercri seghanic im ereq tertic baghkacac sharadrutyuny ev sksa parz u mekin aroganutyamb kardal։

Kardaci, erkar kardaci։ Gareginy mert ynd mert yndhatum er indz «kecciq», «apriq», «shat geghecik» xosqerov։ Erb es avarteci, na sksav xosel։

— Im uraxutyan chaph chka, bolor ashxatutyuns vardzatrvac em tesnum aysor, es goh em, — asac naev i nshan shnorhakalutyan, im dzerqy seghmec։ Apa darnalov cnoghneris, sharunakec. — Aysuhetev oriord Annan inqy karogh e araj gnal, vorqan ev cankana։ Na hayeren lav gite. patmutyun sovorel e. Ruserenin teghyak e. nran mnum e kardal ev misht kardal։ Bayc ayd el, iharke, zgushavor yntrutyamb։ Vochich aynpes chi xangarum kanonavor zargacumn, inchpes xak mtqerov ev molar vardapetutyamb togorvac grqery kam lragirnery։ Ayd pattcharov es inqs karogh em misht yntrel yntercanutyan hamar pitani grqery ev ugharkel oriordin kardalu։ Inch veraberum e indz, es, iharke, aysorvanic oriordi nkatmamb handzn aracs pashtony katarac, verjacrac em hamarum, hetevapes ev dzez amen or aycelelu pativy chem unenal։

Verjin haytararutyuny karces indz harvacec ev bolor tuny glxis shur berav. bayc es janq ari pahel indz zorov։

Cnoghners erkar ev jermajerm shnorhakalutyun arin usucchis xndrelov nran: hatchax aycelel irenc։ Es, im shphotutyuny haytni chka cucanelu hamar, ver kaca teghic ev handisavor dzevov asaci.

— Dzer eraxtiqn aynqan mec e indz vra, vor es vochnchov chem karogh phoxarinel։ Ayd partqi canrutyuny indz anzgali anelu hamar, petq e vor duq pashtonakan barekam lineluc dadareq։ Im cnoghnery dzez kyndunen irenc sireli vordu, isk es im harazat eghbor tegh։ Ayceleceq mez, xndrum em, karelvuyn chaph hatchax։ Menq misht sirov piti spasenq dzez։ — Ayo, ayo, xndrum enq, shat enq xndrum, duq mer vordin, mer yntaniqi andamn eq, — grete miaberan asacin cnoghners։

Gareginy shnorhakalutyun haytnec ev xostanalov, vor karoghacacin chaph kashxate mez aycelel, voghjunec ev durs gnac։

Es heteveci nran minchev baki dury։ Ev erb na aydteghic durs galis parzec indz dzery verjin «mnaq barevn» aselu, es jermutyamb ari ayn im dzerqi mej ev nkateci. — aysuamenayniv, paron Garegin, mnac dardzyal mi das, vor chtviq indz usanelu...

— Vorn e ayd dasy, — harcrec na zhptalov։

— Ayn, te inch petq e ane xeghtch oriordy, vori srtum varvac surb siro krakn anargvum e, nuynisk, srbutyan pashtpanic։

— Duq ayd dasy sovorelu kariq chuniq, oriord, — patasxanec eritasardy canrutyamb, — vorovhetev srbutyuny chi karogh anargvil yur erkrpaguic...

Ev na mi qaghcr hayacq dzgelov vras, jermutyamb seghmec dzers ev heracav։


Errord or

Vorqan mtatanjutyunneri pattchar dardzan indz hamar Garegini: bazhanman ropein artasanac verjin, xorhrdavor xosqery։ «Srbutyuny chi karogh anargvil yur erkrpaguic», — asac na։ Vov er ardyoq ayd «erkrpagun» ։ Karogh ei mite husal te: da inqn e, isk dra hamar unei es apacuyc, get mi tuyl phast, avagh, ev voch mi։ Ete na bazhanum liner im zgacumnern, inchu apa ditmamb piti heranar indzanic։ Na amenalav patrvakn uner mez mot hatchaxelu, misht indz het tesnvelu, vorovhetev na im usucichn er։ Bayc na, voch miayn ayd pashtonic chkamecav ogtvil aylev indzanic bolorovin heranalu hamar kisat toghec usmans gorcy։ Mite, ardarev, es aylevs sovorelu vochinch chunei... Bayc che, na chkamecav yur hatchaxaki aycelutyunnerov aravel evs borboqel mi angam arden varvac kraky։ Anarganq er ays ughghvac im ankeghc xostovanutyany, te bardzraguyn aznvutyan apacuyc: zi chkamecav yur baroyakan xnamqin ev dastiarakutyan handznvac mi oriordi tulutyunic ogtvel, — tchishty chgitei, miayn es hakvac ei depi verjin karciqy։

Ancav mi amboghj shabat ev es Garegnin tesnel chkaroghaca։ Na mez mot chekav, isk es ptrtel nran chei karogh։ Mi qani angam mtadrveca aycelel oriordac dprocy nran ayntegh patahelu huysov. Bayc amen angam el patvasirutyan zgacumy tuyl chtvav indz ayd anel։

— «Inchu ayd astitchan storanal, — mtacum ei es. — ete na pattcharner e steghcum indzanic heru mnalu, mite kvayele, vor es ertam nran ptrelu, iharke voch։ Guce henc ayd varmunqov na kamecel e zgal tal indz te: im masin na bnav che mtacum։ Inchu uremn qajutyun chunenal moracutyan tal nran...» Ev es aynuhetev voroshum ei ashxatel moranal nran։

Bayc mite ayd hnaravor er, mite es ayd karogh ei anel։ Ayd tesak voroshumnery voch ayl inch ein, ete voch brni phordzer: nerqin hrdehi uzhy mi qani zhamerov miayn tulacnelu։ Ancnum ein ayd zhamern ev aha hrdehy dardzyal borboqvum, dardzyal nor uzhov erevan er galis, manavand, erb mtacum ei, te im araj berac pattcharnern annshan hyulener en, hamematac ayn arzhaniqneri het, voroncov zardarvac er eritasardy ev voronq im mej varel ein siro ays charabast kraky։

Indz mnum er lur ev antrtunj tanel im hogekan tanjanqy, aranc shrjapatoghneris mej voreve kaskac harucanelu։

Vorqan zarmaca ev uraxaca, erb erkrord kiraki aycelutyan ekav mez Gareginy։ Inchpes sirts hrtchvanqic sksav babaxel, vorqan huzveca... Der na senyak cher mtel, vor mayrs nkatec indz: «inchu es sharagunel» ։ Nayeci hayelun ev amacheluc aveli evs shikneci. aydpisi demqov cher kareli dimavorel nran. es qashveca im senyaky: lvacvelu։ Mi qarord zhamic, erb huzmunqs qich ancav, eka im tankagin hyuri mot։ Na xosum er arden cnoghneris het։ Tesnelov indz, ver kacav teghic, shat sirov voghjunec. bayc ayd voghjuyni mej, hakarak spasacis, es jerm u sirashunch vochinch chgta։ Ayd bany sirts kotrec։ Aysuamenayniv petq e goh linei, vor na ayzhm indz mot, im araj nstac er։

Erb dzhgohutyuns haytneci ayn masin te: na shat ush e mez aycelum, Gareginy patasxanec.

— Im canot yntaniqneri mej chka meky, vorin aynqan sirov ev hatchutyamb kamenayi aycelel, vorqan dzern, oriord։ Bayg im zbaghmunqnern aynqan shatacel, aynqan canracel en, vor stipvac em ayd hatchuyqic evs zrkel indz։ Erevakayeceq, shabatva mej qsanevchors das, tghayoc kam aghjkanc dprocum, aynuhetev dprocakan mi qani gorceri vra anmijakan hskoghutyun. heto usucchakan zhoghovner, apa ardzanagrutyunneri kazmutyuny, ayd bolorn aynqan zhamanak en xlum indzanic, vor barekamneris aycelelu hamar, grete, zhamanak che mnum indz։ Erbemn, erekoyan dem, mi kam erku zham azat zhamanak em unenum, bayc ayd el gorc em dnum avag dasatan ashakertnerin indz mot havaqelov ev nranc het xoselov։ Giteq, shat ban ka dasic durs: nranc het xoselu։ Amen aycelutyun, amen zvartchutyun petq e zohel ayd sugh zhamanaky shahavor kerpov zorcadrelun։ Varzhapetneris vra canr partq ka, te nerkayi. te apagayi verabermamb, bavakan che vardzkan mshaki pes nshanakac zhamerin dasaxosel ev heranal, petq e andznvirutyamb ashxatel, petq e gorcin shunch u hogi tal, vorovhetev nor serndi apagayum arac sxal baneri pataasxanatun menq enq...

Heto na patmec mi qani anaxorzh norutyunner ayn masin, te inchpes qaghaqum hakarak kusakcutyan mardik ashxatum en irenc aynqan sirov nւ erandov sksac dprocakan gorcy zanazan meqenayutyunnerov xangarel։ Cav haytnec, vor ayd charagorcutyan heghinaknern voch te hasarak, usumic u krtutyunic zurk mardik en, ayl nranq, voronc mi angam handznvac e eghel dproci ghekn u baxty։ Ev ayd haskacogh u zargacac mardik dproci dem nyutum ein xardavananq miayn ayn pattcharov, vor arit unenan parcenalu te irenq karoghacan qandel ayn, inch vor urishnery kamenum ein shinel...

Vorqan el qaghcr er indz: erkar lsel im sirac eritasardin, aysuamenayniv, na ayd hatchuyqy indz chpattcharec։ Haziv mi zham mnac mez mot, ev ayd mi zhamy indz hamar ancav mi qani ropeneri pes։ Neroghutyun xndrelov, vor aveli ushanal che karogh, voghjunec mez ev heracav, xostanalov dardzyal aycelel, ete zhamanak kgtne։

Bayc ayd zhamanaky na shat ush ztav, kam guce chkamecav shut gtnel։ Es spaseci nran erkar։ Ancav arajin kyurakin, ancav erkrordy errordy, ev sakayn na cherevac mer tany։ Ayd bolor zhamanaki yntacqum es mi angam miayn pataheci nran ekeghecum, ur na dardzyal sirov u zhptadem voghjunec indz ev heracav...

Dranic heto im txrutyuny orystore avelacav։ Eu noren sksa andznatur linel im taqun mtacmunqnerin։ Yntanekan gorcerov chei parapum ev bolor ory, hamarya, hivand ei hogvov u marmnov։

Mayrs, vor, inchpes heto imaca, hetevelis e eghel im qaylerin, mi or kanchec indz arandzin u asac.

— Sireli Anna, hing amsic aveli e, inch es mi tarorinak phophoxutyun em nshmarum qo mej։ Du aylevs arajva aghjiky ches, ayn zvart, urax, misht ergogh, cicaghogh aghjiky։ Amen or txur es, amen or mtacmunqneri mej mi tesak veracac, haphshtakvac... anshusht mi cav unis, vori masin sharunak mtacum es։ Asa, hogis, inch cav, inch hogs e ayd, asa, moricd mi' cackir, qo srti cankutyuny katarelu hamar es amen ban kanem, amen inch kzohem, miayn te du ankeghc eghir, xostovanir indz amen ban tchshmartutyamb, aranc amachelu u qashvelu։

— Voch mi cav chunim, — patasxaneci es։

— Ankareli e. cav chunecoghy txur chi linil ev voch el amboghj ory mtacmunqneri mej։ Xostovanir, asum em, inch vor srtumd ka, ete qo cavy mord chhaytnes, urish el um karogh es haytnel։

Es kamenum ei banal nran im sirty, kamenum ei xostovanel im gaghtniqy, manavand ur na aynqan mtermabar sksav xosel hets, bayc lezus cher hnazandvum kamqis, chei karoghanum xosel։ Es mnaci lur։

— Anna, sirelis, haytnir indz cavd, patmir mord qo srti gaghtniqy, — taxandzec krkin mayrs։

Bayc es lur ei։

— Kkamenas, vor inqs asem, — harcrec na zhptalov։

— Inch, — zarmaca es։

— Te inchu txur u sharunak mtacmunqi mej es։

— Asa, ete aydpisi ban gites, — patasxaneci es anhangstutyamb։

— Du sirum es Garegnin ev nra masin es aydqan shat mtacum։

Es mnaci apshac ev achqers layn banalov: harcri.

— Ayd vov asac qez։

— Du inqd, sirelis, du inqd։

— Inchpes te es inqs, es aydpisi ban asac chunim. xosqd chem haskanum, — nkateci es։

— Artun zhamanak du vochinch ches asel, bayc qnac zhamanak shat ban es haytnel։ Du grete misht zarancum es, bolor zhamanak qo eraznerum xosum es Garegni masin, kanchum es Garegnin... inchu hamar ev uremn ays bolory։

— Ax, mayr im, mayr im, du arden bolory gites... — bacakancheci es ev hekekalov nra girkn ynka։ Artasuqn sksav vazel aghbyuri pes։ Na jermutyamb seghmec indz krcqin ev sksav hambuyrnerov gluxs u eress cackel։

Mayrakan sireli krcqi vra: erkar gluxs drac lac ei linum։ Na cher xangarum im srti zeghumy, karces gushakelov, vor taphvogh artasuqy mi mxitarutyun, mi balasan er: aynqan erkar indz tanjogh u tochorogh caveri hamar։

Erb mi phoqr hangstaca, mayrs srbec im achqery, hamburec nranc ev krkin angam indz yur krcqin seghmelov: xandakat dzaynov asac.

— Im sireli, im anushik Anna, izur es qez aydqan erkar tanjel, izur es ev ayzhm aydqan vrdovvum։ Qo srti cankutyuny katarelu hamar voch mi dzhvarutyun chka։ Ete du sirum es ayd eritasardin ev aydqan el nra hamar ayrvum u tochorvum, na klini uremn qo phesan, qo amusiny։ Vaghvanic arden es amen ban kpatmem hord u menq, erkuss miasin, ktnorinenq amen inch aynpes, vor qo srti cankutyuny anteri katarvi։

Urish inch uraxutyun karogh er havasarvil ayd ropein zgacac im uraxutyan։ Es grkeci mors, seghmeci nran krcqis ev aranc shnorhakalutyan mi bar artasanel karoghanalu jermajerm hambuyrnerov nra eresn u dzerqery cackeci։

Ayd ropein, ardarev, es amenaerjanik aghjikn ei։ Hetevyal aravot hayrs mtav indz mot ev yur sovorakan ankeghcutyamb u cicaghov asac,

— Ayd inch e, Anniks, aranc im gitutyan phesa es yntrel։

Es zhptaci u gluxs xonarheci, zgum ei, vor eress ayrvum e։

— Mi amachir, hogis, — sharunakec na: motenalov ev gluxs shoyelov. — es amen ban gitem, mayrd arden patmec, yntrutyund vat che. siracd eritasardy miakn e bolor qaghaqi mej, amenic xeloq, amenic azniv։ Iharke, mi phoqr dzhvar e indz hamar: aghjiks tal mi aghqat varzhapeti, minchder shat harust u anvani eritasardneri es merzhel em։ Bayc qani vor du nran es sirum, es dra dem vochinch chunem։ Du phoqr ches, qo charn u barin inqd karogh es haskanal, vor qo yntracy harust che, ayd el, asenq, vochinch, phoghov harust u xelqov aghqat mardn el bani petq che։ Inch vor menq uninq, ayn bavakan klini dzer erkusin։ Du mer miak vordin es, na el togh erkrordy darna։ Vaghvanic es arden amen inch ktnorinem aynpes, vor qo srti cankutyuny katarvi shat shutov։ Urax ev hangist eghir, sireli Anniks, ev aylevs mi mtacir vochnchi vra. qo phaphagy katarely im arajin cankutyunn e։ — Ays aselov: na jermutyamb hamburec indz u durs gnac։

Bolorovin harc cheghav te: ardyoq eritasardn el sirum e indz ev hamadzayn kline yur baxtn indz het kapelu։ Cnoghners ayn karciqi ein, vor ete iranq hamadzaynvin ayd shnorhy nran anelu, aynuhetev verjinis mnum er miayn shnorhapart linel irenc havityans havitenic։

Petq e xostovanel, vor es evs nuyn karciqin ei։ Es minchev angam havatacac ei, te Gareginy sirum e indz nuyn chaphov, vorchaphov vor es iren (tepet tanjogh mtacmunqneri zhamanak hakarakn ei karcum), isk nra sharunak iren sarn u indzanic heru pahely veragrum ei yur zgushavor aznvutyan, ayn mtqov: te huys chunenalov erbevice hasnel cankali npatakin, na ashxatum e astitchanabar nvazecnel ev i verjo marel mi angam arden varvac siro kraky։

Isk ayzhm, erb arden kaskacn u tarakusanqy ancel ein, erb cnoghakan hamadzaynutyuny, vor arajin ev verjin argelqy karogh er linel, stacvel er, urish inch uzh karogh er xaphanel im erjankutyan tchanaparhy։ Harkav ev voch mi։ Indz mnum er uraxanal, hrtchvil, cicaghel, hamozvil, te arden baxtavor em, arden erjanik em. te verjapes hasel em aynqan zhamanakic i ver im gurgurac npatakin...

Bayc inchu, chgitem, henc ayspisi uraxutyan zhamanak mi anaxorzh kaskac, mi gaghtni erkyugh dardzyal tchnshum er sirts ev tunavorum im zgacac uraxutyuny։ Urish inch txur norutyun piti bacver indz hamar, gushakel chei karoghanum, bayc, karces, spasum ei nran... karces meky shshnjum er im akanjin te «aydpes shut ev aydqan shat mi uraxanar, du ches karogh zharangel nran» ։

Hetevyal orn arden, vor kyuraki er, cnoghners haytnecin te hyurer piti unenan, usti ev patvirecin ushadir linel senyakneri karg u sarqin։ Indz hamar anaknkal mi hraverq er ayd, bayc irenq erevi, naxyntac orvanic ein dra masin hogacel։ Erb harcri te «ovqer piti linin mez mot», nranq cicaghelov patasxanecin «miayn qo ev mer barekamnery» ։

Es urish vochinch chharcri, vorovhetev stacacs patasxani eghanakn zgushacnum er indz avelin chxosel։ Sakayn sirts zgum er, vor cnoghners uzum en mi anteghi gorc katarel։

Aysuamenayniv, es nranc cankutyan argelq linel chei karogh, ete minchev angam katareliq gorci vnasakarutyuny gitenayi։ Vorovhetev hayrs sirum er, vor, nuynisk chnchin gorcerum, yur heghinakutyuny hargvi։

Zhamy 2-in mer tun ekan paron tesuchy ev Gareginy։ Erb nranc mot mta, hayrs cicaghelov asac.

— Aha aysorva mer miak tankagin hyurery։

Es siralir harganqov voghjuneci erkusin, isk hayrs bacatrec nranc yur tarorinak haytararutyan pattchary.

— Sa im qmahatchuyqn e. shat em sirum im Annayin anspas uraxutyunner pattcharel։ Dzer galu masin es nran aveli vagh chhaytneci nra hamar, vor yur uraxutyuny hankarcahas liner։

Hyurery iravunq tvin hors nman hatchuyqnerov zvartchanalu։

Chnayelov. vor tchashi vra miayn hing hogi einq, aysinqn ereq menq ev erku mer hyurery, aysuamenayniv, urax ev zvartchali ancav ayd yntanekan tchashkeruyty։ Erb bazhaknery mi qani angam datarkvecan, hayrs minchev angam yur xrpot u kerker dzaynov ergec mi hin erg, vorin anmijapes hetevec Gareginy yur mi axorzhalur ev hogeshunch ergov։

Shat srtagin baremaghtutyunner eghan mer kenacneri vra։ Minchev angam tesuchn u Gareginy zgacvac banaxosutyunner arin։ Amen hayi tun u yntaniq vogevorum er ayd dprocakan araqyalnerin, isk mez mot, nranq arden, irenc zgum ein harazatneri mej։ Ayd iharke, ankerc uraxutyun er pattcharum te indz ev te im cnoghnerin։

Bayc mi ban indz zarmacnum er։ Es vor minchev ayn: aynqan andzkutyamb, aynqan tenchanqov phaphagum ei Garegnin tesnel, ayzhm, erb na im araj nstac xosum, ergum ev zvartchanum er, chei karoghanum nranov uraxanal, nra nerkayutyan qaghcrutyuny vayelel... Es, minchev angam, chei kamenum, vor na ayd ropein mer tany liner, sirts anhangist er, inchpes sirty mi gorovagut mor, vor vordu het miasin hankarcahas mi agheti patahac linelov, moranum e yur andzy ev miayn sirelii azatutyan hamar mtacum... Ev inchpes gushakum er im hogin։

Tchashic verjy, erb krkin indz hamar kenac arajarkvec, hayrs bazhaky dzerqn arnelov i mec zarmacumn im, anshusht ev hyureri, hetevyal anspas banaxosutyunn arav.

— Dzez haytni e, vor es miayn mi aghjik unim. sa e te im ev te yur mor miak uraxutyuny bolor ashxarhum։ Arden tesnum eq na geghecik e inchpes hreshtak, isk nra sirtn u hogin geghecik en aveli, qan yur patkery։ Nran usum u krtutyun talu hamar es vochinch chem xnayel։ Mer qaghaqum gtnvac amenalav uzheric heto es handzneci nran mer lavaguyn varzhapeti, mer amenic sireli Garegni xnamqin։ Inch sovorecrec na nran, chgitem, bayc vor inqy, varzhapety, goh e yur ashakertuhuc, ayd indz hamar shat ban e nshanakum։ Karogh em hangist linel uremn, vor ibrev hayr, im dster verabermamb, im partakanutyan mecaguyn masy katarel em։ Mnum e amenaphoqry, ayn e: yntrel nra hamar mi arzhanavor amusin։ Ayd arzhaniqn, im hamozmamb, che kayanum eritasardi voch harstutyan, voch kalvacneri ev voch hambavi mej, vorovhetev, astuco voghormutyamb, es aynqan harstutyun u stacvacq unim, vor karogh e im ayd erku vordinerin el bavel shat erkar tariner։ Es cankanum em miayn, vor eritasardy lini aznvamit, barebaro, araqini ev lusavor։ Aha henc aydpisi eritasard el es gtel em, vorin naev im dustry sirelov sirum e։ Na amenis sireli, mer araj nstac Gareginn e։ Es nran em handznum im Annayi dzerqy: hayrakan verjin partqic sirovd azatvelu hamar...

Verjacnelov xosqy, hayrs bazhaky datarkec։

Bayc es amotic shphotvel, sharagunel ei, qrtinqy arunerov xaghum er marmnis vra, chgitei te vor koghm dardznem achqers: voch voqin chnayelu, voch voqin chtesnelu hamar։

Tesuchy zarmacac achqerov nayum er mert hors, mert indz ev mert Garegni vra։ Isk verjins miayn mi angam arav anhangist sharzhum ev apa anvrdov: hors amenaverjin xosqin spasec։ Ayd spasogh vayrkyann im huysn arden korcanec... mi dzayn karces shshnjac im akanjin te: «qo gushakutyuny marmin arav...» ։

Erb hayrs avartec, verkacav Gareginy։ Naxkin zvartutyuny teghi er tvel nra mej mi tesak veh u patkareli taxcutyan։ Inchu, chgitem, indz aynpes tvac te: na ayd ropein kangnac e glxatman bemi araj ev, ibrev ari nahatak, patrastvum e yur havato hanganaky pharabanelu։ Na meghm u azdu dzaynov sksav xosel։

— «Im kyanqy, sireli barekamners, tepet hasakavor che, bayc na hoc ev li e phordzerov u pataharnerov։ Es bavakan shat aprel em ashxarhum, shat char u bari em tesel, shat tesak andzanc u yntaniqneri em canotacel, bayc ayd im bolor kyanqi mej, im tesac u aprac ashxarhi mej, es miayn mi oriordi pataheca, vor yur annman arzhaniqnerov karoghacav gravel indz aynqan, vor qich er mnum te depi im srbazan uxtn u erdumn unecacs havatarmutyuny sasanecne։ Ayd aghjiky hageli barekam, dzer dustry ev im ashakertuhin e...

«Vorovhetev duq shat ankeghcutyamb u parzutyamb xoseciq, tuyl tveq, vor es el nuyn dzevov sharunakem ev avartem im xosqy։

«Amenamec pativy, vor indz nman mi mardu karogh ein arajarkel, ayd dzer arajarkacn e, hargeli barekam։ Dzer aghjikn arzhani e voch te indz nman mi hasarak, nyutakan karoghutyunic zurk, mi vorosh anun u hambav chunecogh hay varzhapeti, ayl indzanic te zargacmamb, te karoghutyamb ev te arzhanavor hambavov shat aveli bardzr mi eritasardi amusiny linelu։ Ete es, erbevice, mtadir linei amusnakan ynkerakcutyamb indz erjanik anelu, ardarev, dzer patvaaber arajarkutyuny kyndunei ibrev indz ghrkvac mi shnorh, mi pargev, vorovhetev, dzer dster nkatmamb, tchanachel u gnahatel gitcogh eritasardy karogh e vstahutyamb asel aha kin, vor piti erjankacne yur yntaniqy...

«Sakayn cavelov piti xostovanim, vor ankarogh em dzer arajarkutyunn yndunel, vorovhetev es uxtel u erdvel em nvirel im andzy voch te sosk mi yntaniqi, ayl im amboghj azgin ev ays uxty surb e indz hamar patanekakan oreric sksac minchev aysor։ Ashxarhayin voch mi bariq, voch mi pharq ev voch mi hrapuyr che gaytakghecrel indz. es havatarim em mnacel im uxtin el aysuhetev el havatarim piti mnam nran, ete, minchev angam, erkri bolor bariqnery hamahavaq nviren indz։

«Vov karogh e herqel, vor ashxarhum, tchshmarit erjankutyun dzerq berelu hamar, anhrazhesht e amusnanal։ Yntaniqy, manavand siro, araqinutyan ev ashxatasirutyan himunqneri vra hastatvac yntaniqn, ayn kenarar aghbyurn e, voric bxum e mardkayin kyanqi eranavetutyuny, amenqis tenchali erjankutyuny։

«Sakayn ka ev mi urish marmin, vor aveli sireli, aveli pashteli e, qan mer sephakany։ Ayd marminy hayreniqn e։ Es uxtel em im andzy nran nvirel, nra siruc zat ashxarhum urish ser chtchanachel, nra caveric zat: urish caverov chvshtanal, nra baxtavorutyunic zat: urish baxtavorutyun chxndrel... Im uzhery phoxanak mi yntaniqi, kam vorosh tiv mardkanc baxtin nvirelu, es uxtel em bolor azgin nvirel։

«Aydpisi mi mec marmni bariqnerin carayelu hamar, ardarev, im uzhn u cankutyuny phoqr en u annshan, sakayn covn el kazmvac e katilneric։ Es aveli lav em hamarum katilneric miny linel ev covi hatakn ijnel, qan covi goyutyan hamar darnal anogut mi ban ev loghal nra eresin...

«Nereceq indz, uremn, aghachum em dzez, vor hrazharvum em dzer indz arajarkac ayd gerazanc patvic։ Vorqan ev indz hamar, ibrev mahkanacui, mec e ays zohy, manavand vor es hogvov chaph sirum em dzer aghjkan, sakayn anhrazhesht e, vor es berem ayd zohy, vorovhetev im srbazan uxtin ev erdmany drzhel chem karogh...» ։

Hayrs zarmanali sarnasrtutyamb lsec ays xostovanutyuny ev cackelu hamar yur nerqin viravoranqy, vor bavakan kendani colanum er demqi vra, harcrec.

— Mite qo azgin ogneu hamar anpattchar piti amuri mnas ev amusnanalov handerdz ches karogh nra ogtin ashxatel։

— Voch, — patasxanec Gareginy. — vorovhetev geghecik e asvac. «Voch voq kare erkuc teranc carayel, kam zminn atice ev zmiւsn sirice, kam zminn mecarice ev zmiւsn arhamarhice...» ։ Vov vor kamenum e boloranver kerpov carayel azgin, na chpetq e amusnana։ Vorovhetev amusnutyunn inqy uni yur vorosh partqery, voronc amen mi orinavor amusin partavor e anteri katarel։

Ayd mijocin, aha, hors arajarkutyamb, mer hyurery seghanatnic hyurasenyaky qashvecan, isk es durs gnalov phakveca im nnjaranum։ Aystegh arden miaynak tesnelov indz artasuqs sksav hegheghi pes hosel, ynka mahtchakali vra, cackeci eress bardzeri mej ev erkar, shat erkar im darn u husahat vitchaky voghbaci։

Te aynuhetev inch xosec hayrs hyureri het, chimaca, miayn nranc heranaluc heto, na mtav senyaks, erevi indz mxitarelu hamar։ Tesnelov, vor lalis em, na motecav indz, qnqshabar seghmec yur krcqin ev asac.

— Mi lar, im sireli, im anushik Anna, ete qo sirac eritasardy merzhec qez, es el im koghmic qo vrezhy klucem։ Qo hayry merac piti lini, vor na aysuhetev hangstutyun gtne... es charachar khalacem nran, tanjanqner kpattcharem ev verjy kochnchacnem...

— Inch, du piti spanes nran, — tchchaci es sarsaphahar։

— Ayo, bayc voch im dzerqov, — patasxanec na aynpisi mi eghanakov, vor karces vrezhxndrutyan devn er xosum yur mej։

Es mi koghm hreci hors ev dzerqs krcqis dnelov: zayruytic tulacogh dzaynov asaci.

— Arajin gndakn aystegh ughghel tur, isk erkrordy nra vra, heracir, du im hayry ches...

Im hankarcakan grgrumy zarmacrec hors. na mnac shvarac ev chgiter inch patasxanel։ Xeghtch mard, amen tesak zgacmunqi vra el nayum er patvasirutyan tesaketic։ Na aynpes er karcum te sirac eritasardi merzhumy: zayruyt kam atelutyun piti cnecner im mej. na chgiter, vor tchshmarit sern atelutyan chi phoxvil, vor merzhumy karogh e tchnshel, kam xocotel ayd sery, bayc spanel nran: erbeq... Erkar nayec na indz vra, severec hayacqn ughigh im achqerin, cankacav, erevi, vor nranq teghi tayin yur hzor hayacqin, bayc nranq anqtit: artahaytum ein im casumy...

Verjapes na meghmanalov: motecav indz ev ays angam aveli qnqush dzaynov harcrec.

— Uremn, der eli siro ւm es nran։

— Ayo, ev es nran im mahvan ory kmoranam, — patasxaneci jermutyamb։

— Bayc na qo horn anpatvec, qez anpatvec..։

— Na chanpatvec ev voch mekin։ Petq e bavakan bardzr ev azniv linel nran haskanal karenalu hamar։ Nra xostovanutyunn ankeghc er. nra uxty surb e։ Minchev ayzhm es sirum ei nran, isk aysuhetev: piti pashtem...

— Uremn es tshnami chi piti linem ayd mardun, — harcrec na։

— Erbeq, — patasxaneci es։

— Bayc karogh em chlinel, tuyl kta indz ayd im pativy։

— Eghir uremn ev im tshnamin, ete ayd hatcheli e qez, — asaci es։

Hayrs vochinch chpatasxanec ev durs gnac։


Chorrord or

Hark chka aselu, vor ays boloric heto im drutyunn aveli vattaracav։ Txrutyuny tirec indz bolorovin, cicagh u xndum chqacan indz hamar, tun u yntaniq unenals moraca, indz het xosoghnerin kam chei lsum, kam ete lsum ei: chei haskanum։ Phaxchum ei boloric ev phakvum im senyakum kam mer partizi mi ankyunum arandznanum andznatur linelov xorin mtacutyan։ Im hishoghutyuny btacel, anzgayacel er amen bani hamar, bayc cher moranum miayn Garegnin ev ayn bolory, inch vor kap uner Garegin anvan het։ Mtacum ev eranum ei ayn ancyalin, erb na im koghqin nstac aynqan mot, vor es nra shncharutyunn ei lsum, das er xosum indz։ Es lsum u nayum ei nran ansahman sirov, anhun cankutyamb... hianum ei, erb na amboghjapes zgacmunq dardzac xosum u qarozum er indz, kam erb vogevorutyuny varum er nra achqerum ashxuyzhi kraky։ Eranum ei ayn zhamerin, erb srtatroph spasum ei nran, kam erb nra siralir aycelutyambn arden goh tchanaparhum ei nran: husalov mi oric krkin tesnelu... Erb hpartacac nran sirelovs mtacum ei te na imn e havityan, te voch voq indzanic che karogh xlel nran... Eranum ei nuynisk im txrutyan ayn orerin, erb na, tepet indzanic heracac, bayc dardzyal nvaz huys er nershnchum te: aysor che, vaghy, mi qani oric, kam guce mi shabtic: kga indz tesnelu։

Isk ayzhm... ayzhm amen huys korel, anhetacel er. Gareginn aylevs imy cher, nran aylevs chpiti zharangei... O, inchpes canr er mtacel ayd masin... Hankarc chunenal aylevs nran, vorin mi or araj uneir, vory qo mtacutyan, qo qaghcr erazneri, qo apaga erjankutyan snucichn er, vory qez kyanq ev uraxutyun er berum, qez shunch, sirt ev hogi er talis... vori hamar du kamenum eir aprel, vori hamar gorcum, ashxatum, harajadimum eir, vori hajoghutyuny qez uraxacnum ev haghtanaky hpartacnum er... Ev hankarc darnal, nayel shurjd, tesnel, vor na aylevs chka, vor du miayn es, vor qez patum e anparunak datarkutyun…

Mayrs, vor grete nuynchaph vshtahar er ays dzhbaxt depqi pattcharov, hnarner er voronum im taxicy, txrutyuns meghmelu։ Tesnelov, vor yur xorhurdnern u mxitarakannery chen karoghanum indz mashogh mtacmunqnery crel sksav grete amen or hravirel im naxkin ynkeruhineric minin, kam myusin indz zbaghecnelu ev mtahogutyuns crelu hamar։ Ynkeruhiners galis ein։ Nranc aynpes er haskacrel mayrs te es txrelu hivandutyun unim, usti ev petq e uraxacnen indz։ Ynkeruhiners, iharke, ashxatum ein ayd npatakov, bayc aranc mec hajoghutyan։ Miayn te nranc berac norutyunnern sksum ein hetzhete hetaqrqrel indz։

Ayspisov, es nrancic imaca, vor hogevor dpranoci varzhapetakan hin xmbi ev nranc pashtpanneri larac meqenayutyunnery verjapes hajoghvel en, vorov ev nor xumby mnacel er negh drutyan mej, vor hakarakordneric u davadirneric kazmakerpvac banaky karoghacel e zhoghovoghi amen averum taracel ev shat shaterin hamozel te: varzhapetakan nor xumby boghoqakanutyun e qarozum ashakertnerin, anbaroyakanacnum e nranc, kam te cnoghneri dem apstambecnum։

Ays anxightch zrpartutyunnery, voronq misht anazniv mardkanc zenqern en eghac azniv hakarakordneri dem, votqi ein hanel qaghaqum sinlqor xuzhany, vor aranc tchshmartutyan hasu linel kamenalu, hraparaknerum havaqvac, gorum u gochum er te: «xach haneceq dranc» ։

Mi phoqr heto imaca, vor ays zrpartutyan u xarnakutyan dzaynern Ejmiacin hasnelov hamozel ein naev Matteos katoghikosin kondakov hramayel hogevor dpranoci hogadardzutyan: ardzakel teschin yur varzhapetnerov։ Patmum ein te: vorpisi aghioghorm tesaran er nerkayacnum ayd zhamanak haziv barekarg drutyan hasac ayd usumnarany, vorin noren sparnum er averumy։ Ashakertnery lalis u pharum ein varzhapetnerin, aghachelov nranc chtoghnel irenc vardzkan mshakneri huysov, chhandznel dprocy darnazgest gaylerin… Bayc inch karogh ein anel varzhapetnery. nranc verevic hramayum en ein heranal, uremn piti heranayin ev irenc nor varac u canac burastany toghnein tchanaparhi shahamol ancordnerin։ Aysuamenayniv, tesuchy, barekamneri xorhrdov, dimec mi verjin mijoci։ Handznelov dprocy yur havatarimnerin։ Na arav yur het Garegnin ev patvavor hogabardzutyunic minin u gnac Ejmiacin: ireri drutyany Matteos katoghikosin canotacnelu hamar։ Bayc nra araqelutyunn apardyun ancav, usti ev husahat u vshtahar veradardzav na Tiflis: yur Hayreniqy։ Minchder Gareginy noren ekav mer qaghaqy yur sireli dprocn u «burastany» (inchpes sirum er na anvanel dprocy), verjin angam tesnelu ev yur dzernasun ashakertnerin vejin hrazheshti voghjuyny talu։

Mec eghav im uraxutyuny, erb nra veradardzn imaca։ Karcum e te: na ekel e noric mer qaghaqum mnalu ev yur sirac dprocum pashtonavarelu. usti goh ei, vor ayzhm, evet hervic, erbemn-erbemn nran tesnelu baxty piti unenam։

Mi aravot miaynak zbosnum ei mer partezum ev, iharke, dardzyal Garegni vra mtacum։ Spasuhis motenalov haytnec, vor mi kin kamenum e indz tesnel։ Hramayeci kanchel nran։ Sa oriordakan dproci aghaxinn er, vor motenalov: mi namak handznec indz։ Der chharcrac te umnic e namaky, na anhetacav։ Banalov crary, zarmaca, tesnelov vor groghy Gareginn er։ Sirts tund elav u sksav sastik trophel։ Inch e grum na indz, inch karogh e grel... mtaceci es vayrkenapes ev apa shtapov sksa kardal namaky, vor motavorapes, hetevyal bovandakutyunn uner։

«Azniv oriord.

«Bari mardkanc meqenayutyunneri shnorhiv stipvac em heranal dzer hayreni qaghaqic, vori het sirts kapvac e amenaqaghcr hishataknerov։ Sakayn, aysteghic heranaluc araj, phaphagelov phaphagum em tesnel ev im hrazheshti voghjuyny tal dzez։ Bayc vorovhetev dzer tun mtneln anhnar e indz ayn akama viravoranqi pattcharov, vor es stipvac hascri dzer cnoghnerin, usti xndrum em, ete dzez nuynpes cankali e get verjin angam tesnvel indz het, barehatcheq aysor evet mi qani vayrkyanov mtnel oriordakan dprocn, ur gtnvum em ayzhm ev ur kspasem dzez minchev zhamy tasnerkusy» ։ Storagrvac er: «Dzez nmanavisht Garegin» ։

Inch egha ayd ropein, chem karogh asel։ Mi qani tesak zgacmunqner miasin tund elan im srtum: ev uraxutyun, ev varanq, ev erkyugh, ev txrutyun… bolory mimyanc hakaselov, miny myusin et kam araj mghelov... Uraxanum ev hrtchvum ei mtacelov, vor uremn, xabvac chem, vor Gareginn evs sirum e indz, kamenum e tesnel, yur hrazheshti voghjuyny tal indz։ Ayd pattcharov uzum ei iskuyn evet trchel nra mot, mi angam el tesnel, mi angam el lsel nran... Bayc varanum ei im voroshman mej: mtacelov te ardyoq da patshatchic dem, kam nuynisk viravorakan chi linil im cnoghneri patvi hamar։ Bayc ete chtesnei nran, ete na havityan heranar indzanic: aranc yur verjin xosqn indz aselu… O, inch kanei es ayn zhamanak. karogh ei nerel indz ayd hancanqy։ Ev erb hankarc mtacum ei te: na arden heranum e, te nra namaky mi tchshmarit, bayc ev charagushak lur e berel indz, te es, uremn, yndmisht zrkvum em nranic... gluxs ughghaki ayrvum, sirts photorkum er ev kamenum karces durs trchel yur teghic։

Bayc ev aynpes petq er ogut qaghel depqic։ Verjin angam im sirelun tesnelu hamar: indz mnum er miayn mi erku zham։ Usti shtapov veradardza senyaks, hagnveca ev spasuhis hets arnelov dimeci depi oriordakan dprocy։

Aystegh pataheci Garegnin ayn senyakum, ur na hatchax arandznanum er dasic azat mijocnerin։ Na zbaghvac er mi inch vor grutyamb։ Tesnelov indz, iskuyn bardzracav teghic ev yur mshtacicagh zhpitov voghjunelov indz, xndrec nstel։

— «Urax em, vor ekaq, — sksav na xosel: im handep nstelov։ — Mi qani oric, sireli oriord, es heranum em aysteghic ev, havanakan e, vor aylevs chveradarnam։ Mer sirac dprocnery es toghnum em grete anter, vorovhetev nranq, voronq stipecin mez bazhanvel drancic ev voronq mer gorci sharunakoghy piti linin, voch ayl inch en, ete voch ansirt vardzkanner։ Vshtahar srtov heracav mer aznvogi tesuchy, nuynpisi srtov el heranum em es, vorovhetev mer huysern ody cndecan, isk cragrery xeghdvecan erkunqum... Inch arac, erevi ays erkri dzhbaxt manuknerin aysqann er vitchakvac։

«Sakayn ayd vshteri het miasin canranum er im srti vra ev mi urish mec visht, vorn amenic aveli piti tanjer indz, ete es chmtacei tetevacnel ayn voreve mijocov։

«Ayd vishty, oriord, dzer ar is unecac charabaxt siro pattcharac vishtn e։

«Dra patmutyuny haytni e dzez aynpes, inchpes ev indz. ayn norogelu, iharke, kariq chka։ Bayg es cankanum em mi qani xosq asel nkatmamb mi hangamanqi, vorin ancanot eq duq ev vory veraberum e dzer hargeli hor indz arac arajarkutyan։ Ayd arajarkutyuny, sireli oriord, vorqan el zerazanc ev indz patvaber, aysuamenayniv, mec visht pattcharec srtis nra hamar, vor ayd eghav dzer nerkayutyamb ev vor es dzer nerkayutyamb el stipveca merzhel ayn shaterin cankali: mecagin pativy։

«Qani vor duq giteq ayn ameny, inch im merzhman e veraberum, es kamenum em, gnaluc araj, imacnel dzez naev ayn, inch vor der chgiteq, vorpeszi drannv hangstutyun tam mi phoqr im charatanj srtin։

«Im merzhumy lselov duq anshusht hamozvecaq te: shnorhneric qaghcraguyny aysqan koptutyamb merzhogh mardu mez voch sirt karogh e linel ev nch zgacmunq vor guce aniceciq ayn surb, bocavar sery, vor tacel eq indz hamar» ։

— Erbeq, erbeq, — yndhateci es jermutyamb, — aydpisi annpast karciq dzer nkatmamb chem unecel es, minchev angam, hastat havatum ei…

— Verjacreq, oriord, duq uremn hastat havatum eiq te es nuynpes sirum em dzez։

(Ayo։

— Shnorhakal em, anchaph shnorhakal, duq indz mxitareciq, ayzhm es hangist em, — asac Gareginy mi arandzin xndutyamb ev apa sharunakec, — ayzhm lseceq։ Es vaghuc arden antarber chei depi dzez։ Es chkaroghaca phakel im achqery dzer gravich gegheckutyunn u kaxardogh hayacqy chtesnelu hamar, btacnel imacakanutyuns: dzer nerqin arzhaniqn u phaylun baremasnutyunnery chtchanachelu hamar kam xeghdel zgacmunqs dzez chsirelu ev chpashtelu hamar։ Giteq, minchev dzer indz ser xostovanelu orn im hogin byur angam xostovanel e dzez ayn lrik ev andzayn…

«Sakayn mez, usucanogh eritasardneris vra srbazan partq ka: jermerandutyamb patkar mnal usanogh ashakertuhu araqinutyan։ Indz hamar, ibrev usucchi, anhnar ev, nuynisk, amot er amenatuyl aknarkov isk dzer zgacmunqy qajalerel։ Tepet sery nuyn inqn araqinutyunn e, sakayn zhamanakn u hangamanqnery haziv en nran yur skzbnakan kam vor nuynn e: araqinakan sahmannerum pahum։ Ayd isk pattcharov es partavor ei amen janq gorc dnel, im srti hnocy saruyci keghevov patelu։ Ev ete es minchev angam ayd chanei ibrev usucich, gone, ibrev kusakronutyan uxtyal: partavor ei anel։ Vorovetev, ete irav es patrastvum ei nvirel indz mi surb kochman, uremn ev piti sovorei arzhanapes carayel ayd kochmany, piti varzhecnei indz zrkanqneri, andznvirutyan։ Gtnvelov ayspisi paymannerum, harkav, indz mnum er takav ar takav marel bnutyan dzerqov im mej varac kraky, marel ayn minchev verjin arkaycumy... Sakayn, avagh, haziv karoghacel ei tulacnel im mej varvogh ayd hrdehy, erb dzer siravar xostovanutyuny borboqec ayn krkin։ Ayo, ayn hambury, vor duq droshmeciq im dzerqin, taphancec sirts, inchpes mi kaycak, vor amperi mijic antarin zarnelov: ayrum, phaghaghum e handipogh carery ev nrancov mayrii mej anshijaneli hrdeh borboqum։ Karogh eq erevakayel te inch qasheci es ayn erku ory, erb ditmamb heru mnaci dzezanic։ Vorqan uzh gorc dri es, minchev vor errord ory karoghaca sarnasrtutyamb votq dnel dzer tany ev qajutyun unenal voghjunelu dzez sovorakan zhpitov։ Aynuhetev, es arag-arag avarteci usmand gorcy, miayn dzer ev im andzic phaxchelu hamar... «Erkrord ev aravel zoregh harvacy dzer hor arajarkutyunn er, vor karogh er tapalel im hastatakamutyuny ev drzhel tal indz im uxtin u erdmany, manavand vor ayd zhamanak duq nstac eiq im handep zinvorvac dzer bolor hrapuyrnerov, bayc es ognutyan kancheci indz: hayreniqi bardzraguyn sery ev nra zorutyamb haghtahareci sparnacogh vtangy։

«Erb verjin angam, ibrev usucich, es heranum ei dzezanic, duq, qaj gitenalov, vor es phaxust em talis dzer siruc, canr ditoghutyun ariq indz, aselov, vor es anargum em dzer srtum varvac siro surb kraky, minchder pashtpan piti linei nran։ Duq, anshusht, hishum eq, vor es patasxaneci te srbutyuny chi anargvil yur erkrpaguic։ Dranov kamenum ei asel te: es dzer srbazgac siro jermerand erkrpagun em։ Ev indz mshtakan visht piti pattcharer ayn mtacmunqy te: es heraca dzezanic aranc im zgacmunqnerin dzez canotacnelu։

«Ayzhm duq arden bolory giteq ev es hangist em։

«Mnum e miayn mi harc. — Ardyoq nerum eq duq indz ays zohaberutyuny։ Vorovhetev ays depqum es iravunq unim miayn im sery xeghdelu, bayc voch naev dzery։

— Xonarhum em ayd zohaberutyan araj, — patasxaneci es, — vorovhetev na surb e, vorovhetev na aveli bardzraguyn siro hamar e։ Vorqan el canr lini im zrkanqy aysuamenayniv, es nra mej unim ayn mxitarutyuny te duq heranum eq indzanic voch te mi urish knoj, ayl hayreniqin dzer sirty nvirelu։

— Shnorhakal em. aydpes el havatum ei im nershnchac vogun, gitei, vor na kardaracne im huysy», — asac Gareginy karces hrtchvelov ev seghmec dzers i nshan shnorhakalutyan։ Apa krkin darnalov indz, avelacrec. — Isk ayzhm, oriord, duq azat eq. ashxateceq sirel dzer araqinutyan arzhani mi eritasard, amusnaceq nra het ev erjanik egheq։ Yntanekan qaghcrutyuny, vor indz vitchakvac cher tchashakel, anshusht mi geraguyn bariq e, vor aynqan shat ergvel e banasteghcneric...

— Dzezanic heto sirel mi urishin... mite duq indz yndunak eq hamarum ayd banin, — harcri es huzvelov։

— Zhamanaky moracnel kta amen inch, — harec na, — ev ayd anhrazhesht e։ Mi lav mayr linel, knshanaki amen ban linel։

— Erbeq, erbeq. im kyanqum miayn es dzez sireci ev ayd sern el indz het gerezman ktanem, — asaci es jermutyamb։

— Duq ayd cheq anil ev cheq karogh anel։

— Erdvum em im ays andranik sirov, erdvum em ev chem drzhil erdmans։

— Inch piti aneq uremn։

— Ayn, inch vor duq։

— Mi eritasard karogh e vardapet linel, isk mi aghjik...

— Miandznuhi։

— Togheq, i ser astucu, ayd cnorqy։ Inch piti aneq kusanoci borbosnac pateri mej։ Inchu ayd paycar kyanqy xavarecnel, mtacelu yndunak ugheghy btacnel, gorcelu karogh ashxuyzhy marel, sirelu yndunak sirty spanel... inchu, verjapes, kendani taghvel gerezmanum ayn zhamanak, erb urishnern aprum u vayelum en astuco luysn u arevy, zgal, vor karogh es nuynn anel ev du, bayc sirtd seghmelov zrkvir ayd hatchuyqic։

— Bayc es chem drzhil erdmans, chem siril voch voqin, cuyc tveq indz, urmen, ays ashxarhic phaxchelu mi urish tchanaparh, apa te voch, dzer heranaluc heto es kspanem indz, — asaci hastat dzaynov։

Gareginy nayec indz mi vayrkyan sary ev xoraxorhurd ev apa qaghcrutyamb nkatec.

— Andznaspanutyan masin mtacely phoqrogutyun e. ashxateceq chlinel phoqrogi։ Vov vor che uzum aprel ev depi mardik unecac yur partqy katarel, na mi dasaliq e, vor tshnamu zorutyunic vaxenalov: toghnum e ynkernerin krvi dashtum ev inqy phaxchum։ Aydpisi tchanaparhov dzerq berac phrkutyuny: maheric anargn e. aydpisi phrkutyan mi dzgtiq erbeq։

— Inch anem uremn...cuyc tveq indz azatutyan mi urish tchanaparh, ays ashxarhum, ays mtnolortum es aylevs chem april, zi dzezanic heto na indz hamar piti darna kataryal dzhoxq...

Gareginy mi qani rope mnac lur ev achqery getnin harac: mtacum er։ Apa darnalov indz, harcrec.

— Uniq bavakan uzh dzer uxtin hastat mnalu։

— Karogh em parcenal, — patasxaneci es։

— Urmen, hamadzayn em, uxteceq «miandznuhi» linel։

— Inchpes, — varanelov harcri es, — che vor duq ayd kochumy dataparteciq։

— Ayo, bayc ayn zhamanak im xosqy angorcutyan mej iren spanogh miandznuhu masin er։ Heraceq ashxarhic, bayc mi' mtneq kusanoc։ Gnaceq heru, heru, depi korac hay gyughery, depi ayn zhoghovurdy, vorin moracel en mer gorcoghnery, vori mej orystore nvazum, hangchum e kendanutyan uzhy։ Gnaceq ayntegh, ur tgitutyuny brnacac qandum, averum e, inch vor patmakan zhamanakneric mnacel e geghecik ev hargeli։ Mteq ayd zhoghovrdi mej, nvireceq dzez nra barorutyan ev nra mankanc krtutyan gorcin։ Sovorecreq nranc tchanachel yur ancyaly, barvoqel nerkan ev gorcel apagayi hamar։ Usuceq nran hargel iren, sirel ynkerin ev pashtpanel nran, erb harky pahanje։ Ev aha ayd zhamanak dzer uxty surb ev nvirumy pashteli klini։

Es uraxutyunic ver tra teghic, brneci Garegni dzerqy ev jermutyamb seghmelov ayn, bacakancheci։

— Shnorhakal em, im azniv, im miak sireli Garegin, shnorhakal em ayd geghecik xorhrdi hamar, vorov sovorecnum eq indz aravel bardzraguyn siro het phoxanakel dzez hamar zgacacs anvaxtchan sery։ Es hiacac em ev patrast ays ropein isk trchelu depi ayd korac ankyunnery։ Uxtum em dzer araj ev erdvum em dzer sirov, vor es «miandznuhu» kochumy karnem vras ev knvirem indz ayd srbazan gorcin։ Ayzhm es dzer quyrn em, hambureceq indz jerm, eghbayrakan sirov, ev ayd hambuyry togh orhne im tchanaparhy։

Gareginy votqi elav, qnqshutyamb grkec indz ev hushik yur krcqin seghmelov droshmec im tchakatin mi jerm ev anush hambuyr, glorelov eresis artasuqi katilner։

— Gna, sirecyal quyrik, es orhnum em qez. orhnum em qo tchanaparhy, gna, togh astvac lini qez het... — asac na grete artasuqic xeghdvogh dzaynov։

Es hekekaci ev nra girkn ynka, mi qani rope menq ays drutyan mej artasvecinq, apa jermagin hamburvelov: bazhanvecinq mimyancic havityan...

Verjin xosqery artasanelis quyr Annayi shrtunqnery jghadzgabar doghacin, na harachec, ev geghani achqerum arcunqner phaylecin... Qsan erkar tarinery der chein marel, uremn, siro srbazan kraky, na der mxum, arkaycum er...

Bayc es, vorpeszi quyr-Annayi taxicy pharatver, xndreci nran yur zruycy sharunakel։

— Garegni heranaluc heto, — xosel sksav na, — es, grete, sharunak zbaghvac ei ayn mtacutyamb te inchpes piti iragorcem ayn nshanavor mitqy, vor na nershnchec indz: «linel gorcogh miandznuhi» ։ Ayd bani vra mtaceln isk moracnel er talis indz Garegnic heru ev bazhanvac linels, manavand, erb hishum ei te: ayd nra steghcac mitqn e, nra sirac u gurgurac gaghaphary moranal amen inch ev nvirvel hasarakac barvuyn։ Hetevapes, ete es karoghanayi iragorcel ayd mitqy ayn tchanaparhov, vory na gcec indz hamar, es amenabaxtavor kiny klinei ashxarhum։

Cnoghners, iharke, zarmanum ein: tesnelov, vor Garegni heranaluc heto, hakarak irenc spasacin, es voch miayn txur chei, ayl ev arajva nman irenc het urax xosum, cicaghum ev zhamanak ei anccnum։

— Aydpes klini, anphordz, aghjik e, — asum er mi angam hayrs, mors het arandzin xoselis, — eritasardy, vor heracel e, inqn el hetzhete ksarchi ev kmorana nran։

Ev uraxanalov, vor gorcn aysqan dyurutyamb ev aranc canr hetevanqneri verjacav, nor xorhurdner u cragrer ein kazmum indz hamar nor phesacu yntrelu։

Bayc nranc uraxutyuny erkar chtevec, vorovhetev shutov erevan ekav mer qaghaqi harust ev, im cnoghneri karciqov, shat harmar mi eritasardi indz phesayanalu arajarkutyuny, vori masin nranq xosecin indz het։

— Im dzerqy mekin kam myusin talu hamar ayd arajin u verjin arajarkutyuny lini, vor anum eq, — asaci es nranc hastat u vtchrakan dzaynov։ — Garegnic bazhanveluc heto mi: karceq, te im dzerqy khamadzaynvim tal mi urishin, tekuz ayd urishy ijac lini erknqic, erbeq։ Es uxtel u erdvel em: bnav chamusnanal ev ays uxtic chen karogh dardznel indz voch dzer xndirnery, voch aghachanqnery ev voch sparnaliqnery։ Ays im arajin u verjin xosqn e։

Cnoghners, iharke, shat vshtacan im ays patasxani vra, erkar xosecin, xndrecin, taxandzecin, bayc anogut։ Es dardzel ei nranc hamar angceli mi qarazhayr։ Nuynisk im mor artasuqnery, vor na hatchax taphum er im araj, chkaroghacan im sirty meghmel։ Es haphshtakvac, vogevorvac ei ayn mec u veh mtqov, vor hghacrel er im glxum im pashteli usucichy։ Im hogin hpartanum ev sirts lcvum er mi anspar uraxutyamb, erb mtacum ei te: karogh em mi or ayd mitqn iragorcel, ayn e: linel «miandznuhi» ev ayn: yur tesakum arajiny։

Mi taruc heto hayrs mi phoqrik tchanaparhordutyunic veradarnalov: hivandacav sur jermaxtov։ Chnayelov, vor amen mijoc gorc drinq nran aroghjacnelu, bayc anogut։ Na merav, toghnelov mors u indz anmxitar drutyan mej։

Erb ays canr vshti arajin amisnern ancan, mer motik azgakannery xorhurd tvin mez mer vishty meghmelu ev hanapazorya mtatanjutyunnery crelu hamar, durs gal qaghaqic ev amarn anccnel gyughery shrjelov։

Im uxtn, iharke, es chei moracel, usti ev ays tchanaparhordutyuny shat harmar ei tesnum im npatakneri iragorcman hamar։ Ays pattcharov es el im koghmic hamozeci mors: yndunel azgakanneri tvac xorhurdy։

Mayrs chynddimacav, ev menq mer erku azgakannerri ynkerakcutyamb tchanaparhordecinq 1866-i amboghj amary։ Ayd aritov menq grete ays bolor nahangy pttecinq, shat gyugher ancanq, vanqer, uxtateghiner aycelecinq ev berder u averakner tesanq։ Inch gyugh kam avan vor mtnum einq, es xndrum ei mors mnal aydtegh mi qani or ev ayd bolor zhamanak ushi-ushov ditum ei gyughi dirqn u shrjakanery, teghekutyunner ei havaqum bnakichneri nist u kaci, sovorutyan, bnavorutyan ev, manavand, nranc mtavor u baroyakan karotutyan masin, imanalu hamar te vor gyughy kam avany aveli harmarutyun uni im apaga gorcuneutyan kentronateghin linelu։

Hasnelov ays gyughy, menq shat havanecinq sra te dirqin, te odin, te jrin ev te bnutyan geghecik tesarannerin, voronc nmany, ardarev, urish tegh cheinq tesac։ Myus koghmic el: qaghaqic shat heru linelu pattcharov, ays amenic aveli moracvac, achqatogh eghac ev mtavor u baroyakan ognakanutyunic zurk er։ Nuyn drutyan mej ein ev ayn yot-ut hayabnak avannery, voronq gtnvum en sra shrjakanerum ev voronc nuynpes menq aycelecinq։

Aystegh mnacinq mi amboghj shabat։ Arden erkrord, te errord orvanic voroshel ei, vor ays gyughn e im yntracy։ Ayd pattcharov el hetamut egha, vorqan kareli er, manramasn teghekutyunner havaqelu te sra ev te shrjaka gyugheri masin։ Ayd zhamanak ter-Hovsephy mi erku tarva dzernadrac qahana er, bayc nran aystegh tesnel chkaroghaca, vorovhetev mer teghs ekac orery na gnacel er qaghaq։ Stipvac ei im teghekutyunnery havaqel gyughacineric ev, glxavorapes, mer hyurynkalic։

Mi aravot, erb ays sizavet saraharti vra zbosnum einq, mayrs sqanchanalov ev karces margareanalov bacakanchec. — «Erani nran, vov aystegh aprum, aystegh mernum ev ays geghecik tesaranneri mej taghvum e...» ։

Ogut qaghelov depqic, es iskuyn hareci.

— Mayrik, ari herananq qaghaqic ev ganq aystegh hastatenq mer bnakutyuny։ Irav, el inch unenq menq ayn xarnitchaghanj mardkanc bazmutyan mej։ Herananq boloric, aprenq ays geghecik lernerum, ays parz u bari gyughacineri mej։

— Eh, vordi, mite kareli e, — patasxanec mayrs harachelov. — ayntegh tun uninq, tegh uninq ev verjapes inchpes karogh enq qo hor gerezmany toghnel, — ays xosqi vra sksav artasvel։

Es mxitareci nran ev aynuhetev aylevs ayd harcin chveradardza։ Bayc im mtqum arden voroshel ei hastatapes, te ays gyughy piti lini im apaga gorcuneutyan mijavayry։

Erb mer tchanaparhordutyan shrjany lracav, veradardzanq qaghaq, ardarev hogvov u marmnov bavakan kazdurvac։

Aynuhetev, es sharunak zbaghvac ei im cragrov ev mtqums drel ei, vor mi vorosh zhamanak ancneluc heto, erb mors sirty bavakan kamranar, arnei nran ev veradarnayi yntracs gyughy։

Sakayn tchakatagiry urish kerp tnorinec im vitchaky։ Qaghaq veradarnaluc heto: haziv ancan mi qani amisner ev aha krkin amusnakan arajarkutyunnery norogvecan։ Mayrs tarorinak taxandzanqov sksav stipel indz: yndunel ayd arajarkutyunneric miny, vorn el es kcankanayi, vorovhetev inqy bolorn el harmar ev arzhanavor er tesnum։

— Hayrd chka, urish meky chuninq, vor mer phak dury bana, togh gone phesa unenalu uraxutyuny, mernelucs araj, mi qani or vayelem, — asum er na ev xndrum, aghersum u artasuqn aghbyuri pes achqeric hosum։

Es lsum u tesnum ei ayd bolory, sirts tchmlvum er, vorovhetev mors sirum ei, usti ev cankanum nra kamqy katarel։ Bayc im uxtin u erdmany nuynpes chei karogh drzhel։ Mnum er indz baceibac mors xndiry merzhel, vorovhetev ayd aveli hesht er, qan uxtic darnaly։ Aveli canr azdecutyun arin mors vra im npataki masin aracs haytnutyunnery։

— Vay indz, uremn du miandznuhi piti linis, — asum er na lalov. — mite nra hamar paheci, pashteci qez, nra hamar ayd hasakin hascri, vor du sevagluxneri vanqy mtnes... — Xeghtch kiny cher haskanum im iskakan npataky, tepetev es bacatrum u ashxatum ei haskacnel։ Na tesel er vanqi mej phakvac miandznuhiner, lsel er shat ban nranc krac hogekan zrkanqneri masin, zrkanqner, vor nranq chen kamenum qaghcracnel mi urish, hogekan bardzr zvartchutyamb, ayd pattcharov el sharunak im sev orn u sev baxtn er lalis։

Amusnu korusti vra mayrs arden anmxitar er. im ays andardz vtchirn el verjin harvacy tvav։ Na orystore sksav mashvel, txur mtacmunqnern uzhataph arin nran, ev mi qani amis sharunak na carayec ankoghnin։ Es parz tesnum ei, te inchpes mayrs hetzhete nvaghum, motenum e gerezmanin, sirts kskcum er, cavum, vshtanum ei, gitei, vor ete yur kamqy katarem, guce nran merelutyunic depi kyanq verakochem։ Bayc erb hishum ei ev Garegni araj arac im handisavor uxtn u erdumy, erb mtacum ei te mahvan tchiranneric mi mayr azatelov mec gorc arac chem linil, minchder im uxtin havatarim mnalov, guce shaterin karoghanam kochel depi baroyakan kendanutyun, krkin ariutyun er galis vras ev vshters phoxvum ein uraxutyan։ — «Sranq im darnaliq xachi tetev canrutyunnern en, — mtacum ei es, — togh patrastvim aysuhetev aveli canraguynin handipelu։

1867 tvi mayis amsum mayrs vaxtchanvec։ Canr, shat canr korust er sa indz hamar։ Ashxarhum aylevs es mnum ei miaynak. erb chamusnacac aghjiky chuni cnoghner, eghbayr kam quyr, na grete aylevs voch voq uni ashxarhum... Ayd miaynutyuny es aveli zgaci, erb mors mahvan pattcharov mer tun havaqvac barekamnery hetzhete sksan irenc tnery qashvil։ Mors koghmic es motik ev, manavand, srtacav azgakan chunei։ Indz mot mnac horaquyrs yur mi aghjka het, voronq ev xnamum ein indz qnqush hogatarutyamb։ Erb im noraguyn vshti arajin shabatnern ancan, es noren sksa im uxti masin mtacel։ Ev zarmanali e te: vorqan mxitarutyun er berum indz lok ayd mtacmunqy։ Minchev angam sirts lcvum er mi tesak gaghtni uraxutyamb, erb erevakayum ei mecutyunn ayn gorci, vor es piti himnei ev vorin amboghjovin piti nvirvei։

Ogut qaghelov im kataryal azatutyunic, es grete amboghj tarin zbaghveca im apaga gorcuneutyan cragreri kazmutyamb ev usumnasirutyamb։ Ev erb mors mahvan taredardzy katareci, sksa aynuhetev ayd cragreri skzbnakan gorcadrutyuny։

Indz havatarim azgakci ognutyamb vatchareci im cnoghneric indz zharangutyun mnacac tuny, kalvacnery, tan sarq u kargy, nuynisk im unecac zardern u hagustnery ev ayn ameny, inch vor gyugh tanel, kam gyughum gorcadrel chei karogh ev bolor gumarvac phoghy avand tvi im hishyal azgakanin, vor verin astitchani azniv u vstaheli lineluc zat, chaphazanc hamakir er naev im gaghapharnerin։

Erb amen ban patrastel ei gyughy qashvelu hamar, henc ayd zhamanak imaca, vor im sireli usucichn arden vardapetakan kochum e stacel Erusaghemum, ur na xuys er tvel tchakatagri halacanqic azatvelu hamar։ Ays lurn ansahman uraxutyun pattcharec indz։ Uremn menq erkuss nvirvum einq mer uxtin grete miazhamanak։

Gorcers kargi bereluc heto es miayn mi qani shabat mnaci barekamneris het։ Apa patrastel tvi indz hamar miandznuhu sev sqem ev ayd sqemov el durs eka qaghaqic։

Verjin angam im cnoghac gerezmanin aycelelov ev verjin angam nranc shirimnery hamburelov: es tchanaparhveca depi ays gyughy: ynkerakcutyamb mi gyughacu, vor arajin angam handipeluc: indz tchanachec ibrev miandznuhi, kam inchpes inqn er asum «apashxarogh» ։


Hingerord or

Erb aystegh mta, indz grete voch qo chtchanachec, chnayelov, vor erku tari araj ays gyughumn ei eghac mors het։ Im arajnordi nman: gyughacinern evs yndunecin indz ibrev iskakan miandznuhu ev skzbic arden verabervecan indz harganqov։

Arajin canots ter-Hovsephy eghav, vori tann el ijevaneci։ Bayc minchev mi vorosh gorci dzerq zarnels, voch voqi vochinch chhaytneci im ditavorutyan masin։ Ayzhmyan ekeghecuc voch heri: vardzeci mi senyak ev sksa aprel ayntegh ibrev mi tchshmarit «apashxarogh» ։ Im bnakarani tepet gyughi mej eghacneric lavaguyny, sakayn na voch ayl inch er ete voch xonav, mut, phoqrik patuhannerov mi xcik։ Durs gal qaghaqi pharavor tanic ev aprel gyughi ayd tesak mi hyughum, da ardarev chaphazanc zgali er indz hamar։ Es dzhvarutyamb ei shnchum aydteghi xeghdvac ody ev aravel evs dzhvarutyamb yntelanum indz shrjapatogh aghqatutyany։ Erbemn minchev angam zghjman nman mi ban karces kamenum er im kamqi hastatutyuny sasanel։ Bayg erb mtacum ei, vor ays ameny der «skizbn e erkanc», vor im uxtin havatarim mnalu hamar der petq e urish shat neghutyunneri handipem ev vor verjapes ays bolorn ayn mec u surb gorci hamar e, vorin nvirvel e ev im sireli usucichy ev vorn, anshusht, nstac e ayd ropein nuynpes mi xcum, ayn zhamanak noren ariutyun er galis vras, es sksum ei sirel im mut, aghqatik bnakarany, im sev ev txur sqemy, im menavor, anpatchuytch kyanqy։

Aveli shat mxitarvum ei, erb, durs galov im tnakic, mtnum ei gyughakan xghtchuk ekeghecin aghotelu ev apa patahelov gyughacinerin u geghjkuhinerin xosakcum ei nranc het irenc caveri ev karotutyunneri masin։ Nranc parz ev ankeghciq bnavorutyuny, mtermakan, bayc hamest zruycnery, anmegh ev shat angam naxapasharmunqov li datoghutyunnery indz ev hiacnum, ev zvartchacnum ein։ Mi qani amis sharunak es ushadrutyamb ditum ev usumnasirum ei gyughacineri bnavorutyuny, nist u kacy, sovorutyunnery, yntanekan haraberutyunnery։ Heto kamac-kamac sksa mtnel yntaniqneri mej ev ashxatel kapel nranc indz het: ognelov yuraqanchyurin erbemn xorhurdnerov, isk hatchax gorcov։

Amenic araj es ushadrutyun dardzri gyughi aghqat ev anognakan yntaniqneri vra ev nrancic yuraqanchyuri karotutyan chaphn imanaluc heto, hordoreci harust gyughacinerin: ognel nranc inch banov vor karogh ein։ Ev vorovhetev gyughacu hamar orinakn amen xosqic zoravor e, usti amenic araj es sksa ognel karotnerin։ Im sephakan mijocnerov gneci ezner, kover, aycer ev gyughacun pitani urish paraganer ev bazhanelov ayd: amenic aveli kariq unecoghnerin, nuyny anel hordoreci ev harust gyughacinerin, ayn e: irenc avelordic mi-mi ban hatkacnel chunevor dracun։

Mec eghav im uraxutyuny, erb tesa te im orinakn u hordory apardyun chancan։ Gyughacineri mej zartec geghecik naxandzavorutyun mimyanc ognelu։ Ev ayd norutyuny voch miayn hetzhete gyughi mijic halacec aghqatutyuny, aylev gyughacineri mej hastatec ser ev barekamutyun, sovorecnelov ynkerin: sirel ynkerojn ev ognel nran։

Im erkrord gorcn eghav mi kanonavor usumnarani bacumy։ Ter-Hovsephy, tchshmarit e, uner yur tan mej phoqrik dproc, ur nahapetakan dzevov mi qani tghaner er kardacnum, bayc es hamozeci nran yndardzakel ayd gorcy։

Qahanan, arhasarak, heghinakutyun uni gyughum, na zhoghovrdyan hogevor arajnordy linelov, mievnuyn zhamanak ev nra hamozmunqi karavary։ Mi ogtavet gorc araj tanelu hamar petq e ashxatel amenic araj qahanayi hatchutyuny vastakel ev, ete kareli e, nuynisk gorci sksogh ev heghinak nran hrchakel։ Ayd bany ggvum e qahanayi inqnasirutyuny ev na phoxanak gorcin xaphan darnalu, inqn e nra hajoghutyan tchanaparhy hartum։ Mer terterum shat angam kardum enq gyughakan varzhapeti ev qahanayi mej teghi unecac yndharumneri masin lurer kam hodvacner։ Vov e linum ardar ev vov meghavor, ayd shat angam chi parzvum, bayc indz hamar gone mi ban mnum e misht parz, ayn e: vor gyugherum carayogh mer eritasardnery, voronq, anshusht, sirum en irenc gorcy, chen kamenum nuynisk i ser ayd gorci irenc pharasirutyan mi phoqrik masy zohel։ Nranq kamenum en heghinakutyunner tchanachvel gyughum, nuyny cankanum e ev qahanan։ Erkusi shahern yndharvum en mimyanc, ev ayd yndharman zhamanak gorcy vnasvum e։ Bayc aydpes chpetq e lini։ Mer varzhapetnery, qani vor stipvac en gorcel gyugherum voch aveli lav, qan inch vor unenq qahananeri het, partavor en i ser gorci hajoghutyan: zohel irenc inqnasirutyuny, nuynisk, azniv pharasirutyuny։ Togh gorci heghinak hamarvi qahanan, togh na vayele hajoghutyan pharqy, na lini dardzyal gyughi arajin hargelin, miayn te gorcy harajadime։ Hakarakelov qahanayin ev ashxatelov gcel nra varky zhoghovrdi achqum, dranov voch miayn dprocakan gorci hajoghutyann enq vnasum, aylev gorcum annereli hancanq, sarecnelov gyughacu kronakan jermerandutyuny, vorn ev pattchar e darnum nra baroyakani qayqayman, isk erb tget gyughacu mej mernum e baroyakany, aynuhetev na voch ayl inch e, ete voch mardakerp mi hresh, vori xosqery zzvanq ev gorcery sarsaph en berum mardu vra։ Vorpeszi ter-Hovsephn im ditavorutyan mej yur sksac gorci xaphanumy chnkater, es nran handzneci usumnarann yndardzakelu hogsy։ Hark chka asel, vor karevor xorhurdnern u hrahangnery es ei talis, isk zhoghovrdi araj miayn inqn er erevum։

Mer zhamakanavor usumnarany qahanayi yndardzak nerqnatan mej er, ur dzmery krak er varvum nuyn nahapetakan ojaxum ev cuxy bardzranum nuyn vaghemi erdikov։ Bayc norutyunn zgali er ashakertneri tvi mej, vor tasnevhngic hasel er yotanasuni, tesaki mej: yst vorum tgheranc het miasin sovorum ein ev aghjikner, nuynpes dasavandutyan eghanaki ev ararkaneri mej, voronc mec masy es ei avandum։

Arajika garnan, aha, ays usumnarani shinutyan himy drinq, vorn ev grete nuyn tarva mej avartvec։ Tchshmarit e, glxavor ev kshir unecogh caxsy es ari, bayc gyughacinerin el hordoreci masnakcel gorcin iranc npastnerov։ Ev ayd: voch te nra hamar, vor im nyutakan uzhy cher bavum amboghj shinutyunn avartelu, ayl vorpeszi nranq hasarakakan gorci hamar zohaberutyun anely sovorein։ Ayd araqinutyuny, manavand, ancanot er ayn zhamanak ays gyughacinerin, gone ayn chaphov, vorpisin es ei pahanjum։ Bayc bari orinaky varakich dardzav։ Zarmanali erandov u vogevorutyamb dzerq zarkecin nranq gorcin, inchpes ayd anum en, arhasarak, ekeghecu shinutyan hamar ev shutov avartecin ayn։

Usumnarani shinutyunn avarteluc ev usman gorcy kanonavor yntacqi mej dneluc heto, es qahanayi het shrjeci motaka gyughery ev amen teghic el ashakertner havaqeci, vorpeszi mer dprocic miayn ays gyughy chogtver, ayl urishnern evs shahvein։ Ayspisov, mer gorcy hetzhete yndardzakvelov ekav hasav naxandzeli drutyan։ Aynuhetev ashxateci urish gyugheric berac mi qani ushim ashakertneric usucichner patrastel ev nuynisk irenc gyugherum phoqrik dprocner himnelov nranc karavarutyan handznel, harkav im anmijakan hskoghutyan nerqo։ Ayd gorcn evs, aha qani tari e, sharunakvum e ardyunavor kerpov։

Erb dprocakan gorcy hastatun hoghi vra drvecav, es ushadrutyun dardzri gyughakan ekeghecu barezardutyan vra։ Voch mi hastatutyun aynqan motik che geghjuki srtin, vorqan ekeghecin, ev vochinch aynqan che varum, borboqum nra sirtn u hogin, meghmum barqi koshtutyuny, sandzum krqery ev yndunak dardznum nran bariq gorcelu, vorqan axorzhalur erazhshtutyuny, handisavor pataragy ev mshtamrmunj aghotqnery։ Nranq, voronq ays zhoghovrdin vayreni en hamarum ev anyndunak: barvo ev geghecki arzhaniqy haskanalu, charachar sxalvum en։ Gyughacin, tchisht e, lezu chuner yur zgacacn artahaytelu ev voch el shnorhq: nuynisk hiacman ev haphshtakutyan zhamanak yur demqin qnqush artahaytutyun talu, bayc na barvo ev geghecki strukn e. nra vogevorutyuny anogut che ancnum, nra zgacacy heshtutyamb che moracvum։ Im arajarkutyunneric shatery es arel em ayd gyughacinerin: mi handisavor pataragic, kam zhamasacutyunic heto, nranc zgacvac ev vogevorvac mijocin։ Ev ayd arajarkutyunnery, vorqan el vorosh dzhvarutyunneri het lcordvac, aysuamenayniv uraxutyamb yndunel ev antrtunj katarel e zhoghovrdi gone mecaguyn masy, hamozvac linelov te: inch vor hasarakutyan hamar e anum, ayn ev yur andzi hamar e։ Ays isk pattcharov ekeghecu paycarutyuny dprocakan gorci harajadimutyan havasar ogtavet tchanachelov es ashxateci, vorqan uzhers nerum ein, araj tanel nran ev hascnel ayn drutyan, vorin canot eq arden։

Heto kargy galis er gyughacineri te nerqin yntanekan kyanqi ev te nranc dashtayin ashxatutyan mej mi qani norutyunner mtcnelun։

Hervic ditoghy aynpes e karcum te: gyughacin sovorac linelov parz u anpatchuytch kyanqi, shat annshan el kariqner uni, te na misht goh e yur vitchakic ev te, arhasarak, nran shat qich ban e pakasum։ Mi ban tchshmarit e. ayn, vor gyughacin trtnjalu ev amen ancordi yur cavery patmelu sovorutyun chuni։ Na glxakor ev anmrunch ashxatum e, inchpes ev yur anasuny։ Bayc na amboghjapes kazmvac e kariqneric.։ Ayo, petq e aprel nra yntaniqum, tesnel ev shoshaphel nra aghqatutyuny, nerka linel dashtum nra krac tanjanqnerin ev chaphel ayd tanjanqneri gnov dzerq berac ardyunqi chnchin arzheqy, vorpeszi karogh lini mard gaghaphar kazmel gyughacu karotutyunneri masin։

Isk ayd karotutyunnery mite karcum eq te: miayn nyutakan ognutyamb en veracvum։ Voch, nyutakany, harkav, aveli mec ev aveli arag gorc e katarum։ Bayc vorteghic dzerq berel aynqan nyutakan ognutyun, vorov amen gyughaci karoghana apahovvel։ Eghacy, harkav, klini zhamanakavor npast, verjini pakaseluc karotutyuny dardzyal erevan kga nor uzhov ev ayn lcnelu hamar: gyughacin dardzyal kstipi xndrel։

Bayc ka, ardarev, gyughacun mshtapes karotutyunic azatogh apahov mijoc, ayn e: sovorecnel nran inqnognutyan, vory kayanum e yur ashxatutyuny ev stacac ardyunqy tnteselu ev xelaci kerpov gorcadrelu mej։ Ays mijocn ardarev shutov che lcnum zoracogh karotutyuny, bayc linum e hastat ev tevoghakan։ Mi angam arden zartec tkar mardu mej inqn iren ognelu gitakcutyuny, na aynuhetev apahovvac e amen tesak karotutyanc dem։ Miak, phoqrik dzhvarutyuny gyughacun ayd banin varzhecneln e։

Ev aha ayd npatakov es sharunak ashxateci, zhoghovner kazmeci, xoseci, bacatreci, nuyny naev hatchax qarozel tvi ter-Hovsephin, minchev vor verj i verjo hasa npatakis։ Ayzhm menq uninq aystegh mi «hasarakac shtemaran», vorin: yuraqanchyur gyughaci, tarva mej stacac yur ardyunqic talis e tasanord coren, gari kam koryak, nayelov te: inch armtiq uni inqy։ Isk karotutyan zhamanak na anargel ogut e qaghum ayd shtemaranic phoxarabar, ayn paymanov, vor partqy veradardzne vorosh tokosi het։ Ayd shtemaranin tasanord chen vtcharum miayn chunevornery, bayc kariqi zhamanak nranq el hamahavasar iravunqov ogtvum en nranic։

Menq uninq nuynpes «hasarakac naxir», vorin amen mi unevor tarva mej nvirum e mi kam erku hort, nayelov, te astvac vorqan e pargevel iren։ Ayd naxiry gnalov harstanum e ev menq nrancic lcnum enq dardzyal chunevor yntaniqneri karotutyuny mekin mi kam erku kov nvirelov, vor nranc katov yur erexanery kerakre, myusi dashty dzriabar herkelov, errordi xotn u xurdzery handic tun berelov, chorrordi kaly kalselov ev ayln։

Uninq naev mi phoqrik «phoxatu gandzaran», vori himnakan dramagluxy inqs em hogacel, dardznelov ayn gyughakan hasarakutyan sephakanutyun։ Ayd gandzaranic, aha, havasarapes ogut en qaghum te ays ev te shrjaka gyugheri bnakichnery irenc karotutyan zhamanak, karoghy mi tetev tokos vtcharelov, isk aghqaty: aranc tokosi phox arnelov։ Ays phoqrik yst eutyan annshan hastatutyuny, vori nmany haryurnerov karogh en himnel mer harustnery gyugherum, baci gyughacu kariqy zhamanakin lcneluc ev nra ashxatogh dzerqerin azatutyun taluc, phrkum e nran, naev, vashxaruneri tchankeric։ Verjinnery vaghuc e, inch halacakan en ays koghmeric։

Ays ameny katarelu het miasin, zgali er linum misht mi kariq, vor lcucanelu hamar, dzhbaxtabar, es bavakan patrastutyun chunei, ayn e sovorecnel gyughacun yur ashxatutyunic aravel shahavor eghanakov ogtvelu tchanaparhy։

Ayd npatakin masamb hasnelu hamar: es berel tvi gyughatntesakan grqer, erkragorcutyan, anasnapahutyan, havabucutyan, meghvapahutyan ev katnayin tntesutyan veraberyal ev sharunak kardalov u usumnasirelov nranc, sksa gorcadrutyan harmar eghacnery sovorecnel gyughacinerin։ Ayd npatakov es dzmer zhamanak, dasic azat mijocnerin, hravirum ei gyughacinerin usumnarani dahlitchy ev grqeric usacners patmum ev haskacnum nranc։ Havaqum ei hatchax ev geghjkuhinerin ev tnayin tntesutyan veraberyal haskanali daser xosum nranc։ Ays norutyunnery bolorin el havasarapes uraxutyun ev gohutyun ein pattcharum։

Shat angam andzamb nerka ei linum tany geghjkuhu ev handum gyughacu arac phordzerin, nranc chhaskacacnery es noren krknum, noren bacatrum ei ev erb phordzeric minn anhajogh er ancnum, qajalerum, xraxusum ei ev phordzy noren krknel talis, minchev u hajoghutyuny dzerq einq berum։

Ayspisov, yst imovsann, ognum ei gyughacun yur dzhvaraqirtn ashxatutyuny barvoq gorcadrelu։ Ev vorovhetev aysteghi zhoghovurdn inqn i bne ushim ev yndunak e, usti im sovorecracnery yur unecac phordzarutyan het miacnelov karoghanum e hin zhamanakneric aveli ogut qaghel yur ashxatutyunic։

Qaghaqnerum aprogh mer gorcoghnern, arhasarak, ayn karciqi en te gyughum gorcelu asparez chka, te dzandzruytn u paraputyuny karogh en aystegh mardun xeghdel։ Minchder es, chgitem te vorqan zhamanak el piti aprem, vor gyughakan zhoghovrdi mej katareliq karevoraguyn gorceri get mi masy karoghanam katarel։ Qaghaqnerin kyanq matakararoghy gyughn e, inchpes ev azgi kendanutyan uzh tvoghy gyughacin։ Vov vor kamenum e azgi kendanutyuny zoracnel, na piti gyughy gorcelu, cary jrelu ev urtchacnelu hamar nax nra armatnery petq e hagecnel...

Quyr-Annan yur patmutyuny, grete, avartel er։ Ayzhm es gitei te: aynqan shat indz hetaqrqrogh «miandznuhin», vov er։ Sakayn mnum er imanal eli mi ban, aysinqn ayn te yur tvac bolor ays geghecik gorcery, voroncic avelin inqs amen or tesnum ei im achqov, ardyoq na aranc dzhvarutyan ev argelqneri er sksel ev glux hanel, te handipel er naev xochyndotneri։ Ev ete ays verjinnery eghel ein, apa inchpes na, mi tkar kin, karoghacel er kopit gyughacu steghcac argelqneri dem krvel։ Im ayd harcin na patasxanec.

— Ashxarhum es chgitem der mi gorc, vori katareln azat liner argelqneric։ Gone im phordzeric sovorac: es karogh em asel, te nuynisk amenadyurin katarvac gorcy, kap uni misht mi argelqi het։ Sakayn ayd argelqnery karcum em, misht el vnasakar chen։

Yndhakaraky, dranq sovorecnum en gorcoghin: yur gorcy dnel hastat himqi vra, kam apaga chariqneri dem: dardznel ayn annkun u zoravor։

Argelqneri masin eq harcnum, o, es nranc shat em handipel, tepet im patmutyan yntacqum ev voch miny hisheci։ Ete im nvirman gorcum zgacacs uraxutyuny tunavorvel e erbevice, ayd patahel e henc argelqneric hzoraguynin handipacs zhamanak, manavand, erb dranc dem krvelu hamar im uzhy nvaz ev qajutyunn anbavarar em gtel։ Bayc hamberutyunn u anvhat ashxatutyuny vochnchacnum en, nuynisk, amenazoravor argelqnery։ Ayd tchshmartutyan es hasu egha, dzhbaxtabar, mi phoqr ush, vorovhetev hamberutyunn el sovorecnum e mardun phordzarutyuny, voric es zurk ei im arajin dzernarkutyunneri zhamanak։

Dzhvar che dzez erevakayel, te vorqan mec er linum im tanjanqy, erb mi ogtavet gorc skselu hamar amen inch mtacac, kshrac ev karevor cragiry kazmac, urax u husalir dimum ei gyughacinerin ev arajarkum nranc ognel indz ayd gorcn skselu, handipum ei sarn u antarber yndunelutyan։ Tchshmarit e, nranq indz hargum ein, usti ev lsum indz hozharutyamb, shat angam el, nuynisk, gluxnery sharzhum i nshan hamadzaynutyan, bayc dranov el verjanum er nranc dzeryntvutyuny։ Amen voq antarber gnum er yur gorcin ev es dardzyal mnum ei miaynak: im mtacmunqneri ev cragreri het։

Dranic heto, asenq, es dimum ei qahanayin, xosum ei nra het amboghj zhamerov։ Na nuynpes ushadrutyamb lsum er indz ev, minchev angam, hamozvum, vor es hasarakutyan hamar ogtavet gorc em arajarkum։ Sakayn mi ban argelum er nran hamadzaynvel indz het։ Inch ban er ayd, chgitei, miayn indz tvum er te: na cher kamenum ays depqum yur xelqin havatal, na vaxenum er te: miguce yur hamadzaynutyunic, kam arajarkacs gorcic mi vnas hasne iren։ Nuyn dzevov er varvum ev tanutery, erb xosum ei nra het ev skseliq gorci karevorutyuny bacatrum: iren matcheli orinaknerov։ Na indz haskanalov ev im xosqeric hamozvelov handerdz: xndrum er toghnel gorcy mi urish angami, kam gal tarvan։ «Minchev ayn zhamanak guce, gyughacinerin karoghanam hamozel», — asum er na ev sakayn aynuhetev gyughacineri het vochinch cher xosum, kam ete xosum er, harcn ayn dzevov er dnum, vor lsoghnery voch hetaqrqrvum ev voch el ushadrutyan ein arnum ayn։

Voch mi banic aynqan che xorshum gyughacin, vorqan ayn norutyunneric, voronq hakarakum en gyughi nahapetakan sovorutyunnerin։ Gyughacu ayd hatkutyuny hargeli e ardarev yur unecac araqinutyunneri u xist baroyakani nkatmamb, bayc nuyn hatkutyunn anpayman vnasum e nran, erb xndiry galis e yur ashxatutyuny ev ardyunagorcelu hin eghanaky barephoxelun, kam gyughi mej hanrogut mi hastatutyun himnelun։ Na dranc dem el, hamarya, nuyn uzhovn e krvum, inch uzhov vor kkrver, ete miny hamardzakver dzernamux linel yur baroyakany xaxtelun։ Ugheghi culutyunn, arhasarak, tagavorum e gyugherum ev ayd e pattchary, vor gyughacin xorshum e misht sksel ayn: inch vor chen sksel yur hayry, kam papy։

«Aydpisi depqerum es veradarnum ei im xucy txur ev shat angam husahat։ — Inch piti karoghanam anel ays zhoghovrdi hamar, qani vor na inqy che kamenum yur barin, — mtacum ei es, — mi or, ayo, ayn karciqin ei, te amen inch karogh em anel, amen argelqneri karogh em haghtel, bavakan e, vor hastat kamq ev gorcelu erand unenam... bayc ayzhm, aha, tesnum em vor bariq gorcelu hamar el bavakan che gorcoghi kamqy, ayl nran piti miana naev bariq stacoghi cankutyuny։ Ayspes ei mtacum, ayo, bayc heto tesnum, vor mtacelov vochinch cher arajanum, petq er gorcel։ Ev es dardzyal mtnum ei gyughy, xosum ei, hordorum ei, vorin el patahum ei ev vstah ein irenc harajadimutyan nkatmamb unecacs siro vra։ Aynuhetev es voch te xndrum, ayl patvirum ei, ev im patvernery katarum ein tchshtutyamb։

Vov vor kochvac e gyughum gorcelu, na petq e imana, vor gorc uni qmahatch mi erexayi het։ Inchpes vor hogatar dastiaraky hamberutyamb ev aranc huzvelu tanum e erexayi qmahatchutyunnery, chhrazharvelov sakayn sharunak nran ughghelu, anhrazhesht mijocneric ev nra yndunakutyan chaphov, nran barin u aznivy nershnchelu partavorutyunic, aydpes el piti varvi gyughi mej gorcoghy։ Na chpetq e nuynisk inqnasirutyun unena kam huzvi u vrdovvi, ete ayd inqnasirutyuny koptutyamb viravoren։ Na aveli araqyali, qan hasarak gorcoghi der piti katare։ Gyughum hndzelu vochinch chka, da mi xordacac, xopanapac erkir e. petq e herkel, aroradrel ayn, petq e mshakel, parartacnel hoghy ev apa te ser anel։ Aydqann e miayn mer zhamanaki mshakneri gorcy։ Isk ayd gorci azniv ptghaberutyan hundzy urish ev aveli baxtavor zhamanaki mshakner kanen, orhnelov, anshusht, ayn andznver naxordnerin, voronq hmtutyamb mshakecin erkiry ev «sermanecin zsermn bari...» ։

— Vorovhetev argelqneri masin e xosqy, — sharunakec quyr-Annan, — es karcum em, dranc tvum petq e dasel ev ayn argelqnery, voronq erbemn hasnum ein indz voch te artaqust, aysinqn dimaci mardkancic, ayl nuynisk indzanic։ Karogh eq aydpisi argelqner erevakayel։

— Chgitem, chem haskanum dzer xosqy, — patasxaneci es։

— Ayo, aydpisi argelqner goyutyun unein ev karoghanum ein erbemn xangarel indz, — sharunakec։ na։ — Mite karcum eq, te hnaravor e aprel ashxarhum mot qsan tari, sovorel kyanqi hrapuyrnerin, i verjo jermagin sirel ev ays ameny miangamic moranal... vov vor che phordzel na guce hasarak achqov naye ayd bolori vra։ Bayc es asum em, vor dranq mardkayin kyanqi canraguyn phordzern en ev dranc bovic anvtang ancnelu hamar petq e unenal aveli uzh, aveli qajutyun, qan vorqan ays depqum entadreli e։

Patahel e shat angam, manavand, artaqin argelqneri handipacs zhamanak, vor im uxty leran chaph canracel e srtis vra։ Aydpisi zhamanaknery phaphagelov phaphagel em gtnvil krkin im naxkin ynkeruhineri shrjanum, ayn anhog, misht urax ev misht cicaghogh hasarakutyan mej, ur txrutyuny cher kntchrum tchakats, ur amenqy sirum, zbaghecnum ein indz, ur kyanqy hrapuyrov li cicaghum er indz...

Patahel e, vor es andzkutyamb cankacel em tesnel im cnoghnerin, mi angam el lsel nranc qaghcr dzayny, nranc sirapatar, anush xosqery, vayelel nranc jerm grkaxarnutyuny, sirashunch hambuyry... Bayg nranq chkayin, aynpes che։ Gone mi angam shirimnery tesnei ev im artasuqov trjei nranc... Patahel e, vor es hivandacel em. indz sirov aycelel, indz hamar hogacel en gyughaci kanayq, nuynpes ev im sireli ashakertuhinery։ Bayc dranc bolori mej hogis andzkutyamb ptrel e im harazat mory։ Es kamecel em lsel nra dzayny, zgal nra dzerqeri shoshaphy im ayrvogh tchakati vra... Hishel em ayn erjanik zhamanaknery, erb es hivandanum ei, ev na anhangist, srtadogh ev shunchy brnac, pttum er ankoghnis shurjy, sirov u xandov li achqery dardznum vras, tchakats qnqshutyamb shphum, dzerqers apheri mej tchmlum ev andadar «inchpes es ayzhm im anushik Anna...», harcnum indz aynpisi im qnqush, xandakat dzaynov, vor ayzhm el hisheluc sirts tulanum e...

Isk inch asem es nkatmamb Garegni, vor im kyanqi mej ays dzhvaratar heghaphoxutyuny mtcrec։ Mite karogh ei nran moranal, nran, vor im bolor mtqeri, xorhurdneri ev gorceri heghinakn er. vorin aynqan uzhgin, aynqan jermutyamb sireci, bayc vorn ayzhm hazaravor mghon heru er indzanic։ Erbemn zhamerov nstac mtacum ei nra hamar։ Naxkin kraky burn kerpov arcarcvum er im mej, phaphagum ei tesnel nran mi angam, lsel nran mi angam... hishum ei mer verjin tesakcutyuny ev nra verjin hrazheshti xosqery, «gna sirecyal quyrik, es orhnum em qez, orhnum em qo tchanaparhy, gna, togh astvac lini qez het», asac na։ Es eka ev marmnacri nra cankutyuny։ Bayc ur e na inqy։ Cankanum ei, vor na tesner te inchpes havatarim mnaci im uxtin, te inchpes, yur siro pattcharov, knoj hamar canraguyn xachy es bardzi... bayc na chkar, cher karogh tesnel gone imanayi, te na mtacum e im masin, hishum e na indz, te moracel e ispar... Ev ays verjin mitqy tanjum er hogis։

Ayspes, uremn, te ays mtacutyunnery ev te norogvogh zgacumnery nuynpes argelqner ein im dzernarkac gorcin ev minchev isk, erbemn, zoregh argelqner։ Hatchax im hogin tulanum, ynktchvum er dranc azdecutyunic, im ashxuyzhy nvazum ev gorcelu erandy hangchum er, vorovhetev ashxarhayin kyanqy der amboghjapes cher merel im mej. na orhasakan kriv er mghum ayn bardzr u srbazan kyanqi dem, vor patrastvum er shutov im goyutyany tirel։

Sakayn ays hogekan krivnern im mej katarvum ein, iharke, im nvirman arajin tarinerum, erb mi koghmic el, inchpes asaci, artaqin neghutyunnern ein pasharum indz։ Es sovorutyun unei aydpisi tchgnazhamerum kardal im hishatakarany ev glxavorapes nra ayn ejery ur im sireli usucchi xosqern ein grvac։ Nranq indz mxitarum u qajalerum ein։ Mi angam aydpisi mi huzvac zhamanak, es pataheci nra ayn xosqerin, vor asel er hors: im dzerqy merzhelu zhamin. «Ka mi urish marmin, vor aveli sireli ev aveli pashteli e qan mer sephakany. ayd marminy Hayreniqn e։ Es uxtel em im andzy nran nvirel, nra siruc zat ashxarhum urish ser chtchanachel, nra caveric zat urish caverov chvshtanal, nra baxtavorutyunic zat: urish baxtavorutyun chxndrel...» ։ Ev ays xosqery mec-mec tarerov taxtaki vra orinakelov: kaxeci im senyaki tchakatin։ Aynuhetev amen or kardum ei nranc ev hogepes kazdurvac im gorcy sharunakum։

Bayc heto, iharke, tarinery holovvelov: vaghemi zgacumnern el hetzhete tulacan, manavand vor es sharunak tchnshum ei nranc։ Im sksac gorcy gnalov mecacav, bargavatchec ev im bolor hogsern u mtacmunqy gravec։ Aynuhetev sharunak es zbaghvac ei ayd gorcelov ev im uzhy minchev angam cher bavum bolorin։ Es stipvac ei shat ban toghnelu mer qahanayin, naxapes nran gorcelu eghanaky sovorecnelov։ Ev ter-hayry, petq e xostovanel, amenahavatarim hetevoghy dardzav im orinakin։

Isk ayzhm, erb es darnum nayum em im ays qsanamya gorcuneutyan vra, tesnum em te inchpes mi tkar knoj kamqy karoghacel e aysqan gorc katarel, hrtchvum, mxitarvum em ev sharunak orhnum im sireli ev imastun usucchin, vor yur hogeshunch xosqerov varec, borboqec im sirty ev uxtel tvav indz ays srbazan uxty։ «Heraceq ashxarhic, bayc mi mtneq kusanoc, — asac na indz. — gnaceq heru-heru, depi korac hay gyughery, depi ayn zhoghovurdy, vorin moracel en mer gorcoghnery, vori mej orystore nvazum, hangchum e kendanutyan uzhy, gnaceq ayntegh, ur tgitutyuny brnacac qandum, averum e inch vor patmakan zhamanakneric mnacel e geghecik ev hargeli։ Mteq ayd zhoghovrdi mej. nvireceq dzez nra barorutyan ev nra mankanc krtutyan gorcin։ Sovorecreq nran tchanachel yur ancyaly, barvoqel nerkan ev gorcel apagayi hamar։ Usuceq nran hargel iren, sirel ynkerin ev pashtpanel nran, erb harky pahanje...» ։ Es lseci im usucchin ev heraca ashxarhic, aha im bolor patmutyuny...

September 15, X. qaghaq։

Ereq amis sharunak mnaci N. gyughum ev ancuci aydtegh amenaqaghcr ev hishataki arzhani orer։ Baci menavor ev vorsordakan zbosanqners, voronq harust bnutyan cocum linelun hamar mec hatchuyq ein pattcharum indz, es baxtavor ei naev nranov, vor sharunak vayelum ei quyr-Annayi sireli ev anzugakan ynkerakcutyuny։ Tepet es arden dadarel ei nra geghecik steghcvacnerov hianaluc, yst vorum nranc patahum ei grete amen qaylaphoxum, aysuamenayniv, der nra zruycnern u karciqnery lselu carav ei։ Ays pattcharov kcankayi erkar aprel ayd gyughum ev erkar vayelel azniv kuysi ynkerakcutyuny։ Dzhbaxtabar ogostosy verjanum er, ev es petq e veradarnayi qaghaq, vorovhetev andznakan gorcers chein nerum aveli ushanal։ Grete ays miak pattcharov im hyurynkal ter-Hovsephy, cankanalov artaqo kargi mi pativ anel indz, voroshec yur vordu: Hakobi harsaniqy im nerkayutyamb katarel։

— Gyughaciners, arhasarak, dzmern enq azat, — asac na indz mi or, — ev mer harsaniqnery, glxavorapes, ayd zhamanakn enq anum։ Bayc vorovhetev cankanum em, vor duq im vordu harsaniqy tesneq, ayd pattcharov vorosheci ays amsum katarel։

Es, iharke, shnorhakalutyun ari ter-hory: indz arac patvi hamar, voric chei karogh hrazharvel, ete minchev isk kamenayi, vorovhetev dranov viravorac klinei qahanayin։ Ayd harsaniqy teghi unecav։ Hakobi hyureri het, voronq baghkacac ein gyughi eritasardneric, es el gnaci motaka sheny, uskic ev berinq nra norati ev geghecik harsnacun։ Geghecik em asum nra hamar, vor tchanaparhin hajoghvec indz mi vayrkyan tesnel nra eresy, vor cackvac er tandzr, karmir qoghov։ Harsaniqy, hakarak im spasacin, katarvec shat parz ev anpatchuytch dzevov։ Urish gyugherum tesel ei, vor na tevum e ereq kam chors or ev ayd bolor zhamanak amboghj gyughn uraxutyan ev zvartchutyan mej e linum։ Kover u ezner en mortum, ginin u oghin jri pes e hosum, isk hraviryalnery harsaniqatan nersn u dursy lcvac: utum, xmum en. manavand, erb harsaniqy gyughi harstin e patkanum։ Bayc aystegh ter-hayry miayn mi or uner hackeruyt ev ayn shat parz patrastutyamb։

Im harcin te inchu aysteghi gyughaciq uraxanal chgiten, quyr-Annan patasxanec,

— Gyughaciq amen tegh el nuynn en։ Manavand syuneciq aveli shqegh toner katarel giten։ Im nor ekac tarinery es aystegh yot or sharunak harsaniq em tesel ev sarsaphel, vorovhetev ayd uraxutyan mej gyughacu tan iskakan averumn em nkatel, manavand, erb imacel em, vor drancic shatery partqerov en ayd uraxutyuny katarum։ Yur chnchin pharasirutyuny gohacnelu hamar, gyughacin qaghaqum partq e vercnum tokosov ev erku ereq orva mej phox aracn sparelov havityan struk e mnum vashxarui dzerqin։ Aynuhetev nra tuny, teghy, anasuny, aygin vashxarui stacvacqnern en։ Partapan gyughacin doghalov e yur partatiroj eresy elnum։ Nra tarac yncanery: kat, dzu, macun, karag kam hav, vor na sharunak yur erexaneri beranic e xlum, vashxarun yndunum e ibrev iren hasaneli ekamut, sakayn aranc gyughacu partqic mi sev phogh ijecnelu։ Ev inchu hamar ays bolory — miayn mi qani or zvartchanalu ev harevannerin zvartchacnelu: hamar։

«Sakayn shat tariner en, inch ays gyughum ayd shraylutyunnery veracel en։ Gyughacin, arhasarak, inqn el urax e linum, vor ayd canrutyan tak chmtne, miayn te ynker-harevanic e amachum։ Petq e miny lini, vor amenqin havasarapes hordore ayd korstaber tchanaparhic heranal։ Ev nranq klsen nran։ Aha ayd dern el es handzn ari, zhamanakin xoseci, bacatreci, nuynisk qahanayin qarozel tvi ekeghecum, voric heto gyughacinern irenq arden ekan ev mer nerkayutyamb hamaxosakan storagrelov voroshecin veracnen irenc mijic amen avelord caxq, vory sovorutyun unein nranq anelu te uraxutyan ev te trtmutyan zhamanak։ Hakarak varvoghy tuganq piti vtcharer gyughakan gandzaranin։ Aydpisi tuganq, iharke, der minchev aysor che mtel mer gandzarany, vor apacucanum e te gyughacin inqy shat goh e ayd voroshumic։ Aysteghic orinak en vercrel ev harevan gyughery, huys unem te: urish heru tegher el kheteven ays bari sovorutyan։

Karogh ei mite chhamakerpvel quyr-Annayi ays mtqerin, voronq, vorqan el parz ev hasarak erevayin, aysuamenayniv, amphophum ein irenc mej gyughakan yntaniqi hastatutyan paymannery։

Hakobi harsaniqic mi qani or heto quyr-Annan haytnec indz vorosh norutyun, ayn e te shutov piti katarel ta yur dzernasun varzhuhu ev varzhapeti psaky։

— Ete ter-hayry yur vordu harsaniqov kamecav patvel dzez, es el im vordegirneri harsaniqov kpatvem, — asac quyr-Annan zhptalov։ — kcankanayi naev, vor duq lineiq nranc xacheghbayry. ayd mec: uraxutyun kpattcharer im vordegirnerin, bayc gyughakan srbagorcvac sovorutyan dem chpetq e meghanchel։ Nranc cnoghnern arden unin irenc hin knqahayry, vori yntaniqi andamnery, nuynisk vordoc vordi, piti kataren ayd pashtony phoxadardzabar։ Menq uremn chenq xarnvil nranc iravunqnerin։ Duq kliniq harseghbayr։

Es uraxutyamb ynduneci quyr-Annayi arajarkutyuny ev harcri te: ardyoq vaghuc en nranq nshanvac։

— Nranq vaghuc sirum ein mimyanc, — patasxanec quyr-Annan zhptalov. — ayd es nkateci der mi qani tari sranic araj, erb nranq takavin usanum ein։ Ayd sern, iharke, artahaytvum er lok qnqush, mankakan barekamutyamb։ Ev vorovhetev erkusn el chaphic durs ushim erexaner ein, usti im arandzin hogacutyan ararkan dardzri nranc, npatak unenalov, inchpes arajnern el asaci, patrastel nrancic im gorcy sharunakogh hajordner։

«Petq e hishem naev, vor Manishaky ayn eritasard gyughacu aghjikn e, vor arajin angam indz, ibrev «miandznuhi» ays gyughy berav։ Na amusnacav im galuc mi qani tari heto ev sa nra arajin zavakn e։ Isk Petrosy vordi e mi aynpisi mardu, vor sharunak im dzernarkutyunnerin argelq er linum։ Sakayn es nra tan mijic patrasteci indz hamar havatarim ognakan։

Nshanakvac ory eritasard zuygi psaky katarvec։ Ekeghecum nerka ein quyr-Annayi het miasin ev yur dproci ashakertnern u ashakertuhinery, voronc arandzin xnamqov hyurasirec Petrosi hayry yur geghecik partizum։ Quyr-Annan, psakvac zuygy ev es ayd phoqrik hyureri het einq, isk gyughaci hraviryalnery uraxanum ein mezanic heru gtnvogh mi urish aygum, irenc glux unenalov ter-Hovsephin։ Ayspes er kargadrel inqy, quyr-Annan, vorpeszi yur saniknery handisates chlinein meceri azat zvartchutyany։ Ays tonaxmbutyunneri het miasin ogostosn el verjacav։ Quyr-Annayi gushakutyan hamadzayn es bolorovin kazdurvel ei։ Petq er ayzhm veradarnal qaghaq, uskic amboghj ereq amis bacaka ei։ Ays veradardzn, iharke, canr cher indz hamar, baci andznakan gorcov zbaghvelu anhrazheshtutyuny, vaghuc er inch heru ei morics u quyrerics, barekam u canot chei tesel, shat mi norutyunneric zurk ei ev vorqan el depi qaghaqi kyanqn anhamakir, aysuamenayniv, ayzhm phaphagum ei veradarnal։

Bayc im gyughaci barekamneri, manavand quyr-Annayi hamar, zgali er im heranaly։ Verjins, minchev angam, cavum er, vor sovorel e im ynkerakcutyan։

— Gone chgtnei dzer mej im gaghapharneri u hamozmanc hamakir meky, ayn zhamanak aveli hesht kliner moranal dzez, — asum er na parzutyamb. — Bayc baxti bermunqov duq el nuyn davanutyunn uniq mer tchakatagri masin inch vor es, ayd pattcharov dzer bazhanumy: ibr im mxitarutyan zrkanq em nkatum։ Quyr-Annayi xostovanutyunn ankeghc er, sakayn es piti xonarhei harki araj։ Septemberi 2-in, kyurake aravot gnaci nran im hrazheshti voghjuyny talu։

— Es heranum em aysteghic, bayc tanum em indz het amenatankagin hishatakner: dzer barekamutyan u gorceri, — asaci nran։ — Ete baxty hajoghe: es krkin kveradarnam aystegh: vayelelu hamar bnutyan ev dzer dzerqov ays gyughum patrastvac bariqnery, voronq mecagni ein indz, manavand, dzer anzugakan barekamutyamb hamemvac linelun hamar։ Isk ete ankarogh linim ayd phaphagin hasnel, ayn zhamanak kmxitarvim get ayn qaghcr mtacutyamb te: mi angam, gone, vayeleci es ayd bolory։ — Bari tchanaparh, — asac quyr-Annan, — ashxateceq dzer xostumy katarel, isk ete chkaroghanaq, gone mi moranaq mez։ Ashxateceq erbemn-erbemn namak grel indz ev teghekutyun tal ayn ameni masin, inch vor giteq te: piti hetaqrqre indz ev inch vor lragrum ankarogh em kardal։ I verjo katareceq im mi xndiry: voch mi tegh ev voch voqi mot mi xoseq im masin ev mi hisheq im gorceric vochinch։

— Inchu, — zarmacmamb harcri es. — che vor bari gorcery arzhani en amen tegh govutyamb hrchakvelu, ev da aveli ogut, qan chariq karogh e berel gorcin։

— Voch, es chem kamenum, vor im goyutyuny haytni lini ashxarhin. anhaytutyan mej aprel, anhaytutyan mej mernel, ayd e im cankutyuny։ Ev dra hamar es unim hargeli pattcharner։

— Ardyoq cheiq karogh xelamut anel indz ayd pattcharneric mekin, — harcri es zhptalov։

— Mi ban miayn karogh em asel։ Vov vor gorcum e ev dra hamar el phogh phchel talis hraparakum, na hravirum e mardkanc: gal ev qandel yur gorcy։ Togheq vor es coreni mi hat linim, ays erkri mej merac... isk erb ayd coreny kveryndzyughe, erb nra haskery klcvin ev mardik ptughy kvayelen, ayn zhamanak togh hishen naev merac coreny, vor kyanq tvav haskerin ev vorin aylevs haphshtakich trchunnery chen karogh phorel ev hoghic hanel... Isk arayzhm kamenum em ancanot mnal ashxarhin, qani der nra ogti hamar em vastakum։ Ayo, chem kamenum pharavorvil mardkancic: mi bari ev ogtavet gorc qandelu gnov։ Aha inch vor karogh em asel dzez...

«Vorqan ser depi hasarakac barin ev vorqan hamestutyun, — mtaceci es, — ete ays hogvov varvac mi qani tasnyak gorcichner unenayinq, lerner ksharzheinq, geteri yntacqy kkasecneinq... bayc ur en ayd gorcichnery» ։

Es xostaca quyr-Annayin tchshtutyamb katarel yur patvery ev jermutyamb hamburelov nra surb dzerqy: heraca։

Ter-hayry, yur vordinery ev Petros varzhapety, voronq dzi hecac spasum ein indz gyughi cayrum, tchanaparh dzgecin indz bavakan heru։

Aynuhetev ija depi Uzun-Darayi kirtchery, im naxkin arajnord Petoyi het։ Ays angam mer tchanaparhordutyunn ancav aranc pataharneri։ Erku, oric heto es arden qaghaqumn ei։

1887, hunis 5, Tiflis։

Hayreni qaghaqics heranaluc heto, aysor arajin angamn em dzerq arnum im hishatakarany, vor cackvac mnacel er im paharani mi ankyunum։ Es noric kardaci ayn ev ancyali qaghcr hishataknery huzecin hogis։ Ayd huzmunqy, sakayn, uraxutyun cher ayl andardz korusti kskic ev harachanq...

Ughigh ereq tari e ancel ayn erjanik oric, erb es N. gyughum quyr-Annayin canotaca, sakayn aydqan zhamanaki yntacqum es der im hishatakaranum nra andzin veraberyal patmutyuny chavarteci։ Txur zhamanaky ev txraguyn depqery vaghuc im grichy datapartel ein angorcutyan, ev lrutyunn indz hamar dardzel er hatcheli hivandutyun։ Bayc hivandutyunn, inchpisin el vor lini, anbnakan kacutyun e ev vnasakar, manavand, hogvo aroghjutyan, hetevapes, petq e azatvel nranic, ete kamenum enq der aprel, mtaceci es ev noren dzerq ari grichs։ Indz mnum er avelacnel im hishatakaranum dardzyal mi qani eres ev dranov im «xorhrdavor miandznuhu» patmutyuny kverjanar։ Ayd el aha anum em ayzhm, mtacelov te iravunq chunim anhaytutyan mej toghnelu hishatakn ayn annman kuysi, vorin yur arandznutyan mej tchanacheci, vori ardyunavor gorcuneutyuny tesa, vori anzugakan araqinutyamb hiaca։ Ete haryur yntercoghic get meky vogevorvi im «miandznuhu» uxtov, ayd vogevorutyunn isk apardyun chi ancnil, na bariq kartadre, isk barvuyn amen tegh kdimavoren grkabac։

N. gyughic veradarnalov, es ashunn u dzmery ancuci mer qaghaqum, isk 85 tvakani skzbum arden Tiflisumn ei andznakan gorcov։ Minchev aystegh gals mi qani namakner unei grac quyr-Annayin ev patasxannern stacac isk aystegh hasneluc heto, aveli evs hatchax sksa grel, vorovhetev 85 tvakani arajin qarordy mez hamar harust u hetaqrqrakan er yndhanrakan mi xndri, ayn e katoghikosakan yntrutyan veraberyal teghekutyunnerov։ Ev vorovhetev hay xmbagrutyunneric mekin mot ei es, usti karoghanum ei im barekamuhun, grete amen shabat, noranor teghekutyunnery haghordel: nkatmamb ayn andzi ev nra het kapvac xndri, voronq aynqan mot u sireli ein yur srtin ev voronc masin menq gyughum xosum einq sharunak։ Im tvac teghekutyunnery, nayelov zhamanaki kusakcakan vogun ev hangamanqneri phophoxutyan, linum ein erbemn urax ev erbemn txur։ Sakayn motalut erjankutyan mi huys tevaparum er mer shurjy։ Amenqs spasum einq te: voroshyal orn u zhamin piti avetenq mimyanc «arzhaniqi haghtanakn» yntrutyamb mi andzi, vori masin govutyamb ein xosum hayoc tertery ev vori vra mec huys u vstahutyun unein hayrenasernery։ Spasum ein nran tesnel bardzracac vehapetakan ayn gahin, depi vorn amen hay harum er yur achqy sirov u havatov, jermerand anknacutyamb ev vorn yur mej amphophum e hazar vec haryur tarva hayutyan hogevor kyanqi ighdzern u mxitarutyunnery։ Ayd srbazan pashtonin arzhani hamarvac andzy, quyr-Annayi anzugakan usucichy, hayrenavar Gareginn er, vory vaghuc arden episkoposakan astitchanin hasac, ayzhm arden nshanavor mi temi sirvac u mecarvac arajnordn er։

Ev aha, ardarev, nuyn tarva aprilin es karoghaca mi avetavor heragir hascnel quyr-Annayin, vorin mi shabatic heto ibr patasxan hetevyal namaky staca.

«Azniv barekam.

«Dzer heragiry lcrec im sirty ansahman berkrutyamb։ Chgitem inchpes artahaytem im shnorhakalutyuny Dzez, vor aydqan sirelabar phutacel eq indz uraxacnelu։ Chnayelov Dzer havastiacumnerin, es, aynuamenayniv, huys chei tacum te mer zhamanakakicnery kkaroghanan aydpes imastabar gnahatel arzhaniqy։ Orhnyal linin nranq, voronq surb gorci hamar miacan i mi sirt ev «gorcecin zbarin» ։ Ete tchshmartutyuny haghatanakum e, uremn nra zinvornery karogh en parcenal ev qajalervil։ Ev sa krknaki bariq e mez hamar։ Aysorvanic arden gorcelu nor erand e varvum im mej։ Es, vor minchev aysor «i phoqun eghe haւatarim», aysuhetev petq e ashxatutyuns krknapatkem, yst vorum ka meky, vor karogh e mez «i veray bazmac kacucanel» ։

Voghj egheq, azniv barekam ev ynduneceq im srtagin shnorhakalutyan ev ankeghc harganac havastiqy. vorov piti mnam misht

Dzer xonarh aghaxin: Anna E...yan» ։

Ayd oric heto ancan erku husalir amisner։ Es krkin namakner greci quyr-Annayin, misht urax norutyunner haghordelov nran ev nuynpisi patasxanner el staca։ Bayc vorovhetev hulis ev ogostos amisnerum Tiflisic elac: tchanaparhordum ei, usti quyr-Annayin nor namak grelu arit chuneca։ Erb amran verjy verdardza qaghaq, aystegh imaca, vor amen ban arden phoxvel er, ev mer huysern nւ ighdzery ispar vochnchacel... Ayd norutyuny shat canr azdecutyun arav vras։ Bolor arorya xndirneri het miasin es moraca naev quyr-Annayin։ Bayc na inqy indz cher moracel։ Anget linelov im bacakayutyan, na karcel er te: es namak chem grum iren ayn pattcharov, vor vaghuc teghyak linelov txur norutyany, sirt chem anum ayd bany iren haytnelu։ Usti inqy shtapel er hetevyal hamarot namakn indz ghrkelu.

«Azniv barekam.

Aystegh hasav suyn tvakani ogostosi 22-in luys tesac «Meghun» ։ Dzer lrutyan pattchary haskaca, iravunq uniq. lreceq...

Dzer vshtahar quyr-Anna» ։

Ev es ardarev lreci։ Inch grei aynuhetev nran, inch nyuti vra xosei, che vor mer mtermutyan shunch u hogi tvogh xndiry merel er ev nran aylevs harutyun talu, huys chkar...

Ancan mi qani amisner։ Es voch mi namak chgreci im barekamuhun, voch el nranic staca։ Sakayn mi or inqs indz mtaceci, «Sa arden anqaghaqavarutyun e։ Gone mi qani togh grutyamb nra aroghjutyunic harcnem։ Xeghtch kiny aranc ayn el tchnshvac e vshteri tak, hetevapes ev karot vshtakcutyan...» ։

Ev iskuyn el nstelov u te mi qani togh, ayl shat erkar mi namak greci quyr-Annayin: ashxatelov karelvuyn chaph sphophel nra sirty kam get apagayi husov pararel։

Vorqan mec eghav im zarmanqn u apshutyuny, erb erku shabatic heto, phakac et staca im namaky, Petros varzhapeti hetevyal grutyan het.

«Hargeli barekam.

Vshtahar srtov veradardznum em Dzez ayn namaky. vor ughghel eiq im sirecyal usucchuhun։ Na aylevs chka... Mi amis araj phoxvecav erkinq, toghnelov mez anmxitar sugi mej... Nereceq, vor indz e vitchakvel ays txur norutyuny Dzez haghordelu։

Hatcheceq yndunel xorin harganqy

Dzer nvast cara Petros Kovikyani» ։

Aha mi anspas harvac er։ Mite quyr-Annan merav, mite ardarev ayn mec, ayn hoyakap kiny aylev che aprum ashxarhum... Es chei karoghanum havatal, chei kamenum, vor da tchshmartutyun liner... Bayc avagh, varzhapeti guzhaber namaky kataki hamar cher grvac։

Sakayn inchn ardyoq spanec nran, mi dazhan hivandutyun, te yur haytni vishty, chgitei, vardapetn ayd masin vochinch cher hishel։

Ayspes te aynpes ayd guyzhn im srtin kskic pattcharec։ Quyr-Annayi mernelov menq korcnum einq minn ayn gerazanc uzheric, voronq cnund ein arel vatsunakan tvakannerin, voronc sakayn arzhanavor hetevoghner chgtnvecin minchev aysor։ Sa mi andarnali korust er…

86 tvakani amary es veradardza im hayreni qaghaqy ev amenic araj srbazan partq hamareci gnal quyr-Annayi gerezmanin aycelutyan։

Grete mievnuyn amsva mej es anca im canot tchanaparhnerov. tesa nuyn zhamanakva harust dashtery geghecik dzorery, kanach blurnery, geghazard hovitnery, nuyn kusakan antarnery, nuyn ahavor lernern u kirtchery։ Bolorn el nuynchaph geghecik, nuynchaph hrashali, vorchaph ev ayn zhamanak։ Sakayn ayd anphophox gegheckutyunneri mej es, karces, mi txrutyun ei nshmarum. bnutyunn aylevs cher zhptum, arevi shoghery chein cicaghum, zephyuri shunchy el cher gurgurum... es chei akanjum voch saryaki ergin, voch jrvezhi sharachin, srtis het xosum er miayn tpheri mej sahogh arvaki mrmunjy, vor karces yur txur, meghmadzig shshunjov: anhaytutyan mej merac herosuhun er voghbum...

Erekoyan dem er, erb N. gyughy hasa։ Im canotneric arajin angam, ter-Hovsephin pataheci։ Na dimec depi indz. menq grkvelov hamburvecanq, ibr hayr ev vordi։ Vorqan er na phoxvel erku tarva mej։ Nra mazern ayzhm aveli spitak, isk demqy gunat er։

— El ur es ekel mez mot, vordi, — srtasharzh dzaynov xosec qahanan, — mer gyughy vorbacav, anshqacav, nra zardn u gegheckutyuny korav. Quyr-Annan el chka, vorin es ekel tesnelu... — Ev ays xosqeri het nra achqery lcvecan։ Es el huzveca ev artasveci։ Ev inchpes chartasvei։ Es mtel ei ayn gyughy, vori bnutyunn u mardiky sireli ein dardzel indz quyr-Annayi shnorhiv, isk na ayzhm chkar, gyughy kisov chaph datark, anshqacac ev txramac er erevum indz։

Hasanq tun։ Mez dimavorecin qahanayi vordiqy. kiny ev harsnery, verjy ekav ev Petros varzhapety yur amusnu Manishaki het։ Nranq bolorn el txur, bolorn el karces ynktchvac ein nuyn taxcutyan nerqo։ Amenqin el voghjuneci inchpes im sireli barekamnerin, heto sksanq xosel quyr-Annayi mahvan vra։ Xndreci terhory patmel, te inch hivandutyamb ardyoq merav xeghtch kiny ev mite chein karogh bzhshkakan ognutyun hascnel։

— Erevi astcuc aydpes er vitchakvac, vordi, — sksav xosel ter-hayry. — nra hivandutyan pattchary voch voq chimacav։ Der ancyal tari ays zhamanak inchpes na aroghj er, urax, zvart ev hankarc ogostosi verjerum phoxvecav։ Erku amis sharunak ankoghnin carayec։ Shat angam kameca gnal qaghaq bzhishk hravirelu, bayc amen angam el na argelec։ — Inchu hamar es berum bzhishky, ter-hayr, — asum er na indz. — kyanqn arden indz hamar dardzel e canr ber, vov vor ayn vercne, shnorhapart klinem nran... Inchu hamar er aydpes asum, chei karoghanum haskanal, vorovhetev aydpisi husahatakan xosqer es nranic arajnery bnav chei lsel։ Ev sakayn pattchary chei hamardzakvum harcnel։ Aydpes na halvec, mashvec ev tchragi pes hangav։

Petros varzhapetn urish manramasnutyunner haghordec։

— Ancyal ogostosi 30-in, urbat or, es lav hishum em, — asac na, — erekoyan dem quyr-Annan, Manishaky ev es nstac einq usumnarani bakum ev xosum einq։ Vanqi caran berav lragirnery։ Quyr-Annan arav ev sksav tertel։ Drancic mini heragirnery kardalis na hankarc bacakanchec. «oh, amen ban korav...» ev dzerqy depi tchakaty tanelov: brnec gluxy ev aydpes, grete qarord zham, mnac ansharzh, yndarmacac։

— Inch e patahel, quyriks, inchu txrecir, — harcrec Manishaky։

— Inch, vor patahel e, sirelis, nra cavy du shat ush piti zgas, — asac na meghmov ev lrec։ Menq urish harcer charinq, vasnzi tesanq, vor na che uzum xosel։ Ev ayd orvanic el karces dzhbaxt hivandutyuny mtav nra mej։ Vasnzi myus aravot dasatun chekav ev indz handznec parapel yur dasy, isk hetevyal ory: kyuraki pataragin chekav ev dprapetutyuny es ari։ Erkushabti ev ereqshabti dardzyal daseric bacaka er։ Ayd bolor zhamanak na kam phakvac er linum yur senyakum, kam txur u mtaxoh shrjum er antarum։ Mi shabatic heto bolorovin toghec yur parapmunqy ev amen aravot kanchum er indz u Manishakin ev patvirum, te inchpes piti menq yur dasery parapenq։

— Hivand em, sireliners, — asac na mi or, — el gorcelu sirt chunim. ashxateceq, vor im bacakayutyuny zgali chlini erexanerin, parapeceq nranc het sirov, erandov, duq arden patrastvac eq dra hamar։ Guce mi or es chlinim, uremn ayzhmyanic gorcy karavarelu hogsy piti arneq dzez vra։

— Astvac chane, quyrik, inchu aydpes eq asum, duq mez anicum eq, — vshtacac nkatecinq menq։

— Che, sireliners, mi neghanaq, im sirty vkayum e, vor vaxtchans heru che, — asac na harachelov, — txrelu el vochinch chuniq. voch voq ashxarhum havityan che aprum։ Sakayn es urax em, vor indzanic heto piti toghnem dzez. vstah em, vor duq havatarim kmnaq indz։

«Aynuhetev na dardzyal mi-mi angam mtnum er dasatun, arajva nman qaghcrutyamb xosum er ashakertneri u ashakertuhineri het, asum er nranc, vor aynuhetev miayn menq piti parapenq irenc het ev patvirum er hnazand linel mez։

«Mi qani oric heto quyriky kanchec mez. aylev ancyal tarum avartoghneric irenc yndunakutyamb haytni mi ashakerti u ashakertuhu. boloris het miasin kazmec daseri nor cucak ev glxavor ararkanery mez, isk erkrordakannery verjinnerin handznelov, patvirec, vor ayd oric arden usumnarani bolor hogsy arnenq mez vra։ Ayd mievnuyn ory na gangatvum er glxacavic, isk erekoyan doghacrec, apa sastik jerm uner ev amboghj gishery, inchpes Manishakn er asum, ayrvel er taqutyunic։

«Hetevyal aravot quyriki drutyunn aveli vattaracav։ Tikunqum, krcqum u kogherum caver er zgum, shncharutyuny canracel er, isk erekoyan, jermi sastkutyunic minchev angam zarancum er։ Ayd ameni vra avelacav naev hazy, vor gnalov sastkanum ev qunn u hangstutyuny xangarum er։ Chnayelov vor ter-hor ev tanuteri xndiry merzhec, tuyl chtalov bzhishk hravirel qaghaqic, aysuamenayniv mors aghachanqy lsec ev tuyl tvav, vor gyughi varsavirn aryun arne tikunqic։ Verjini aselov quyriky toqeri borboqumn uner ev ayd mijocy karogh er nran ognel։ Ardarev aryun arneluc heto krcqi u tikunqi cavery handartvecan ev shncharutyuny tetevacav։ Aynuhetev gorcadrecinq mi qani tnayin mijocner el glxacavi u jermi dem, vorov mi qani oric hivandutyuny meghmacav։ Bayc inqy, karces, cher kamenum aroghjanal ev xuys er talis ogtavet mijocneri gorcadrutyunic Nuynisk bavakan chaphov kerakur cher yndunum, voric hetzhete mashvum u tulanum er։ Ayd er pattchary. vor chnayelov mer anyndhat hogacutyan, na, aysuamenayniv, ankoghnic chelav ev drsum cherevac։ Grete mezanic zat el urish voch voqi cher uzum tesnel, xosum er shat qich ev ayn: miayn Manishaki het, isk erbemn ankoghnum grum er inch vor ban։ Axorzhaky hetzhete phakvum er ev verjin orerum, hamarya, vochinch chtchashakec, isk bzhshkakan ognutyuny, inchpes ter-hayrn el asac, na baceibac merzhel er։

«Hoktemberi verjin, — noren sksav xosel ter-hayry, — na kanchec yur mot indz, tanuterin ev gyughi mi qani nshanavor mardkanc ev asac. «Zgum em, vor vaxtchans motecel e. es heranum em dzezanic, bayc im sirac gorcery, voronc arden ktakac em ev im mnacord karoghutyuny, toghnum em dzez։ Im usumnarany, im sireli ashakertnery mnum en dzer husov։ Paheceq nranc, pashtpaneceq nranc, xndrum em։ Im varzhapetnern u varzhuhinery der eritasard en ev kyanqi mej anphordz, ogneceq nranc, tev u tikunq egheq nranc gorcin ev ayd erjankutyun kbere dzez...» ։ Menq xostacanq u erdvecinq havatarim mnal nra patviranin։ Na srtasharzh xosqerov orhnec mez ev menq artasvelov durs gnacinq nra motic։

— Nra ankoghni mot hskum ei es, — xosel sksav ayzhm Manishaky. — merneluc mi or araj xndrec indz ognel iren nstel ankoghnum ev kanchel yur mot Petrosin ev noryntir varzhapetin u varzhuhun։ — «Im sireli vordiners, — asac na mez. — es heranum em dzezanic, bayc im hogin toghnum em dzez het, havatarim mnaceq nran։ Gnaceq sharunak ayn shavghov, vory es dzez hamar harteci։ Dzez em handznum ayn gorcy, vorin nvirel em im eritasardutyuny, im hasun tariqy, im uraxutyunnery, im amboghj kyanqy... sireceq ayd gorcy dzer andzic aveli, zoheceq nran dzer hangstutyuny, dzer zvartchutyunnery, ete karogh eq ev ete kamenum eq indz zharangord kochvil։ Sireceq mimyanc ev miasnakan uzhov araj tareq dzer mor ev varzhuhu sirac u pashtac gorcy։ Im hogin khrtchvi erknqum ev voskerqs gerezmani mej, ete duq ariutyamb carayeq dzer pashtonin ev havatarim mnaq im davanutyan, vor e: «sirel ynkery yur andzic aveli» ։ Xostaceq indz vordu ev ashakerti aznvaguyn xostumov, vor im patvernery tchshtutyamb kkatareq ev inch vor es avand em talis dzez nuyny ev duq avand ktoghneq dzer vordinerin kam hajordnerin...» ։

«Menq chorss miasin cunk choqecinq nra araj ev artasvelov xostacanq nra patvernery tchshtutyamb katarel։ Heto na patvirec kanchel yur mot bolor ashakertnerin ev ashakertuhinerin։ Na orhnec nranc, xratec ev patvirec sirov u erandov sovorel ev misht hnazand linel u sirel mez։

Erekoyan dem na minchev angam mi phoqr urax er ev henc ayd zhamanak mi karevor handznararutyun arav indz, isk gishery dardzyal gangatvum er srti chaphazanc anhangstutyunic։ Aravotyan verjin zhamery na hogevarqi mej anckacrec։ Ter-hayry, vor bolor zhamanak Petrosi het miasin gtnvum er myus senyakum, ekav ev surb haghordutyuny tvav nran։ Erb arevi arajin tcharagaytnern ynkan patuhani vra, na yur ardar hogin avandel er arden...

Manishakn avartec yur xosqy artasvelov ev menq amenqs zgacvac hetevecinq nran։

Erb txur zruycn avartelov, es arandznaca indz hamar patrastvac senyaky hangstanalu, Manishaky, vor qich araj durs er gnacel Petrosi het, noren veradardzav ev mtnelov indz mot parzec depi indz mi crar ev asac,

— Ayn handznararutyuny, vor verjin erekoyan arav indz quyr-Annan, ays er։ Na patvirec indz: handznel dzez ays crary, ete erbevice galu lineiq mer gyughy: yur gerezmanin aycelelu։ — Ays aselov na toghec crarn im dzerqum ev durs gnac։

Ev aynqan arag katarec na ays, vor es skzbum karces chhaskaca te inch er asum indz, vorovhetev ushadrutyuns takavin gravvac er norati knoj anspas ners galovn։ Bayc, erb na crarn im dzerqum toghnelov heracav, ayn zhamanak miayn xelabereci ev sksa ditel indz trvac avandn aynpisi erkyughac hetaqrqrutyamb, vorov miayn jermerand havatavory karogh er ditel hankarc u anspas erevan ekac mi srbi masunqy... Crari vra im anvan kam azganvan phoxaren grvac er miayn: «mer barekamin» ։ Aysqann arden bavakan er, vor im hishoghutyan mej noren kendananar quyr-Annayi kyanqi amboghj patmutyuny kam im araj nkarver nra hoyakap, srbaphayl patkery։ Ev ayd er ardyoq pattchary, vor indz mi vayrkyan aynpes tvac te na iroq che merel, te der aprum e ev piti xosi indz het... nra dzerqov grac erku barery aydpisi mi havat nershnchecin indz ar vayrkyan։ Mievnuyn zhamanak, es dandaghum ei banal crary։ Indz aynpes er tvum te: ayd chpiti anem miaynak, aranc qahanayi, kam quyr-Annayi dzernasunneri nerkayutyan։ Inch kar ardyoq crarum, ktak er da, te masnavor haghordagrutyun, chgitei ev voch el karogh ei gushakel. bayc gitei ayn, vor ayd araqini knoj gorcery, nra sirtn u hogin mi mardu chen patkanel, ayl zhoghovyrdin, uremn ev nora toghac avandy haytni piti lini shaterin։ Ays mtqern indz zbaghecrin mi qani vayrkyan։ Bayc heto hisheci vor Manishaky crary handznec indz arandzin ev voroshaki asac. «Quyr-Annan patvirec handznel dzez ays crary, ete erbevice galu lineiq mer gyughn yur gerezmanin aycelelu», uremn miayn indz er trvac ayd shnorhy ev es iravunq chunei masnakic anel nran urishnerin։ Ays mtacutyamb baci crary, vor parunakum er yur mej cayreicayr grvac mi qani tertikner, hetevyal bovandakutyamb.

«3 hokt. 1885

«Azniv barekam.

«Erku shabat araj canr hivandaca toqeri borboqumov։ Chgitem inchpes ev inchu ancav ayn։ Inqs iskapes chei uzum apaqinvil... ayzhm phoqr inch kazdurvac em, tepet takavin chem elac ankoghnic։ Karogh e patahel, vor erbeq el chelnem։ Aydpisi mi naxazgacum pasharac e ayzhm indz։ Ayd isk pattcharov kamenum em ogtvel im kyanqi mnacordic ev grel dzez mi qani ban։ Dzez im ancyali patmutyany canotacneluc heto, avelord che haghordel ev patmutyunn im verjin oreri, voronq tvum e, te chi piti erkaren... Inch ei es amisner araj ev inch em ayzhm, ayd parz tesnum em. uremn iravunq unim spaselu vaxtchanis... Kar zhamanak, erb chei mtacum dra hamar, mernelu harcov cher zbaghvum hogis, vor togorvac er miayn gorcelu tenchov։ Isk ayzhm… Astvac im, vorqan shat em phoxvel... el kyanqn u gorcy chen gravum indz. anhajoghutyanc dem aynqan uzhgin maqarogh kamqs el che varum im erandy, vor mot e marelu... Dzez haytni harvacic es aynpes ynktchveca, inchpes photorkic bareber cary, vor armatahan linelov: darnum e anyndunak aprelu ev gorcelu... bayc inchu ays astitchan։ Erbemn ays masin mtacum em zhamerov ev apa galis txur hetevanqi. — indz hamar hetzhete parzvum e mi harc, vori masin araj es chem mtacel, kam gone indz tvum e te: chem mtacel։ Ayd ayn e, vor es ayzhm indz tesnum em anzor aylevs argelqi dem maqarelu ev dra pattchary hamarum em ayn, vor im mej takavin aprum e kiny, na, vorin mec banasteghcy iravamb e anvanel tulutyun։ Vorqan e ughigh im hayacqy ays xndri vra, chgitem։ Es kpatmem dzez im kracn u zgacacy ays verjin amisnerum ev duq nranic dzer ezrakacutyunn areq։ Bayc... dzerqs hognec, gluxs pttum e... xosenq ays masin vaghy։

«4 hokt.

«Der mi tari sranic araj vorqan indz uzhegh ev anynktcheli ei hamarum, vorqan mec phaphag unei aprelu, vorovhetev yntracs asparezi vra takavin katarelu gorcer unei։ Hishum em, nuynisk dzer heragrin tvac im patasxanum asum ei te «ayzhm im mej varvum e gorcelu nor erand, vasnzi arzhaniqn arden gnahatvel ev tchshmartutyuny haghtanakel e ev te uremn sra zinvornery karogh en parcenal ev qajalervil։ Ayd zinvorneri sharqum, harkav, tvum ei ev indz... Bayc avagh, chancav mi chnchin mijoc ev aha menq zgacinq, te vorqan vaghazham er mer uraxutyuny, te vorqan zurk einq menq vogevorvelu ev nuynisk husalu iravunqic... Ayspisi depqum inch e anum ardyoq urish erkrum kiny, ayn tkar araracy, vorin vogevorutyuny tever e talis, isk husaxabutyuny zrkum minchev angam kangun mnalu karoghutyunic...chgitem։ Indz hamar miayn karogh em asel te: phordzutyan ays harvacin dimadrel chkaroghaca, txur haytnutyan arajin vayrkyannern isk bavakan eghan indz ynktchelu ev vhatecnelu։ Ev dra pattchary, inchpes erek el asaci, hamarum em ayn, vor im mej takavin aprum e kiny. zgacmunqneri ev tulutyan ayn marmnacumy vor krum e mi sirt: bolorovin annman tghamardu srtin... Tepet im ancucac sahmanaphak kyanqy iravunq chi tal indz datel ayl depqum kencaghageti havaknutyamb, aysuamenayniv, himnvelov ayn canotutyunneri vra, vor aysqan tariner unecel em mardkanc het, ev, manavand, ayn canr phordzeri voronc ibrev kin entarkvel em andzamb, karogh em pndel te tghamardy anhatakan kyanqov aprelu hamar ozhtvac e aveli zoregh kamqov u korovov, qan kiny. hetevapes verjins izur e ashxatum mrcel nra het ayd asparezum։ Tghamardy, ayo, karogh e aprel miaynak ev inqn yur mej kentronacac: nvirvel yur srti mecadrac shaherin (linin dranq andznakan, hasarakakan, te gaghapharakan) ev ayd nvirman mej yur srti hangistn u gohutyuny gtne, handipec na mi gorcum anhajoghutyan, kphordze erkrordy, errordy ev sakayn husahatutyuny chi ynktchil nran։ Minchder kinn aydpes che. na cnvel e voch te uzheri dem maqarelu, ayl nranc pashtpanutyuny vayelelu, voch te krvelu kam halacvelu, ayl sirelu ev sirvelu hamar, usti na lav e aprum ev lavapes gorcum miayn ayn zhamanak, erb sern u ggvanqy snund en talis nra srtin ev xraxusum nra tchign u ashxatanqy։ Aydpisi zhamanak kiny yndunak e nuynisk moranal iren ev nvirvel bolorovin sirac andzi eutyany, nra mtqerin u gaghapharnerin, nra mecadrac shaherin, nra anvann u pharqin… Kiny hatchax aveli sirov darnum e mi hyule kam amenashaty: luso mi sharavigh: ayd pharqi patkery lusavorelu hamar, qan te phayphayum e yur sephakany: ibrev uruyn gorcogh erevalu hamar։ Ev ayd anum e voch ayn pattcharov, vor inqn aveli e yndunak andznvirutyan, qan tghamardy, ayl ayn vor aveli e aprum zgacmunqnerov, aysinqn srtov։ Ev vorovhetev knoj sirty miaynak mnacac zhamanak chi jermanum inqn iren, yst vorum na steghcvac e mi urish eaki shnchov jermanalu, nra azdecutyamb babaxelu, nra ggvanqov zoranalu ev, i verjo, nra eutyan mej lucvelu ev ayd lucman mej yur eranutyuny gtnelu hamar, ayd pattcharov na, dzgtelov depi yur yntrac eaky, cankanum e tesnel nran karogh u zoravor, vorpeszi inqy: nranic sirvac zhamanak, sirvi gerazancoren, burn ev uzhgin... Ev henc ayd pattcharov el na sirov talis e ayd eakin ameny, inch vor uni mecagin, vorpeszi dranov aveli zorana ayn aghbyury, vor kyanq piti ta iren։ Ays isk e pattchary, vor kinn aveli e uraxanum sirac andzin hasac mi hajoghutyamb, kam txrum nra krac mi korustov, qan ete dranq hasac linein iren։ Vasnzi havatum e te: inqy karogh e mnal misht kangun ev zoravor, qani zoravor e siro ararkan, bayc kynktchvi, kochnchana, erb ays verjiny zrkvi yur uzhic... Ete tesneq mi kin, vor aprum u gorcum e miaynutyan mej, o, aydtegh el ptreceq ayn anerevuyt vogin, vor nran ynkeranum, shunch u kyanq e talis, hur u korov e nershnchum... ayo, knoj sirty menak aprel che karogh, miaynutyan mej na ksarchi, kyndarmana ev ayd e pattchary, vor na srtagin dzgtum e depi jermacnogh tcharagaytnery։ Togh nranc aghbyury gtnvi tekuz hervum, anhunutyan mej, bavakan e, vor nranc luysn u jermutyuny hasnum en iren, na goh e linum ev aydqanov... Bayc erb ayd luysy marum, erb tcharagaytneri aghbyury camaqum e, o, ayn zhamanak mi ptreq knojy kendanineri mej... ax, vorqan tuyl em... achqers xarnvum en, chem karogh sharunakel...

«5 hokt.

«Izur che asum latinakan aracy «aroghj hogin aroghj marmni mej» ։ Indz tvum e te husahatutyunn aysqan cher ynktchil hogis, ete es chhivandanayi, bayc ayd patahec anspas։ Dzer heragiry stanaluc heto indz aynpes lav ei zgum, aynpes erjanik, vor karces noren eritasardacel ei։ Es, vor im gorcuneutyan erkar shrjanum voch cnorel ei ev voch erazel, ayzhm ayd anum ei inchpes kyanqi garuny nor voghjunogh mi patanekuhi։ Grete orerov mtorum ei ayn masin te: aha, ur vor e «yntryaly» kga, koghjune karotov sirac hayreniqy, kbazmi hinavurc atori vra ev shurjy xmbelov arzhanyac ter andzinq, kskse verashinel xataryal tuny, kmaqre nran phtutyunic u phoshuc ev mijic hanelov hivandn u otaramuty, teghy khastate aroghjn u harazaty։ Na kvane, asum ei, ayd tan drneric seghanavornerin, hackataknerin, bansarku xrovararnerin, gaytakghutyun serm anoghnerin ev dranc phoxaren kkarge get ev xnamakal ankashar, ughghamit ev ardaradat andzanc, voronq chari phoxaren: khastaten barin, xrovutyuny kphoxarinen xaghaghutyamb, atelutyuny sirov, gaytakghutyuny: ughigh havatov։ Na kyndlayne, mtacum ei, lusavorutyan asparezy, gorci hravirelov andznver srterin, arzhanavor mshaknerin ev qajalerelov shnorhn u araqinutyuny: khastate mer mej miayn bardzrin u arzhanavorin erkrpagelu pashtamunqy։ Aydpisov hetzhete mer hogevor ashxarhic khalacvin tgitutyuny ev ayn shahagorcogh pashtonyanery, voronc shnorhiv shat jerm srter en sarel, shat veh hoginer vshtacel, bardzraxoh mtqer ynktchvel, huyser ev aknkalutyunner marel։ Ev erb ayspisov kmaqrvi vehavayry shrjapatogh mtnolorty, erb sevatuyr ampery horizonic kanhetanan ev ardarutyan arevy surb xorany koghoghe, ayn zhamanak ayd arevic kjermanan naev sarac srtery, kamoqvin, uzh karnen vshtacac hoginery, noren kveracnvin ev veh mtqery, ev mec huysery... Ev amenqy miahamur, mi sirt ev mi hogi: kpharin irenc lusacin mory, ktan nran siro katogin hambuyr ev nranic karnen luys, jermutyun ev kendanutyun. … Ays vogevorvac mtorumneri zhamanak, mi handugn zgacmunq xttghum er sirts ev lcnum ayn anbacatreli eranutyamb։ — Es mtacum ei te inchpisi hogekan hrtchvanqov piti ggvem ayn mitqy, te ays mec andzy vor aynqan araqinabar yur nvirman yntacqy katarec ev vorqan zor shnorhnerov zardarvelov azgi miahamur yntrutyan arzhanacav, ays veh andzy, vor aysor mer hogevor kyanqi navy varum e aysqan imastnabar ev hmtoren heracnelov xarakneric u xuteric: ughghum e depi huso, siro ev havato angut navahangisty, ays andzy, vorin sirum e amen azniv hayi sirt ev vori mej na yur lavaguyn ighdzern u huysern e amphophum. sa na e, vorin im sirty sirec, vorin im hogin pharec jermagin...։ Apa ays qaghcr cnorqnerin hajordum er mi urishy, aravel qaghcraguyny. — Es mtacum ei, te khasne ev ayn ory, erb vehy kelne yur vitchaky pttelu, yur zhoghovurdn nւ nra charn u barin tesnelu։ Ev ayd zhamanak na kmtne naev hin Syunyac ashxarhy, kaycele nra lernerin u hovitnerin, nra heravor, bayc sirazvartch gyugherin, na khandipe naev mer ays avany, ur kgtne indz yur naxkin ashakertuhun... Na ktesne nran: ashxarhic heracac sev sqem hagac ev yur imastun xorhrdov zhoghovrdin nvirvac... Ktesne naev ayd nvirman ardyunqy — im steghcac gorcery, im ashxatutyanc ptughnery ev dranc arzheqy ardarutyamb gnahatelov, korhne indz, korhne im gorcery ev ayn vayrkyany, erb yur siro kaycy varec im hogin ev pattchar eghav aysqan bariqneri... O, karogh eq zgal chaphn ayn berkranqi, vor lcnum er sirts nman vayrkyannerum ev moracnel talis indz ayn bolor vshtern u neghutyunnery, vor erbevice krel em im kyanqum. Ev inch kanvaneiq duq ays zgacmunqy, esasirutyun, te snapharutyun, indz tvum e te: voch mekn e ev voch myusy։

Ays zgacmunqy, nuynisk, anun chuner yur hamar։ Vorovhetev na cher artahaytvum hraparakov, aghmuk cher hanum, mtqer cher huzum, na miayn taqun snund er talis knoj zgayun srtin ev yndunak dardznum nran anverj nvirvelu, havityan zohvelu... Ev sakayn, avagh, ays bolor eraznery ancan ibr stver, im qaghcr huysery meran anharir mercnelov irenc het im sirtn u hogin»

«6 hoktember

«Erek kamenum ei xosel ayn masin te: inchpes hivand marminy hivandacnum e hogin, bayc zgacmunqneri hosanqy tarav indz ayl koghm, usti mtadryal nyutic heraca։ Ayzhm arden kxosem ayd hivandutyan hamar, vor indz patahec grete anspas, kam aveli tchishtn asac, inqnamoracutyunic։ — Txur norutyan irazek lineluc ev mer korusti chaphn ymbrneluc heto, arden ashxarhy mtnel er indz hamar։ Arajin vayrkyanic isk, inchpes ancyalnern el asaci, zgaci canr shunchy mi tchnshogh vhatutyan, vor apa hetzhete im eutyany tirec։ Ayd isk pattcharov gorc u parapmunq mi koghmy toghac, andznatur ei eghel txur mtacutyunneri։ Voch miayn gyughn u zhoghovurdy, voronc karces moracel ei, aylev im dprocn u sirac sanery hamarya aylevs chein gravum indz։ Es vor amen aravot nranc tesnelov tarmanum u zvartanum ei, ayzhm yndhakarakn, ashxatum ei heranal nrancic, vorpeszi karoghanam azatoren nvirvel im menavor mtacutyanc, voronq vorqan el canr u hogemash, aysuamenayniv, gravum ein indz aveli qan voreve urish zbaghmunq։ Ayd isk npatakov aravotic arden hark eghacy kargadrelov inqs phakvum ei im arandznaranum kam dprocic heranalov antari mej tapharum, vorpeszi karoghanam cnorqneri ashxarhum gtnel ayn sphophanqy, vor zlanum er tal indz irakan ashxarhy։ Aha aydpisi mi or, erkar taphareluc heto, veradarnum ei tun։ Hasnelov antari ezerqin, kameca qich hangstanal, vorovhetev te hognac ev te qrtnac ei։ Erekoyan dem linelov: hovy phchum er xist anush ev trchunnery tchrvoghum ein careri mej։ Nstelov arvi mot ynkac mamrapat u hangist zhayreric meki vra, achqers severeci hezasah aliqnerin, voronc mej iroq tesnum ei mtqeris harazat patkery։ Dranq erkusn el harasharzh u heghheghuk, misht mimyanc hrelov ev mimyanc tevakoxelov: sharunak dimum ein araj, aranc gitenalu te: ur en gnum, ur e irenc hangisty ev ur vaxtchany... Chgitem axorzh hovy, te hognacutyuny qich heto mi tesak tmrutyun berin vras, usti gluxs zhayrin dnelov kameca mi phoqr nirhel ev sakayn shutov qaghcr qun mta։ Mi qani zham ancav, chgitem, miayn te erb artnaca shurjs arden mut er, astghery phaylum ein ev lusni skavaraky hushik bardzranum er lerneri etevic։ Teghics bardzranalu zhamanak zgaci, vor mrsel em, vorovhetev mejqs u tikunqs sarel ein taxtaki pes։ Veradarnalov tun, anhangist drutyan mej gta spasuhus, vor im veradardzy zbosanqic cher tesac aydqan ush։ Es nran haytneci, te qnov ei ancel arvi aphin, sary zhayreri vra։ Bari kiny vaxecav ev gushakec, vor anshusht curt arac piti linim, usti xorhurd tvav shtapel, karelvuyn chaph shut parkel ev qrtnel։ Bayc es zanc ari nra xorhurdy։ Kyanqn aylevs indz hamar gravich vochinch chuner։ Uremn, hark el chkar nra pahpanutyan hamar hogal։ Hetevyal aravot shat tuyl ei tesnum indz. marmins karces jardvac er։ Isk errord ory, sastik glxacavn u jermaxti nshannery hamozecin indz, vor arden vtangavor hivandutyan bran mej em... Sakayn ayd hamozmunqn indz chtxrecrec։ Yndhakaraky, mi taqun uraxutyun zgaci, mtacelov te guce ays norabac tchanaparhov azatvim im hogekan bazmativ vshteric։ — Duq, iharke, ays toghery kardalov naxatum eq indz im phoqrogi mtacutyanc hamar, bayc es arden dzez asel em te: ankeghcoren piti xostovanim im kracn u zgacacy։ — Ev aha ayspes, es hivandaca toqeri sastik borboqumov։ Qahanan, im sanern u nranc cnoghnery shrjapatecin indz irenc karekic hogatarutyamb, bayc ev aynpes chgitein te: inchov iskapes karogh en arajn arnel im hivandutyan, vor hetzhete sur kerparanq er arnum։ Nranq, amenic araj ashxatecin hamozel indz bzhishk berel tal qaghaqic, bayc es chkameca ev havatacnum ei te: shutov piti aroghjanam։ Tasnevhing or sharunak tchgnazhami mej ei ev ayzhm, guce, parkac linei hoghi tak, ete mi hasarak mijoc — eghjyurov aryun arnely, vori barerar nergorcutyan es chei havatum tetevacrac chlinein im cavery։ Bayc ev aynpes, aysor arden amisy lranum e ev es der ankoghnumn em։ Tepet krcqums u tikunqums aylevs caver chem zgum, bayc hazs sastkacel e. hatchax jermum ev gishernery qrtnum em. marmins hetzhete mashvum e ev mi qani vor ka, inch tanjogh hazis hetevum e aryun... indz tvum e te im hivandutyunn arden phoxvecav ev shutov el indz gerezman ktane. manavand vor txur mtacmunqnery hangist chen talis indz... Ays pattcharov er, vor asum ei te: hivand marminy hivandacnum e ev hogin։ Ete marmins aroghj liner, guce hogis chynktchver ays astitchan kam husahatutyuny chhaghtaharer nran... Oh, ete imanaq te vorqan uzh em gorc dnum amen angam mi qani togh grelu hamar ev te heto ayd larumic vorpisi ankumn u tulutyun e hajordum... bavakan e. el grich sharzhel chem karogh...

«12 hokt.

«Hing or sharunak vochinch chgreci։ Chei karogh, sastik tulacel em. hazs, manavand, hangist cher talis, bayc aysor kameca sharunakel... geghecik eghanaky gravec indz։ Arevi shoghery lcrel en senyaks kendanarar jermutyamb. isk dursy hrashali e... Hishum eq duq im patuhani araj bacvogh tesarany — lernalanji tavuty, zhayreri sparvacy ev apa erkusteq urinerov cackvac jraghaci arun, vor zhayrerin hasneluc: zoregh sharachov taphvum e depi dzory... Ayd bolorn ayzhm voghoghvac e arevi lusov։ Sakayn kanachy deghnel e arden, carery hetzhete merkanum en terevy։ Bnutyunn el, karces, tulacel, korcrel e yur aruygutyuny... bayc inchu nra ayd tkarutyan mej menq dardzyal gravich mi ban enq tesnum. inchu aynqan sirov nayum enq nra hangchogh kendanutyan vra... Indz tvum e, te ayn pattcharov, vor havatacac enq te: na chi mernelu, te nra kendanutyuny voch te sparum, ayl hangstanum e: noren uzh arnelu, noren veracnelu, noren steghcagorcelu hamar... Havatacac enq, te amen inch sarecnogh ev mahacnogh dzmery chi karogh spanel bnutyan gegheckutyuny. te crtashunch eghanakin khajorde garuny yur jermacnogh arevov, yur qaghcrasyuq hoverov, yur varsagegh kanachov, yur varvrun caghiknerov, vor aratoren amen koghm sphrelov kptchne, kzardare margn u marmandy, dashtn u blury, lern u qaraphy ev... moracnel kta mardkanc zhant dzmran goyutyuny, nra curtn u saruycy, nra mahashunch brnutyuny... Isk ayd garuny, oh, astvac im, es el chem tesnelu... nra arevn u hovery, nra kanachn u caghiknery, el im achqery chen parabelu... Bayc, ax, inchpes kkamenayi aprel, noren uzh arnel, noren aruyganal, noren ashxatel, tqnel ev garnan bariqnerov im janqery psakel... Inchu, inchu bnutyunic daser chenq arnum. inchu nra harazat cnundnery linelov nra cuyc tvac orinaknerov chenq vogevorvum ev tuyl enq talis, vor vhatutyuny tire mer hogun, gere mer srtery, spane tankagin tenchern u ighdzery... Che vor gitenq, te: mahashunch dzmran hajordum e misht kensaber garuny, che vor sa arden havitenakan tchshmartutyun e... Ev sakayn, avagh, sxal gorceci, moraca mi vayrkyan mec tchshmartutyuny ev ayzhm arden nւsh e...Chpetq e moranal ev voch isk mi vayrkyan...

«14 hokt.

«Kameca dardzyal grel, bayc tesnum em, vor uzh chunim. inqs chkaroghaca nstel ankoghnum. Manishakn ognec... Ax, ays hreshtaky, ays bari ev azniv hogin... mi vayrkyan chi heranum indzanic, isk Petrosy sharunak pttum e myus senyakum։ Inchpes txur u tchnshvac en nranc matagh srtery... Im cavery chen tanjum indz aynqan, sranc artasuqn e, vor mormoqecnum e sirts... 0h, ayzhm, ayzhm miayn kcankanayi aprel, vor srbei sranc arcunqy ev sovorecnei lal, erbeq lal, ayl arianal ev gorcel... avagh, ayd dasy es chtvi nranc, vorovhetev chgitei te: hark klini lal... ayzhm tesnum em, vor anhrazhesht dasy mnacel e aranc xoselu... Inch anem, es aylevs ankarogh em... mnum e orhnel ayn berannery, voronq ayd dasy kxosen vogevorutyamb...

«15 hoktember

«Grel aylevs anhnar e... grichs ynknum e... nra phoxaren zoranum e artasuqs... crarem ays tertery, ete aroghjaca, dardzyal kgrem, ete voch, xosacs el bav e... arden giteq te inchu marec kraky... ynduneceq im jermagin voghjuyny... Ete erbevice pataheq im sireli usucchin, patmeceq nran im masin mi qani ban... Asaceq, vor yur qaghcr patveri hamadzayn: merav coreann, zi bazum ardivns arasce...» ։

Dzer quyr-Anna» ։

Ays ameny kardalu zhamanak: es shat angam huzveca ev erbemn haziv ei indz zspum, vor bardzradzayn chhekekam։ Isk erb annman kuysi verjin xosqery kardaci, artasuqs sksav aghbyuri pes hosel ev es gluxs dzerqeris mej arac: erkar lac ei linum, inchpes tankagin harazaty korcrac mi mard։

Hetevyal aravot, shat vagh gnaci quyr-Annayi gerezmany hamburelu։ Na gtnvum er ekeghecu arevelyan koghmy, phoqrik antari ezerqin, geghecik u norasteghc bardzravandaki vra։ Mi parz, spitak tapanaqar cackum er ayd surb gerezmany, vori vra savarnum ein noratunk uriner։ Bardzravandakn amboghjapes zardarvac er caghkanc tunkerov, ev nranc shurjy patelov xoxojum er phoqrik, akanakit arvak, vor yur mshtamrunch mrmunjy urineri sosavyunin xarnelov: ases te havitenakan meghediner er ergum anzugakan kuysi hangstyan hamar։

Menavor shirimi shurjy tirum er vsem, xorhrdavor lrutyun, vor mardun akama dardznum er jermerand։ Eu xorin aknacutyamb moteca shirimin ev erkyughacutyamb hambureci ayn։ Tapani vra, hangucyali cankutyamb phoragrvac er miayn ereq bar. «Quyr-Annayi hangisty» ։ Bayc vorqan mtqer, vorqan patmutyunner kayin ayd parz bareri mej... Aydtegh amphophvac er goghtrik zgacmunqneri, surb gaghapharneri ev aznvaguyn vogevorutyan mi amboghj ashxarh... Ayd kanachazard shirimi mej hangchum er hayreniqi surb siro nahataky — marmnacyal andznvirutyuny, vor sri dem cher gnacel, varodi dem cher xizaxel, bayc mghel er nuyn krivy, inch vor amen mi mec heros... Vor tchshmarit hayrenasery cher xonarhil yur gluxy ayd srbazan shirimi araj ev vor eritasardi srtin: ser u erand cher nershnchi «Quyr-Annayi hangisty» ...

Hamburelov ayd shirimy, es choqeci nra araj: aghoteci srtahuyz։ Im aghotqy mi jerm cankutyun er, tesnel mer mej, gone aysuhetev, quyr-Annayin ev nra usucchin arzhanavor hetevoghner։

Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
Armenak Avetisyan
21:16, 07.01.2018
13452 | 0
21:11, 07.01.2018
18046 | 0
21:02, 07.01.2018
8401 | 0
20:49, 07.01.2018
12905 | 0
18:57, 07.01.2018
18166 | 0
18:54, 07.01.2018
19031 | 0
18:51, 07.01.2018
11831 | 0
18:48, 07.01.2018
10279 | 0
18:42, 07.01.2018
9207 | 0
18:34, 07.01.2018
6936 | 0
18:32, 07.01.2018
11387 | 0
18:31, 07.01.2018
6959 | 0
18:27, 07.01.2018
13065 | 0
18:22, 07.01.2018
7103 | 0
18:20, 07.01.2018
7671 | 0
17:38, 07.01.2018
7619 | 0
17:34, 07.01.2018
12352 | 0
depi ver