ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+11 °C, +10 °C ... +21 °C Vaghy:+24 °C
MURACAN, ARAQYALY
17:18, 07.01.2018
12252 | 0

El ayln ankaւ yaparazhi, ur voch
goyr hogh bazum, ev vaghvaghaki busaւ
ar i chgoye hiւtoy erkrin, i cagel arevu
tapacaւ, ev zi voch goyin armatq, choracaւ։

Aւet. Matt.

A.

Ody meghm er ev taquk, erkinqy parz ev astghazard։ Tneri ners cher gravum mardkanc, usti zhoghovurdy lcvac er dursy ev zbosnum er salac mayteri vra, kam nor kanachogh carughinerum։ Sharaguyn lusiny, vor nor er bardzranum mtnacogh horizonum, xostanum e geghecik, lusnka gisher։ Ayd pattcharov phoghocnerum aj u dzax slacogh karqeri tvin hetzhete avelanum ein ev ayn despaknery, voronq irenc mej xnamqov cackum ein heravor zbosaranneri xorhrdavor hatchaxordnerin։ Aydpisov drsi aghmuky gnalov sastkanum er ev kendanutyuny tirum amen tegh։

Miayn ceruk philisophan, kam gegheckuhuc merzhvac sirahary karogh ein aydpisi axorzheli erekoyin phakvel tan xorsherum ev mtacel miny: ashxarhi unaynutyan ev myusy: yur vshti canrutyan vra։ Bayc kyanqi arzheqy mecagrel gitcogh mardy, manavand ete da eritasard er kam eritasarduhi, cher karogh aydpisi gravich zhamerin chgtnvil zbosnoghneri yndhanur zhxori mej։

Sakayn ari tes, vor henc aydpisi mi zhamanak: nerqin harki mi cacun, bayc ev yndardzak senyaki mej zhoghovvac ein mi xumb ashxuyzh eritasardner, voronq chein mtacum voch norek garnan, voch sirun lusni ev voch tchemeliqnerum zbosnogh gegheckuhineri masin։ Nranq zbaghvac ein aveli arzhanavor, kam inchpes irenq kasein: «aznvakan» gorcov։ Dranq hay usanoghner ein: hamalsarani kam ayl bardzraguyn dprocneri verjin kurseric, voronq hatchax zhoghovvum ein aydtegh mimyanc het tesnvelu, mtermapes zrucelu, mayreni lezvov kardalu, kam heravor hayreniqic stacvac norutyunnery mimyanc haghorghelu, erbemn el irenc caveri masin mimyancic karciq kam xorhurd harcnelu։

Ayd qaghaqum kayin ev urish hay usanoghner, voronq irenc azat zhamanaky tnorinum ein ayl kerp։ Vomanq sirum ein chaphel phoghocnery, ashxarhi char u barin ayd tegherum miayn usumnasirelu npatakov vomanq zbaghvum ein sovorakan tghtaxaghov: zhamanaki dzandzruyty meghmelu hamar. urishnern aycelum ein harust yntaniqnerin: nranc tiruhinerin zbaghecnelu kam oriordnerin gravelu husov ev erb nranc cher hajoghvum voch miny ev voch myusy, shatanum ein hamegh yntriq vayelelov։ Mi masn el epikuryan philisophayutyan hetevelov: azat zhamery nvirum er hatchutyan: aghjikneri ynkerakcutyan, mtacelov te: aydpisov aveli lav e carayum mard araraci iskakan kochman։

Bayc nerqnaharki cacun arastaghov senyakum zhoghovvacnery chein patkanum hishyalneri tvin։ Nranq usanoghutyan amenayntir masy, kam banasteghcoren asac: caghiknern ein, voronq irenc kochman nshanakutyunn ymbrnelov, zhoghovvel ein ayntegh, inchpes asacinq, lavaguyn mi gorcov zbaghvelu hamar։

Ev nranc aysorva parapmunqi ararkan nshanavor er shat koghmeric։ Aysor qnnvum er ayn karevor harcy, te: nrancic vory inchpes piti gorce kyanqi asparezy maneluc heto։

Aydpisi harcer, inchpes haytni e, phordzvac mardik chen talis irar, misht mtacelov te: «bany ban cuyc kta» . isk phordzvac hogevorakany minchev angam asum e: «Or aւur bghxe zban ev gisher gisheri cucane zgitutiւn», usti ev erbeq xostum che anum։ Bayc usanoghn, ho giteq, andznishxan e amen depqum, hetevapes ev karogh e nman harcer qnnelu։ Anphordzutyunn el, anshusht, mi artonutyun e, voric mardik erbemn ogtvum en hajoghutyamb։ Ev qich che patahum, vor baxtn aveli zhptum e nranc, voronq gorcum en aranc erkar mtacelu։

Incheve, arajadryal xndri masin erkar xosel u vitchel ein usanoghnery, erb naxagahy, vor mi aroghj, zvartadzayn ev kopit artaqinov eritasard er, uzhgin zangaharelov: zhoghovakanneri ushadrutyuny hravirec yur vra։

Dahlitchum lrutyun tirec։

— Xndiry menq qnnecinq amen koghmic, — asac naxagahy, — minchev angam avelord manramasnutyunneri mej mtanq. ayzhm arden zhamanak e amphophel mer mtqery, dzevakerpelov ayspes։

Qartugharn iskuyn larec ushadrutyuny naxagahi xosqery gri arnelu hamar։

— Menq vordiq u andamner enq aynpisi mi azgi, — sharunakec naxagahy, — vor uni kariqner u caver։ Ayd azgn iravunqov spasum e mez, yur harazat vordinerin, vorovhetev gite, vor menq bardzr usum u krtutyun stanalov, dzerq enq berum ayn uzhy, vorov piti karenanq yur kariqnery lcnel ev cavery darmanel։ Hetevapes, mez vra drvum e srbazan partq: i derev chhanel spasogh azgi huysn u aknkalutyuny։ Mezanic yuraqanchyury piti hamare iren mi partapan, vor uni vtchareliq yur partatiroj, aysinqn azgin, usti ev mtace ayd partqy vtcharelu eghanaki vra, ev vtchare sirov, hamarelov ayd partqy voch te bern u canrutyun, ayl yur srtin hangist ev hogvuyn hatchuyq berogh mi gorc։ Mi erku amis evs ev menq ktoghnenq ayn tatcharnery, voronc harkeri tak mer srterum canecin gitutyan u barvo, tchshmarti ev geghecki lavaguyn sermery. mi erku amis evs ev menq kbazhanvinq iraric, vov gite, guce havityan։ Ard, qani miasin enq, qani tesnum ev lsum enq irar, aha xostanum enq mimyanc: ynkeri ev usanoghi aznvaguyn xostumov, vor mer srterum canvac sermery piti atchecnenq kyanqum hisnapatik, haryurapatik, ev ayd sermeric elac ptughnery vayelel tanq nax: ayn azgin u zhoghovrdin, vorin patkanelu pativn uninq ev apa te dranic bazhin hanenq mez։ Chenq voroshum, iharke, te vov mezanic inch chaphov e partavor carayel azgin, bayc havatum enq te mezanic yuraqanchyury sirov piti lse ayn dzayny, vor kanchum e: «hundzq» bazum en ev mshakq sakaւ...» ։ Hetevapes ev piti shtape darnal «mshak» ayd «hundzeri» hamar ev ashxatel u qrtnel azgi andastanum։ Xostanum enq, vor voch voq mezanic piti et qashvi vatabar, kam ase te im uzhn ankarogh e azgi kariqnery lcnelu, ayl piti ashxate yst yur karoghutyan, hishelov ayn aracy te: «ur kamq ka, ayntegh ka ev tchanaparh» ։ Ev irav, ete jury yur katilnerov cakum e aparazhy, mite mer kamqy ayd chi karogh anel։ «Amenalav imastutyuny hastat voroshumn e», asum er Napoleony։ Ev es karcum em, ete menq evs kyanqi mej hetevinq ayd imastun xratin, anshusht kgorcenq aveli hajoghutyamb, qan karogh enq ayzhm erevakayel։ Mer zhoghovurdn, irav, kariqner shat uni ev ayd ameny menq chenq karogh darmanel։ Bayc ete aysor menq mi masy darmanenq ev vaghn urishnery mi urish masy, ev ayspes gorcy sharunakvi anyndhat, kariqnery kdarmanvin kartch zhamanakum ev cavery kveranan anzgayapes։ Ashxatogh dzerqy, paronner, chi ptril erbeq vardalir partez, ayl kerta ayntegh, ur hoghn anmshak e ev dashtery xopan, na yur qrtinqy ktaphe ayd hoghum, vorpeszi apagayum mxitarvi ayn mtqov te inqn iravamb krum e ararchi patkery, vasnzi karoghacav «inchn steghcel vochnchic» ։ Patmutyan mej haytni bazmativ andzinq nshanavor en dardzel ev azgeri u serundneri sern u sirty gravel voch ayn pattcharov, vor irenc andzn en sirel, kam shahy xnamel, ayl vorovhetev nvirvel en hasarakac barvuyn, zhoghovrdin u hayreniqin։ Drancic shatery sksel en gorcel amenaannpast paymannerum, sharunak argelqneri u halacanqneri handipelov. bayc vorovhetev unecel en hastatun kamq, vorovhetev ankeghcoren sirel en zhoghovurdy, usti ev haghtel en amen argelqneri ev steghcel ashxarhum hoyakap gorcer։ Menq el, uremn, gorcelu zhamanak arajnord unenanq patmutyan herosnerin ev inch annpast paymanum el vor sksenq mer gorcy, hishenq ayn imastun nshanabany, vor phorvac e eghel mi hin kacni vra: «kam kgtnem tchanaparhy ev kam inqs bac kanem» ։ Ayspisi voroshumov gorcel cankacogh mardun argelqy chi vhatecnil, ayspisi mardu araj zhayrern angam khalvin...» ։

Ays eghanakov der erkar xosec naxagahy, vor tchemarani naxkin san linelov varzh er hay lezvov tchar artasanelun, usti erb avartec, usanoghnery vogevorvac caphaharecin nran։ Apa sksan amen koghmic handisavor xostumner anel ayn masin te: ardarev, kyanqi mej mtneluc heto piti nvirvin hasarakac shahin։ Eritasardneric vomanq, minchev angam, irenc apaga gorcuneutyan cragirn arajarkecin, vomanq el ayd cragiry pakasavor gtnelov, aveli yndardzak xostumner arin։ Gtnvecan iharke ev aynpisiner, voronq hamestutyamb xuys tvin te cragir arajarkeluc ev te ayn qnnadateluc։

Bayc bolor xosoghneri mej aveli drakan ev kshir unecogh xostumn arav Petros Kamsaryany, vor mi barekazm ev geghecik artaqinov eritasard er։ Linelov harusti zavak, na mievnuyn zhamanak baresirt er ev dyurazgac, kariqi zhamanak ognum er ynkernerin ev usanoghakan ashxatutyanc masnakcum sirov։ Bayc linelov i bne zguysh ev kargapah, amen inch anum er chaphov u kanonov։ Nuynisk ognutyan kam ashxatutyanc veraberyal gorcerum, na yur hamar uner vorosh chaph u kshir։ Atum er inchpes anhogutyun, nuynpes ev amen cayraheghutyun, usti ev xuys er talis aynpisi ynkerneric, voronq nerkayacnum ein iskakan usanoghi tip. aysinqn, linum ein anphuyt: vaghva partqi nkatmamb, anhashiv: irenc caxseri mej, antarber: depi karg u kanony, maqrasirutyuny ev tchshtapahutyuny։ Ev tepet ays pattcharov na ynkerneric stacel er pedant makanuny, aysuamenayniv, ayd banic na cher viravorvum, vorovhetev phordzov giter, vor ankarg u ankanon eghanakov aproghnery misht ayd anunov en mkrtum kargapah mardkanc, vorpeszi dranov irenc terutyuny cacken։

Ays isk pattcharov usanoghnern apshecan, erb Kamsaryany handisabar haytnec te voroshel e qnnutyunneric heto veradarnal hayreniq ev iren nvirel yur azgakicneri amenic aveli ognutyan karot dasakargin, aysinqn: mtnel gyughy ev ayntegh himnel ognutyan mec gorc, hatkacnelov ayd npatakin: yur harust horic iren hasaneliq zharangutyuny։

Skzbum ynkernery, karces, chhaskacan ayd haytararutyan mitqy ev nayum ein irar harcakan hayacqnerov։ Bayc erb eritasardy krknec yur voroshumy aveli mekin ev hastatapes, nerqnaharki dahlitchy tndac kecceneri vorotyndost dzayneric ev mi qani uzhegh dzerqer bardzracrin Kamsaryanin depi arastaghy ev sksan shrjecnel dahlitchi shurjy: sharunak «kecce» goralov ev «Heriq, ynkerq» ergelov։ Aghmuky dadareluc heto Petros Kamsaryani haytararutyunn yndunvec usanoghneri pashtonakan govestov ev iskuyn el mucvecav ardzanagrutyanc tetraky։

B.

Amar e, qnnutyunnery verjacel en։ Kamsaryann stacel e avartman vkayakan։ Ayzhm na iravaban e, karogh e aprel qaghaqum ev shrjapatel iren harmarutyunnerov, aysinqn kahavorel mi pharavor tun: hamadzayn yur nurb tchashaki pahanjnerin, apa yndardzakel canotutyunneri shrjany, aycelel bardzr dasakargi andzanc, kaper hastatel, xndrarkuner yndunel, dater pashtpanel ev yur hasarakakan gorcuneutyamb: anun u hrchak vastakel։

Bayc mite ayd piti lini eritasard Kamsaryani kyanqi npataky։ Erbeq. na aveli arzhanavor, bardzr ev surb npatak uni achqi araj. na ayzhm iren che patkanum, hetevapes, ev che karogh carayel yur andzin։ Na piti nvirvi yur tkar azgakicnerin, shinakanin u gyughacun, nranc hamar piti hoga, nranc hamar piti mtace։

Ev ayd piti ane voch te nra hamar, vor handisabar xostacel e ynker usanoghnerin, voch, ayl vorovhetev inqn ayd kamenum e srtanc, vorovhetev amen angam, erb xosq e eghel ayd azgakicneri masin, yur sirty tund e arel ev trel depi nranc, vorovhetev inqy misht mi arandzin ser, mi taqun gorov e tacel depi ayd heravor eghbayrnery։ Ev tepet andzamb che tesel nranc, bayc misht lsel u kardacel e te: bari mardik en, azniv ev ashxataser, te sephakan shahi hamar voch voqi chen vnasum, ayl aprum en irenc tchakati ardar qrtinqov։ Bayc te, vorovhetev tget en ev anusum, usti mnum en anzor: ashxarhi chariqneri araj, vorov ev mi koghmic bnutyunn e nranc zrkum, isk myus koghmic char mardikn en keghequm, ayd pattcharov el na varum e darn u charqash kyanq ev mnum karot bari mardkanc ognutyan։ Bayc mievnuyn zhamanak na lsel u kardacel e ev ayn, te yur ayd azgakicnery karogh en azatvel kyanqi darnutyunneric ev hasnel mi or erjanik drutyan, ete xeloq gluxnery mtacen nranc masin ev karogh dzerqern ajakcen nranc ashxatutyan։

Ev aha Kamsaryann uni te xeloq glux ev te karogh dzerqer. inchu, uremn, cherta chorone ayd sireli azgakicnerin, chapre nranc het, chsovorecne nranc irenc drutyuny barvoqelu ev mardavayel kerpov aprelu eghanaky։

Ays mtacutyunnery vogevorum ein eritasard iravabanin, ayn erkar tchanaparhin, vor hyusisic tanum er nran harav։ Aydtegh na sharunak cragirner er kazmum yur apaga gorcuneutyan hamar ev nrancov hianum։ Ayd cragirneri mej mtnum ein nax gyughakan hasarakutyan iravunqneri pashtpanutyuny, vor arden veraberum er yur masnagitutyan ev amphophum yur mej gyughacu kalvacnery haphshtakutyunic azatelu, harkahanutyan zhamanak teghi unecogh anardarutyunnern argelelu, gyughacuc hatchax anteghi kerpov pahanjvogh korn u dzri mshakutyuny merzhel talu ev pashtoni mej, i vnas gyughacu zeghcumner katarogh ev ardaradatutyan achqic xusaphogh pashtonyaneri ararqy merkacnelu karevor xndirnery. erkrord: lusavorutyan gorci himnadrutyuny, vor kayanum er kanonavor dprocner hastatelu, geghjuk manuknerin dzri usum matakararelu, mankakan — zhoghovrdakan gradaran himnelu ev hasakavor gyughacinerin azat zhamerum ev, manavand, dzmer zhamanak odanerum, kam ekeghecinerum daser xoselu ev ashxarhi char u barii het nranc canotacnelu mej, errord: gyughacu tntesakan drutyan barvoqumn, vor kaxumn uner nra erkragorcakan, aygepanakan, anasnapahakan, havabucakan ev ayl ayspisi ashxatutyunnery kanonavoreluc, isk ayd npatakin hasnelu hamar petq e sovorecnel geghjukin gitutyan mshakac dzeverov tnkelu ev patvastelu, herkelu ev canelu, hndzelu ev kalselu, anasun, hav ev meghu darmanelu, partez u banjaranoc mshakelu dyurin eghanaknery։ Tntesakan drutyuny barvoqelun er veraberum naev phoxatu gandzaran himnelu ditavorutyuny, vor ete hajogher nran iragorcel, dranov voch miayn vashxarutyuny khalacver gyugheric, aylev ksteghcver barutyan mi gorc, vor kogner gyughacun yur ashxatutyunn u ardyunqy voch te kegheqichneri dzerqy, ayl yur harki tak zhoghovelu։

Bolor ays cragirnern aynqan yndardzak ein, vor nuynisk nranc hamarot kazmutyuny xlec Kamsaryani: Moskvayic minchev Kovkas hasnelu mijocum unecac azat zhamery։ Ev erb na verjin angam nayec yur note — eri tetrin ev tesav nra cayreicayr liqy yur apaga gorcuneutyan veraberyal ditoghutyunnerov, zgac yur srtum mi taqun uraxutyun, vor bxum er erbevice «araqyali» pharq u hrchak stanalu hastatun huysic։

Verjapes eritasardy hasav Tiflis։ Hark chka nkaragrelu ayn yndunelutyuny, vorin handipec na hor tany։ Amenqd arden giteq te pandxtutyunic veradardzogh vordun inchpes en yndunum karotakez cnoghnery, kam norati quyrern u eghbayrnery։ Vorqan jerm hambuyrner, vorpisi grkaxarnutyun, xandaghatanq, uraxutyan arcunqner ev apa inchpisi qaghcr u erjanik zhpitner shrjapatum en norekin։ Ete dra vran el avelacnenq ayn, vor ayd bolory teghi er unenum mi harust tan mej, ur mec te phoqr, aghjik te tgha chgitein te inch e karotutyuny, vor aghqati tan mej yur nerkayutyuny zgal e talis nuynisk ayn vayrkyanin, erb mayry voghjagurum e pandxtutyunic veradardzogh vordun, vor hatchax crtacnum e hambuyri jermutyuny ev shurteri vra zhpity sarecnum, ayn zhamanak khaskacvi te vorpisi eranutyamb er shrjapatvac noravart, geghecik artaqinov ev der amenqin sireli Petros Kamsaryany։

Toghnenq uremn nran zvartchanal arayzhm yurayinneri het։

G.

Ancav mi shabat ev ayd mijocin xosq u zruc cheghan eritasardi skseliq parapmunqi masin, vorovhetev amenqi hamar el parz er te inchov karogh e zbaghvel mi eritasard iravaban։ Nra araj bac ein te petakan pashtonneri ev te masnavor parapmunqi ardyunavor tchanaparhnery։ Ete arajiny chhajoghver, erkrordi hamar bavakan er erku togh haytararutyun ev, aha, hatchaxordnery irar tevakoxelov: klcvein phastabani norabac yndunarany։

Ays ein mtacum Kamsaryani cnoghnery ev cankanum, vor Petrosy arzhamanak hangstana ev manavand te kazdurvi zovarar amaranocum, ur mtadir ein teghaphoxvel qich zhamanakic heto։

Sakayn mi or zarmanqov tesan nranq, vor irenc vordin inch vor patrastutyunner e tesnum։ Na gnel er tchanaparhi nor hagust, erkaratchit koshikner, dziu tamb, nor tesaki payusak, vorsordakan hracan ev ayl aynpisi irer, voronq karogh ein harkavorvel miayn vayreni tegherum, usti hetaqrqrvecan imanal te inchu hamar en dranq։

— Piti tchanaparhordem, — asac na cnoghnerin։

— Piti tchanaparhordes... inchpes, uremn amaranoc chi piti gas, — harcrec eritasardi mayry anhangstutyamb։

— Voch, piti gnam depi heravor hay gyughery ev, vov gite, guce shat ush veradarnam, kam... (uzum er asel «bolorovin chveradarnam», bayc zgalov, vor lav che vaxecnel cnoghnerin, xosqn yndhatec) ։

— Ayd ankareli e, — tchchac iskuyn tikin Kamsaryany, kam yur lezvov asac: Lidia Pavlovnan, vor mi parart, klorik ev tepet hisuny ancac, bayc der gravchadem ev hatcheli linelu aravelutyunnerov ozhtvac kin er, — ayo, ankareli e... aysqan zhamanak husov spasel em qo dardzin, vor gone amarva amisnery miasin ancnenq, isk du asum es te piti tchanaparhordes, voch, ayd chi linil, — asac tikiny vtchrabar ev mejqy tiknatorin talov: ashxatec parart marminy zeteghel nra vra karelvuyn chaph hangist։

Tikin Kamsaryani «Voch, ayd chi linir vtchirn uner yur hargeli pattcharnery։ Baci ayn, vor na ibrev sirogh mayr, kcankanar anshusht amarn ancnel yur vordu het, kar ev mi urish hangamanq, vor drdum er nran chhamadzaynel vordu het։ Da mor pharasirutyunn er, ayn taqun zgacmunqy, vor shatery xnamqov phayphayum en srti xorqum, bayc vori goyutyunn uranum en mardkanc araj։

Lidia Pavlovnan arajin angam cher gnum amaranoc, usti giter, vor amen amar ayntegh steghcvum e canotneri u barekamneri hetaqrqrakan shrjan, teghi en unenum nor tesaki yndunelutyunner u aycelutyunner, sarqvum en phaylun zbosanqner, tchasher u piknikner, erbemn ev erekuytner։ Ard, che vor mec pharq er amen mor hamar ayd bolor tegherum ereval noravart, geghecik artaqinov, hatcheli dzeverov ev takavin amuri eritasard vordu het... aydpisi mayrn, arhasarak, amaranoci sirac u phayphayac andzn e linum։ Bolory (xosqs iharke harsnacu aghjik unecogh mayreri, kam phesacu phntrogh harsnacuneri masin e, isk ete dranc tvum yntercoghnery dasen, naev, norati ayrinerin, dra dem el vochinch chunim), shrjapatum en nran sirov, qnqshutyamb, amenaankeghc barekamutyamb։ Aydpisi mory, bnakanabar, aycelum en hatchax, ev ayn: misht erkusov kam ereqov (nayelov te ayceloghy qani harsnacu aghjik uni), hravirum en shat tegheric, nuynisk aynpisi tneric։ ur ayd mayry erbeq votq drac che eghel, bayc canotacel e nranc tiruhinerin aysinch piknikum kam parahandesum։ Baci ayd, handisavor tchasheri zhamanak, amenic patvavor teghy arajarkum en aydpisi mory ev amenic hamegh patary hramcnum nran։ Hark chka asel, vor zbosarannerum el amenic sireli u qnqush xosakicnery shrjapatum en nran, te eritasard vordin el zbosnum e nra het։ Miov baniv, amen tegh katarvum e ayn, inch vor haykakan aracn e bnoroshum, aysinqn «dzuadzeghi hamar tavi koty pachum en» ։

Ays ameny giter tikin Kamsaryany. ays ameni masin na mtacel, erazel er ev ayn: erkar amisnerov... ayzhm hankarc lsel te iren zrkum en qaghcr huyseric, iharke, na cher karogh, hetevapes ev chi piti tuyl tar vordun iragorcel aydpisi mi anhetet voroshum։

Dzhbaxtabar, eritasardn el yur kamqi tern er (gone inqy hatchax aydpes er asum), uremn ev hesht cher et kecnel nran yur yntrac tchanaparhic։ Ayd pattcharov mor «och, ayd chi linil» vtchrin, na patasxanec xstutyamb։

— Amaranocum zvartchanaluc araj es partq unim katarelu, mayrik, mi husar te es khetadzgem im gorcy qez ynkeranalu hamar։

— Petya, Petya, mek mtacir te inch es asum... amboghj tari achqners jur ktrac spasel enq qez, karotic halvel... (kamenum er asel «halvel u mashvel enq», bayc mek el mtacelov te inqy xist parart e, asac) mashvel e srtners, ayzhm du noren kamenum es mez toghnel... Uremn du sirt chunis, du hayr, mayr, eghbayr u quyr ches tchanachum...

Verjin bari vra tikiny hekekalu nman mi srtasharzh dzayn hanec, heto hup tvav achqery, husalov te nrancic mekn u meky artasuq kglore yur spitak u phaphuk ayteri vra (or iharke shat teghin kliner), bayc tesnelov vor ayd cheghav, yndhatec xosqy...

Eritasardin aynpes tvac te dyurazgac mayry srti neghutyunic chi karoghanum aylevs xosel, usti vorpeszi chhaghtaharvi ayd srtasharzh tesaranic, iskuyn cocic hanec yur hushatetry ev sksav tertel... Ayo, bavakan er nayel ayd hushatetri ejerin, kardal gone kesy «mec gorceri» ayn cankin, vor na kazmel er mayraqaghaqic veradarnalis, vorpeszi na noren vogevorver ev ar vochinch grer mor taxandzanqn u artasuqy, kam arhamarher amaranoci hangstutyunn u zvartchutyunnery։

Ev aydpes el eghav։ Erb Petrosy hushatetry drav noren cocy, nra sirtn arden aynqan er amracel, vor na ughghaki asac.

— Du, mayrik, baxtavor kin es. unis amusin, aroghj zavakner, mec harstutyun, sephakan aparanq, geghecik amaranoc, aprum es goh u erjanik ev, mievnuyn zhamanak, ches kamenum zrkel qez nuynisk mi avelord zvartchutyunic, aysinqn, vor amarva amisnerum ynkerana qez vordid... Bayc kan ashxarhum mardik, voronq shat anhrazhesht baneric en zrkvac. ay, es gnum em nranc mot, vorpeszi karoghanam nranc mi phoqr mxitarel, kam nranc kariqneric miny kam erkusy lcnel։

Lidia Pavlovnan vordu ays tcharic vochinch chhaskacav, bayc Kiril Karpichy (hayr Kamsaryany), vori anuny Tchipin Ter Ovanesi dzerqov chaphaberakan matyanum nshanakvac er «Karapeti vurti Kirakus» ev vory der xalatov nstac er bazmoci vra ev erkar cxaphoghy dzerqin te cxum ev te lsum er hishyal vitchabanutyuny, vordu verjin xosqeri vra mi anhangist sharzhumn arav։ Qaghcr zhpity, vor minchev ayn phaylum er nra acilac u girutyunic phaylogh demqi, krknacal cnoti ev gorsh ynchacqov hovanavorvac hast shrtunqi vra, chqacav iskuyn. tavamaz honqery karces vayr ijan achqeri sur hayacqy aveli xstacnelu hamar. isk anxarn haykakan qity, vor patkareli tegh er brnac xoshor demqi vra, zgali kerpov kaxvecav, vorpeszi tiroj dzhgohutyuny marmnacne yur mej amboghjovin։

Inchu anhangstacav Kiril Karpichy, — dra pat tchary bolorovin ayl er։ Na, iharke, cher mtacum voch Lidia Pavlovnayi mayrakan pharasirutyuny gohacnelu ev voch el vordu amarayin hangstutyan masin. nran hetaqrqrum er aveli lurj u drakan xndir. aysinqn ayn, vor yur vordin tasnerku tari sharunak usman hamar irenic hazarner stanaluc heto, aysor, erb arden usumn avartac veradardzel e, phoxanak lrjoren gorci kpchelu ev horic stacac phogheri get mi masy yur dzerqi ashxatanqov hory veradardznelu ev dranov nran uraxacnelu, yndhakarakn, der nor caxser e anum ev inch vor tchanaparhordutyan kam heravor azgakicneri vra e mtacum։

Anhangist sharzhumn anelov handerdz, Kiril Karpichy mi koghmy drav cxaphoghy ev dzerqery xrelov xalati grpannery, voronq gtnvum ein tki pes urac ev xalati phnjazard zhapavenov haziv sandzaharvac phori aj u dzax koghmerum, harcrec vordun.

— Peto, chlini te qo glxumn el hopopner en luys ynkel։

Eritasard Kamsaryany, vor ayspisi mi harc ynkerneric lseluc karogh er nranc menamarti hravirel (orpeszi apacucane te vorqan patvaser e), horic lsec ayd xosqy nuynisk aranc barkanalu, hamozvac linelov, vor na urish kerp hatchoyaxosel chi karogh։

— Inch es kamenum dranov asel, hayrik։ — harcrec na։

— Ayn, vor usumy xelqahan e arel qez, vordi... axar mi gna dataran ev tes te qezanic mi tarov araj avartoghnery inchpes en ayntegh gorcer pashtpanum, zhamerov vitchum kam tcharer xosum ev dra hamar nranq haryurner, hazarner en stanum, isk du der «kroneri» masin es mtacum, kam nranc hotac gyugherum aprelu planner qashum։ — Sa inchi nman e։

Kiril Karpichy noren dzerqn arav cxaphoghy ev hast (shrtunqnery kpcnelov erkar bni cayrin, erku angam aratoren ners qashec axorzheli cuxy ev apa artashnchelov ayn, ver kacav teghic։

— Gorci vra mtacir, vordi, gorci vra, te che kroneric shah chi linelu qez։ — Ays aselov na durs gnac senyakic, chkamenalov aveli dzandzracnel vordun։ Vorovhetev, ibrev phordzaru mard, giter vor xelqi hasac eritasardin anogut e erkar xratner kardaly։ Bavakan e, vor mard erku xosqov haytni nran yur dzhgohutyuny ev apa toghne nran mtacel u voroshel aneliqy։

Minchder Lidia Pavlovnan ayd karciqin cher, na, ibrev kin, misht yur uzacn anel er tvel erkar xoselov, taxandzelov, hetevapes havatum er shataxoselu phrkarar zorutyany։ Ayd pattcharov el, erb amusiny heracav, na mot qashec vordun (or dardzyal dzerqn er arel yur hushatetry, anshusht hor xosqeri azdecutyuny irenic heracnelu npatakov) ev ibrev mi mec norutyun, haghordec nran hetevyaly։

— Es vor qez asum em gnanq miasin amaranoc, ho nra hamar chem asum, vor miayn qaghaqi shogeric azatem qez, voch. es urish mitq el unim ev dra hamar e, vor chem uzum qez toghnel...

— Inch mitq, — harcrec eritasardy։

— Markosovenc tun ho gnacir, Adelinin tesar, — harcrec mayry xorhrdavor eghanakov։

— Ayo, gnaci, Adelinin el tesa, heto։

— Ibrev te chgites inchu hamar em harcnum, — nkatec mayry xoramank zhpitov։

— Voch։

— Che vor mi or havanum eir nran։

— Henc hima el havanum em։

— Ho tesnum es te inch e darel... inchpes mecacel, gegheckacel e։

— Ayo, shat e gegheckacel։

— E, aydpisi aghjiky, vor qez sirum lini ev qo pattcharov el Borzhom lini galis, inch kases dran։

Eritasardy nayec mor achqerin ev usery ver qashec։

— Gegheckutyuny ka, usumy ka, qarasun hazar el bazhinq... Ays amar anpattchar bany kverjana, vorovhetev cnoghnery hamadzayn en, aghjikn el hamadzayn e hamadzayn. harcy mnum e qez vra։ Inch es asum du։

Eritasardy, karces, tatanvum er։ Adelini anuny mi phoqr pghtorec nra mitqy. ete erevakayutyany evs tuyl tar yur araj patkeracnelu geghani oriordin, ayn zhamanak arden hosanqy ktaner iren։ Ayd pattcharov, karces, yur tulutyuny zgalov, ver kacav teghic ev «der tesnenq, mtacenq, zhamanak shat unenq» aselov: durs gnac patshgamb։

D.

Bayc baxty shat angam katakner e anum ev drancic zvartchalin linum e ayn, erb na chariqic phaxchogh mahkanacuin: henc nra phaxstyan tchanaparhi vra, berum handipecnum e nuyn chariqin, voric sa xuys e talis։ Aydpes patahec ev Kamsaryanin։ Haziv na elel er patshgamb ev dzerqy tarel cocy, vorpeszi hushatetry hane, ev aha tan mutqi hnchaky qashecin։ Spasuhin vazec dury banalu։ Ev vorovhetev Petrosn evs motecel er sandughin, usti hetaqrqrvec imanal te: vov e ekoghy։ Ev vorqan mec eghav nra huzmunqy, erb tesav te: geghani Adelinan e yur mor het։ Anshusht nranq galis Ein eritasardi aycelutyuny phoxarinelu ev sra morn irenc xndakcutyuny haytnelu։ Kamsaryann iskuyn cocy drav hushatetry, vor nor er hanel ev vayrkenabar hamozvelov, vor «hayoc azgy xist dzhbaxt azg e», vorovhetev, nman argelqner xangarum Ein iren nra vra mtacel, qnqush zhpity demqin, dimavorec hyurerin ev siralir kerpov voghjunelov nranc, arajnordec depi yndunarany, ur gtnvum er arden Lidia Pavlovnan։

Chaph...chyph, chyph, chaph hamburvecan barekamuhinery ev sksan iskuyn mi siralir zruyc, vorn arhasarak skzbum linum e aghmkali ev apa hetzhete meghmanum, kanonavorvum։

Amenic araj Lidia Pavlovnan meghadrec barekamuhun: irenc aydqan ush aycelelu hamar, ev havatacrec, vor amen or spasum e eghel nranc։

Tikin Markosyany neroghutyun xndrec yur akama zancarutyan hamar, ararkelov te: chaphazanc zbaghvac en te inqy ev te dustry, ynd nmin ev havatacrec (aveli jerm xosqerov, qan tan tikiny), vor irenc bolor barekamuhineri mej Lidia Pavlovnan miakn e, vorin cankanalov cankanum en tesnel te inqy, te aghjiky, henc vor azat en linum zbaghmunqic։ Dzhbaxtabar, azat zhamer qich en unenum։

Lidia Pavlovnan, iharke, giter te inch zbaghmunq karogh er unenal tikin Markosyany, ibrev bazmandam yntaniqi mayr, bayc cankacav lsel mi ban naev oriord Adelinayi masin, manavand, yur vordu, Petrosi nerkayutyamb։

Tikin Markosyany, vor mi qich aveli tariqov er, qan Lidia Pavlovnan ev mi qich el pakas geghecik, qan te na, bayc vory nazelu mej gerazancum er barekamuhun, nazelov el patasxanec.

— Ax, sirelis, ches karogh erevakayel, te vorqan gorc uni xeghtch erexas։ Aravotic minchev tchashy dzri daser e talis «orberi» usumnaranum. tchashic heto: mer charatchtchineri dasern e sovorecnum. erekoyan phoqrik aghjkas dashnamuri vra varzhutyun e anel talis։ Dra vran el avelacru ayn, vor baregorcakan npatakov trvogh nerkayacumnerin u nvagahandesnerin masnakcum e anxtir, vorovhetev xndrum, aghachum en։ Isk im Adelinan, ho giteq, phaphuk sirt uni ev che karogh merzhel... — Aydpes chi kareli, sirelis, aydpisov du khognecnes qez, isk shat hognely vnas e aroghjutyand, — dardzav։

Lidia Pavlovnan oriordin, vor lsum er mor haytararutyuny։

— Voch, es chem hognum, yndhakarakn, vorqan shat em gorcum, aynqan aveli aroghj em zgum indz, — patasxanec oriordn ashxuyzhov ev tetev sharagunelov։

— Ayo, paraputyuny aveli e vnasum aroghjutyany, qan chaphazanc zbaghmunqy, — hastatec eritasard Kamsaryany։

Oriordi mayry hamadzaynec. verjini het: ev aranc mi vayrkyan korcnelu sksav patmel te: inchpes inqn araj tuyl er u tkar, vorovhetev tan gorcy mec masamb toghel er spasuhinerin։ Bayc ayn oric, vor imacav te gorcuneutyuny kazdurum e mardun aveli, qan bzhishkneri deghery (ayd bann el asel er nran mi barekam bzhishk, vor hivandner chunenalu pattcharov inqy hatchax hivandanum er), na sksav aynuhetev tan gorceric shatery yur dzerqov anel ev ayn oric i ver aynqan aroghjacav, vor el cher gangatvum voch srti cavic, voch tulutyunic։

Ays zruyci zhamanak Lidia Pavlovnan lsum er barekamuhun ushadrutyamb ev ynd nmin ashxatum, vor yur layn bacvac ev ughigh barekamuhu demqin nayogh achqery hamozen verjnis te inqy chaphazanc hetaqrqrakan e gtnum nra bacatrutyuny։ Minchder eritasardy zbaghvac er nra aghjkanov։

Adelinayin, irav, sa tchanachum er vaghuc, aysinqn, erb der inqy gimnazioni ashakert er, isk na: instituti phoqrik ashakertuhi։ Ayd zhamanak nranq draciner ein, isk cnoghnery mimyanc barekam։ Ev vorovhetev verjinners hatchax aycelum ein mimyanc, usti irenq el tesnvum ein irar het։ Baci ayd, nranq handipum ein mimyanc dproc gnalis ev ayd depqum eritasardy misht ughekcum er oriordin minchev instituti phoghocy, xosakcelov nra het ashakertnerin hetaqrqrogh nyuteri masin, kam patasxanelov ayn harcerin, vor Adelinan hatchax talis er iren։

Ayd zhamanak oriordy 14 tarekan er ev tepet marmnov nihar u chkazmakerpvac, bayc demqov geghecik er ev bnutyamb xist ashxuyzh։ Ayd pattcharov Kamsaryanin dur er galis aynqan, vor sa nra masin govutyamb er xosum misht voch miayn ynkerneri, aylev mor araj։ Isk ete mi phoqr el tghayi srtin havatayinq, karogh einq asel te henc ayd zhamanak na siraharvac er phoqrik dracuhun, vorovhetev misht mi arandzin phaphagov er hetamtum ayn sirun zhpitnerin, voroncov Adelinan aravotyan zhamerin handipum er nran phoghocum։

Bayc shutov eritasardy avartec gimnaziony ev gnac hamalsaran, ur shateri het miasin moracav naev Adelinayin, vorovhetev hamalsarany nor zbaghmunqneric zat tvav nran naev nor barekamner, voronq irenc koghmic canotacrin nran nor zgacmunqneri ev dzgtumneri het, voronq gravecin nra bolor ushy։ Baci ayd, mayraqaghaqum shat kayin Adelinaner, aynpes vor ete Kamsaryany cankanar erbevice zhpitnerov zmaylvil, stipvac cher hishel yur nihar dracuhun։

Sakayn ancav zhamanak ev na, veradarnalov hayreniq, tesav naxkin Adelinayin bolorovin phoxvac։ Ayzhm na aylevs vochnchov nman cher arajinin։ Nra tasnevinnamya caghkaphtit hasakn amphophum er yur mej arbunqi hasac mi aznvakan kusutyun: geghani demqov, gravich achqerov, aryan u kati xarnurdn ayterin, vardy: shurterin, voronq nshan ein kyanqov u krakov li qajutyan։ Nra tchkun hasakn atchel er spasacic aveli, kurcqy zargacel vayeluch chaphov, isk marmni masery lcvel, bolorvel aynpes hamachaph, vor eritasardy hamematelov nran mayraqaghaqi canot gegheckuhineri het, gtnum er grete boloric gerazanc։

Ev na ayzhm nayum er nran antart achqerov, hishum er mor arajarkutyuny ev inqniren mtacum. — «irav vor arzhe zharangel ays gandzy» ։

Lida Pavlovnan, vor achqi takov nayelov, tesnum er te inchpes vordu hayacqy ansharzh mexvel e geghani oriordi vra, shtapec ogut qaghel depqic ev xosqy dardznelov amaranoci vra, haytnec te inchpes aperaxt Petyan voroshel e miaynak toghnel iren ays amar։

— Inchpes, mite kareli e, — bacakanchec tikin Markosyany aynpisi mi eghanakov, vor karces haytnvac norutyuny veraberum er mi mec eghernagorcutyan։

— Ayo, miaynak e toghnum ev gnum e tchanaparhordelu, — avelacrec na txrutyamb ev ynd nmin spaselov, vor barekamuhin meghadrakan mi azdu tchar ughghe vordun։

— Ayd dzez chi vayelil, paron Petros, — nkatec tikiny lrjutyamb։ — Inchpes kareli e, vor aysqan zhamanak otarutyan mej mnaluc heto, chmnaq ayzhm cnoghnerid mot gone aynqan, vor nranq irenc karoty arnen dzezanic։ Urishnery nuynisk gorcernin toghnelov, galis en cnoghneri het amarn ancnelu, isk duq, vor aystegh eq, mite piti toghneq nranc u heranaq։

— Bayc erb harky pahanjum e։

— Inch hark. amary hangstutyan zhamanak e ev voch gorci. voch mi hark ayd amisnerum chi karogh stipel mardun zrkel iren amaranoci maqur u zov odic, hangstutyunic... Ay, menq el tnov-teghov gnum enq Borzhom, ete duq el gaq, miasin klinenq ev hianali zhamanak kancnenq։

— Handesner ksarqenq, koncertner ktanq, isk ayd banerum duq mez misht kogneq, — avelacrec oriordy shtapelov masnakcel mor cankutyany։

— Handesner, inch npatakov, — harcrec eritasardy hetaqrqrutyamb։

— Iharke baregorcakan, ayd masin xndrel en mez mi qani ynkerutyanc varchutyunner։

— Dzez։

— Aysinqn indz ev ynkeruhineris։

— Haskanum em։ Ev, irav, amaranocum hajogh mutq kunenaq։ Aphsos, vor chem karogh ognel dzez aydpisi bari dzernarkutyunneri mej։

— Ete gaq amaranoc, karogh eq ognel, — nkatec oriordy zhptalov։

— Ayo, ete gam, bayc ete chgam։

— Kxndrem, vor gaq, — asac oriordy aynpisi mi qnqshutyamb, vori mej, karces, xosum er mtermutyan dzgtogh mi taqun zgacmunq։

Eritasardy zhptac ev chimacav inch patasxanel։ Nran tvac te ayd ropein na lsec Adelinayi naxkin, mankakan dzayny, ayn anmegh, misht zhptogh, misht sharzhun u krakot Adelinayi, vor amen aravot handipum er iren dproc gnalis, voghjunum aynqan siralir ev gtnum misht harcer iren zbaghecnelu hamar։ Nran tvac te ayd vayrkenin norogvec naxkin mtermutyuny ev te inqn aylevs iravunq chuni sarn ev antarber xosqerov ayd norogvogh barekamutyan hatcheli tpavorutyuny tulacnelu։

— Tchshmaritn asac shat kcankanayi katarel dzer xndiry, bayc...

— Inchn e argelq linum, — yndhatec oriordn ashxuyzhov։

— Mi baroyakan partq, vor handzn em arel der aystegh galuc ev dzez tesneluc araj։

— Ete aydpes e, uremn amenic araj ayd partqy piti katareq. menq iravunq chunenq pahanjel, vor duq ankatar toghneq ayn, inch vor katarel xostacel eq der aystegh galuc araj։

— Shnorhakal em, oriord, duq indz haskanum eq. vorqan urax klinei, ete mayrs el ayd dzevov mtacer, bayc na...

— Mayrd gite te inch e mtacum, — yndhatec vordun Lidia Pavlovnan, — du iravunq chuneir mez lseluc araj urishnerin baner xostanal։

— Iharke, araj mayrn e, heto urishnery, — dzaynakcec tikin Markosyany։

— Bayc duq ho chgiteq te inch xostumi masin e xosqy, — nkatec Adelinan mory։

— Isk du gites, — harcrec verjins։

— Es el chgitem, bayc karcum em, vor parony mi datark bani pattcharov cher hamadzaynil zrkel iren amaranoci hangstutyunic ev zvartchutyunneric...

Ays aselov oriordy mi xorhrdavor hayacq dzgec eritasardi vra, kamenalov, karces, harcnel te: «ayd inch baroyakan partq e, vori katarumy aveli anhrazhesht e, qan indz nman gegheckuhun amaranocum ynkeranaly» ։

Eritasardn el, grete, aydpisi mi nshanakutyun tvav ayd xorhrdavor hayacqin, bayc vochinch chbacatrec, vorpeszi aydpisov haskacni oriordin te: irav, inqy xist mec u arzhanavor npataki hamar e zrkum iren amaranoci zvartchutyunneric։ Bayc vorpeszi bolorovin anqaghaqavar chgtnvi oriordi harcasirutyuny gohacnelu nkatmamb, karevor hamarec aysqany haytnel, te: kga mi or, erb inqy kbacatre nran ayn karevor pattcharnery, voronq stipum Ein iren zrkvel Adelinayi annman ynkerakcutyunic։

E.

Tiknoj u oriordi heranaluc heto, Petrosn zgac, vor verjini yur vra toghac azdecutyunn aynqan e sastik, vor yur naxkin mtacmunqnerin veradarnalu hamar izur piti liner ayzhm dimel hushatetri ognutyan։ Nran ayzhm harkavor er aveli zoregh cncum, vorpeszi yur mtqery noren pharein gaghapharakan haytni npatakin։ Ayd pattcharov na arav Abovyani «Verq Hayastanin» ev ijav partez։ Ays girqy nran sireli er dardzel manavand ayn oric, erb usanoghakan zhoghovum yur haytni xostumn arav։ Tchemaranavart usanoghn, vorin canotacanq patmutyans arajin glxum ev vorn usanoghakan zhoghovnerin naxagaheluc zat, arajnordum er ynkernerin naev mayreni lezvin u grakanutyany canotacnelu gorcum, xorhurd er tvel Kamsaryanin kardal Abovyani «Verqy» vorqan kareli e shat։ «Du vor nvirum es qez hay zhoghovrdi moracvac masin, aysinqn gyughacun u mshakin, ayd girqy piti kardas hatchax, asel er na nran, vorovhetev bolor mardkancic u grqeric aveli «Verq Hayastanin» karogh e qez canotacnel hay geghjuki hogun u zgacmunqnerin, nra arzhaniqin u terutyunnerin, nra kariqnerin u caverin» ։ Ev irav, qani Petrosy kardacel er ayd girqy, aynqan aveli na sksel er sirel hay shinakann u gyughacin, voronc na yur harazat azgakicn er hamarum, bayc voronc, avagh, cher tchanachum andzamb։

Nstelov hovanavor akatenu tak, na bac arav girqy, bayc... meqenabar։ Nran tvum er te gegheckuhin der nayum e iren yur sirun achqerov, te na henc nor zhptalov asac iren «kxndrem vor gaq», isk mi phoqr heto: ashxuyzhov avelacrec «inchn e argelq linum...» ։ Ayo, ays dzaynery hnchum ein der eritasardi akanjum, isk geghani patkern u phaylun hayacqy chein heranum nranic։

— Dzhvar e... irav vor dzhvar e, — mtacum er eritasardy, amenqin kareli e toghnel, amen inch kareli e zohel, bayc ays hreshtakin, ays dicuhun... tchisht vor dzhvar e. che vor sa indz hamar karogh er linel amen inch... ev ete na, irav, antarber che depi indz... ayn zhamanak arden kataryal xelagarutyun e toghnel nran... Bayc henc ays mtacmunqi het hishec eritasardn usanoghneri zhoghovy, yur handisavor xostumn ev ayn uzhgin caphaharutyuny, vor hetevec haytararutyany... hishec te inchpes «keccenery» dghrdacrin nerqnaharki cacun dahlitchy։

«Voch, es hastat kmnam im vtchrin, es kkatarem im xostumy», voroshec eritasardy ev noren arav girqy, vor arden phakel, drel er nstaranin։ Banalov girqy, nayec nran noren ev apa drav cnknerin։ Ays angam el mi urish, sakarkogh payman gravec nra mtacutyuny։

— Es kkatarem im xostumy, es knvirem indz moracvac zhoghovrdin... bayc ete Adelinan ynkeranar indz ays gorcum, o, vorpisi mec hajoghutyamb kpsakver im nvirumy... irav, che vor amenaerandun ashxatanqn isk apardyun kancne, ete nran chxraxuse knoj sern u zhpity... Ev inch erjankutyun. menq miasin kashxateinq, miasin kgorceinq...

Ays mitqy erkar zbaghecrec eritasardin։ Na mtacum er, minchev angam, hamakerpil arayzhm yur mor cankutyan, gnal amaranoc, mtermanal ayntegh Adelinayin, nshanvel, psakvel ev heto... iharke, Adelinayi het miasin veradarnal gyughy։ Isk ayntegh... che vor erku xelqy karogh ein aveli lav gorcel, qan meky։

Bayc haytni che, te inchu eritasardi erevakayutyuny noren ayd gyughic phoxadrec nran amaranoc։ Na patkeracrec yur araj nshanadrutyan handesy, apa harsanyac patrastutyunnery, verjy: pharahegh psakadrutyuny, harust hyurery, metaqsi, adamandi ev pharizakan tchoxutyanc mej phaylogh kisamerk krcqerov u holani teverov gegheckuhinery, voronc mej spitakazgest ev caghkapsak Adelinan piti erevar ibrev mi hrashagegh dicuhi, haverzhaharsnerov shrjapatvac...

Bayc henc ayd phayli u shqeghutyan patkery, karces, marmin arnelov shshnjac yur akanjin: «mite ches cnorum... Mite Adelinan, ayn krtvac, zargacac, phaphkutyan mej mecacac, tatroni, erekuytneri ev parahandesneri sovor aghjiky khamadzayni toghnel qaghaqy, nra kyanqov u hrapuyrnerov li mtnolorty ev gnal, mtnel gyughy, ashxarhi mi lur, ancanot ankyuny, te inch e: aydtegh piti hoga shinakani kyanqy barelavelu masin...» ։

Ayd gaghtni shshunjy crec eritasardi naxkin mtqery։

«Na minchev angam karogh e indz vra cicaghel, im npataky caghrel, ete es dra masin xosem nra het» — tramabanec Petrosy ev txrelov gluxy kaxec։

Nra achqern ynkan cnkany drvac grqin ev na, karces, mtaceluc hognac, sksav kardal bac eresi vra Atoyenc aghjik Taguhu masin grvac hetevyal toghery.

«Bas inch kyler, vor espes cher elel։ Minchev en hadaghy (mijocy) nra (Taguhu) akanjy mek ttu xosq cher lsel, nra achqy mek dary or cher tesel, nra eresy mek kosht zric cher ekel։ Vardi pes caghkel, manishaki pes mecacel er։ Tasnhing tarin anc er kacel, der nra anmegh hogin ashxarhqics mek ban cher xabar։ Nra ynker aghjkerqy drnerin, ktrnerin man ein galis, or anckacnum, na cunky mor cnkany kpcrac, ya kar er anum, ya qargah, ya irenc tann u drann er mtik talis, ya irenc malin, apranqin achq acum։ Ghushy glxi vrov trchelis: karmratakac, shunchy ktrac tun er ynknum, vor ir shvaqn ela oqmin chytesni։ Mor mek maty phush ylelis, ya mek teghy cavelis, uzum er hogin hani iren ta. el qar, el xot cher mnum, vor na vren chy choqi u astcu voghormutyuny xndri։ Aghqat tesnelis berni tiqen hanum, iran er talis, vor nran orhni, arevshatutyun xndri։ Baghn en zhamanak er gnum, vor misn u muty der cher bazhanvac ylum, baghicn el en vaxtn er tun galis, vor muty getinn arac, voty qashvac, xaghaghvac er ylum։ Vov nran uzenar tesni, ya cari, ya pati tak petq e taph kenar, vor nra hresin mtik tar, nra achqeri lsovn hayil mayil mnar... Chayir chimani, manishaki vra, vardi, ttenu takin, ya qchqchan arvi mot, vor bazi vaxt qnac cher ylum, henc imanas erknqicy lis a ver ekel, aphniqy hayli darel... Quny nra achqerin enpes er motenum, inchpes mek srbi erknayin hreshtaky, tevern eresin phrum, anmahakan erazov nran grkum, ggvum, artnacnum, el ed ir girky dnum...Ax, vor mekn asem։ Nra amen mek sharzhmunqy, amen mek xosqy, amen mek mtik taly, amen mek achqi u proshi zhazh galy hrashq er։ En lusakolol achqery, en xnkan caghik shrtunqy, vor bac cher ylum, mard uzum er voch uti, voch xmi, henc nran mtik ta, nra surahi boyin tamasha ani, nra votqi takin hogin ta, nra dzericy ir mahn arni... Ev es erknayin hreshtaky, es anmegh garn er en hadaghin: en gazanneri (Hasan xani farrashneri) dzerin... inch qaracac, aparazh sirt petq e yli, vor nran tesnelis, kam nra patmutyuny lselis glxin krak chvarvi...» ։

Eritasardn el chsharunakec։ Vorqan Taguhu gegheckutyan nkaragiry hiacmunq pattcharec iren, aynqan el, verjin toghery huzecin yur hogin։ Na phakec girqy ev inqniren shshnjac.

— Amot indz, hazar amot... Ev es der tatanvum em, der erkmtum em։ Mite kareli e mi vayrkyan angam ushanal... Mi zhoghovurd, vor ayspisi cnundner uni yur mej, mite arzhani che mer xnamqin u ognutyan։ Um masin em mtacum — mi Adelinayi, baxtic eres arac mi kencaghaser aghjka... Inchu chgnam Atoyenc aghjkerancy, Taguhinerin ptrelu...Ete aysor Hasan xani farrashnery chen sparnum nranc, ho tgitutyunn u xeghtchutyuny, ho vashxarunern u orinazancnery sparnum en։ Inchu, uremn, chertam ognutyan karot ayd zhoghovrdi mot, inchu chcarayem nranc ev im ashxatutyan ynker chyntrem Taguhineri mijic... Mite nranc anmegh u miamit sery pakas uzhov kxraxuse ev kogevore indz։ Ayn aghjiky, vor achqy banalu oric tchanachum e miayn ir cnoghnerin, yur tunn u dury, yur artn u aygin, vor yur uraxutyuny gtnum e cnoghakan harki tak, ardar ashxatutyan mej, vor yur sery xnamqov cackum, pahum e srti xorqum ev nvirum miayn nran, vov astco kamqov vitchakvel e iren amusin ev, vorn apa yur kyanqn u uraxutyuny voronum e ayd amusnu mej, mite hazar angam aveli mec, bardzr u arzhanavor che, qan ayd zvartchaser, phoghoci u handesneri sirahar, noradzevutyanc erkrpagu, demqer u zgacmunqner keghcogh, shaghakrat, nazogh, hatchoyaser, amusnanaluc araj arden ashxarh tchanachogh, taqun ankyunnerum otari het pachpchvogh, isk salonnerum siro srbutyuny drvatogh oriordnern u mecuhinery... Ayo, voroshvac e, es kertam ev indz aylevs chi argelil voch voq։

Z.

Der ays mtqi vra er Kamsaryany, erb hankarc nra hetevic hnchec mi tav dzayn.

— To, Peto, der aystegh es, isk es karcum ei te Masisn arden ancel es։

Petrosy et nayec ev tesav mekin ayn ynkerneric, voronq usanoghakan zhoghovum lselov yur xostumy, dghrdacrel ein ody keccenerov ev iren bardzracrel dzerqeri vra։

— Gnum em, barekam, gnum em, — patasxanec na karces shphotvelov ev arag teghic elav։

— Tchshmarit, te katak es anum, — harcrec eritasardy parzelov dzerqn ynkerin։

— Iharke tchshmarit, katak inchu em anum։

— Eghbayr, mec mard es, xostovanum em. bayc erb։

— Shutov, henc ays qani ory։

— Uremn, patrastutyund tesel es։

— Arden։ Kamenum es, ari: cuyc tam։

— Hapa, tesnenq, hetaqrqrakan e, — asac eritasardy ev hetevec Petrosin։

Arajnordelov ynkerin yur senyaky, Petrosn sksav mi mi cuyc tal nran ayn ameny, inch vor gnel er gyugh tanelu hamar։

— Amenic araj tes ays tamby, hungarakan e, bolory xozi kashvic. 60 rubli arzhe. sandzy, aspandaknery maqur poghpatic։

— Ayd inchu hamar e։

— Inchpes te inchu. gyughery chi piti pttem. misht ho mi tegh chem mnal։

— Isk dzin։

— Dzin el ayntegh kgnem, aysteghic ho chem tanelu, inch avelord harc e։

— Haskaca. heto։

— Sa el hracans. amerikakan nor tesaki, erkphoghya. yur bolor paraganerov arzhe 120 r.։

— Ayd inchu hamar e, avazakner piti halaces։

— Inch avazakner, incher es harcnum. vorsordutyan chi piti gnam. bolor ory ho parapelov chem anccnelu. mi mi angam el zvartchutyun e petq. — ays el payusaks, bolory kashvekar pghndze oghaknerov, tambi vra harmarecnelu hamar. — ays el dashtayin heraditak. misht harkavor e linum. — ays el koghmnacuyc...

— Koghmnacuyc. ayd inchi hamar e. coveri vra piti taphares։

— Ax, inch apushn es։ To, chi patahil, vor antarnerum pttelis hankarc molorvem. ay, henc aydpisi zhamanak koghmnacuycy karogh e indz cuyc tal te inch ughghutyun brnem, vor gyughy durs gam։

— Ayd ho bolory qez hamar es hogacel, gyughacineri hamar inch es tanum։

— Spasir, nranc hamar el ka, tesnum es...— ays aselov Petrosy cuyc tvav seghani vra gtnvogh grqeri mi kuyt ev nrancic mi-mi hat arnelov, sharunakec.

— Ay, «Polniy kurs oxoti» Marksa-Mann. sa el asenq indz hamar e, bayc gyughacinerin el kharkavorvi։ Che vor vorsordutyan masin evs karogh em xsrhurdner tal nranc։ — «Lyagovaya sobaka» — Fridrixa Osvald. sa nuynpes karevor girq e vorsordakan shner varzhecnelu hamar։

— Ay mard, du karcum es te hay gyughacin ban u gorc chuni, henc misht vorsi hetevic piti lini։

— Hamberir, barekam, axar menq el qez chaph mtacel gitenq, te voch։ Ay, «Plodovaya shkola i plodoviy sad» — Raevskogo, sa ho patvakan dzernark e carer tnkelu, patvastner anelu, ptghatu ayginer xnamelu hamar։

— Ha, dran xosq chunim։

— Isk sa «Domashniy ogorod» — Miculya. yntir dzernark e banjaranocneri hamar։ Sran kcvac e Chernoglazov-i geghecik ashxatutyuny: «Ogurci, dini, arbuzi i tikvi» vernagrov, hatuk ayd chors tesak ptughnery atchecnelu hamar։

— Heto։

— Sa el «Obshedostupnoe rukovodstvo k zemledeliyu» — Kosticheva, tepet hamarot, bayc shat parz ev haskanali votchov kazmvac mi dzernark e erkragorcutyan hamar։ Isk sa Koppei haytni «Erkragorcutyun ev anasnapahutyun» ashxatutyunn e, vor targmanel e profesor Voylfy. hisun taruc aveli gorcacutyan mej e, ev hmutneri karciqov, gyughatntesakan grakanutyan mej hamarvum e ibrev klasik grvacq։ Isk sa: «Skotovodstvo» — Tripolskogo, hatkapes kazmvac eghjeravor anasunner ev dzi, vochxar u xoz pahelu hamar։

— Urish։

— Iskuyn. «Prakticheskoe rukovodstvo vinogradarstva i vinodeliya» -Vinberga. sa anhrazhesht girq e aygegorcutyan ev gineshinutyan hamar։ Mer gyughacineri glxavor parapmunqy, karcem, da e։ Ayd pattcharov ayd tchyughin veraberyal dzernarkner mi qanisn em yntrel։ Ay, «Rukovodstvo po vinogradarstvu» -Cobelya, bazmativ u bazmazan nkarnerov...

— Isk meghvapahakan, havabucakan...

— Spasir, spasir, dranq el unim, ay, «Pticevodstvo» d-ra Pribinya. patvakan ashxatutyun e: germanerenic targmanvac, isk sa «Pchela i pchelovodstvo» — Butlerova. meghvapahakan yntir dzernarkneric minn e։ Sa el «KAK DOBIVAT ShELK» — Iversena, sheramapahutyan veraberyal mi geghecik ashxatutyun e։ Sranic zat es gnel em naev mi qani hat hayeren grqer, ay, orinak, Meliq-Shahnazaryanci «Busakan ashxarhy», «Gorcnakan ginegorcutyun» ev «Sheramapahutyun» ughecuycnery։ Nuynpes Qajunu «Meghvabucutyuny» ev «Sheramapahutyuny» ։ Tepet ruseren dzernarknerov es karogh em liuli canotanal gyughatntesakan ays kam ayn tchyughin, ev yst aynm, hark eghacy sovorecnel gyughacinerin, aynuamenayniv, ays dzernarkneri mej klinen bazmativ terminner, voronc hayereny chgitem։ Aha ayd depqum ognutyan khasnen indz hayeren dzernarknery։

— Ayo, lav es mtacel, gyughacu achqum amen kerp petq e heghinakavor ereval։ Bayc urish el inch patrastutyun unis։

— El inch piti unenam, mnacacn el glxums e...

— Ev grpanumd, iharke։

— Aranc dran ho ban chi arajanal։ Bayc, skzbum, karcem, hark chi linil grpani ognutyan dimelu։ Der araj petq e gyughy mtnel, gyughacun u nra kariqnerin canotanal, isk aynuhetev amen ban hesht e։

— Naxandzum em qez, barekam, vorqan baxtavor es, vor karogh es aydpes azatoren nvirvel hasarakac gorcin, isk es...

— Vov e qez xangarum hetevel indz։

— Vov e xangarum... aghqat cnoghner pahelu, quyr u eghbayr aprecnelu, ev nuynisk, indz nman ahagin mardun kerakrelu anhrazheshtutyuny։

— Ayo, iravunq unis, qo drutyuny canr e, — harec iskuyn Kamsaryany, zgalov vor ynkeri cavot teghy shoshaphec։

— Bayc vitchaks masamb barvoqeluc heto, piti hishem naev qez hetevelu partqs. mi karcir te usanoghakan zhoghovi voroshumy karogh em erbevice moranal։

— Mi vshtanar, barekam, qo cnoghnern u harazatnery nuynpes hasarakutyan andamner en. ete du nranc xnamum es, dranov arden vorosh chaphov carayum es hasarakutyany։ Es havatacac em, vor erb drutyund barvoqvi, kashxates avelin anel։

— Anshusht։

— Uremn chxosenq aylevs ayd masin. darnanq im dzernarkutyan։ Inch xorhurd es talics. vor koghmum hastatem ognutyan gorcy։

— Du der ches voroshel։

— Voch, vorovhetev mtacum em te bolor koghmern el mievnuynn en indz hamar, ur vor hay shinakan ka, ayntegh el karogh em gorcel։

— Ev shat lav es mtacum։ Nstir erkatughi ev gna depi aj։ Henc vor hasar Aghstafa (da mer patmakan Aghstevn e, chmoranas), ijir ayntegh։ Phostayin karqy Aghstev geti ughghutyamb ktane qez depi Dilijan։ Ancel es du ayd tchanaparhov։

— Voch։

— Lav, uremn, kertas ev ktesnes ayn ashxarhy, ur qo papern en aprel։ Karogh es henc arajin patahac gyughum ijnel ev ayntegh el qo ognutyan gorcy himnel։ Ayzhmvanic, iharke, dzhvar e voroshel te inch piti anes, bayc erb kmtnes zhoghovrdi mej, ayn zhamanak arden inqd ktesnes nra kariqnery ev kskses hogal karevor darmany։ Inchpes lav, nuynpes ev vat orinaky varakich e։ Erb qo dzerqy ksteghce mi gyughum govutyan arzhani gorc, ktesnes, vor heto luys kynknen urish dzerqer, voronq nuyny kanen urish gyugherum։ Vov gite, guce henc qez e vitchakvac karapet linel ayn gaghapharakan gorcin, vor amphophum e yur mej gyughakan zhoghovrdi apaga barorutyuny ev vori masin aynqan shat xosel u qarozel e hay lragrutyuny։ Erevakayir te inchpisi hrchak piti vastakes du hay hasarakutyan mej, erb haytni lini mi or te: ayn, inch vor groghnery miayn erazel en, du arden marmnacrel es qo hastatun kamqov։

— Du indz vogevorum es, barekam, — bacakanchec Kamsaryany ev ynkeroj dzerqn arnelov amur-amur seghmec։

— Vogevorvir u gna gorcir։ Astvac anshusht korhne qo yntrac tchanaparhy։

Aysqann arden bavakan er, vor Kamsaryann yur voroshumy iragorcer anpattchar։ Ynkeroj heranaluc heto na sksav kargi berel yur ireghennery ev kapkpel։

Chnayelov, vor ayd artiv Lidia Pavlovnan u Kiril Karpichy mi angam evs lurj vitchabanutyun unecan irenc vordu het ev ays angam mayry voch miayn huzvec, aylev karoghacav lac linel, aysuamenayniv, Petrosy mnac anynktcheli։ Miak zijumy, vor na arav cnoghnerin, ayn er, vor xostacav cherkarel tchanaparhordutyuny ev ashxatel mi qani shabtov veradarnal Borzhom։

Ays paymany xaghaghacrec erku koghmern el ev Petrosy mi lusnka ereko yur park u purky karqi mej zhoghovelov, tchanaparhvec depi erkatughu kayarany։

E.

Kes gisher er, vor gnacqy kang arav Aghstev kayarani araj։ Ghazax u Dilijan gnacoghneri tvum ijav gnacqic ev Petros Kamsaryany։ Ughevornerin irenc carayutyunn arajarkogh karapannery motecan naev verjinis ev sksan govel: mekn yur «trchkan dziery», myusn yur «sllogh kalaskan», errordn: yur dinj «omnibusy» ev ayln, ev ayln։

Petrosy, inchpes harmarutyunner sirogh mard, cher kamenum phosti saylakov tchanaparhordel, vorpeszi chentarkvi kayaranneri qmahatchuyqin, ayd pattcharov el yntrec «sllogh kalaskan», tepet hastat chgiter te: vorqan e na harmar arajika tchanaparhordutyan hamar։ Ev vorovhetev omnibusi, kam urish karqeri terery vaxecnum ein nran aselov: «ed kalaskan eda tchamphi mijumy kotrvelu a, qe el toghi arevumy xashvelis» ev ayln, usti eritasardy sksav kaskacel te miguce sxalvel e yur yntrutyan mej։

— Sut en asum, agha jan, qe vaxecnum en, vor iranc phaytony brnes, — ararkum er «kalaski» tery ev avelacnum. im kalasken kyli chors tari, vor banecnum em, hla prungy vnasil chi։ Hren mekel ory pristavin tara Ghazax, yndian el nachalnikin durs beri Dilijan, ba xi chkotrvec։ Hla nachalnikn el asec «maladec Ovanes, tvoy kalaska ochen xaroshi» ։

Petrosn anshusht erkar kmnar erkbayutyan mej, ete nran ognutyan chhasner kartchahasak mi marduk, vorn yst erevuytin, canot er teghakan karapanneri sovorutyan u hnarnerin։

— Agha, es mardi kalasken lavn a, yski sirtd shar (kaskac) mi gcil, nsti u gna։ Du te amen xosoghi lses, erku or kmnas ystegh, — asac na barekamabar։

— Ay, qu hery lis darna, ytenc xosa e, — uraxacav Ovanesy ev apa darnalov Petrosin: avelacrec. — tes, agha, sa varzhapet mard a, sut chi xosal, vor asum a im kalasken lavn a, imac vor lavn a։

— Shat bari, gna lcir, — kargadrec Petrosy, naxapes vardzaginy voroshelov։ Apa darnalov mijamtogh mardukin: harcrec. — vorteghi varzhapetn eq։

— Dilijanic deny hayi gegh ka, yndeghi varzhapetn em։

— Uremn duq el Dilijan eq gnum։

— Hramanq es։

«Sa karogh e lav arajnord linel indz» mtacec Petrosy ev arajarkec nran: ynkeranal iren։

— Che, agha, es phurgonov pti gnam, — ararkec varzhapety։

— Inchu, mite karqy aveli hangist che։

— Halbat kor (iharke) hangist a, — cicaghec varZhapety։

— Inchu uremn cheq gali։

— Ba geghi varzhapety vordian kara karqi phogh tal։

— Inch phogh, es phogh chem uzum։

— Ba vonc։

— Henc aynpes, dzri։ Es, mievnuyn e, karqi phoghy piti vtcharem, shat urax klinem, ete duq el indz ynkeranaq։

Varzhapety qashvum er ev cher kamenum eritasardi arajarkutyunn yndunel։

— A shash (apush), xi es mat mnacel (zarmacel), lav bany gluxd ver chunum, — nkatec varzhapetin ghazaxeci canotneric miny։

— De xi chi ver unum, asum em, candrutyun chylem aghi hmar։

— Vochinch, canrutyun ches linil, gnanq, — asac Kamsaryany ev ireghennery handznelov bernakrin, araj ancav։

Marduky hetevec nran։

Karapany, vor mi qani vayrkyanum arden «kalasken» lcel, berel er kayaran, zhoghovec iskuyn Petrosi ireghennery ev karqi etqin u arajin darselov, sksav amracnel։ Apa imanalov, vor varzhapetn evs ynkeranum e «aghin», nra xeghtch kapocn el teghavorec mi xorshum։ Heto bardzracav yur nstateghy, asac.

— Es im astocy, agha, lav ynker es ve kalel, arzhanavor mard a, ytenc ynkeri het gnacac tchanphan el bari kylni։

— Hapa es vat mard kynkeracnem indz, — patasxanec Kamsaryany ev karq bardzracav։

— Tesnum es, varzhapet, lavutiny korchum chi, — noren xosec Ovanesy, — du vor indz hmar barexos cheir ylel astoc el qe es banin rast cher beril, phurgoni tchrtchrocic azatvecar, ut abasin el mnac jebumd։

— Lav, mi erkaracnir, qshir tesnenq, — nkatec Kamsaryany, zgalov, vor karapani xosqery anhatcho piti linen varzhapetin։

— Qshil tem, agha, ba qshil chyptem, qe ynenc leghov (shutov) tanem, vor nachalniki pes ases: «maladec Ovanes» ։ Ays aselov karapany sharzhec sandzery, xraxusec tchitnerin ev karqy slacav xtchughu ughghutyamb։

Luysy bacvac chlinelov, gisherayin zovy zgali er der։ Petrosy phatatvelov verarkui mej, kckvecav karqi ankyunum ev sksav xosakcel varzhapeti het։

— Dzer anunn inch e, — harcrec na։

— Qe cara: Mosi, — patasxanec varzhapety։

— Chasaciq vor gyughi varzhapetn eq։

— Chbuxlu։

— Chibuxlu։ Da hayoc gyugh e։

— Hayoc a, ba inch a։

— Anuny, karcem, hayeren che։

— Hramanq es, turqeren a, ama mer vanahayrn asum a, shat araj hayeren a ylel։ Tchapotik en asel։

— Vanahayrn vov e, dzer gyughum vanq el ka։

— Che, Sevana vanahayrn em asum։

— Sevany, uremn, mot e dzez։

— Mot a, ba, henc mer arajin a։

Ays norutyuny uraxacrec Petrosin։ Vorqan zhamanak er, vor na phaphagum er tesnel Geghama covaky, vorqan lav baner er lsel nra masin, vorqan baner kardacel։ Ayzhm, aha, na khasner phaphagin։

— Dzer gyughum, uremn, usumnaran el uniq, — sharunakec na yur harcery։

— Usumnaran vordian a. mi tasy-qsan rexa es em hvaqel mer tuny, kardacnum em... qe drustn asem, es el yski orinavor varzhapet chem։ Eghcumy, vor erecin ognum em, tiracutin anum, en a geghakann anuns varzhapet a drel։

Uremn Petrosi ughekicy tiracu er ev voch varzhapet։ Sranov el parzvum er eritasardi hamar ayn haneluky, vor varzhapet kochvacy gyughakan barbarov er xosum։

Ays norutyuny tepet vorosh chaphov dzgec ughekci varky Kamsaryani achqum, aysuamenayniv, verjins dardzyal hetaqrqrvec nranov։

— Vortegh es usum arel, — harcrec na։

— Hres, arajneris gegh ka, Qarvansara en asum, yndegh em kardacel։ Es inqs el Ghazaxi geghericn em. miayn Chbxlui Erecy mer azgakann er, zorec, tarav ira kushty (moty), asec: ysti tiracutin ptes anil, zhamanakov el qahana kshinem qe։

— Lav gyugh e Chibuxlun։

— Hle mez hmar lav a, urishi hmar inch gidam։

— Vorqan zhoghovurd uni։

— Isky gitum chem, kyli vor haryur hisun tun yli։

— Inchpes e, vor aydqan tun chi karoghacel yur hamar usumnaran himnel։

— Ba, geghakany vordian kara usumnaran himnel։ Sagh ory charcharvelov, arevi, andzrevi het kriv talov yski ktrum chi enqan ashxati, vor ira rexanc ruzin hasni, ya nranc tklor lashy cacki, usumnaran vonc ti himnil։

— Isk ete gtnvi meky, vor cankana yur caxqov ayd bann anel, gyughaciq ho chen hakarakil։

— Ba, ed inch es asum, agha jan, mard ira achqy qor kuzi, geghaciq che te hakarakil chen, hla dhenc mardu votn el kpachen։

«Ays gyughn, uremn, karzhanana im ushadrutyan», — mtacec inqniren Kamsaryany ev sharunakec.

— Isk gyughatntesutyuny inch drutyan mej e dzer koghmerum։

— Gyughatntesutyuny vorn a։

— Varucanqy, anasnapahutyuny, ginegorcutyuny...

— Varucanqn es tari lav a, tavarn el, pharq astcu, cav u choric azat a, ama de ginin mer koghmerum chi ylil, chun mer teghy sar a, baghn arsha chi gal (chi arajanal), — patasxanec tiracun, ayl kerp haskanalov iran trvac harcy։

Ayd hangamanqy karces sarecrec Petrosi hetaqrqrutyuny ev na aynuhetev sksav aveli mtacel, qan xosel։ Dra hetevanqy eghav ayn, vor eritasardy taquk verarkui ev zov odi azdecutyan tak sksav nirhel։ Ev vorovhetev erkatughu vra shat qich er qnel, usti shutov el qaghcr qun mtav։

Tiracun yur koghmic ashxatec chartnacnel nran ev qich zhamanakic heto inqn el hetevec nra orinakin։

Sakayn Ovanesi «kalaskan» sharunak sllum er hart xtchughu vra։ Na arden Ghazaxy, Gagka dashty ev Uzuntalan ancel ev Qarvansarayi tchanaparhn er mtel, erb Kamsaryann anush qnic artnacav։ Achqery banalov, na chors koghmy nayec ev iren shrjapatogh tesarannery ditelov, hiacav։

Tchanaparhi mi koghmic ynkac Ein hasun arter kam sizavet arotner, voronq ughghadir, kam vayrahak taracvum, hasnum Ein minchev heravor bardzrutyunnery, isk myus koghmic kanachazard tumber, dzorakner u blurner, voronc hetevum Ein nax manr u caraxit ev apa xoshor, mshshapat lerner։ Dranc mej, irenc bardzrutyamb, achqi Ein ynknum aj koghmic Nalteoqany, isk dzaxic: Karmir qary: yur erkar lernashghtayov, apa Hamzasary, Artazy ev ayln, voronq hetzhete irar hajordelov horizony dardznum Ein veh ev geghatesil։ Sakayn aj u dzax taracvogh ayd tesaranneri gegheckutyuny psakum er Aghstevi hinavurc getaky, vor sharunak ancayr xtchughun ynkeranalov, zvartchacnum er nra mshtakan ancordnerin mert vtchit jreri qaghcr karkachov, mert phoqrik jrvezhneri phaphuk sharachov ev hatchax, yur ezerqy cackogh kam yur eghtyurnerum xmbovin colacogh careri puraknerov։ Arevy, vor nor er yur shoghery sphrum Aghstevi dzori vra, ayd tesarannerin tvel er mi dyutakan paycarutyun, varelov mshushy lerneri chancherum, kanachy: careri katarin, dalary: dashteri mej ev coghy: caghikneri vra։

— Oh, inch geghecik ev vorqan hrashali e mer erkiry, — bacakanchec Kamsaryany, hrapurvelov bnutyan ayd sirun tesarannerov ev apa dzerqern aj u dzax taracelov, kamenum er karces horizony grkel։

— Ystegh hla inch gegheckutin ka — gegheckutin, gegheckutin Dilijana denn a, Shamluxi dzorumy, Maymexi lanjerin, hres gnum enq, ktesnas, — nkatec tiracu Mosin։

Kamsaryany, vor der qnnakan achqov cher nayel ughekcin, vorovhetev gisheranc er canotacel nran, tav dzaynov nra ditoghutyuny lseluc, et nayec mi vayrkyan ev tesav, vor da mi marmnacyal annerdashnakutyun er nkatmamb ayn poeziayi, vor shrjapatum er iren։ Tiracui kartch u giruk marminy, vor nstac linelu pattcharov koracel er, nmanum er mi tdzev msagndi, vori vra gluxy sharzhvum er karces aranc paranoci։ Nra tux demqy, vor arevahar lineluc aveli er sevacel, cackvac er xit ev erbeq chsanrvac moruqov։ Verjins tepet taracvum er minchev nra aytoskrnery, aysuamenayniv, cher cackum tiroj mec berany, vor ezervac er hast lrtaguyn shrtunqnerov։ Xor ynkac achqery, chnayelov irenc sevutyan, tavalum ein negh kapitchnerum aranc kraki ev artahaytutyan. isk dranc hovanavorogh tavarci honqery talis ein nra demqin mi arandzin grehkutyun։ Hast shali kapan, keghtot odziqov arxalughy ev morte mec gdaky, vor na xnamqov qashel er minchev hast bltaknerov loshi pes kaxvac u phoshotac akanjnery, tiracuin nmanecnum ein antarabnak xozaraci, nran pakasum er mi mahak: dzerqin ev mi park: mejqin։

Petrosy ushi ushov nayelov ughekci vra, zgac aynpisi mi anhangstutyun, vor pasharum e mardun: zzvanq zgaluc araj։ Na zarmacav yur anmtutyan vra, vor mi arajnord unenalu pattcharov, nstecrel er koghqin aynpisi mi grehki, voric, minchev angam, keghti u qrtnqi hot er phchum։ Ays pattcharov eritasardn anzgali kerpov qashvecav mi koghm ev, vorpeszi tiracuic aveli anjatvi, arjevy drac ireric minn arnelov, zeteghec nra ev yur mejteghy, aselov.

— Sra mej kotrelu ban ka, lav e aystegh dnenq։

Bayc vorovhetev Petrosin aynpes tvac te Mosin haskacav yur mitqy, usti sksav zbaghecnel nran։

— Asum es te ayn koghmern aveli geghecik en, ha։

— Geghecik en, ba, ystegh hla shat phayy dyuz a (dasht), arevy vor ashmish a ylum (bardzranum e), en ghaydi a erum, vor ases te mardi kashin pukil ti, ama deni tchamphen chim meshalghov (antarov) ya anc kenum, votov el vor gnas, mejqd taqanal chi։

Chnayelov tiracui haytararutyan, Kamsaryann, aysuamenayniv, terutyun cher gtnum shrjapatogh tesaranneri mej, yndhakarakn, na vorqan harajanum, aynqan aveli er hianum nrancov։ Manavand Aghstevi mshtakarkach hosanqy ev nra sirun, carazard aphery grete sharunak zmaylecnum ein nran, aynpes vor mi zhamanak na, minchev angam, moracav tgegh tiracuin ev inqniren xosec.

— Aha te inch tegher en ev inch gegheckutyunner en anhayt mnum mez... Isk sranc mej aprogh mer azgakicnery... che vor nranq el unin gegheckutyunner u katarelutyunner, voronq ancanot en mez։ Petq e shnorhakal linel baxtic, vor verjapes ognec indz: im nvirakan xostumn iragorcelu (ayd vayrkenin eritasardi hayacqy handipec yur ughekcin ev na mi qayl et kasec yur mtacutyan mej: avelacnelov) kam, gone, canotanalu ays erkrin u zhoghovrdin, vorpeszi hamozvim te inch chaphov e hnaravor ayd voroshumn iragorcel։

Qich zhamanakic heto eritasard Kamsaryany nstac Qarvansara gyughi araj, karkachahos Aghstevi aphin, mi hovanavor cari tak, axorzhakov naxatchashum ev tey er vayelum։ Aystegh arden tiracun cher ynkeranum nran, vorovhetev handgnutyun er hamarum dzgvil «aghayi» het naev naxatchashi zhamin։ Na hamestutyamb xuys er tvel depi motaka krpaky, ur xrnvac ein Ghazaxi zanazan koghmeric gyughaciner ev nranc het xosum er։ Tiracui ayd varmunqy dyur ekav Kamsaryanin ev hamozec nran, vor yur ughekicy aynqan el antash grehkin meky che։ Ayd pattcharov el, erb naxatchashn avartec, kanchec verjinis ev arajarkec nran nuynpes tey xmel ev naxatchashel, isk inqy heracav mi phoqr shrjagayelu։

Tiracun yur koghmic hravirec karapan 0hanesin։ Nranq erkusy nstecin nuyn hovanavor cari tak ev sksan vayelel «aghayi» teyi u naxatchashi arat mnacordy։ Karapany tesnelov, vor «aghan», i miji ayloc, toghel er irenc hamar tasy ktor shaqar, ayd hamarec aratasrtutyun ev dranic el ezrakacrec, vor na «menc mard piti yli» ։

— Menc mard a, ba, menc vor chyler, menak kalaska kbrner kgar, — hastatec tiracun։

— Ya che, aranc phoghi qe koghqin kdner kberer։

— Es el ed chem asum։

— Tyund husumnakan kyli, ay։

— Husumnakan a, ba։

— Chyli ynjner a։

— Che, ynjner chi revum։

— Ba xi yashchiky candr a, es nyhenc em manum te ynjneri yaragh (gorciq) ka mijumy։

— Che, kyli vor grer ylin։

— Grery inchin a petq։

— Vonc te inchin a petq, ba husumnakann aranc greri man kyga։

— Es im (inch gitem), hren mer geghi aghan el asym en husumnakan a, ama tchampha gnaluc: araghic savayi zat chi ylum hety։

— E, shash, du el mardu anun tvir. geghi husumnakann u qaghaqiny min a ylum։ Geghi husumnakany sagh kyanqumy hing, ya vec gir anjax (haziv) a kardum, ama qaghaqiny: ashxarhums el gir chi toghnum, chim (bolory) kardum prcnum a։

Ayspes zrucelov tiracun u karapany verjacnum ein irenc naxatchashy, erb Kamsaryann yur shrjagayutyunic veradarnalov, tesav nranc miasin։

— Ays tiracun iskapes karapani ynkern e, es inchu himarabar im koghqin em nstecrel, — mtacec na ev voroshec arajarkel, vor sa aynuhetev nste karapani mot։ Bayc inchpes aner arajarkutyuny, vor tiracun chviravorver, na ayd masin el mtacec։

Erb Ovanesy yur gahin bazmac: karqy motecrec «aghin», verjins hramayec cackel hovarany, vorovhetev arevn ayrum er arden։ Karapann iskuyn katarec hramany։

— Naxatchashic heto es sirum em hangstanal, ardyoq che kareli parkel qo karqum ev aynpes gnal, — harcrec Petrosy karapanin։

— Xi chi kareli. tesnum ches vorqan len a im kalasken։ Du voterd dzgi u parki, vsւrzhapetn el im koghqin knsti, — patasxanec Ovanesy։

— Ha, es ysti knstem, du neghanal mi, — harcec tiracun, cuyc talov karapani nstateghy։

Kamsaryany hiacav ays hajoghutyan vra ev karqy bardzranalov, glxi takn arav phoqrik bardzy ev dzgvec bazmoci erkarutyamb։

Tiracun seghmvec karapani koghqin։ Qarvansarayic elneluc Aghstevy dardzyal ynkeranum er tchanaparhordnerin yur ynddimakac hosanqov, erbemn phoqrik dzorakneric ancnelov, erbemn dashteri ezerqy qerelov, isk shat tegh tamberi hetevy taqnvelov։ Qani sharunakvum er tesaranneri miakerputyuny, Kamsaryany nrancov cher hetaqrqrvum, ayl parkac er։ Bayc henc vor hasan Ghlitch-Ghaya kochvac zhayreri storotin, na ughghvecav iskuyn gluxy karqic durs hanelov, sksec ushi ushov ditel ayd ahavor ev mievnuyn zhamanak geghatesil parexnery, voronq tchanaparhi aj koghmic dzgvelov, irar vra dizvac, hetzhete bardzranum, kazmum ein tarorinak ambartakner, mi tegh sur u miapaghagh, myus tegh xroxt u bard-bard, isk shat tegh teq depi tchanaparhy, karces sparnalov phlchel bardzr gahavandic ev irenc phlvacqi tak cackel teghi xaghaghutyuny vrdovogh handugn ughevornerin։

Xarakneri ayd ahavor ambartakneric heto tesarany dardzyal meghmanum u dashtanum er, isk xtchughu mi qani kermanner ancneluc: horizony dardzyal phakum ein nor, kanach saralanjer, voronq hetzhete depi ver bardzranalov dzgvum, hasnum ein minchev Ghzghali sary։

Mi erku zham ayspes tchanaparhordeluc ev tarber tesaranner ancneluc heto, mer ughevornery hasan Tars-chay kayarany, vor gtnvum er Dilijani saravandy hanogh bardzrutyunneri storotum։

Vorovhetev karapany ker piti tar aystegh dzierin, usti arajarkec «aghin» vayelel yur tchashy aranc shtapelu։

— Arevn es sarin teqveluc: kalasken klcenq u sarinov (hovov) Dili dyus kganq, — haytararec na xorhrdatu eghanakov։

— Inchu aydqan ush, — harcrec Petrosy։

— Ush chi, agha, erkan tchampha enq ekel, hayvannern el xeghtch en. mi qich korm (ker) kuten, mi qich el kdinjanan. hle te kuzes, mi qich el du kdinjanas, enduc edy klcenq kgnanq։

Vorovhetev eritasardy shtapelu vochinch chuner, usti chhakarakvec։ patvirelov, vor pashari kapocy tanen kayaran (oric inqy ibrev masnavor karqov ekogh, heru er ijac), inqn evs yur qaylern ughghec depi ayn menavor tuny: vor hovanavor patshgam ev shurjy careri stver unenalov, arevi ayd taq zhamanaky dep iren er qashum xonj ughevorin։

Kayarani verakacun dzerqy lragir arac kardum er, erb Kamsaryany motecav sandughnerin։

— Kareli e mi qani vayrkyan hangstanal aystegh, — harcrec, na ruseren։

— Inchu che, hameceq, — patasxanec verakacun maqur hayerenov։

— Ax, neroghutyun, duq uremn hay eq։

— Ayo, paron, ztaryun hay, — patasxanec zhptalov verakacun, vor mijahasak, baredem ev yst erevuytin, barexarn bnavorutyamb mi andzn er։

— Orva ays zhamin vorqan anhatcho e bac tchanaparhy, nuynqan hatcheli e dzer ays patshgamy, ur voch miayn hovani, aylev hangstanalu lav bazmoc uniq... Ays aselov Kamsaryany motecav verakacuin ev voghjunelov nran, nstec motik drvac, kashecack u hnataraz bazmoci cayrin։

— Hramanqd erevi Dilijan eq gnum, — harcrec verakacun, mi koghm dnelov lragiry։

— Karcem aveli heru։

— Aveli heru։

— Tvum e te: ayo։

— Inchpes te tvum e, duq cheq voroshac te ur eq gnum։

— Hamarya te: chem voroshac։

— Haskanum em, uremn tchanaparhordum eq, aranc vorosh ditavorutyan։

— Che, vorosh ditavorutyun unim։

— Nereceq, vor hetaqrqrvum em... ete vorosh ditavorutyun uniq, uremn petq e vor gitenaq te ur ev inchi hamar eq gnum։

— Henc bann el ayd e, vor inchi hamar gnals gitem, bayc ur gnals chgitem։

— Ayd hetaqrqrakan e, — harec verakacun cicaghelov ev bazmoci myus cayrin nstelov։

Ayd mijocin tiracu Mosin bardzracav patshgamy, berelov yur het pashari kapocy ev xor glux talov verakacuin, kangnec Kamsaryani araj։

— Oho, tiracu, du el aystegh, ayd vonc e patahel, — harcrec verakacun։

— Ha, es el ysti em, shnorhakal em, aghan berav։

— De vor ekel es, ay en seghany mot ber, — hramayec verakacun։

Tiracun cuyc tvac seghany motecnelov bazmocin, berac pashary drec vran u heracav։

Kamsaryany bacav kapocy ev unecacy sharelov seghani vra, xndrec verakacuin masnakcel yur «hamest» tchashin։

— Shnorhakal em, arden tchashel em, — ararkec verakacun։

— Xndrum em, vorqan karogh eq, kam gone mi bazhak gini... — ays aselov, Kamsaryany hanec bazhaky ev srbelov ayn, lcrec ginov ev drec verakacui araj։

Verjins, vor kayaranum aprelov, sovorac er anxytir amen ughevori tchashin u yntriqin masnakcelu, erkar chynddimacav ev, kamenalov, inchpes asum er, yur hyuri axorzhaky banal, vayelec mi ktor ban ev ginu bazhakn zgushutyamb kiselov, versksec yndhatvac xosakcutyuny։

— Ha, ayn ei asum, dzer patasxann indz chaphazanc hetaqrqrec... ayd inchpes e, vor duq vorosh ditavorutyamb gnum eq mi tegh, bayc chgiteq te ur eq gnum։

— Iskapes gitem te ur em gnum, vorovhetev gnum em mi voreve hay gyugh, bayc te vor gyugh, aha' ayd meky chgitem։

— Nereceq, xndrum em, dardzyal chem haskanum։ Kamsaryany cicaghec ev apa sksav hamarot kerpov bacatrel te i'nch e yur ditavorutyuny։

Verakacun, vor noren dzerqn er arel bazhaky, vorpeszi ginu mnacordy vayele, eritasardi bacatrutyuny lselu: iskuyn vayr drec ayn ev bazuknery depi ver parzelov bacakanchec.

— Pharq qez, astvac, verjapes gtnvec meky, vor mer trtunjy lsec... — apa darnalov Kamsaryanin, avelacrec duq, uremn miak mec mardn eq minchev ors irenc usumn avartac hay eritasardneri mej։ Tuyl tveq xmel dzer patvakan kenacy։

Ays aselov, na lcrec bazhaky ev mi arandzin vogevorutyamb parpec ayn mianvag։

Kamsaryanin dyur ekav verakacui govasanqy, bayc kamenalov sra vov lineln imanal, vorpeszi yst aynm voroshe yur stacac govasanqi arzheqy, na harcrec.

— Duq el uremn patkanum eq usanoghneri dem trtnjogh hayeri tvin։

— Hapa։

— Chei karcil, vor ayd trtunjy kartahaytvi naev ayspisi mi et ynkac kayaranum։

Verakacui demqi vra dary zhpit xaghac։ — Inchu cheiq karcil, mite ayspisi tegherum aprogh hay mardy sirt u zgacmunq chi unenal։

— Voch, ayd chei uzum asel... — shphotvec Kamsaryany։

— Haskanum em, uzum eiq asel te, ays et ynkac kayaranum, ays anmaqrutyanc dezeri koghqin, dzianeri ynkerutyan mej aprogh hay mardy inchu petq e teghyak lini mer caverin aynqan, vor nuynisk trtunj haytne ayd caverin darman tanel karogh, bayc chkamecogh eritasardneri dem։

— Ayo, hamarya ayd ei uzum asel։

— Bayc es, barekam, amenic aveli iravunq unem trtnjalu, vorovhetev henc inqs minn em eghel ayn mardkancic, voronq sirov nvirvel en hay shinakanin, kamenalov sovorecnel nran xeghtchutyan dem krvelu ev mardavayel kerpov aprelu eghanaky... bayc im unecac karoghutyuny havasar cher im cankutyan, usti chhajogheca hasnel npatakis։

— Inchpes, phogh er harkavor ev chuneiq։

— Voch, es varzhapet ei gyughum ev henc ayd pashtoni shnorhiv el mot linelov gyughacun, karoghanum ei ognel nran yur kariqneri zhamanak, erbemn xorhrdov, erbemn gorcakcutyamb, ev ete erkar mnayi ayntegh, guce karoghanayi vorosh ogut tal։ Gone kkrtei mi amboghj serund aynpes, inchpes vor petq er, ev aynuhetev ayd serundy inqy ksharunaker im gorcy...

— Eh, lav, inchu erkar chmnaciq։

— Vorovhetev chei karogh։

— Pattchary։

— Mer usumnaranakan kyanqum nor phophoxutyunner eghan, nor orenqner hratarakvecan։ Varzhapety petq e cenz unenar, isk es chunei, vorovhetev temakan dprocn ei avartel։ Ayd pattcharov, aha, indz pashtonic ardzakecin։

— Ev heto։

— Heto shat desuden ynkneluc verjy eka ev ays kayaranum chorqotanineri varzhapet dardza։

— Haskanum em...

— Urax em, vor haskanum eq. uremn ev iravunq eq talis indz trtnjal ayn eritasardneri dem, voronq bardzr krtutyun stanalov, karoghutyun en dzerq berum zhoghovrdin amen kerp carayelu, ev sakayn ayd carayutyunic phaxchum en vatabar։

— Anshusht։

— Deh, henc ayd iravunqi himan vra es dzez mec mard em anvanum, vorovhetev qajutyun eq unecel kyanqn arhamarhelov, aydpisi vsem npataki nvirel dzez։

— Shnorhakal em. duq indz qajalerum eq. bayc es der vochinch chem arel, der nor em voroshum anel։

— Aydqann el bavakan e: gorci skizby gorci kesn e։ Kamenaly karenal e։

Kamsaryany, vor mec hatchutyamb er lsum ays xosqery, hankarc pahanj zgac verakacui bazhaky noren lcnelu ev pashari yntir maseric mi qani nor ktor nra arajy dnelu։

— Neghutyun mi kreq, es shat utoghneric chem, — asac verakacun ev, mievnuyn zhamanak, tapakac havi mi chagh ktor agh u pghpeghov hamemelov: phatatec loshi mej, axorzhakov vayelec, apa lcvac bazhaky minchev verjy datarkelov, sharunakec. — tchishtn asac: geghecik u baxtavor mitq eq hghacel. apriq, eghbayr, apriq։ Ayd orinakn, anshusht, shaterin kbere dzer hetevic... Bayc asum eq, vor der cheq voroshel te: vor gyughum piti hastatviq։

— Ayo, chem voroshel։

— Bayc vat mitq che ayn, vor asum eq te: kkamenayiq ijnel arajin patahac gyughum։

— Tchshmarit։

— Ayo, inch hark ka xtrutyun dnel gyugheri mej. drancic amen mekum aprum en mer eghbayrnern u quyrery։ Aha henc baxti bermunqov dzer tchanaparhi vra gtnvogh arajin hay gyughy amenic aveli karot e dzer xnamqin։

— Vorn e ayd gyughy։

— Chibuxlun, mer hin tchapotiky։

— Ayo, nra masin lseci es tiracuic։

— Petq e tesneq, eghbayr, te vorqan ban ka aydpisi mi xeghtch gyughum anelu։ Havatacac em, vor shat piti huzviq u vshtanaq tesnelov ayntegh dzer azgakicneri drutyuny ev mievnuyn zhamanak hishelov antarberutyunn ayn mardkanc, voronq karogh ein ognel gyughacun yur vitchaky barvoqelu, bayc charin, vorovhetev chkamecan։

— Karcum em, vor ayd ameny piti cavecne indz։

— Ev, mievnuyn zhamanak, vogevore u stipe gorcel։

— Anshusht։

— Ev erevakayeceq te: vorpisi qaghcr eranutyun piti zgaq mi or, erb dzer achqov tesneq ayn ameny, inch vor arel eq, erb tesneq amayin dzer dzerqov shenacac, averaky verakangnac, xeghtchutyuny xnamvac, tgitutyunn u nranic harajacogh chariqnery gyughic halacakan... erb tesneq te tshvar mi zhoghovrdi matagh serundy usucel u krtel eq aynqan, vor na ayzhm karoghanum e sephakan ashxatutyamb yur vitchaky barvoqel, yur janqn u qrtinqy ardyunavor gorcadrel։

Ays eghanakov erkar xoselov verakacun, aynpes er qajalerel u vogevorel Kamsaryanin, vor erb Mosin ekav haytnelu, te karqn arden lcvac patrast e, na ver trav teghic iskuyn ev, karces shtapelov, vor zham araj hasne voroshvac gyughy ev skizb dne yur anuny pharavorogh «mec gorcin», harcrec tiracuin.

— Gites, barekam, vor dzer gyughn em galis։

— ChE, agha gitum chem, — patasxanec tiracun։

— Ayo, galis em dzer gyughy ev, guce ayntegh el aprem։

— Va e, — zarmacav tiracun։

— Inch va e, gyughum aprel chi linil, — mej mtav verakacun։

— Xi chi ylil, hren ashxarhqi kesy geghumy chi aprum, ama de, asym em, aghan qaghaqi sovor mard a, geghumy vonc kara april։

— Karogh em, inchu chem karogh, — hastatec Kamsaryany։

— De vor karogh es, En a lav kyli Eli... miayn amot chyli harcnily, xi es uzum geghumn april։

— Nra hamar, vor karoghana dzez ognel, dzez baxtavoracnel, — bacatrec verakacun։

Tiracun tepet ays bacatrutyunic el ban chhaskacav, bayc kamenalov mi qaghaqavari xosq asel, «barov a gali, hazar barov, astvac togh srti xorhurdy katari» asac u heracav։

— Xeghtch mardik... chen uzum havatal te kgtnven ashxarhum andzinq, voronq erbevice khetaqrqrvin irenc kyanqi darnutyunnerov ev kkamenan ognel irenc: aranc shahaxndrutyan, — asac Kamsaryany grete huzvac։

— Ev iravunq unin, vorovhetev kegheqichneric u vashxruneric zat, der minchev aysor chen tesel voch voqi irencov hetaqrqrvelis. — nkatec verakacun։

— Vor aydpes e, menq kphoxenq dranc hamozumy ev kstipenq havatal, vor chareric zat, kan ashxarhum karekic mardik։

— Gaceq ev hamozeceq, astvac togh orhne dzer tchanaparhy, — asac verakacun ev seghmelov eritasardi dzerqy, tchanaparh drav nran minchev karqy։

Mi qani vayrkenic Ovanesi dziery trcnum Ein Kamsaryanin depi Dlijani bardzrutyunnery։

Y.

Arevy mayr mtnelu mot: mer ughevornery hasan amaranoci hrchak vayelogh Dilijan avany։

Aystegh Kamsaryany, Ovanesi cucmunqov, hyuranoci anun krogh mi tan mej gisherayin hangstaran gtneluc heto, elav phoqrik avany ditelu։ Phoshot xtchughu aj u dzax koghmerum karucac erku karg qarashen tnery, voronq avani amboghjutyunn Ein kazmum ev voronc mej aprum Ein amaranoc ekoghnery, hatcheli tpavorutyun charin Kamsaryani vra։ Na iskuyn hishec Borzhomy yur geghecik villanerov, maqur phoghocnerov, yndardzak parkerov, jreri aratutyamb ev aravel evs bnakichneri phaylun artaqinov u gravich nist u kacov ev ekav ayn hamozman, vor Dilijany miayn hasarak mahkanacuneri hamar karogh e amaranoc hamarvil։

Bayc erb xtchughin erkusteq phakogh shinutyunneric heranalov, bardzracav depi avani dzaxakoghmy, nra araj bacvecav mi geghankar horizon, vor amphophum er yur mej Aghstevi dzorahovity: yur karkachahos getakov, dalar arotnerov, voskephayl arterov, isk mi phoqr hervum, xaghaghanist gyughi miashar tnaknerov ev nranc arjev kargov taracvogh kanachazard banjaranocnerov։ Yur kang arac teghic qich heru sksvum er eghevnineri xit antar, vor gnalov taracvum er depi heravor lerneri katarnery, voronc ayd vayrkenin voskezocel ein arevi verjin shoghery։ Dzorahovity ezerogh dimaci blurneric, voronc hetevy shutov piti taqcher arevy, phchum er axorzh zephyur: berelov yur het kenarar mi zov, togorvac lernayin odi, dalari ev caghikneri anush burmunqov։

Kamsaryany sksav liqy krcqov shnchel lernayin tarm ody ev inqn iren xostovanel, vor phoqr araj arac yur hamematutyamb mec sxal e gorcel: Borzhomy geradaselov Dilijanic։ Vorovhetev na ayzhm tesnum er, vor ete arajinum arhestakann e phartam, verjinum, yndhakarakn, gerazanc e bnakany։ Ev ayd karciqi vra na hastatvec aveli, erb lernalanjic ijnelov, mtav noren avany ev phostayin kayarani araj bxogh hord u sarn aghbyuric yur caravy hagecrec։ Ayspisi anuysh u bareham jur Borzhomn, iharke, cher tesac yur orum, inchpes ev nra negh, karces patnishaphak, cereky totov, isk gishery xonavutyamb li xoradzory cher shnchel erbeq ayn tetev u anush sghoxn u hovery, voronq gisher u cerek gurgurum ein Dilii aruyg lernalanjery։

Bayc ari tes vor henc ays anmahakan aghbyuric qich heru, phostayin kayarani ev masnavor tneri depi dzorahovity hanogh bakerum, bluri pes dizvac ein tarineri yntacqum havaqvac aghbn u anmaqrutyuny, voronc garshahotutyuny apakanum er amaranoci shrjaka ody, ev dra vra voch voq ushadrutyun cher dardznum։

— Aha te vortegh e harkavor mer mijamtutyunn u azdecutyuny...bnutyuny zardarel e mer erkiry yur lavaguyn harstutyamb, yur qnqush gegheckutyunnerov ev sakayn mardkayin antchashak tgitutyuny aylandakel e nran anxghtchoren։ Zhamanak e, ardarev, vor menq mtnenq amen ankyun ev tgitutyan bunery averenq amen tegh... — mtacec Kamsaryany ev yur nvirumy aveli evs kshir stacav yur achqum։

Hetevyal aravot, der arevy chcagac, Kamsaryany nstac er Ovanesi karqum, vor hangist surum er «Erevanyan» xtchughiov։ Verjins Dilijani harav-arevmtyan koghmic skselov, ancnum er Shamlugh getaki ughghutyamb, Maymex leran storoty cackogh antarneri mijov ev apa hetzhete leran lanjery bardzranalov, piti hasner minchev nra katary։ Arevy der nor er Maymexi bardzunqy varum, erb mer ughevornery ancnum ein nra storotov։ Aravotyan zephyury, vor hov er berum sari lanjeric, meghmov sharzhum er antari carery։ Nranc xul shrshyuny xarnvelov Shamlughi qaghcr xoxoji ev trchnikneri aygacin tchrvoghyuni het, kazmum er hatchoyakan mi nerdashnakutyun, vor xangarvum er erbemn karqi kosht dghrdyunov։

Erb ughghadir cmaknern ancneluc heto, sksan depi lernalanjy bardzranal ev Shamlughy cackvelov antari xorqum, sksav yur xoxoji xul dzaynov ughekcel tchanaparhordnerin, tiracu Mosin, vor dardzyal nstac er karapani koghqin, anhrazhesht hamarec hishecnel «aghin» yur erekva ditoghutyuny.

— Mitd a en, vor asum i te Dilijana desi tchamphen eveli sirun a, qanz deniny։ De hmi mtik tu, tes, yski qu orumy ysenc tegher tehel es։

Kamsaryany, vor arden gravvac er shrjapatogh tesarannerov, tiracui «de hmi mtik tu» xosqi vra et nayec ev tesav, ardarev, mi nor, aknaparar tesaran։ — Irenq ayd mijocin gtnvum ein vorosh bardzrutyan vra, isk tapharaki cmaknery mnacel ein var։ Bardzric nayoghy tesnum er miayn nranc katarnery, voronc kanachy varvel er arevic erphnerang guynerov։ Ayd varvogh makerevuyty nmanum er nuyn vayrkenin laynacaval mi covaki, vori heghheghuk aliqnery phoxarinum ein careri: hovic sharzhvogh katarnery։ Ayd tesarany aynqan er sirun u gravich, vor Kamsaryany teghy phoxelov, nstec dimaci nstarani vra, vorpeszi karoghana aveli dyurutyamb nayil u zmaylvil geghecik herankarov։

Chnayelov vor xtchughin sari lanjovn er bardzranum, aysuamenayniv, carery hovanavorum ein nran։ Mec masamb na ancnum er bnakan carughineri mijov, voronc, erbemn, phoxarinum ein naev zhayreri sharqer։ Isk dranc, yur hertum, hovanavorum ein dardzyal hinavurc carer, voronq busac linelov zhayreri verevum, aydteghic irenc saghartaxit vostery dzgum, taracum ein tchanaparhi vra, vory hatchax ancnum er ev sizavet bardzunqnerov, uskic tesarannery bacvum ein aveli shqegh u yndardzak։ Ayspisi dirqeric erevum ein Meydan leran antarapat lanjery ev nra merk, carazurk katary, vor, sakayn, patac er bac kanach tavishov։ Nran hetevum ein urish shat lerner, voronq gagatneri bardzrutyamb meky myusin gerazancelov, horizony dardznum ein vsem u pharahegh։ — Hren Sisiana sarery, — bacakanchec hankarc tiracun, chzhuzhalov, karces, vor usumnakan mardy ayd vehaphar tesaranneri arajic ancnum er lur u munj։

— Voronq en, — harcrec Kamsaryany, nstelov naxkin teghy։

— Hren, ay, en vor katarnin mshushakalac: lei te (karces) lagh en anum (caghrum en) mnacac sareri vra, tesnum ches։

Ays xosqerov cuyc tvav tiracun Syunyac ashxarhi kaputak lernery, voronc katarnery, karces, crarvum ein amperi mej։

Kamsaryany ditum er lernerov cackvac ayd horizony xorin hiacmunqov։

— Qich vaxtic edy es a hvasaril tenq nranc, chun es tchanaparhy bancranum a Maymexy ver tasnyhing verst, — avelacrec tiracun։

Bayc nra «qich vaxty» shat el shut chancav, antiv kermannerov verelqy tevec mot erku zham։

Ev sakayn Maymexi amenabardzr lanjerin hasneluc, ardarev, ughevornerin tvum er te irenq havasarvel en Syunyac lerneri bardzrutyan։

— Tenum es, agha, hres hvasarvecinq։ Ba el Sisiany xi a lagh anum mer Maymexi vra, — zvartchaxosec tiracun։

— Chenq havasarvel, qez aydpes e tvum, — patasxanec Kamsaryany։

— Vonc te hvasarvel chenq. hres qtis tushovy (ughghutyamb) vor mtik em tali, ases im gluxn u Sisiana gluxy mi chvani en drac։

— Aydpes kereva misht hervic, bayc ete ancnes qo ev dimaci sari mejteghy gtnvogh taracutyuny, ktesnes, vor sary hetzhete bardzranum e, — bacatrec eritasardy։

— Dhe (aydpes) ban el ka։

— Hapa։

— Ba ed xi dhenc a ylum, — hetaqrqrvec tiracun։

— Nra hamar, vor erkiry klor e ev ayd pattcharov el qani sary heru e linum, aynqan el na phoqr e erevum, vorovhetev, hervic menq tesnum enq miayn nra verin masy։ Isk heto vorqan motenum enq, aynqan na mecanum e, vorovhetev hetzhete tesnum enq naev miji ev apa vari masery։

Tiracun ayd bacatrutyunic vochinch chhaskacav, bayc erkri klor linelovy hetaqrqrvec։ — Asum es erkiry klor a։

— Ha։

— Yani (aysinqn) vonc a klor, taphak tabaxi (xan) nman, te klor dzmeruki։

— Kolor dzmeruki։

— Ba ed vonc kyli, — zarmacav tiracun։

— Aydpes e, — krknec Kamsaryany։

— A xi, gitum ches, vor dhenc a, — mej mtav Ovanesy։

Verjini mijamtutyuny grgrec tiracuin։

— Sran mtik tu, leyi inqy gitum a, — nkatec na xet xet nayelov karapanin։

— Ba gitum chem, — vstahoren harcrec Ovanesy։ — De vor gitum es, asa tenem vonc a klor։

— Hren aghan asec eli, dzmeruki nman klor a։

— A, shash, dzmeruki nman vor klor yli, ba tol chi lil (chi glorvil) covn ynknil։

— Es im... tarakusec Ovanesy, tesnelov negh teghy lcvecav։

Kamsaryany cicaghec։

— Xi, es cicaghum, agha, sut em asum, — dardzav nran tiracun։

— Ay tgha, du karogh es qo berani kam achqi mejn ynknel, — harcrec Petrosy։

— Ba vonc karam ynknil im berany։

— Hapa covern el gtnvum en erkri vra, erkirn inchpes karogh e nranc mejn ynknel։

— Erkri vra cover kan, gitum em, hres minn el mer arajin, Sevana covn a, ama de es ed coveri chem asum։

— Hapa vory։

— Asym en, ashxarhy vor verjanum a, deny shat menc, antak cov ka, vor yski tchond chuni (cayr) ։ Hmi vor asum, es: ashxarhy klor a, es el asum em: ba xi chi tol ylum ed covn ynknum։

Kamsaryany noren cicaghec ev apa tesnelov, vor tiracun tarakusac nayum e iren, sksec mi qani hamarot teghekutyunner tal nran erkri, lusni u arevi kazmutyan ev nranc sharzhumneri masin։

Mosin ushadrutyamb lsum er nran ev erbemn erbemn gluxy sharzhelov asum.

— Hle tes incher a yle ashxarhum e ... pharqd shat yli, astvac jan, ba es xi mez ysenc hayvan es steghcel։

— A Sos, es ynenc em macel, te du ed banery chim (bolory) gidum es. ba el ynchi varzhapet es, vor ban ches imanum, — nkatec karapany charaxndutyamb։

— A, es vordian manam, es hu xalis (iskakan) varzhapet chem, — xostovanec tiracun yur tkarutyuny։

— Ba xi es rexanc kardacnum։

— Yndur vor kardacracs imanum em։

— Inch es kardacnum, — hetaqrqrvec Kamsaryany։

— Inch vor dzerq a talis։

— Orinak։

— Orinak, Saghmos, Pargev-Mankanc, Mayreni lezu, Avetaran, Ephremxori...

— Araj vorn es kardacnum։

— Araj «ayb-beni» tetry, educ vov inch gir berum a, nranic el sksum em։

— Inchpes, amen meky mi jok grqi vra e kardum։

— Ba։

— Inchu amenqin mi tesak grqi vra ches kardacnum։

— Ed vonc kyli։ Ynenc mard ka, vor tany Saghmos uni, ynenc mard el ka, vor Pargev-Mankanc uni, ya che, Avetaran, ya Mayreni lezu. berum a hu asum. varzhapet, qe matagh, rexin es girry kardacru, hazir tann unenq, min el ver chkenam gnam Dili, ya Revan, nor mekelanc gir arnem. aghqat mard em, karal chem gri phogh tal... Es el ver em unum en giry kardacnum։

— Hapa qo ashakertnery vochinch chen harcnum qez erkri, coveri kam ayl ayd tesak baneri masin։

— Patahum a, vor harcnum en։

— Eh, du inch es patasxanum։

— Inch vor manum em։

— Isk du ban ches im anum։

— De chimacac vaxtn el toghasharov (qanonov) glxin talis em hu asum. «dzend ktri, dasd sovori, ed qu inch manalu bann a, vor harcnum es» . en a xeghtchn el gluxy qash a gcum, giry kardum։

— Ay, qu hery lis darna, asil varzhapety du es, vor kas, — nkatec Ovanesy cicaghelov։

Bayc ays angam arden Kamsaryany chcicaghec, na sksav mtacel lsacneri masin ev tesav, vor dranq shat cavali en։ Ays artiv guce na minchev angam txrer, ete mi phoqr aveli xorasuzver yur mtacmunqneri mej, ete xorher ayn masin, te inch tshvar drutyan mej piti gtnvi mi zhoghovurd, vori arajavor mardy — tiracun, kam varzhapety xarxaphum e ays astitchan tgitutyan mej։ Bayc tesaranneri hankarcakan phophoxutyuny noren gravec nra ushadrutyuny։ Ovanesi karqy qerum er ayzhm Maymexi katary ev hin Gugarac sahmann ancnelov, mtnum Syunyac gavaramasy։ Aystegh arden hetzhete nvazum Ein antarnery ev sparum macaruty, isk dranc phoxarinum en sizavet lernadashter ev geghecik marmandner, ur xoty gunavorvac erphnerang caghiknerov, cacanum er kangnachaph bardzrutyamb։ Lernayin hovery xaghum Ein ayd dalarazvartch margerum qaghcr u meghmashunch, isk arevi shoghery voskezocum kanachy, voch te nranc jermacnelu, ayl phaylecnelu chaphov։ Eritasardy yur orum cher tesac aydpisi tchox caghik u kanach։ Na hiacac nayum er aj u dzax ev inqniren mtacum.

— «Aphsos, inchu bnutyuny ayspisi bardzrutyan vra e hanel ays hrashali arotnery։ Mite geghjuki hotern u naxiry karogh en erbevice ogtvel nrancic» ։ Bayc haziv ancan mi qani ropener ev aha na tesav, vor hervum xoty shareshar harel u phrel en getnin camaqecnelu hamar։

— «Uremn ays bardzrutyan vra el mardik en aprum», — mtacec na ev iskuyn hishec yur ashxataser ev tchakati qrtinqov aprogh azgakicnerin։

Mi phoqr el arajanalov na tesav xmbakner mardkanc u kananc, tghaneri ev aghjkeranc, voroncic vomanq lernalanjeri vra, myusnery: lernahovtum kam camaqac xotn ein havaqum, kam sayleri vra bardzum, isk aveli phoqriknery: xaghum u vazvzum ein kanach arotnerum։

Eritasardy hetaqrqrutyamb ditum er ayd sharzhun bazmutyuny ev ashxatum canotanal aydteghi hayoc tiperin։ Bayc vorqan mec eghav nra zarmanqy, erb tiracun bacatrec, vor dranq hayer chen, ayl malakanner — Semyonovka gyughic։

Irav e, Petrosy giter, vor Semyonovkan arajika kayarann e ev Syunyac sahmanakic ayd sareri vra kareli er erevakayel mi phostayin kayaran, bayc malakani mi bazmamard gyugh na cher spasum tesnel։ Ev inch harshali hovitner, marger u marmandner ein shrjapatum ayd gyughacinerin. inch shqegh arotner, inch hordarat aghbyurner, voronc masin patmum ein Mosin u Ovanesy։ Da, ardarev, mi lernayin draxt er։

Erb nranq hasan kayaranin, Kamsaryany hatchuyqov sksav ditel avany, vor achqi er ynknum yur laynadir phoghocov ev nra ughghutyamb shinvac kokik, maqur u spitak tnaknerov։ Drancic shateri araj gtnvum ein phoqrik caghkocner, ur nargisi u narnjacaghki het miasin phttum er mayisyan vard, tepet hunisy verjanalu vra er։ Tneric qich heru dzgvum ein banjaranocner, kaghambi ev getnaxndzori canqer u arevacaghki yndardzak acuner։ Aveli herun taracvum ein gyughacineri harust artery։ Avani bnakichnery shrjapatogh bnutyan nman urax, zvart ev kendanutyamb li mardik erevacin։ Kamsaryany sirov patasxanec nrancic mi qanisi qaghaqavari voghjuynin ev sirov el kxoser nranc het, ete Ovanesn yur dzieri shnorhqy malakannerin cuyc talu npatakov, chtrcner nranc gyughi mijov, inchpes aragatev trchunneri։

Ev vorovhetev Petrosy phaphagum er Sevany vayrkyan araj tesnel, usti Ovanesi erandy chuzec chaphavorel։ Na goh eghav Semyonovkayi vra mi verjin hayacq dzgelov ev inqniren mtacelov: «Ete sa e gyugh kochvacy, apa uremn, kareli e te aprel ev te gorcel sra mej» ։

Semyonovkayic tchanaparhy sksum er phoqr inch cacranal, isk bnutyan shqeghutyunnery nvazum ein։ Mi qani kanachkot blrakner ancneluc heto, erevacin Chibuxlui aghqatik canqery: harust sevahoghi vra։ Kamsaryany henc nor sksel er ditel nranc ev zarmanal ays tarorinak hakadrutyan vra, erb mi nor u shqegh tesaran gravec nra ushadrutyuny։ Nra achqeri araj bacvecav hankarc mi bac-kaputak dasht, vorin na skzbum horizony phakogh mshush karcec։ Sakayn tiracui «aha covy» bacakanchutyuny staphecrec nran։ Na, uremn, hasel er Hayastani bnutyan hrashaliqneric minin — patmakan Geghama covakin։ Ev ete skzbum chkaroghacav gushakel, te yur tesacy, iroq, Sevann e, na iravunq uner, vorovhetev hesht cher havatal, te lerneri ayd bardzrutyan vra karogh e gtnvil aysqan yndardzak mi litch, vorin, iravamb, covak anun en tvel։ Irav e, Petrosy ashxarhagrutyunic giter, vor Andyan lernery, Alpyan u Zvicerakan bardzravandaknery shat aydpisi gegheckutyunner unin, aynuamenayniv, nman shqeghutyun yur hayreniqin hatkacnely chaphazancutyun khamarer։ Bayc ayzhm, aha, na tesnum e Sevany yur araj phrvac, taracvac 6 — 7000 votq bardzrutyun unecogh lerneri vra։ Ev inchpes chhrtchver, inchpes yur hayacqy chhaphshtakver nranov... Kamsaryany bardzracav yur nstaranic ev karqi mej kangnelov, sksav ditel covaki sirun makerevuyty, vori kaputaky sharunak phoxvum er: arnelov erbemn parz phiruzi, isk erbemn gorsh mshushi guyn, nayelov te karqn inch ughghutyamb er yntanum։ Ayspes bavakan tegh na kangnac er karqum, minchev vor verjins sksav motenal Chibuxluin։ Aysteghic el covaky tvum er ansharzh ev miapaghagh։ Miayn nra paycar hayelu vra nshmarvum ein hetzhete backaptaguyn zhapavenner, voronq hosanuti sahmannern ein akosum։ Shutov erevac ev Sevani kghzin, vori tesqy hervic tepet chor u camaq, aysuamenayniv, Kamsaryanin hetaqrqrec huzelu chaph, vorovhetev ancyalic hishecrec nran depqer, voronq kap unein Sevan anvan het ev voronc masin na mtacel er hatchax։

Minchder eritasardy srtahuyz ditum er kghzyakn u covy ev nranc shrjapatogh lerneri tesarany, Ovanesy kangnecrec karqy ev harcrec.

— Agha, vordi tes ver gal (ijnel) ։

— Inchpes te ver gal, — zarmacav Kamsaryany։

— Ba ysti ches mnalu։

— Aystegh inchu mnam, Chibuxlu piti gnanq։

— Srane lav Chibuxlu kyli, — nkatec karapany cicaghelov։

— Vory, sa, — harcrec Kamsaryany zarmacmamb shurjy nayelov։

— Ha, apa, sa e mer geghy, — hastatec tiracun inqnagoh zhptalov։

Kamsaryany hankarcakii ekaci nman mi vayrkyan mnac anxos, apa noren sksav yur shurjy nayel, tesnelu hamar ayn, inch vor gyughacin «gyugh» er anvanum։

Teghy, ur kang er arel karqy, shinamijov ancnogh xtchughin er, vor deghnaguyn zhapaveni nman akosum er gyughamiji sevahoghy։ Tvum er, te: da miak maqur teghn e ayn bolor taracutyan vra, vor gyughi shrjagicn amphophum er yur mej։ Vasnzi, myus bolor tegherum getiny cackvac er aghbi sherterov ev atari (qakor) phshurnerov, voroncic na xandzvel, sev guyn er arel։ Ayd yndardzak aghbyusi vra: phoghocneri phoxaren, ynkac ein inch-or cur u mur ancqer, isk dranc erku koghmerum crvac ein ankarg u shegh ughghutyamb tmbadzev, hoghacack bardzrutyunner, voronc mi koghmery kpac linelov getnin, myusnery bardzranum ein xandzaqarerov shinvac cacun pateri vra։ Dranq gyughacineri tnaknern ein, voronq sakayn chein nmanum mardkayin bnakaranneri։ Vorovhetev mec masamb zurk ein patuhanneric, isk elumuti hamar unein mi mi hat negh, cacun drnakner, voroncic ancnelu hamar petq er anshusht koranal։ Luys ayd tnaknery stanum ein erdikic, voroncic amen kturi vra gtnvum er mi hat։ Ayd tun hamarvogh xorsheric voch meki araj cher erevum kanachi nshuyl։ Isk gyughi amboghj taracutyan vra chkar mi hat car ev voch isk mi tuph։ Dranc phoxaren achqi ein ynknum garshahot qakori blrakner, voroncic amen tun uner mi, kam erku hat: pharqov bazmecrac sephakan bakum, kam koghqin gtnvogh azat getni vra։

Gyughi yndhanur tesarany aynpisi txur u vhatecucich azdecutyun er anum, vor Kamsaryany qich araj ancac Semyonovkan sra het hamematelov cher uzum havatal te inqn iskapes gtnvum e gyughi mej, ayn el Chibuxlui, vori anunn aynqan angam lsel er tchanaparhin։ Usti yur tarakusanqy pharatelu hamar erkrord angam harcrec te: iroq sa e Chibuxlun, te voch։

— Saa, ba։ Hren, ches tenum mer Astvacaciny. hin eghci a, mi qich denn el mer deri (qahanayi) tunn a. hre'n inqn el mroqy chalin talen can a (atar) darsum։ En kusinn el tanuterinn a։ Ystian el mi qich vor ashmish ylenq, sheni aghbyurn a, lav jur uni, shat, Maralinji takicn a galis։ Mi qich denn el Balyghchayn a։ Covn el hu amen or arajin a։ Mi xosqov lav gegh a. tesnelu baner shat uni, hred man kgas ktesnes։

Kamsaryany lsum er tiracuin ev achqery meqenabar dardznum desuden, aranc, sakayn, ushadrutyun dardznelu nra cuyc tvac tegheri vra։ Vorovhetev ayd vayrkenin nran zbaghecnum er ayn mitqy te: ete, irav, sa e hay gyughacu bnakavayry, apa haziv te hnar lini iren aprel aydpisi tegh u gorcel։ Ev sakayn, chnayelov ayd kanxahas vstahutyan, na voroshec mtnel ayd «gyugh» kochvac averanocy, gone vorosh chaphov nran tchanachelu ev usumnasirelu hamar։

Tiracui xorhrdov ev Kamsaryani hamadzaynutyamb, Ovanesy karqy qshec depi tanuteri tuny։ Gyughi shnery, voronq sovor ein lrutyamb nayelu xtchughin ancnogh tchanaparhordnerin, mec aghaghak bardzracrin gyughy mtnel hamardzakogh karqi ev dzieri dem, hamarelov ayd ansovor mi ban։ Tiracu Mosin, ibrev canot andzn, yur sastogh hramannern ardzakec shneri dem, mi qanisin, minchev angam, hakane hanvane kanchelov։ Aghmkararnery kamac-kamac crvecan ev karqy kang arav tanuteri tan araj։

T.

— Aghji, qyoxven tann a, — heghinakavor dzaynov harcrec Mosin: tarorinak hagustnerov ev gluxy phatatac mijahasak mi knoj, vor kangnac er bakum։

Verjins aranc dzayn hanelu dzerqov hovani arav achqerin, ibrev te demqy cackel uzelov, apa eresy mi koghmy crac, sharzhec gluxy bacasakan kerpov, vor knshanaker te tany che։

— Ba ur a։

Kiny dzerqi sharzhumov cuyc tvav gyughi dursy, kamenalov haskacnel, te handumn e։ Bayc, mievnuyn zhamanak, gushakelov vor noreky, anshusht, hyur piti lini irenc, motecav dran araj xaghacogh tghayin ev nra beranov xndrec, vor «aghan» shnorh ane karqic ijnelu, minchev vor inqy mard kugharke amusnu hetevic։

Kamsaryann ijav։ Mosin u Ovanesy var arin karqic nra ireghennery։ Isk minchev ayd, geghjkuhin ners vazec tun ev berelov aydteghic maqur gorg, phrec srahum drvac taxti vra։ Apa Mosu mijocov xndrelov hyurin hangstanal, inqn shtapec harevanneric mekin yur mardu hetevic ugharkelu։

Eritasardy mi vayrkyan gyughi yur vra arac tpavorutyuny moranalov, sksav hetaqrqrvel nshanaci xosogh knoj andznavorutyamb։ Na nran skzbum hamri tegh er drel։ Bayc heto tesnelov, vor xosum e aghayi ev apa Mosu het, harcrec verjinis: ayd mnjkataki pattchary։

— Jahel knaniqy anxos en ylum ystegh, — patasxanec tiracun։

— Inch e nshanakum anxos linel։

— Nshanakum a, vor nranq chpetq a irancic menceri, ya gharib (otar) mardkanc het xosan։

— Inchu։

— Amot a։

— Inchpes te amot e, — zarmacav Kamsaryany։

— Ba jahel kniky, vor chanen (cnoty) cci iranic menci het zric ani, amot chi։

— Che, inchu e amot։

— Es erkrumn amot a։

— Pattchary։

— Es im, vaghucva drac adat (sovorutyun) a։

— Isk qez het inchu er xosum։

— Indz, mitom, menci tegh chi gcum, — patasxanec tiracun, karces viravorvac։

— Uremn kcankanayir, vor qez het el chxoser։

— Ba xi chi cankanal, mard chi uzil, vor iran pativ tan։

— Da pativ e։

— Pativ a, ba։

Kamsaryany ays norutyuny lsum er zarmanalov ev cher karoghanum haskanal, te inchpes kareli e, vor mard araracy chxose yur nmani het, kam te ayd xosely hamare amot, pativ, kam anpatvutyun։ Ayspisi ymbrnumner chein karogh unenal nuynisk Afrikayi vayreninery, isk sranq ho, hamematabar, qaghaqakrtvac erkri bnakichner ein, hetevapes ev petq e azat linein aydpisi vayrenutyunic։ Bayc ev aynpes phasty yur arajn er։ Na tesnum er mi kin, aroghj kazmvacqov, gorcelu karogh, yntaniqin pitani ev, sakayn, zrkvac astuco tvac mecaguyn bariqic — xoselu azatutyunic, ev aydpisi mi anhetetutyan iravunqy pashtpanum er gyughi graget mardy։

Eritasardy der zbaghvac er ays mtacutyamb, erb verjins shnorhakalutyun anelov nran: iren arac barutyan hamar, arav yur aghqatik kapocy ev heracav, xostanalov dardzyal gal «aghayi» kochin, erb sa khramaye։

Mi phoqr heto nerkayacav karapan Ovanesy ev xndrec nran ardzakel iren։

— Inch, du veradarnum es, — harcrec Petrosy։

— Hramel es, agha։

— Meghq chen dzierd, inchu ches hangstacnum։

— Hres gnam Simonovkumy korm ktam, yntegh el khangstacnem։

— Inchu aystegh ches talis։

— Ystegh dzhvar a։

— Inchu e dzhvar։

— Apur chyka (ker), elacn el tank a։

— Isk ayntegh azhan e։

— Azhan a, ba։

— Inchu e aydpes։

— Yndur, vor ystegh hayer en aprum, yntegh malakanner։

— Ayd inch e nshanakum։

— Ed en a nshanakum, vor hayery ajigh (tkar) mardik en։ Enqan en karum var u canq anel, vor menak iranc a heriq gali։ Nrancic miny, te vor esor indz mi kod (chaph) gari caxi, eguc inqy pti phogh ta malakanicn arni։ Ama de malakany dhe chi. na ham phogh uni, ham ghochagh a, ham el bani ghaydan (eghanaky) gitum a։ Varn el a shat anum, xotn el a shat harum, nhenc (aynpes) vor, iran el a heriq gali, urishin el։

Kamsaryani gaghaphary hay gyughacu arzhanqineri masin arden phoxvac er, karapani bacatrutyunnern el pakasy lracrin։ Urish angam guce na ushadrutyun chdardzner aydpisi xosqeri vra, bayc ays angam nuynisk lurj mtacutyanc ararka dardzrec nranc։ — «Irav, ete mi gyugh yur tntesakan karoghutyamb aynqan e voghormeli, vor minchev isk mi karapan dzhvaranum e aydtegh yur dziery kerakrel, mite sa chi nshanakum, te nra bnakichnery aynqan en cuyl, anhog u anshnorhq, vor nranc mej aprel u gorcely voch miayn dzhvar, aylev anhnarin e...» ։

Ayspes mtacec eritasardy ev yur verjin hetevutyuny, phoxanak nran txrecnelu, yndhakarakn, pattcharec mi taqun hatchuyq, vor bxum er ayn noracin mtqic, te guce teghakan hangamanqnern stipen iren, hakarak yur kamqin, drzhel yur uxtin։ Ayn zhamanak, iharke, inqn ayd banum meghavor cher linil. che vor tvac xosqy na arden katarel e: heranalov qaghaqic ev gyugh galov։ Ayzhm inch ane, vor gyughn inqn e anhnar dardznum aystegh mnaln u gorcely... Aysuamenayniv, ays mtacutyunic arajacac hatchuyqy na liovin chvayelec, vaxenalov, te mi guce inqn sxalvum e: shtapov aydpisi karciq kazmelov, kam te guce hay gyughacin der uni hamakreli koghmer, voronq takavin ancanot en iren ev voronc pattcharov terevs, inqn apagayum tanjvi xghtchic, ete aysor kayacne mi sxal voroshum։

Isk ayd «oroshumy» ... Voch, na dra hamar der chi matcil, che karogh mtacel... Inch, duq karcum eq, te na anhnarin gtnelov hay gyughum apreln u gorcely, koroshe dzgel u heranal. voch, aydpisi ban chi anil։ Dra nman mi mitq, ayo, ancav nra glxov, erb karapany xosum er, bayc da miayn mi colq er, mi chnchin asup, vor vayrkenabar phaylec yur mtqi ashxarhi horizoni vra ev anhetacav։ Isk aynuhetev nra hogu achqery dardzyal mnacin severac ayn lusavor ketin, vori vra grvac er hay gyughacu barorutyan hamar ashxatelu yur hastatun vtchiry։ Ev na sharunak knaye ayd lusin: yntrac tchanaparhic chsheghvelu hamar։ Isk arayzhm... arayzhm kashxate tchanachel gyughy, noric lsel, qnnel, hetazotel... Anshusht na der shat ban chgite, ev guce henc ayd chgitcacnern en, voronq noric piti vogevoren iren... Ayspes er xosum eritasard Kamsaryani erku «es» -eric miny, minchder myusy: karces sirov spasum er, vor nor lsacn u tesacy, qnnacn u hetazotacy hastaten dardzyal ayn, inch vor ka, inch vor minch ayd erevan er ekel...

Ays pattcharov na hangist srtov vtcharec karapanin yur hasaneliqy ev tchanaparh drav nran։

Shutov hasav aystegh ev tanutery։ Da mijahasak, amrakazm, xoshor dimagcerov, xelaci achqerov ev baredem mi mard er։ Tan patin henelov dzerqn unecac phocxy, vorov henc nor xot er havaqel dashtum, motecav hyurin, qaghcrazhpit voghjunec ev, chnayelov vor nra vov ev vorteghic linely chgiter, aysuamenayniv, sksav harcnel nra aroghjutyunic, ughevorutyan hangamanqneric ev ynd nmin haytnel yur shnorhakalutyuny, vor «aghan» pativ er arel: yur tany hyur linelu։

Kamsaryann yur koghmic hark eghacy patasxanec: haytnelov nran yur vov ev vorteghaci linely ev apa bacatrec, vor tchanaparhordelu npatakov e, vor gtnvum e ayzhm Chibuxluum։

— Mer geghic shatern en yncnum: etum Erevan, Hejmiacin, ya en teghic galum hijnum Dilijan u urish yaner (koghmer), hama yski mekn el chi kaynum (mnum) es geghy։ Es me jok pativ a, vor arel es mezi... xosec tanutery bayazetcoc barbarov։

— Inchu chen mnum, — hetaqrqrvec eritasardy։

— Yndur vor mer kusht (mot) tenalu zat chka։

— Ayo, dzer gyughy shat xghtchuk ban e, — nkatec Petrosy։

— Hmmen (amen) geghern el Esenc in, — harec tanutery։

— Sxalvum eq։ Qich araj anca Semyonovkayi mijov ev na bolorovin urish gyugh erevac indz։ Ayntegh kayin sirun tner, layn ev ughigh phoghoc, carer, banjaranocner, isk dzer gyughn... ays inch e. karces shen che, ayl averanoc։

— Ghord a hramanqd, Simyonovkum qo asac hmmen ban el ka, de axr en malakani gegh a, es xayi։

«Sa el nuynn e asum, inch vor karapany» — mtacec Kamsaryany mi arandzin gohutyamb ev apa harcrec.— uremn hayi gyughy chi karogh lav linel։

— De imal (inchpes) ylni lav. gegh a eli, gegh dha (urish kerp) imal kylni։

— Her orhnac, Semyonovkan el gyugh che։

— Hramel eq, gegh a։

— Eh1, na inchu e lav։

— Asi eli, yndur, vor malakani gegh a։

— Uremn, vor hayi liner, petq e vat liner։

— Halbat vor (iharke) ։

— Inchu։

— Yndur, vor xayn hmmen bani mej anshnorq a։

— Uremn, hayoc gyughern amen tegh el nman en dzerinin։

— Xa, Edenc a։

— Amen tegh el ayspes chor, camaq, curumur phoghocnerov, hoghe tnaknerov, keghtot bakerov։

— Xa, hramel eq։

— Ev chi gtnvil hay gyugh, vor carazard lini, ughigh phoghocner, sirun tner, ayginer, caghkanocner ev ayl ays tesak baner unena։

— Inch asem. kylni vor patayi xariri (haryuri) mej me xat, hama en el hramanqid asaci nman chylni. curumur baner shat kylni։ Inch asem, kpatayi, vor ylnin eli nenc gegher, vor bakeri mej mi qani xat car ylni, ya bostan, ya me pstik baxcha, hama tnern u qucheqn inenc kylni: imal mern a։ Es shat tegher em hele, shat xayi gegher em tese, mernic phsern (vatery) el shat kan։

Ays teghekutyunnery karces dyur ein galis Kamsaryanin, vorovhetev na nranc mej tesnum er hastatutyunn yur ayn karciqi, te anhnar e gyughum aprel u gorcel, usti sharunakec harcuphordzy։

— Aysuamenayniv, tanuter, du guce karoghanas aveli tchisht pattcharn asel, te inchu malakani gyughy geghecik ev maqur e linum, isk hayiny tgegh u keghtot։ Ankareli e, vor dra pattchary hayi anshnorhqutyuny lini. mite bolor gyugherumn el hayern anshnorhq en։

Tanutery mi vayrkyan mnac lur ev chgiter inch patasxanel։ Heto karces nor gyut anelov, bacakanchec.

— Axper, xayi geghn keghtot chylni, imal ylni, xayi geghcu cavy, dardy me che, erku che, vor torgi (toghne) u histakuteni cavy qashi։ Axar na iski anshnorq el che, tekuz ed anuny tvi qez haraj։ Na malaknic el a shnorhqov. ira mekel drkecic el։ Xayi geghcu cavn en a, vor mejy mard chyka, mejqin dayagh (necuk) tvogh chyka. inch vor ataghan, babaghan (horic, papic) tese, sovre, inenc el anum a, inenc el aprum a։ Qartchini car (vayri tandzi) tesac kas, En vor meshen a hlnum. En vor torgen (nran vor toghnen), xarir tari kapri, hmen vaxt el pstik-pstik chor u camaq qartchin kyta, hama te me bari dzer nra tchghery ktri u vren patvasti malachi dalar shvir (shyugh), ktenas mi Erku taruc eto ed qartchini cary malaci tandzer kbera, xamov, xotov u keracd vaxtn el bernid jury kerta։ Mer geghcin el vor ka, meshi car a, qotuky (bun) xast, qoqery (armatnery) ghayim, hama bary (ptughy) qartchin a. me usta dzer a petq, vor tchghery ktri, vren patvast ani, kuzes meghrikini, kuzes gyul-abi, en vaxtn el yndu barn el en kylni, inch vor patvastelis, xamov, xotov sirunutenov։ Malakany vor ka, patvastac car a, vorn a yndu patvastogh, chim gina, ama tesnum enq bary xamov a։ Hena Gyanjuyann el nemecner kan, yndonq el malakanneric en shnorqov, erevum a yndonq el en patvast arac, yndur vor yndonc arac banern el en ghaydov (kargin) lav, yndonc geghn el a tamuz-histak, carov liqy, varzhatuny mejnery, zhamn (ekegheci) el paycar, bostan u baxchen demnern... Mer dezy ydenc baner chykan... ynchi, yndur vor en or, vor orvanic astvac mi car a tnke, anuny xayi shinakan dre, en orvanic desy ed cari tchgherin mi tchghadogh (hotoc) chi dipe, xazar tari umbr a qashe (aprel a), xazar tarva bary hmmen vaxt qartchin a hele u qartchin։ Malakany inch vaxt vor uzum a gez qci, ya te che ir xamar shenlik shini, mek el tenum es hmmen yanic mardik en bsnum, asum en, barekam, es esenc shina, en ynenc shina, ya cur a, drysti, en pstik a, jojacru (mecacru), me xosqov, xorurd en talum, xelqum-xratum, glxu qcum։ Malakann el bari xratn yndunum a, chgitcacy sovrum, u bany anum inenc, vor astcun el a dur galum, bandin (mardkutyan) el։ Hama xayi shinakany shenlik che, tekuz zham el qci, yski em vaxt me mardi eres chi tena, vor me bari ban sovrcni, me drust tchambagh nyshanc ta, cri zarary (vnasy) u drysti oguty xaskcni edu xamar el imal hinqn karce, inenc el are, inch xelqn ktre, en el shine, eh, yndur gitcacn el hele en a, inch vor tenum es, yndur imal meghenq (meghadrenq) ։

Kamsaryani glxin karces jur maghecin։ Yur harcin na cher spasum aydorinak patasxan։ Da, iskapes, datapartutyan mi vtchir er, vor tanutery kardac yur eresin։ Axar che vor ayn ameny, inch ayd gyughacin asac, haytni ein iren vaghuc։ Che vor henc irenc ynkerakan zhoghovnerum hatchax ayn mitqn er arcarcvel, te hay gyughacin tget, hetamnac, hetevapes ev tshvar e mnum ayn pattcharov, vor bolor yur kyanqum zurk e mnum arajnordic, srtacav xorhrdatuic, bari orinakic։ Linein dranq ev na kazatver dareri yntacqum yur vra brnacogh tchakatagrakan tshvarutyunic։ Ard, inqy ekel er ayd arajnordy, ayd xorhrdatun linelu։ Inchu er, uremn, erkar u barak tanuterin harcuphordzum։ Che vor nra hamar, vor yur drac uxtn ayzhmyanic arden canr er tvum iren ev na nrancic kamenum er xusaphel... Mite amot cher ayd։ Ays hetadardz mitqy dzgec eritasardin varanqi mej. xghtchi mi taqun xayt sksav anhangstacnel nran, usti dadarec harcer arajarkeluc։

Ayd mijocin veradardzav tan tiruhin, dzerqin mi qani noratux losher։ Yst erevuytin, na ayd ory tazha hac chunenalov, yst gyughakan sovorutyan, phox er arel harevanic, vorpeszi norek hyurin otek hacov chkerakre։ Tanutery knojy tesnelun pes ver trav teghic, inchpes mec hancanq gorcacin meky։

— Neroghutyun, agha, — asac na, — axr du tchamphic es galum, anoti kylnes. es dinj nstel em, qe xet gyalaji (zruyc) em anum։ De, Salvi, shut ara

xaci tadareq (patrastutyun) tes, — dardzav na depi kiny, vor arden mtnum er tun։

— Mi neghanaq, xndrum em, es qaghcac chem, tchanaparhin naxatchashel em, — hangstacrec tanuterin eritasardy։ Bayc verjins, aysuamenayniv, knoj hetevic mtav tun, vorpeszi hyurin patvasirelu hamar hark eghac patvery ta knojy, kam te nra het xorhurd ane։

Ayspisov Kamsaryany miaynak mnalov sksec lsacneri masin lrjoren mtacel։ Ays aritov na noric hishec ancyaly, usanoghakan zhamanaki phayphayac mtqery, yur vogevorutyuny, xizax voroshumy ev ayd amenin hakadrelov irakanutyuny, ekav ayn ezrakacutyan, vor inqn sxalvel e, tetev achqov nayelov arajadryal xndri vra, kam spaselov, vor gorcy dyurutyamb sksvi ev dyurutyamb sharunakvi։

— «Aystegh, hastatun kamqi het miasin, petq e unenal naev mec hamberutyun, — xosec na inqniren, — caric: carataky misht mot e erevum, bayc erb trchum es, ayn zhamanak e miayn taracutyunn imacvum։ Minch ayzhm es der trchelu voroshumn em arel ev arden taracutyunn anhun e tvum, inch klini ete sksem trchel... ardyoq uzhers kneren, tevers chen tulanal...» ։

Ays mtacutyan het miasin anspas teghic cnund arav nra srtum patvasirutyan zgacumy, — «Eh, amot e, verjapes, phoqrogi linel aysqan ev vaxenal kyanqi galoc zrkanqneric... Ays gyughacinern el mardik en ev aha aprum en zrkanqnerov li ayd kyanqov ev chen mernum։ Inchu, uremn, chphordzem mi phoqr el aprel nranc het ev nranc nman, guce henc ayd phordzi mej gtnum em es hnarn im xostman ter mnalu։ Inchu husahatvel der vochinch chgorcac, der uzhers chphordzac...» ։

Ayspes mtacec Kamsaryany tanuteri xosqeri tarm azdecutyan tak ev voroshec anpattchar «phordzel» yur uzhery։

Ayd voroshumn ankeghc er. andznaser «es» -i dzayny lrel er nra mej ayd ropein։

Bayc henc aydpisi handisavor vayrkenin srahi arastaghic taphvec eritasardi glxin chor hoghi mi vizhak։ Na ver trav teghic ev vazec depi baky, karcelov te arastaghy phlchum e glxin։ Sakayn aydpisi ban chkar։ Havery ktran qtut ein arel, vorov ev hoghi phxruk masy sharzhvelov ijel er nerqev։ Kamsaryany hanec laynezr glxarky ev tesav, vor na amboghjapes cackvac e phoshu hast shertov, isk glxarki ezry pahel er yur vra hoghi mec qanakutyun։

Maqraser eritasardy dzhgoh eghav ayd banic։ Bayc inch arac, der mi rope araj er, vor na voroshel er phordzel aprel gyughacineri het։ Petq er uremn hamberel։ Bayc vorovhetev hambereluc ankax, anhrazhesht er maqrel glxarky, nuynpes ev vernazgesty, vori usery evs cackvac ein phoshiov, usti na veradarnalov srahy, kanchec tanuterin ev xndrec nran arajnordel iren depi nersi tuny, vorpeszi aydtegh gtnvogh yur payusakic hane xozanaky: hagusty maqrelu hamar։

— Es inch a, xogh a taphe vred... Ey, Salvi, es inch a, eli ed anicuk xavery ktur qytchytchum en, hishka (nayir), aghi shorern hmmen xarab en are։

Salbin durs vazec depi ktury: haverin halacelu, isk eritasardy ners mtav yur payusaky voronelu։

Tunn, ur na mtav tantiroj arajnordutyamb, mi tarorinak shenq er, vori nmany na cher tesac voch mi tegh։ Yur qarakusi dzevov na nmanum er mi sovorakan yndardzak senyaki, isk chors syuneri vra bardzracogh gmbetard arastaghov: phaytashen maturi։ Shenqy voch mi koghmic patuhan chuner ev luys stanum er arastaghi vra bacvac erdikic։ Sakayn ayd luysn el aynqan er nvaz, vor eritasardy ners mtneluc chkaroghacav iskuyn voroshel bnakarani dzevn u mecutyuny։ Miayn qich heto, erb achqery varzhvecan, sksav amen inch ditel ushadrutyamb։

Tan hetevi patn amboghjapes, isk aj u dzax koghmeriny kisov chaph ktrvac ein hoghic ev ayn: aynchaph tgegh dzevov, vor shat tegherum erevum ein sakri kam bri qashac akosnery։ Isk arjevi paty ev aj u dzax koghmeriny masamb: shinvac ein krashaghaxi ev getaqareri anarvest zangvacov։ Inchpes tan chors patery, nuynpes ev arastaghn u nran brnogh phayte chors syunery cuxic sevacac ein ayn astitchan, vor shat tegh phaylum ein luysi araj։ Arastaghi aveli mut xorshery aratoren brnvac ein sardi vostaynnerov, vor apacucanum er, te ayd tan mej chkar char dzerq, vor vrdover aydtegh aprogh mijatneri xaghaghutyuny։

Tan mej eghac karasinern ein: mi phayte cxahar ambar, vori mej alyur er pahvum, mi mec, kavaceph ktoc, vor coreni paharann er, mi phaytya xarxul ev layn mahtchakal, vor carayum er ibrev darak te tan mej gtnvogh arkghikneri ev te hnamash koghinqi u otocneri hamar։ Pateric meki tak gtnvum ein erku hoghe kuzher, mi qani sevacac ptukner, mi phoqr ev mi mec tashtak ev erku phaytya xaner։ Isk drany handep gtnvogh pati tak, vor yst erevuytin, patvavor koghmn er, shinvac er mi hoghe bardzrutyun: taxti dzevov, chors koghmic kavaceph ev cackvac hnamash kapertov։ Tan hataky hoghic er, tegh-tegh phos ev cexot linelu chaph tac։ Henc ayd hataki vra, ughghaki erdiki tak gtnvum er krakarany, ur ayd mijocin varvac atari vra drvac ein mi hoghe ptuk ev mi pghndze katsa, erkusn el aynpes sev u mrapat, vor karces acuxic ein shinvac։ Inch ein ephvum ayd sevaklol amannerum, haytni cher, miayn te Kamsaryany nayelov nranc vra, zgac mi xor zzvanq ev dra het el erkyugh te: mi guce nranc mej patrastvac kerakurov hyurasiren iren։

Vorovhetev tan miji ody togorvac er ataric arajacogh garshahot cuxi, aylev xonavutyan anaxorzh hotov, usti eritasardy aydtegh chbacav payusaky, vorpeszi stipvac chlini mi qani vayrkyan aveli ****u apakanvac ody, ayl arnelov ayn: tarav durs։

Hanelov payusakic spitakamaz ev arcate mejqov shinac xozanaky, vor bnav cher harmarum shrjapatogh anmaqrutyanc, na srbec nax glxarky ev apa hanec vernazgesty։ Verjins maqrelu zhamanak grpanic getin ynkav yur Note-eri haytni tetraky։ Kamsaryany vercrec ayn aynpes shtapov, vor, karces goghacac ir er ev petq er iskuyn taqcnel։ Vorovhetev tetraki tesqy vayrkenabar hishecrec nran aynpisi baner, vor na kuzer ayzhm moranal...

Erb eritasardy bolorovin maqrvecav, ekav nstec srahum drac taxti mi urish koghmy, vor yur karciqov azat piti liner hoghi ijvacqic ev sksav xosel tanuteri het, ayzhm arden mec srtov։

— Qich araj asum eiq, te hay gyughacin inch ani, mijumy mard chuni, mejqumy dayagh chuni, ban sovracnogh chuni ev ayln։ Asaceq, xndrem, ayspisi mi parz bani hamar dzez inch sovorecnogh e harkavor։ Tesnum eq, ays arastaghi dzoghery sharel eq mimyancic mi-mi tiz heru, heto vran cax u caq dnelov: hogh lcrel։ Mite cheiq karogh nax: ays dzogheri phoxaren layn taxtakner sharel, erkrord: ete dzogher eiq sharum, yntreiq ughigh dzogher ev voch te ays curumur tchaghery, heto nranc tasheiq, mimyanc motecneiq ev apa te vran hogh lcneiq։ Ayn zhamanak hav che, anasun el, vor man gar ktrany, hoghy cher taphvil։ Axar sa aynqan parz ban e, vor sra hamar voch sovorecnogh e harkavor, voch xorhrdatu։

— Shat ghord es hramayum, agha, — xosel sksav tanutery, — ghord vor en dzogheri tegh te taxtak hylner, shat lav kylner, ham xogh chi taphvi, ham el hariqy (arastaghy) sirun kylner։ Hama me ban ka, vor du ches gina. shinakani xamar mi manety enghda arzhi, inchghda qaghqcu xamar xarir manety։ Esghda teghy taxtkelu xamar ersun manet xeriq cher ga, hama es es hmmenin chors manet em tve, en el anjax em tchare։ Dzoghern el, vor motik-motik hlner, xarir xat cher xeriq ga, hama es qarsun xatov bany yola em tare։ Mek el te enonq duzer (ughighner) hlnin, meshabekin (antarapety) ereq xet aveli phara kuzer, hama ezhan a tve։ Asenq im me ghazaxeci barekamn asec te: «du vor chors manet phara es tve bletin, iravunq uneir ed bletov en ghda duzy dzogher ktrel, inch ghda curn es ktre» . hama es geghci ramik mard em, imal kanam abezchiki (antarapah) harej dzen dzun xanel. en tghtin hishkum u asum a. «es tught cury pheteri hamar a, chyhishxnas (chhamardzakves) dzery ktrel» ։ Es el im al yndu hramany chanem։ Ban a, te shshklvim (sxalvim), ya hishxnam mexat duzy phet ktrem, mek el tenas boralov galum a vres u me chaphalax (aptak) qitubernis zarkum... Haramzada, asum a, Ed imal hishxcar tagavorakan meshi mej zakoni dem ban brnel. hes a pratakol kanem, qezi nabxt (bant) ktanem։ Ed vaxty antcharanum em, vot u dzern ynknum, asum. «agha, i ser astuco, bashxi, indz brnavor mi ani, tchzhers u oghlushaghs (yntaniqs) meghq en» ։ Estuc eto, vor tenum em, chem kanum agha abezchiki sirty shahel, ilatchs ktrum a, jebs elac mi qani abasin aphn em dnum, gluxs prcacnum։

Tanuteri patmacneric Petrosy vrdovvecav, manavand abeshchiki gyughacun aptakeln u orenqi anunov nran harstaharely varecin eritasardi bolor iravagitakan zayruyty։ Na moracav, vor tanutery ynddimaxosum er iren ev voch te pashtpanutyun xndrum, usti vrdovvac patasxanec.

— Abezchiky iravunq chuni qez aptakelu kam qezanic aporini phogh arnelu. aydpisi ankargutyan hamar nran voch te pashtonic kzrken, aylev bant knstecnen։ Orenqy iravunq chi talis nran nuynisk meghavor mardu dem brnutyun gorc dnel, ur mnac te hangist u xaghagh gyughacu dem։ Antari pahpanutyan verabermamb voreve meki koghmic ankargutyun tesac zhamanak, na, karogh e ayd masin haytnel verakacuin kam antarapetin, bayc yur dzerqov datastan anel: na bnav iravunq chuni։

— Kylni ed hmmen drust es asum, es el ginam orenqi mej anardar ban chi ylni, hama meznic vor meks a orenq xasknum, ya te che en ghady meshen mer dzeny vov a himanum, mer gangatn vov a lsum։ Ban a, te hujat enq anum (hakarakum), ya ah talum te: ketanq meshabekin gangat, en ir doshi kpac zaty nshanc a talum u asum. — «Es znaky tenum es, es hmmen mardu chen talum, indzi vor tvel en, yndur xamar a, vor imal uzenam: Estov anim, tekuz sagh ashxarhy qandem, vory kana arajs kangnel» ։ Himi agha, es vor harej aseci, vor mer mej mard chuninq, mejqneris dayagh tvogh chuninq, du indzi megh ir dnum. hama tesnum es, vor qe nman me xat gri sev u siptaky tchanachogh, divan datastan xaskycogh mer mej nstac hlner u indzi aser, orenqi mej grac a, vor du qo chors manetov karas qarsun xat duz cary ktrel, te abezchiky iravunq chuni qe zarkelu, pratakol shinelu, ya nabaxt dnelu, es el En vaxt aslan kdarnayi, me abezchiky che, tekuz tasn el, vor vres gayin, hmmeni jughaby (patasxany) ktayi։ Ay en vaxt im hariqi vra duzy dzogher kylnen, hmmenn el motik-motik sharac, ghayimacrac, xoghn el verevic cher taphvi, es el patvakan ghonaxi kusht sev eres chei mna։

Kamsaryany lsec ays ameny ushadrutyamb ev aylevs ditoghutyun charav։

Zh.

Verjapes tan tiruhu tchashy patrast er։ Na shtapec seghan banal։ Mug kaptaguyn mi sphroc, vor bavakan maqur er, bayc vorn yur guyni u hnutyan pattcharov keghtot erevac hyurin, na phrec taxtaki vra ev vran darsec spitak u phaphuk losher։ Apa phaytya, bolorshi xani mej berav mi qani amanner, voronc mej kayin panir, kanach sox, macun ev ephac dzuer։ Errord veradardzin na hanec seghani vra nor patrastac kerakury, vor er: lobii borani ev mi ephac hav։ Tanutern yur koghmic berav deghnac mi shshum oghi ev hoghe dorakov gini։

Kamsaryann utel skselu phoxaren sksav ditel amannery, voroncov tantikiny cucahanel er uteliqy։ Nrancic voch miny nman cher myusin։ Paniry drvac er pghndze, klayekac amanum, macuny: hoghe gavatum, dzun: phayanse kapuyt, hin dzevi mi amanum, vorn ughigh cher mnum seghani vra, vorovhetev kotrvac linelu pattcharov: mi koghmic kapvac ev takic kockvac er։ Isk ayd kociky (kri, dzui ev cecac kanephi shaghax) aynqan hast er qsvac, vor amann yur hartutyuny korcnelov hakvum er mi koghm։ Verjapes boranin lcvac er hoghe qereghani mej, isk havy drvac pghndze aphsei vra։

Haziv tanutery dzerqy arav oghii shishy, vorpeszi hyurin hramcne, aha' srahi mej busav ter-Vanin, gyughi qahanan։

Sa vatsunn ancac mi mard er, bardzrahasak, bayc nihar marmnov, negh u erkar demqov, xor ynkac achqerov, durs ccvac aytoskrnerov ev, sakayn, harust, alexarn moruqov, vor meghmum er demqi tgeghutyuny ev cackum erkar, deghnac paranocy, vori vtit shushaknery zatvum ein phoghic inchpes pind dzgvac paranner։

— Bari hajoghum, — asac na xaghagh u mekin artasnutyamb ev gavazany getnin xphelov, kang arav, karces spaselov te inch yndunelutyun piti gtne։

— Tanutern iskuyn ver kacav teghic։

— Orhnya ter, hamecir, — asac na harganqov ev yur teghn arajarkec qahanayin։

— Nstir teghd, es ystegh knstem, — asac verjins ghazaxecvoc barbarov ev gavazany patin heneluc heto, dzerqy parzec Kamsaryanin. — barov es ekel, hazar barov։ Mosin asec mi lav ghonagh em berel tanuteri hmar: tiflizeci a։ Asim, gnam tenem vov a, kyli vor im barekamneric yli, chun es el Tiflizum lav canotner unem։

Kamsaryann yur vov linely haytnec qahanayin։

— «Kamsaryan» . ed inch lav anun a, kyli vor hin azgic yleq, chun hayoc patmutenumy yndenc mi anun achqovs a ynkel։

— Erevi Kamsarakan։

— Ha, ed a, Kamsarakan։ Du yndoncic es։

— Voch, inqs el chgitem, te vovqer en im papery։

— Ba ed vonc kyli։

— Ida verj kxarcnes, hla nsti, xac ke, — nkatec tanutery։

— Nstel ptem, ba vonc tem anil. hazaranc mek mer geghy ysenc patvakan hyur a ekel, vonc kyli, vor moty chnstem, zric chanem։ Ama de es hac em kerel, duq indz mtik chytaq. anush areq։ Ays aselov qahanan yur shale pharaji pheshern amphophelov calapatik nstec taxti vra։

— Zarar (vnas) chyka, mez xet el kutes, — asac tanutery ev oghii bazhaky lcnelov, arajarkec qahanayin,

— Ba, aragh el es tali, ed ho ishtahs (axorzhak) mek el noranc bac kani, enchaxy vonc kanenq, — asac qahanan cicaghelov։

— Imal piti anenq, inch vor astvac tve, hmmen harejd dnenq kutes։

— Halbat vor ydenc a. «eghijir du zoravor utel zbarutiւns erkri», asel a margaren, kutenq, ba inch kanenq, — sraxosec qahanan։ Apa arnelov bazhaky, orhnec hyurin, tanuterin ev baremaghtelov, vor verjini seghany lini misht bac u arat, datarkec oghin mi umpov։

Tanutery noren lcrec bazhaky ev arajarkec Kamsaryanin։ Bayc sa hrazharvec xmeluc, ararkelov te: oghi che gorcacum։ Sakayn hrazharvelu pattchary voch te ayd ayl oghii kes karmir kes deghin guynn er, vor Petrosi karciqov arajacac piti liner shshi anmaqrutyunic, kam oghii hnutyunic։ Nuynisk ete oghin nor u maqur liner, dardzyal na cher karogh berany tanel ayn bazhaky, vorov irenic araj mi urishn er xmel։ Henc ays pattcharov el na mi phoqr heto hrazharvec naev ginuc, vorovhetev seghani vra miayn mi gavat er drvac։ Tanutery, iharke, aydpisi nrbutyunner chgiter։ «Bari galust» maghtelov hyurin ev qahanayi orhnutyunn arnelov, na tnkec lcvac oghin ev apa xndrec hyurin vayelel astuco tvacy։

Qahanan arajarkutyan cher spasum։ Na arden losheric minn araj qashelov, sksel er yur hardzakumy nax panri u soxi ev apa dzueri vra. minchder Kamsaryany der nor er mtacum te: inch ute։ Zham araj tesac sevakolol ptuknery (oronc mej kerakurner ein patrastvel) chein heranum nra achqic։ Ayd pattcharov na chuzec dzerq tal havin kam boranun. amenic vstahelin dardzyal dzuanern ein, voronc patyany azat e pahum nersy anmaqrutyunic։ Eritasardn yur comy bacav ayd dzuanerov։ Bayc vorovhetev kerac erku dzun bavakan chein yur qaghcy hagecnelu, usti petq eghav nor yntrutyun anel։ Ays angam vitchakn ynkav macni vra։ Sakayn inchov uter։ Macni mot, tchisht e, drvac er mi phayte gdal, vory shat gorcacutyunic sevacel, abanosi guyn er arel։ Ayd gdaly na yur berany cher tanil ev ete taner el, myusnery inchov utein։

Der ays varanman mej er na, erb qahanan boranii mi masy yur amany phoxadreluc heto, mievnuyn gdalov arav naev bavakanachaph macun ev sksav utel loshi ktornerov: naxapes nranc koracnelov ev gdali dzev talov։ Utelu ayd eghanaky dyur ekav Kamsaryanin ev na nuyn dzevov el sksav vayelel macuny։ Eritasardi axorzhakn hetzhete bacvum er kam guce nra het katarvum er ayn, inch vor haykakan aracn e bnoroshum. «kkakghes: kutes» ։ Ayzhm na cankanum er ogtvel naev havic, vori girutyunic deghnac tesqy cuyc er talis, vor shat hamov piti lini։ Ays pattcharov na nax ashxatec hamozel iren, te sevakolol ptuky miayn drsic karogh er keghtot linel, bayc voch naev nersic. ev heto te: eghac keghtn anshusht jri mejy kmnar ev voch te havi nersy ktaphancer։ Henc ays mtacutyan vra tanutery pghndze aphsen motecrec hyurin, erevi verjini: havi vra harac hayacqic gushakelov nra cankutyuny։

— Ha, sranic karogh em mi phoqr utel, bayc aystegh... danak u pataraqagh chka, — asac Petrosy zhptalov u seghani shurjy nayelov։

Tanutery dzerqy tarav grpany ev hanec eghjyure sev kotov teghakan darbni shinac mi danak։ Bayc qahanan zhamanak chtvav nran։ Havn shtapov yur arajy qashelov na sottec tevery։

— Aghber, es qaghaqaciq xi utelu tahry gitum chen։ Ba ysenc deghin lali (sati) pes havin erkat kdipcnen, aphsos chi... hres astoc danak el a tvel mez, changal el։ — Ays aselov na dzerqerov patar-patar arav havy ev aphsen motecrec hyurin։ Bayc verjini hamar noren utelu dzhvarutyun arajacav։ Qahanayi dzerqeri arac carayutyuny phakec nra axorzhaky, usti havi aphsen heracrec irenic։

Tanutern sksav taxandzel։ Isk qahanan zarmacav, vor eritasardy mi phoqr araj cankutyun haytnec utelu, isk ayzhm hrazharvum e։ Nranq chein gushakum hrazharman pattchary, ev ete minchev isk Petrosy bacatrer, nranq kzarmanayin, vorovhetev havy danakov u pataraqaghov ktrteln aveli anhatcho ban khamarein, qan te dzerqerov andamately։

Verjapes Kamsaryany chkaroghacav tanuteri xndiry merzhel, arav havi mi ktory, hanec naxapes vrayi morty, vorin karogh er qahanayi dzerqy dipac linel ev xtrelov kerav։

— Es vor qe nman hac utei, hmi vaghuc merac kylei, — nkatec qahanan zhptalov։

— Inchu, — harcrec Petrosy։

— Ba ytenc hac kuten. ed hu cti nman es utum։

— Utum em aynqan, vorqan karoghanum em։

— Karoghanalin ur es mtik tali, zorov pti utes։ Amen ban varjis (sovorutyun) a, te varjis kanes, en a shat kutes, te che, halbat keracd cti phay kyli։

— Isk shat uteln inch ogut uni։

— Vonc te inch ogut. ba astoc mez ynchi hmar a steghcel։

— Chgitem, mite miayn utelu hamar։

— Ba ynchi...

Petrosy cicaghec։

— Xi es cicaghym, de asa tenem el urish ynchi hmar a steghcel։

— Karcem aprelu ev gorcelu hamar։

— Her orhnac, ba aprelu ya gorcelu hmar chypti utes, sovac phorov gorcil kyli։

— Petq e utel, ayo, bayc chaphavor։ Vov vor shat e utum, na chi karogh shat gorcel։

— Yanghlish es (sxalvum es), vov vor shat a utym, na el shat gorc a shinym։ Ay, qez orinak Eshy, dzin, ezy, nranq vor shat chuten, karan ban anel։ Ya che hres es։ Ory ireq angam vor lav, babat chutem, karam esghada ban shiner esor yravot eph em ve kacel ha, cegy hla cegac voch, mtel em zhamn asel. edo gnacel em handy: ireq sel xorsn (xurdz) hvaqel birel tun, edo tirakini ktrac atary darsel, hren sar em shinel, hmi el vor ystegh ekac chylini, mi urish ban kani։ Hama de, asenq, — ysel lav darav. chun ekanq, ham qe canotvecinq, ham el tanuteri seghany patvecinq։

— Isk duq shat uteluc cheq hivandanum, — zhptalov harcrec Kamsaryany, vor yst erevuytin cankanum er qahanayi zrucic yur gorcin pitani teghekutyunner qaghel։

— Ba xi em hivyndanum, qich vor utem, en chaxy khivndanam...

Ayd mijocin Salbin ekav seghany havaqelu, vorovhetev tchashy verjacel er։

Ter-hayry, vor skzbum moracel er seghann orhnel, ays angam arden hishec yur partqy ev xosqn yndhatelov: «liutiւn seghanoys anhat ev annւaz arasce» ... aghotqy kcec ev apa «Hayr mern» aselov: et qashvecav։

Eritasardy shnorhakalutyun haytnec tanuterin yur hyurasirutyan hamar, isk verjins hamestutyamb harec.

— Avel pakasy bashxes, agha, geghi tun a. hmmen vaxt aziz (tankagin) ghonaghi arzhan ban chytcharvir։

— Aydpes mi aseq, xndrem, shat shnorhakal em, — yndhatec Petrosy։

Isk qahanan, vor cher sirum tchasheluc heto iskuyn heranal, vorpeszi stamoqsin zhamanak ta yur marsoghakan gorcoghutyunn skselu, kcec yndhatvac xosakcutyuny, vori nyutn, yur karciqov, petq e hetaqrqrum liner Kamsaryanin։

— Asym es shat uteluc hivyndanum ches... es a vatsun tarekan mard em, satani angajy xul, hla mi teghs cavac chi։ Ghort a, janov chagh (ger) chem, hama voskors ynenc ghayim (amur) a, vor dzers erkat tas, mijic kcalem։ Es diph nranic a, vor lav utum em։ Hres, tanutern el gitum a, te vor uzem, erku ghazan (pghindz) kerakury mi naphasymy (shnchumy) kutem։ Angajy kanchi Solomon sarkavagin։ Mi or Sevana vanqumy nstac enq, eli ysenc uteli vra xosq ver ekav։ Solomonn indz harcrec te: «ay erec, qani ishxan (ishxanadzuk) karas min hetanc (miangamic) utel» ։ Asi: sarkavag, hingy kutem։ Asav: karal ches։ Asi: marj (graz) ganq, asav: ganq։

Marj ekanq en paymanov, te vor es hing ishxan utem, ho utem, indz halal, te che, min arcati brnotaman arnem tam iran։ Im baxtic ed orn el Elenovki gholicy (koghmic) xi bol (arat) ishxan in ghrkel vanqi hmar։ Ama inch ishxan, en ghachagh (maqsaneng) ishxanneric chmanas e, vor Tiflis tesel es, en vor miny yski erku grvanqa galis chi. sranc miny: chors, ya hing grvanqa kyler։ Hena sarkavagy hing menc mency jokec, tvav ashchun (xohararin), asav. — ada, es diph ktanes menc ghazanumy kxashes, edo sinumy (skutegh) kdarses kberes։ Asav: «achqis vran» ։ Blbyulyanc vanahayrn el, astoc kargi, pataragi pahi, xi lav mard a, asec. «ada, aghy teghn ara, anali chyli, te che terteri Phory kcavi» ։ Asec «ydenc kanem, hayr surb» ։ En a yski mi sahat chyqashec, tenem ghochagh ashchin hing ishxann ephac, sinumy darsac, taq-taq, shalqy (golorshin) bancranalen berav grav arajs, hetn el chors lav phaphuk hacer։ Ory ysenc lav or er, menq el hayatumy (bakum) careri takin, kanachkotumy nstotac։ Miabannern el diph hvaqvel en glxis vor tenan te hing ishxany vonc pti utem։ En a, henc vor ashchin sinin drav arajs, Eresis xychyhaneci, u «astuac im, i qez yusaca, mi amachecic, ev mi cicaghescin zinev tshnamiq im» ... aseci hu kceci utily... Miny kera, Erkusy kera, ireqy kera, chorsnjinumy uzeci naphas (shunch) qashem։ Qurd Grigor vardapety asav: «ay tgha, band burd a revum», asi che, hayr surb, yanghlish es։ Ignatios vardapetn el, vor hla en vaxty sagh er, asav. «ay erec, ynenc ara, vor ghazaxecuc eresy sev chtoghas» ։ Asi: arxayin kac, hayr surb, erku esqan el vor

yli, kutem, miayn te karaq mi qich gini hascreq indz։ Asav: «es shatin» ։ En a lusahogin kanchec toqravorin, asec. «ada, gna im dulabumy (paharan) psti kuli (dorak) mej gini ka, ber» ։ Phoqravory vaz tvav, berav։ Ed aghbatxer ginin glxis qasheci te che, min el tenam, inch vor kerel chi, qshec tarav, ynenc vor ases yski ban chem kerel։ Asi: Solomon sarkavag, es erkusn el utilu em, hama srane ban chi lil. mi ireqn el xashil tu ber։ Tenem sarkavagis rang yrushy gnac։

— Ed hla ker, xashily hesht a, asav։

en a es nor mekelanc kceci utily։ Tasy mnut chqashec, qu arevy, erku ishxann el maqrazardeci, inchkli glxneri ghoghern el (ugheghn) tamuz cceci, kuli mnacac ginin el vran qameci u ed nsta։

— Apres, ter-Vani, apres, keracd qe halal, — asec vanahayry; Mnacac vardapetnin el guvecin indz. ama de Solomoni srtin vor danak xphir, aryun cher durs gal, min yndyur hmar, vor marjy tanul er tvel, min el yndyur, vor inqy vanqi tntesn er, nyhax (izur) teghy hing ishxan er korcrel, Ed vonc pter moranal։ . Ay, Ed orvanic desn a, diph im hunary tchanachum en։

Kamsaryany, vor qich araj lsum er qahanayin hevtaqrqrutyamb, husalov te nra zruycic karogh e qaghel «pitani» teghekutyunner, ayzhm arden dzandzracav, tesnelov vor na aydqan erkar xosum e miayn shat utelu vra, kam govum e yur vorkramolutyuny aynpisi parcanqov, inchpes mi urishy kgover yur qajutyuny, kam mec gorcery։ Ayd hangamanqy nuynisk sharzhec eritasardi dzhgohutyuny, ayn pattcharov, vor nra araj bacav dardzyal gyughacu caveric miny ev hishecrec nran te: vorqan anhrazhesht er iren: havatarem mnal yur uxtin։ Usti na ktruk ev mi qich el kosht dzaynov harcrec.

— Ter-hayr, duq uteluc zat urish bani masin cheq karogh xosel։

Qahanan haskacav trvac harci voch-hargakan nshanakutyuny ev lurj kerparanq arnelov, patasxanec.

— Ynchi chem karogh, vordi, henc dra hamar chem ekel ysti։ Elvaxt (qich araj) axar im tiracun asec te en Tiflizic aghan ekel a, vor mer shenymy kena. te Tarsachayi ysmatritely (verakacun) asel a, mitom, du ekel es ysti apres u mer geghacuc ognes, baxtavoracnes։ Asi: astcu xer xabary qe, a Mosi, ed inch lav ban es asum. mer geghn henc dhe (aydpisi) min mardi a karot... ama chyli te sxalvum es, ya qe het zarafat (katak) en arac, asav gitum chem. lsacs em asum։ Hmi es el eka, vor imanam, te ed bany ghord a, te sut։

Petrosy hankarcakii ekav, na ayd tesak harci cher spasum, usti ev chimacav inch patasxanel։

Minchder tanutery, ibrev te hyuri ditavorutyany lav teghyak, shtapec patasxanel.

— Halbat vor zarafat en are. qaghqci agha mard imal kana gegh nstil. en kuza hmmen yaner shur gal, gegher, qaghaqner tesnal, yndyur xamar el kayner e mir gegh։

— Drustn ed kyli։ Axar es el asym em: na ysti vonc kara mnal, — hastatec qahanan, apa darnalov eritasardin: harcrec. — asel a (knshanake) du hmi tchamphordutin es anum։

Kamsaryany glxov hastatutyan nshan arav։

— Vonc a, mer geghin hvanum es։

Eritasardy bacasec, dardzyal nshanov, chkamenalov karces xosel։ Isk tanutery harec.

— Aghan mer gegh yski chyxavnir, hmmen gegheren phisn es a, — asum a։

— Ha, ba ed xi ches hvanum, — harcrec qahanan։

— Sra inchy havanem, sa ho gegh che, averanoc e, — xosec verjapes Kamsaryany։ Ays ditoghutyuny qahanayi inqnasirutyuny grgrec, «onc te im hovvac gyughin averanoc anuny ta», mtacec na erevi ev taqacac — asac, — tes hla inch a asum... a, srane lav gegh kyli... Ba en ararac ashxarhi ter tagavory mer Chybyxluin hvanel a, ed du vonc ches hvanum։

— Vor tagavory, — harcrec Petrosy։

— Hangucyal Nikolay Pavlishy, ba manum ches։

— Vonc e havanel, chem imanum։

— Ynenc a hvanel, vor ekel a mi gisher ystegh kacel։

— Ayd es chgitem։

— Ba xi ches gitum, husum vor arnym eq, ysenc baner kartym cheq։

— Ayd meky chem kardacel։

— De hen a, asa, menc banery toghnum eq, putchur banery kardym li, — nkatec qahanan, ibr te kamenalov stacac viravoranqi phoxareny hatucanel։

— Da mec ban che, mi hasarak teghekutyun e, — nkatec eritasardy։

— Ba vor menc ban chi, xi hren Sevana surb Astvacacni eghcu zavtumy grac kpcrac a te: «37 tvin, Hoktemberi 6-in, choreqshabti ory mecazor kaysr Nikolay Pavlichy ekel a mer Chybyxlumy min gisher kacel» ։

— Karogh e patahel։

— Vonc te karogh a ptahel, qe asym em ptahel a, ba hayevar chem asym։

— Havatum em, eli։

— Ba vor hvatum es, xi mer geghin havan ches kenum։

Kamsaryann ays angam chkaroghacav cicaghy zspel ev ver kenalov teghic, asac.

— De vor aydpes lav gegh uneq, tareq indz cuyc tveq։

— Lav, gnanq, — asac ter-Vanin ev ver kacav teghic։ Tanutery nuynpes ynkeracav nranc։

ZhA

Gyughamijic ancnelis nranq handipecin hisuny ancac mi kartchahasak, phoqradem, xuzac moruqov, sur hayacqov ev gotepind hagnvac mardu, vor chnayelov tariqin, tchanaparhn yntanum er zhrutyamb։ Motenalov qahanayin, na hanec morte gdaky, «orhnya ter» asac ev apa noren gluxy cackelov, barevec tanuterin ev nra hyurin։

— Astvac orhnesce, usta Peti, ed ur es gnum, — harcrec qahanan։

— A der, asym en Xojan ekel a, hraman a birel, vor en xeghtch Sayu tuny ver gri, gnym em tenam karam xndrem, aghachem, balqi te (guce) mard a, sirty rahm (gut) ynkni, mi qich el a mohlat (mijoc) ta։

— A Pet, es Xojin teha, gnum er Semenovka, asec eguc em ed galu, — haytnec qahanan։

— Ha։

— Ha։

— De en a, asa, gnacel a pristavi ednic eli, chun pristavy erek yndegh er... ed hu bany dzharacav, — gushakec gyughacin։

— De xi a dzhvaranum, te mohlat talu yli, eguc el kyta, — husadrec qahanan։

— Che, a der, pristavy vor ekav, bany xarab kyli. rus mard a, lyuzun gitum chenq, xosqy hyskanum chenq, «pashol durak» a asilu, hu xeghtchi elac chelacy phechati (knqe), nra het menq vonc xosanq։

— A hres xosoghn ysti chi, aslani tol kangnac, rusi lyuzun el gida, phranginn el, — asac qahanan, cuyc talov Kamsaryanin։

— Ha, de ur a, ed hu ascu oghormutiny kyli։

— Inch ban e ayd, — hetaqrqrvec eritasardy։

— Ystegh mi geghaci unenq, Xoja Mirzin phogh a talacuk (part), sa uzum a barexosi, balqi te Xojan mi qich el a mohlat ta, — bacatrec qahanan։

— Partakany, erevi, dra azgakann e, — hetaqrqrvec Petrosy։

— Che, heru mard a, ama de sra hmar diph el azgakan en։ Vov vor es geghymy neghutyan mej yli, sa pti vaz ta qyomak ani (ogni) ։ Astoc orhni, lav jan (hogi) a։ Ama min phis xasyat uni, shat a tchshmartaxos (asenq ghazaxeciq diph ydenc en. sa el Ghazaxicn a qochac) ։ Harir angam asel em: a Pet, xosqn ynenc mardu tchakatmejin es xphym, vor na shshklvum a, ydenc m'anil, vordi։ Asum a che, a der, du gitum ches, lavn henc ed a։

— I harke, lavy na e, vor mard tchshmartaxos lini ev xosqy tchakatin ase, — hastatec Kamsaryany։

— Ba, du el es ydenc asym, de en a, asa erkusd min dini (havati) mardik eq, eli։ De vor ydenc a, ek canotvir es ustin։ A Pet, gitum es sa hov a, — dardzav qahanan gyughacun։

— Che, gitum chem, — patasxanec verjins։

— Sa Tiflizic a ekel, husumnakan tgha a. mer mhalnery (gavarnery) man a galis, tenum a, qnnum a. kyli vor ed tehac, qnnacn el gir shini, ya gazet gci։ Ama de mer geghin havan chi kenum։ Vaxum em mez vra phis baner gri։ Hmi es a tanum em sheny man acem, balqi chytehacy tena, hvani։ Du el mez het ek, ghochagh mard es. kyli mi-mi het el du sra jughaby tas, — asac qahanan cicaghelov։

— Lav kyli. gnanq, — hamadzaynec gyughacin։

— Ter-hayr, es gir shinogh, kam gazet gcogh chem. inchu ays mardun sxal teghekutyun es talis, — nkatec Kamsaryany zhptalov։

— Diph mek a, Esor chyshines, mekel ory kyshines, ya che min taruc edy։ usumnakannerin es lav em tchananchum։ Galis en ystegherq man galis, baner tenum, lsum, imanum, edo gnum։ Anc a kenum min, Erku, ireq, ya che hing tari։ Min el tenum es en banery vor ystegh tehel imacel en, diph min-min durs en tvel gazetum։ Mard armanum a te: axper, ba ed tnaqandnin es hing tarva mijumy yski mi ban el a mtahan charin։ Mi het ystegh mi temakan er ekel, hogevor teri hramanovn ughum er rexanc hmar husumnaran bana, anuny Proshyanc er, gitum chem, tchanachum es te che։

— Tchanachum em, — asac Petrosy։

— Ha, uzum er bana։ Ghort a, elliky (zhoghovurdy) phogh chuner, husumnarani bany glux chekav, ama de inqy xi lav mard er. hety qaghcr zric inq anum։ Chun nra min giry Dili dzerqs er ynkel, kardacel i, gitum i, vor lav grogh a։ Min or harcri te paron temakan, ed hin-hin banery vordic es macel, vor grel es։ Asav: rexutyunic։ Asi: ba ed vonc a, vor qsan, eresun tarumy moracel ches, diph ynenc sarqin grel es։ Asav: ynenc a, moranal chem։ Asi: ba xi es moranum em։ Asav: yndur, vor astoc qu gogren urish tahr a shinel, imn urish։ Asi: ba xi idenc shat eq grum. axr miny grym eq bol a (bavakan e), erkusy grym eq bol a. xi vor tchondy kcumeq, el bac cheq toghnum։ Asav: ynenc a, tchar chi lil, vor chgrenq janners mghmogh (cec) kynkni։

— Ba e, asel a hivandutin a, eli, — zarmacav Petin։

— Hivandutin a, ba։ Ches tenum, miny vor mer shenic gnym a arany hundzi, ynteghi darausic (tchahtchajur) xmum, galis a ysti: jermy boghazicn a kenum։ Taqutini tyund vaxty tel a tali (zarancum e) asum a: «hren satanen ekav, hren dzhoxqy bacvel a, ya che: hreshtaknin kriv en tali satanoc het» ։ Asym es. a balam, ysti satana chka, ysti dzhoxq chka, ed xi dhe baner es xosum։ Asum a: «ba qor eq, tenum cheq en puzavur (eghjeravor) mecn satanen, vor haqin kracrac, alavi (boceghen) jidan (nizak) dzerqumy, kyrqnery (atamnery) ghrtchycnelen hres galis a te mez kul ta» ։ Hmi asels en a te: ed husumnakannin el, uzen chuzen, pti gren, chun: husumy vor arnym en, dhe min hivandutin mtnym a mejnery։ Iranq el chen gitum, te: xi en grum, amadeor chygren, srtnery ktchaqi, ya vonc vor temakann er asum, janqnery mghmogh kynkni։

Ter-Vanin, vor cher moranum Kamsaryani: «utelu» masin arac verjin ditoghutyuny, ayzhm arden ashxatum er voch miayn zat xndirneri, groghneri kam usumnakanneri masin xosel, aylev yndunelov, vor eritasardy drancic minn e (tepetev na herqec) kcu aknarkner er anum nra hascein։

Petrosy, sakayn, zvartchanum er ter-hor ayd ushadir janqy tesnelov։

Erb nranq mi qani cur ancqer ancnelov hasan mi bardzr tegh, qahanan kang arav ev eresy depi covaky dardznelov, asac Kamsaryanin.

— De hmi mtik tu, tes, srane lav gegh kyli. ay, desy mtik tu, deny mtik tu. es verevi kapity tes... — ays aselov na cuyc er talis shrjaka lerneri, covaki ev kghzu tesarannern u geghecik horizony, vor parphakum er erknqi paycar kaputaky։

— Dranq dzer gyughi aravelutyunnery chen, ayl bnutyan, — nkatec Kamsaryany, — aydpisi aravelutyunner amen tegh kareli e gtnel։ Inch uneq duq dzer gyughum dzer dzerqov shinac, ayn cuyc tveq։

— Inch pti unenanq, ay es tnern en, es eyvannery, es maragnery... ho tenum es։

— Tesnum em, bayc dranq tner chen, ayl axorner, mard araracy chpetq e apri dranc mej։

— Ba menq xi enq aprum։

— Henc es el dra vra em zarmanum, te inchpes eq karoghanum aprel։

— Gi tas inch ka, agha, — mej mtav usta Petin, — es, ghord a, hmi geghymn em aprym, ama shat man ekac, shat ashxarh tesac mard em։ Indz vor usta en asym, nra hmar a, vor pheshakov (arhestov) dyurgyar (hyusn) em, qaghaqnerum shat em banel։ Revan el ylel, Baqu el, Tifliz er։ Verjn amen teghic zzvel: ekel em es geghy mtel im shinac kokali (xrtchiti) taky, te inch a, mi qich dinj aprem es halal u saya (ardar ev parz) mardkanc het։ «Du vor yrmanum (zarmanum) es, te menq vonc enq karum es axornerumn april, es yski yrmanum chem qo yrmanqi vren. chun qaghqi sirun tnerumy cnvac, phaphuk aprac, phaphuk mecacac tghan vonc kara gita te es axornerumn el april a ylum։ Ama de es, vor tenum em, te gyughacin vo'nc a gorc shinum, vo'nc a yravotic inchkli rikun qar u qolin kpchum, hoghi het kriv tali, arevi tak qrtnum, es karam asil, vor en tahr neghutin qashoghi hmar es axornin el shat en։ Chun vastakac jany, tilacac voskrnery dinjacnelu hmar, amarat (aparanq) chi petq, bavakan a, vor mi cackac qyunj yli u ed qynjumy mard iran phrtaki (cacki), mian enqan yli, vor tor u tacy chneghen, ya che qamin qrtnac mejqy chsarcni։ Estegh vonc vor tghamardy, ynenc el kinarmaty sagh ory gorc en shinum, chun cavernin shat a, kariqnin menc, pti anen vor apren, cery cerin hascnen, chanoghy kmna sovac, nran voch astoc, voch el bandan hac kta։ Dra hmar a, vor ysteghi mardy tan sirunuteni, ya karg u sarqi vra mtacum chi, chun sovac phori hmar amenic araj hac a harkavor, tklor janin el mi ktor ktav։ De mard vor ed erku bany zorov yli dzerq berum, el urish bani vra vonc kara mtacir։

«Ay, urish a dzer qaghqi bany. yntegh phoghy chir a (chor mirg, aysinqn: arat) . enqany birdan (miangamic) vonc en hvaqum, gitum chem, mian es ka, vor miny te ashxatum a, tasy mufta en utum, voch japha ka, voch neghutin։ Mer teghy te vor kniky mardu ghadar (chaph) chyqrtni, tany kesy kmna sovac, ama yndi knaniqy diph parap en man gali։ Dzer en Sadari (phoxarqayi) tan rashi quchen chyka, yndeghov shat em anc kacel։ Ed quchen yravotic inchkyli rikun man ekoghov liqn a ylum. mard vor mtik a tali, mnum a yrmacac, te ba es mardiky ban u gorc chunen, es xi ysenc parap man en gali։ Ta che ed knaniqy, ed aghjkerqy es harir asem, du hazar asa, diph hagvac zyrtarvac, qareghannin vra, tubun-tubun (xumb-xumb) krnaphrnuk (tevancuk) cicaghelov, hohralov, bash-ashagha, bash-yuxari (glxivayr, glxiver) gnum, galis en։ Mtacum es, te ba sranq tun chunen, tegh chunen, qyulphat (zavakner) chunen, kar u karkatan chunen, hac u lvac chunen, ed xi amen ban toghac, ystegh bolta en qashum (tchemum en) ։

«Mi or es banery harcri mer xachtarakci varzhapetin, na gluxy zhazh tvav hu asec. — unin, ba chunin, ed knanunc mec phayy mard el unin, rexeq el, tun u tegh el, ama de diph ver en acum hu galis ystegh bolta qashum։ Astoc, asav, hastat pahi tagavorutiny, bol (shat) husumnaranni a shinel, rexerqy yravotanc ghrkum en yntegh, mardikn el gnym en iranc qyasibutenin, ed vaxty ena knanuc astghy achylmish a ylum (bacvum e), shut en anym hagvum, zugvum, zrtarvum, anush hotery vran shagh tali, tuny u teghy toghnum noqari abov (husov), te psti rexerq el unen, nranc el ccmeri ya gharavashi (aghaxni) vren ver gcum u iranq durs prcnum, galis ystegh seyr anum. minn: ira dosti (barekami), mekely sirakani het, shatern el henc menak chanen cic arac: chaphum chaphchyphum en qucheqn u meydannin։ Enecnern el kan, asav, vor hvaqvum en iranc mi taydashi (ynkeruhu) tuny u ory cerekov nstum, inchkyli tchashi vaxty ghumar xaghum։ Eph tghamardi tun galu vaden hasnum a, galis, hety hac en utum u nra dus galuc edy, el mekel noric tun tegh toghnum, gnym ghumar-bazxanen... astoc vka, asec varzhapety, es tahri knanoc hyoqmy (iravunqy), vor indz tan e, ghiphunanc mi tokov kkapem hu berem Sevann acem։ Asi, a balam, el xi ed zibilnery berum Sevann es acum, u nra anmahakan jury murtarum, hazir el lghlghac Qurn aces prcnes։

«Ysenc erkancnelis mitqn en a, vor asem te qaghaqumy, vor dhe shat phogh ka, halbat mufta aproghni el shat kylen։ De qe ayan a (haytni), vor mufta aproghi ishtahy hamesha (misht) bac kyli. esor vor min kerakur a utum, eguc: erkusy, ireqy, ya chorsy kuzi. esor vor burd a hagnum, eguc abreshum, zar u zarbab kuzi, esor vor mi etazhanoc tan e kenum, eguc erku ya ireq etazhanoc kuzi, dhencov jany dus ga ashxatoghin, utiln el kbolana, hagniln el ktchxana, tunn el ksarqvi, qaghaqn el kzartarvi։ Ama de ystegh voch hesht ashxatil ka, voch mufta util. dra hmar el karum chen sarq u kargi egic ynknir։ Ay, hres es kturn ancnenq, ek mtik tu tes, mer knaniqn inch en anum, tes dzerunq yski sranc qashac neghuteni harir phayic miny karan qashil...» ։

Ays aselov, usti Petin ughekicnerin arajnordec depi motik kaly, ur ayd mijocin mi mayr, erku hasakavor ev mi phoqr aghjik, utamya mi tghayi het, zbaghvac ein coren kalselov։ Mayry eghany (hecanoc) dzerqin, pttum er kali shurjy ev sharunak haskery havaqum kala mej, ur pttum ein ereq zuyg kamner։ Drancic erkusy lcac zuyg eznerov, varum ein erku mec aghjiknery, isk errordy, vorin lcac er mi matak, varum er phoqrik, hecnord eghbor ognutyamb։

Arevy tepet ayrum er verevic, sakayn kalsoghnern ashxatum ein zhrutyamb։ Erkpheghk kamnery, voronc vra amur kangnac ein aghjiknery, pttum ein kalum zuygy zuygi hetevic ev irenc kaycqare sracayr atamnerov antesaneli kerpov coghuny kartum, haskery trorum ev kali hardacack makerevuyti vra coreny phrum։ Phoqrik tghan sharunak ergelov, kam tchchalov xraxusum er yur dzin, vor arajnordum er eznerin, minchder aghjiknery hamest u lrakyac, erbemn miayn harvacum ein amolnerin, erb sranq canracnum ein irenc yntacqy, kam cruknern ijecnum depi phaphuk hargy, mi qani coghan haphshtakelu husov։

— Tesnum es, — matnacuyc arav Petin ashxatoghneri vra, — sranq Avananc rexeqn en։ Hery: menc tghi het hren handumy urishi hundzn a anum, te inch a, kara mi qani shahi tun berel, ystegh el knikn u aghjker iranc kaln en kalsum։ Chorsn el kinarmat en, en pstikn a tgha. ama de diph el tghamardi barebar gorc en shinym։ Henc gitum es hesht ban a es kec arevi takin sagh or kaghniln u ptit ptit anily։ Dzer xanymneric (tikinneric) miny, te vor hing mnut es kamneric mni vren mna, gluxy shur kta, taphy kprani (vayr kynkni) ։ Hres du el tghamard es, ama karum ches taqin dimanal, zondiky brnel es, vor arevov chynknes։ Ama en jahel aghjkerqy, tes, yski aynumynin (hogernin) a, urax-zvart iranc gorcin en։ Es a, erku shatic ety bany qutah kanen (kverjacnen), Avann el tghi het handic kdarna erksov, ya ireqov, eghany dzerq karnen, darmany qamun ktan, muty hla chynkac, coreny tun kbiren, darmany maraqy kacen, iranq el kgnan ascu tvac mi ktor hacy kuten u kqnen։ Hmi asa tenam, yravotic ischkli rikun banac, vastakac ed xalxi hmar shat harkavor a, vor amarat chunen, ya che phaphuk koghinq, vor mijumy qnen։ Ay, henc es ktrany, ya che tany taphi vren, mi xsir en gcum hu pranum. dzharn en a, vor achqy huph kalan (phakecin), ynenc dinj qnum en, vor ases draxtumn en։ Ama dzer teghy, en amaratneri mijumy. shatery karum chen te gshery qnen, phaphuk koghinqumy tapak-tapak en gali։ ed nra hmar a, vor gorc chen shinum, janynerin japha (neghutyun) chen tali, te inch a, mi qich el a hognen, anush qni ham tenan։ Hmi du kases te ystonq el ed a minja (mi hat) kal unen, ysor kpyrcnen, eguc eli parap en։ Ama de dhe chi։ Ay, ystegh hameceq, urish ban shanc tam։

Ays aselov Petin arajnordec ughekicnerin depi mi urish ktur ev aydteghic cuyc tvav dimaci tan srahy, ur mi qani kanayq nstac burd ein dizum։

— Tenum es, ystonc kalabany verchacel a, coreny xorel en, darmany hvaqel. tan ireq tghamardic minnen a mali (apranqi) het, mekely dziany arac, qrahtarutyun a anum, minn el meshumy taxtak a qashum։ Kynaniqn el, tenum es, parap chen yski, sanderqy arajnerin: hay-hay (shtap-shtap) burd en gzum։ Hren, en paravn el tenum es, tchxaraki takin, lusiny chcegac: na yntegh nstac tchlvyztacnum a, harsneri gzac brdic tahr-tahr (tesak-tesak) tel a manum. baraky: shali hmar, mijnarky: gulbi, mi qich hasty karpeti, chvali, ya xurjini. qolqi (takanq) telicn el chvan en gorcum, ya yarid (tok) hlorum։ Asenq ed banery hmi chen anum։ Es a dzmery vor ga, dzyuny dusy koxi, mer knanoc nersi gorcy. ytenc baner a ylelu։ Ay, tenyum es es chuxen (kapa) u shalvary, sranc tely mers a manel, shaly kniks a gorcel։ Enqan pind a, vor hing tari kdimana, es tolaghners (srnapan) qvors bann a. gulpaners im psti aghjikn a arel։ Uzum em asel, vor mer knaniqy parap or chunin. varucanic, hundz u kalic, chir u blitic edy, galis en ysenc banery։ Hac u lvacy, kar u karkatann el hamesha (misht) ka u ka։

— A Peti, ba xi qu bibu (moraqroj) vestany (ostayn) shanc ches tali, hren eyvanumy erhanac, — matnacuyc arav qahanan։

— De en a, tenum a yli, — nkatec Petin։

— Tenum a, ha, ama de min asa, te en inch a e։

— Inchn e inch, — harcrec Petrosy։

— Ay, En zorba (zoregh) sary, — sharunakec qahanan, cuyc talov tneric meki srahum kangnacrac gorgi vostayny. — nra Ergenqy hing gaz a, lenqy: ireq։ En a vor gyorcen prcnen, karpeti ergenqy tasy gaz a darnalu։ Ed sra bibu tunn a. chors tgha uni, chors el hars։ En u gyora (yst aynm) el astoc pahac, bol torner, tgha u aghjik։ Nranc kesy hundz u kalov a ylac (zbaghvac) kesn el hren shar en ynkel vestani rajin, karpety gorcum en։ Min erku amsic edy patrast a ylelu, harir manetn el akanjicy kax։

Kamsaryany hetaqrqrvec gorgi gorcov ev harcrec, te ardyoq chi kareli mot gnal u nayel։

— Ba xi chi kareli, gnanq, — asac usta Petin ev araj ancav։

Tan srahin motenaluc, vostayni araj nstogh harsnern u aghjiknery voti kangnecin, nrancic arajinnery eresnery sqoghecin, minchder verjinnery hetaqrqir achqerov nayum ein ekoghnerin։ Gorgi gorcin nayeluc araj, Kamsaryani ushadrutyuny gravecin kananc tarorinak hagustnery, voronq, irenc tesakum, nerkayacnum ein tgeghutyan mi uruyn tipar։ Nranq, iskapes, vorosh dzev chunein, ayl kazmum ein zanazan tarazneri annerdashnak mi xarnurd։ Kananc gluxnern, orinak, kapvac ein virakani nmanutyamb, minchder berannery cackvac ein qntakalov, arcaxecvoc pes։ Hagustnin el kartch deria, vori takic mot erku tiz erkarutyamb erevum er, nuxeci։ kananc hatuk, karmir u layn vartiq. deriayi vrayic kapac unein gognoc, isk nra vrayic hagac tatar kananc batchkonak։ Aydpisov ayd hagusty, vor mec masamb hin er ev patarotun, stanum er mi tgegh dzev, vor aveli evs tgeghacnum er kananc kazmvacqy, vorn aranc ayn el herui er gravchutyunic։ Nranc mejqernin hast er u taphak, phorernin depi kurcqy bardzracac, demqernin tgegh, berannin mec, isk morternin arevahar։ Kananc dzevov hagac ein ev aghjiknery, miayn ayn zanazanutyamb, vor sranc eresnery bac ein ev miayn gluxnery cackvac hasarak chte aghluxov։

Minchder Kamsaryany znnum er kananc tgegh artaqiny ev hishum Abovyani «Verq-um kardacac nkaragiry hay geghjkuhu masin, usta Petin motecav vostaynin, bacatrutyunner tvav nra kazmutyan, telery hinelu, gorgy gorcelu ev ayn ktrelu, kam vostayni vrayic hanelu masin։ Apa darnalov harsnerin asac,

— Bi, xi eq kaghnel, nsteceq ban areq, es ghonaghy tchanphord a, uzum a tenal: vonc eq karpet gyorcum։

Kanayq iskuyn irenc teghery brnecin ev guynzguyn telery noren dzerq arnelov, sksan arag-arag gorcel: yuraqanchyurn yur bazhin hinvacqi vra։

Ays angam arden Petrosy ditum er geghjkuhineri gorcy tchshmarit hetaqrqrutyamb, ev zarmanum, te inchpes nranq, aranc arajnery voreve nkar unenalu, teleri ayd parz hinvacqi vra hetzhete hanum ein kanonavor gcerov geghecik nkarner, kam te inchpes mi qani zuyg dzerqeri zat-zat gorcvacqy verjn steghcum er mi amboghj nkar։

— Ay, sa lav ban er, sran havaneci, — asac Kamsaryany, erb nranq heracan gorg gorcoghneric։

— A mer vor bany chi lav e, du hla inch es tehel, — parcecav ter-hayry։

Ays xosqi vra nranq ancnum ein mi urish tan bakov, ur yntaniqi mayry ev yur erexanery zbaghvac ein mi tarorinak ashxatutyamb։

Baki mi ankyunum tghaneric erkusy merk votqerov u srunqnerov koxkrtum ein mi inch-or sev zangvac, vori vra errordy hetzhete crum er darmani avelcuk։ Mi phoqr heru, mayry nuyn zangvacic mi masn arandzin arac, mec janqov huncum er, isk mijahasak mi aghjiky krnery sottac, ayd huncvogh masic shinum er blitner ev uzhov zarkum tan aregynddem patin, aynpes vor krashaghaxov cephvac ayd paty, hetzhete sevuk blitnerov cackvelov, stanum er mi shat aghteghi kerparanq։

— Ayd inch en anum, — harcrec Kamsaryany։

— Can en shinum, — patasxanec tanutery։

— Can։

— Ha։

— Inch ban e cany։

— Can ches ginali, en vor esor mer ojax kvarer։ — Can sranq atarin en asum, hren en, vor yndi ambyugh tvac (dizvac) a, — bacatrec ter-hayry, cuyc talov Kamsaryanin dimaci bakum gtnvogh qakori kuyty։

— Inchic en patrastum, — hetaqrqrvec Petrosy։

— Ches tenum inchic a, — harcrec qahanan։

— Tesnum em miayn sev-kanach guyni mi cex. karcem mejy xarnvac e tavari...

— Voch te xarnvac a, henc inqy teghn u teghy tavari triq a, — yndhatec qahanan ev apa kamenalov mi gitakan carayutyun anel eritasardin, sksav bacatrel, te inchpes en patrastum atary։ — Es vor ka, amenic lav tesakn a, chun tavari anxarn triq a։ Sran es, a syhenc taza-taza (tarm) hvaqum en, hety darman xarnum u pati vren blitum։ es vor churana, ynenc a erilu, vonc vor xazaly (chor terev) ։ Ama en mekely, vor yndi darsac a, ysenc chen shinum։ Ephor dzmery tavary tann a ylum, kyumumy (gomumy) bol (arat) trqum a. en triqy hvaqum en dyus birum hayatn (bak) acum, nra het el shat vaxt xarnum en dzian triq, ya vochxari ktit. ama de lavn en a, vor yski chxarnen, chun nranq lav chen erum։ Eto ed hayati mej acac triqy mi gholic kox en tali mard te anasun, mi gholic el vren avelacnum։ Garunqin erb vor tavary dyus a gali chol, hayati triqy shat kox taluc churacac u taphakac a ylum։ En a, sksum en bahov ktril u mekel eresov arivumy sharil։ Ephor lav churanum a, sksum en darsil, dez shinil։ Verjy ed dezi chors gholy cxov cephum en, vor andzrevic chtrjvi, ya arevic criv chga։ Um atar el, vor garunqin choracac chi ylum, na el pahum a, amary ktrum։ Ysencov amen mard ira vareliqi patrastutiny tenum a, vor dzmery neghutin chqashi։

— Ev bolor tarin, uremn, duq ayd garshahot qakorn eq ayrum, — harcrec Kamsaryany zzvanqic eresy ttvecnelov։

— El xi a garshahot. du vor svor ches, qe dhe a tvum, ama mez hmar amot chyli asily, hla mi qich el anushahot a, — asac qahanan u cicaghec։

Kamsaryani demqin xaghac mi zhpit, vor artahaytum er xor arhamarhanq։ Ter-hayry, sakayn, chymbrnec ayd zhpiti nshanakutyuny, minchder usta Petin chkaroghacav lrel.

— Agha, mez vra tenum em, cicaghum es. de vor dhe a, mi asa tenem vonc anenq. mer hacn ynchov txenq, kerakurn ynchov ephenq, ya tuny ynchov taqacnenq։

— Inchov e ephum kam taqacnum malakany։

— Phetov։

— Duq el phayt vareceq։

— Ba vor phet chunenq։

— Inchu na uni։

— Meshan nrancic mot a, mezanic heru, ham el nranq harust en, menq aghqat։ En phoghy vor pti tanq pheti, talis enq mi urish pakasuteni. orinak, mi dzi enq arnum, vor mez hmar ban ani, ya kov enq dzer birum, vor nra katov rexancy pahenq, ya che shori, phalasi enq tali, vor mer tanecoc tklorutiny cackenq. pakasutin shat, es vor minn asem։ Es tavari triqn el, vor urish gegherum tan yrajin kitum en, sheny hutacnum, menq phet enq shinum, erum, ysenc gheyrat (xnayoghutyun) anelin, ya namus phelin xi ches hvanum։

— Da voch gheyrat anel e ev voch namus pahel, ayl ughghaki culutyun։ Ogtvum eq ayn banic, inch vor uniq, inch vor patrast ka, tekuz ayd patrasty lini: keght kam apakanutyun։

— Uremn, qu asilov menq cyul mardik enq, eli։

— Ha, cuyl eq, cuyl vor chlineiq, hima ays sarery carerov cackel eiq, antary berel, dzez motecrel։ Zhamanakov erevi ays lanjery cackvac en eghel carerov, dzer papery nranc anxna kotorel en, duq el aha, ekel mi shiv cheq tnkum, tcharnerd ktrac, iharke, qakor piti ayreq, urish inch aneq։

— Ed qu asilov qakory, vor phis ban a, — mej mtav qahanan, — ba xi astvacashnchum margaren asum a: «aha, etu qez qakor arjaro... ev novav arasces zhac qo...» ։ Uremn, astoc el a hramayum, vor hacy qakorov txenq։

— Eh, ter-hayr, du el mi qani ban es beran arel, teghi anteghi xarjum es... xosq em asum, xosqs lsir, — nkatec Kamsaryany taqanalov։

— Vonc te mi qani ban... uzum es sagh Davti saghmosy, ya Arakyac girqy, ya Zhoghovordin glxic inch kyli taky angir asem, mgyar du ter-Vanun ynchi tegh es drel։

Kamsaryann ays angam nuynisk ushadrutyun chdardzrec qahanayi xosqerin ev darnalov Petun asac. — Ayo, barekam, ays zhoghovurdy cuyl zhoghovurd e. na vor cuyl chlini, kashxati, mardavari kapri, sa kyanq che, vor na varum e. sa gyugh che, ur na aprum e. nayir e. mi kotrvac dzerq chi gtnvel ays amboghj sheni mej, vor mi tegh gone mi hat car anke... sa xaytarakutyun che։

Ays aselov na dardzav tanuterin ev cankutyun haytnec tun veradarnalu, vorovhetev man galuc arden hognel er։ Qahanan u Petin bazhanvecin nrancic, isk tanutern yur hyurin arajnordec depi tun։

ZhB

Arevy mayr mtnelu mot, covaki koghmic sksel er phchel zov qamin, vorin gyughaciq spasum ein zhamezham։ Nra aneliq carayutyuny mec er։ — Coreni xurdzery kalsel, haskery trorel ein, ayd qamin piti gar, vor darmany zater։ Ev aha kaleri vra, voronc mec masy gtnvum e kturnerin, sksvel er mec sharzhum։ Amen tegh dzerqery gorcum ein zhrutyamb, eghannery bardzranum u ijnum ein ev irenc het miasin odi mej mrrkum hardi phoshexarn vizhakner։ Drancic qamin darmany xlelov tanum, phrum er kali ezerqin, isk coreny noren getin ijnelov, kazmum er maqur hatikneri kuyter։

Kalerum sksvac ayd ashxatanqy gyughi ody togorel er darmani mghmegh phoshiov։ Eritasard Kamsaryany mi qani tegheric ancav grete phaxchelov, vorpeszi odum photorkvogh ayd phoshiic azate te toqery ev te hagusty։ Erb na tun hasav, mi arandzin hatchutyamb nayec srahum drvac inqnaerin, vor hakarak spasacin, bavakan maqur er ev vori mej jury erum er arden։ Tan tikiny spasum er amusnun, vor sa ga teyy patrastelu, yst vorum gyugherum ayd voch sovorakan gorcoghutyuny kiny yur uzhic ev iravunqic ver ban e hamarum։

Tey xmelu mec cankutyuny hishecrec Kamsaryanin tchashi patrastutyan bolor patmutyuny ev zgushacrec nran mijocner dzerq arnel, maqur tey xmel karenalu hamar։

— Es lav tey unim, togheq nranic dnem, — asac eritasardy ev arnelov teynocy, vor henc nor tanutery stacel er knojic, yur dzerqov lvacav, maqrec hin keghteric ev apa tun mtnelov, hanec payusakic yur tankanoc teyy, mi qani ptghunc drav teynoci mej, erman jrov mi angam voghoghec ev apa noren vran jur lcnelov, drav inqnaeri vra։

— Ed imal oghoghir, chayi xam korsyvav, — nkatec tanutery։

— Che, chi korchil. chayi vra mi angam petq e qich jur lcnel, taphel, vor phoshiic maqrvi ev apa noric lcnel, — bacatrec Kamsaryany։

— Me xet pristav Ekav mer gegh, mezi ghonagh eghav, inchor chay uzeci qezi pes vlam (lvam), en chtorgec, asav xarab keghni։

— Pristavy chi haskacel, — kartch kapec Kamsaryany։

Teyy patrasteluc heto, eritasardn yur dzerqov lvacav naev bazhaknern u pnaknery ev sephakan srbichov srbec։ Apa teyn acelov, bazhakneric miny drav tanuteri ev myusn yur araj։ Heto hanec nuynpes maqur qsakic shaqar ev drav mejtegh։

Tanutern yur bazhakn arnelov mi ump tchashakec ev bacakanchec.

— Oxay, es inch anush a. imal mer chay isenc xot chi talum։ Erevum a, menq shinel chenq gina։

— Che, voch te shinel chgiteq, ayl dzer chayy lav tesakic chi linum, lav tesaky tank e։

— Xa, idenc a, — hamadzaynec tanutery։

Bayc inchpes erevac, verjins char achq er unecel, eritasardy der bazhaky berany cher tarel, vor nor bardzracac mi qami, harevan kali koghmic, berav manramagh darmani phoshin u tanuteri srahy lcrec։ Petrosn iskuyn phakec achqery phoshiic nranc azatelu hamar։ Apa: erb qamin ancav, arajin bany, vor na tesav, yur teyi bazhakn er, vor amboghjovin cackvel er darmanov u phoshiov։

— Fu, inch xaytarakutyun, — shshnjac na inqniren ev bazhakn arnelov, teyy taphec getin։

— Ed imal den acir, darman a, ban chka. ay, dzerqov dus xanem, hmmeny ktamyzi, — asac tanutery ev matnery xrelov yur bazhaki mej sksav darmani phshurnery hanel ev apa xmel։

Kamsaryany ttvac demqov noren lvacav bazhaky, noren lcrec ev ays angam arden zgushutyan hamar pnaky drav bazhaki beranin, vorpeszi minchev sarchily phoshi-ban chynkne mejy։

— Dzhvar e, shat dzhvar e aystegh aprel, — nkatec Kamsaryany gluxy sharzhelov։

— Xa, qe nman agha mardu xmar dzhar a. ama mez xmar xesht a, — harec tanutery ev xosakcutyund ays angam sranov verjacav։

Muty koxeluc tanutery kamenum er yntriqi patrastutyun tesnel, bayc Petrosy asac, vor chi piti yntre, miayn xndrec, vor iren qnelu tegh cuyc ta, vorovhetev shat hognac e ev kamenum e hangstanal։

Tanutern arajarkec qnel nersi tany, aselov, vor drsum karogh e mrsel, vorovhetev gishery covi koghmic erbemn phchum e curt qami։

Petrosn hamadzaynec ev ners gnac, vor tesni te vorqan e ayd tuny harmar, gone mi gisher qnelu hamar։ Bayc inchpes cerekov, nuynpes ev ayzhm, aydtegh burum er xonavutyan u cuxi anaxorzh hot։

— Aystegh chem qnil, — asac na ev durs ekav։

— Es mi otaxn el tes, te xavnis, istegh qna, — asac tanutery ev bac arav srahi vra gtnvogh mi urish dur։

Petrosy ners mtav։ Da senyaki nman ban er, mijic cacr cankov ktrvac։ Arajin masy phoqr i shate maqur er ev pati takn uner taxtakashen mi taxt։ Miayn te aysteghic el phchum er triqi chaphazanc sur hot։

— Ays hoty vorteghic e, — harcrec Petrosy qity ver qashelov։

— En mekel yany tavari gomn a. xoty nranic a. ama tavar istegh chi, en drsi yann a, minak dzin a kapac։

— Duq, uremn, aystegh nstum kam qnum eq։

— Xramanq es, dzmery shat phay esor mej enq nstelum ya qnelum, yndur vor tavar mechn a ylum, ed pattchari el taq a ylum։

Petrosy gluxy sharzhec ev durs gnac։

— Aystegh lav e, aystegh kqnem, — asac na cuyc talov srahum drac taxty։

— Kamq xramanqid a, — patasxanec tanutery ev hramayec Salbiin ankoghin patrastel։

Minchder eritasardin pasharel er ayn mitqy, te inch ankoghin piti beren iren ev te ardyoq inqy karogh piti lini qnel nra mej, tantikiny durs hanec gunavor ktavi mi kapoc, vori mej xnamqov pahvac er mi dzerq maqur ankoghin։ Na bacav kapocy, ankoghiny patrastec ev heracav։

Petrosy ankoghni maqrutyuny tesnelov, hangstacav։ Bayc anhayt anmaqrutyunic azat linelu hamar el na karevor hamarec hanel payusakic erku maqur savan, voroncic miny phrec nerqnaki vra, isk myusy: vermaki takic։ Erb tanutery «bari gisher» maghtelov heracav, Petrosn iskuyn hanvec u parkec։ Hognacutyunn u zov gishery anush qun berin eritasardi achqerin։

Hetevyal aravot na achqery bacav arshaluysic araj։ Ev vorovhetev ayd zhamin tanuteri amboghj tuny votqi vra er, usti inqn evs shtapov hagnvecav։ Kamenalov lvacvel aghbyuri sary jrov, na yur het arav lvacman paraganery ev harcnelov aghbyuri teghn u tchanaparhy, ughghvecav ayn koghmy։

Ughin, vor tanum er depi jury, ancnum er mi tmbic, vori araj ayd vayrkenin bacvum er bnutyan geghankar mi patker, vori handisarany Geghama covakn er։ Aydteghic nayeluc erevum er nra yndardzak dashty, vor karces shrjaka lernery et mghelov, dzgvum, taracvum er depi arevelyan harav, phaylelov aravotyan vtchit erknqi tak gorsh-kapuyt guynov։ Tetev mkanunqnery haziv sharzhum ein xaghagh makerevuyty, vor hervic tvum er ansharzh u miapaghagh։ Qani der arevelqy cher bocavarvum, erknqi vra loghacogh amperic nra hosanqnerum andradarnum ein spitak u moxraguyn sherter։ Bayc erb na sharagunec, covakn sksav phoxel yur patkery։ Shrjaka aphery phaylphlum ein vosku pes, minchder xor haravy hetzhete nerkvum er qrqumi guynov։ Mi phoqr evs, ev aha arevi skavaraky phaylec Maral-Daghi kanachazurk katarin ev yur arajin tcharagaytnerov sksav voskezocel ltchi arevmutqy brnogh Chicheklii ev haravy phakogh Yuchtepheleri lanjery։ Ayd tegheric hetzhete nra shoghern ijnelov: varum ein Sevani menavor kghzin ev apa covaki yndardzak makerevuyty, phoxelov nra geghacuph mkanunqnery vosku kam arcati, ev phaylecnelov nranc byur adamand achqerov։

Erkar ditelov ayd gravich tesarany, Kamsaryany hankarc et nayec depi gyughy, tesav nra gcuc ev txur patkery, hishec ayn ameny, inch vor mi orum na aydtegh tesel u qnnel er ev nra srtic akama durs trav mi harachanq։

— Ax, ete karoghanayi, ete hnaravor liner...

Ayd nra bari, gaghapharakan «es» -i dzaynn er, vor bnutyan hrashaphar tesarani araj dardzyal ishxec hnchelu... bayc andznasirutyan «es» -n evs qnac cher ayd zhamanak, na el yur koghmic shshnjum er eritasardi hlu akanjin.

— Iharke, ches karogh, iharke, anhnar e... ays zhoghovrdi kyanqn u vitchaky qsanereq dar araj ayspes e nkaragrel Qsenophony, qsanereq dar heto eli ayspes knkaragre mi urish Qsenophon... aystegh du vochinch phoxel ches karogh։

Yst erevuytin ayd «es» -in er vitchakvac tanel haghtutyuny։ Vorovhetev erb eritasardn aghbyurin hasnelov tesav nra vitchaky, — mi hordarat u vtchit aghbyur, vor mardkanc caravy hagecnelu hamar soghum-ancnum er Aycemnasari vov gite qani taqun xorsheric ev hasnelov aystegh, phoxanak srbatash avazanum caytelu, anarg u anpativ getahetum er yndardzak tighmi ev anasunneri artatorutyanc mijov — na gluxy sharzhec ev asac.

— Voch, ankareli e, mer uzheric ver e... da miayn cnorq e ev bandagushanq. es izur em aystegh zhamavatchar linum։

Ayspisi voroshman galuc heto, aysuamenayniv, aghbyuri akanakit vizhaky hrapurec eritasardin։ Na tighmi mej ynkac qarery koxelov motecav sar jrin, aratoren lvacvecav ev eresy srbelov, veradardzav gyughy։

Inqnaery dardzyal erum er։ Arajin orva eghanakov Petrosy patrastec teyy ev hravirelov tanuterin, sksan xmel ev dra het miasin el vayelel loshic, panric ev xashac dzueric baghkacac mi naxatchash։ Dranic heto tanutery haytnec hyurin, vor inqy mi qani zhamov minak piti dzge nran, vorovhetev handumn anhrazhesht gorc uni։

— Isk es kamenum em gnal Sevany tesnel ev henc aysor el veradarnal Dilijan, — asac eritasardy, inqn el zarmanalov, vor karoghacav aydpes shut yur voroshumy haytnel urishin։

— Es mi orva mej Sevan etal, darnal u estien min e։ Dilijan hijnel dzhvar a. es qe inenc em xeyrat (xorhurd) talum, vor vanqen darnas, gishern hancnes mer kusht, edo en bashtan (aravotanc) Simonovken troyky (saylak) apsprenq nstes etas։

— Shat lav, aydpes kanenq, — hamadzaynec eritasardy, uraxanalov vor gorcn aydpes hesht e verjanum։ Heto uzec imanal te inchov petq e gyughic gnal minchev Sevan։

— Isteghic dzi kxecnes minchev en tchotch tumby, vor mer harejn i. inor mot khijnas covi ghragh, integhic tyufenkov dzen kytas, gyamychin kgya, karni ktani։

— Dziu het miasin։

— Che, dzin ktorges covi ghragh։

Kamsaryany xndrec, vor tanutery tnic elneluc araj, vardze yur hamar dzi, aylev mi ynker, vor arajnorde iren minchev kghzu handipakac aphy, tepetev ayd taracutyuny tasy verstic aveli cher։

Kes zhamic heto amen inch patrast er։ Eritasardy tambel tvav dzin, yur het berac nor tambov, vor shat geghecik er ev gravec mot eghogh gyughacineri hiacmunqy։ Apa mi usov kaxec dashtayin meckak ditaky, isk myusovn yur nor, geghecik hracany, vor arajin angamn er patyanic hanum ev heto dzin ashtanakelov: araj ancav։ Arajnord gyughacin, vor mievnuyn zhamanak dziu tern er, gnaliq tchanaparhy cuyc taluc heto, hetevec «aghin» votqov։

ZhG

Erkar chtevec tchanaparhordutyuny, tepet Kamsaryany kcankanar, vor na mi qich erkarer։ Vorovhetev yur nor tambi ev ashxuyzh dziu vra na aynqan er iren erjanik zgum, ev phaylun hracany, vor usic kaxac er, aynpisi mi hargarzhan aravelutyun er talis iren, vor nran tvum er, te aydpisi tramadrutyamb u patrastutyamb ughevorutyun katarac zhamanak, inqn hogvov u srtov aveli e «mecanum», qan te er iskapes, kam yndunak darnum katarelu «mec gorcer», voronc masin na araj aynqan shat erazum er, isk ayzhm vaxenum minchev isk mtacel... Ete eritasardi ayd tramadrutyan vra avelacnenq naev hrashali eghanaky, vor arevi tetev amperov sqoghvac linelu pattcharov zov er u ghyurakan, aylev tchanaparhi hangstutyuny, yst vorum xtchughin voch xoch uner, voch xut, nuynpes ev ltchaphi anush hovery, voronq irenc suyli het berum ein naev dashtayin trchunneri bekbek ergeri dzayner, ev verjapes ltchi sirun tesarany, nra aliqneri aphnacir cphanqy, voronq hatchax galis, voghoghum ein xtchughu ezerqn u arahety, ayn zhamanak haskanali klini te inchu Kamsaryany cankanum er yur tchanaparhy erkarer։ Bayc chnayelov ayd cankutyan, na hasav «tchotch tmbin» aveli vagh, qan spasum er։

Ancnelov ayd tumbn ezerogh tchanaparhy, na, arajnordi cucmamb, ijav ltchaphy ev motecav xtchavazi mej ccvac zhayreri mi shari, vor hamarvum er navamatuyc։ Ltchaphin kayin naev urish uxtavorner, voronq spasum ein kghzuc galiq navakin։ Vorovhetev ayd ketum (chnayelov, vor na aveli mot er kghzun, usti ev aveli el ekvorner er gravum) chkayin vardzu navakner, yst vorum teghy amayi er ev bnakutyunic heru, ekoghy petq e hracanov nshan tar, vorpeszi kghzuc navak berein։ Bayc vorovhetev uxtavornery hracan chunein, usti spasum ein, vor kam kghzuc nshmarvin ev kam baxty irenc mi hracanavor hascni։ Verjin aknkalutyuny katarvac er։ Kamsaryann shtapec phordzel yur erkphoghya amerikakani zorutyuny, dnelov nra mej erku phamphusht ev ardzakelov nax: aj ev apa: dzax phogheric։ Hracani uyzhn ardarev sastik er ev vorotn ahavor։ Kghzecinern, anshusht, imacan, vor ayd dzayny aghqat gyughacu hracani dzayn che, vorovhetev erkrord harvacic heto iskuyn kghzu navamatuyci vra busan ereq hogi, voronq mtnelov ayntegh kapac navakneric miny, sksan arajanal depi ekvornery։

— Kytenas, barekam, — xosec uxtavorneric miny yur ynkeroj het, — qyasibn ynru xamar a korum, vor qyasib a։ Es tchotch mard ekac chyhler, mezi sagh or ktorgin ystegh... es xoqevori ararq a։

— Vov e meghavor, vor duq hracan chuneq, vorpeszi nshan taq, — mej mtav Kamsaryany, tesnelov vor gyughacin anirav teghn e trtnjum։

— Xracan el ylni, geghcun eli bani tegh chen dni, — ararkec uxtavory։

— Inchu։

— Yndur vor geghcin ban chuni nranc talu։

— Eh, amen tegh aydpes e, vov chi talis, na chi el stanum։

— Hmmen teghn urish a, vanqn urish, es xoqevor tun a, byutyunn el (bolory) istegh xavasar in, voch tchotch petq a ylni, voch pstik։

— Bayc tesnum es vor ka։

— Xa, tenum em. imal chem tenum, yndur xamar el asum em, es phis ban a, astcun turekan chi։

— Bayc axar aranc talu el chi linir։ Ete es chtam, du chtas, mekely chta, vanqn inchov karavarvi։

— Astvac xoqin lusavori xayoc tagavorneri, enqan mal u dovlat in toghe vanqi xamar, enqan myulqer, gegher, vor vanqn el uti, xayi qyasibn el, yski chi verjana minch galustn Qristosi։ Hama inch anes, vor qyasibin hech hishkogh chka. vov vor zor uni, en arnum tanum a։ Dyun, erevum a, gharib mard es, vanqi ahval (drutyun) chis gina. ama menq motik enq. hmmen bann el mer harejn a։ Istegh mi sarkavag ka, qarsun taria vanqy koxac utum a. hech minn el a chasum: ed imal es anum։ Tchotch uxtavor vor galum a, pashtum, patvum a, ama qyasibin: hech ghsi tunen ners el chi torgum...։

Kamsaryany, vor mi arandzin jermerandutyamb er motecel Sevanin ev srtatroph spasum er tesnel u hamburel patmakan srbavayrery, canot chlinelov gyughacineri bambasasirutyan, halac yughi tegh yndunec geghjuki bolor xosqery։ Ev hamozvelov, vor, uremn, hayoc srbavayrerum isk ankareli e handipel mxitarakan erevuyti, tchshmartapes txrec ev aydpes naxapasharvac el votq drav anarvest u hnadzev navaky, vor arden motecel er aphin։

Erb bolor aydtegh gtnvoghnery, baci dziapanic, teghavorvecan navakum, erku huzhku tiavarner sksan araj varel canrasharzh makuyky, isk errordy gheky brnec։

Hervic kghzu tesqy gravich vochinch chuner։ Na txur er ev mrayl։ Arevy, karces, ayrel, mrkel er nran։ Kanach careri xumby, vor erevum er masamb ezerqin ev masamb anshuq shinutyunneri hetevum, aylev bardineri sharqy, vor patum er kghzu hyusisayin jraphy, chein meghmum nra koshtacac patkery։ Kamsaryanin tvum er, te xist anhyurynkal mi tegh e da, ur dardzyal piti kre canr hiastaphutyun։

Bayc erb navaky motecav aphin ev eritasardy votq koxec getin, tesav, vor hervic chor u camaq ev haziv blraki chaph erevacogh ayd tumby kanachazard ev bavakan yndardzak mi geghavayr e, hinavurc urinerov tnkagorcvac։ Kghzu dirqy, harav-arevmtyan koghmic, nerkayacnum er laynadir mi tapharak, sirun kanachov cackvac։ Ayd tapharaki vra, ltchakic qich heru, kargov shinvac ein uxtavorneri senyakner, voronq irenc kesy depi harav, isk kesy: arevmut unecac dirqov, nerkayacnum ein kghzu nersy phakogh mi ughigh ankyun ev carayum ayd koghmic pashtpanogh patvari tegh։ Ayd shinutyan mej bacvac drnic mtneluc, Kamsaryani araj bacvecav mi yndardzak ev sizavet bak, vori arevmtyan ev hyusisayin koghmy erkaranalov dzgvum er heru, minchev ltchaphy ev phakvum bardineri ev urineri sharqerov։ Isk harav-arevelyany kazmum er vanqi bun baky, hovanavorvac hastabun ev stverashat urinerov։ Ays masi sharunakutyan vra gtnvum ein s. Astvacacni sagashen ekeghecin ev miabanutyan bazmativ xcern u kacarannery, isk dranc hetevic anmijapes bardzracogh ev bun kghzin nerkayacnogh blri vra: Sevani urish maturnery։

Henc vanqi bakum miabanutyan andamneric erku abeghaner sirov yndunecin te eritasardin ev te myus uxtavornerin ev qaghaqavar harcuphordzic heto imanalov, vor arajiny shut piti veradarna, isk verjinnery piti gisheren, hramayecin phakakalin senyak hatkacnel gyughacinerin ev nranc hark eghac petqery hogal, isk eritasardin irenc het arnelov sksan pttecnel kghzin։

Miabanneri qaghcr varmunqy geghjuk uxtavorneri het mtacutyan arit tvin eritasardin։ — Ardyoq hogevor hayrery yur: ibrev zargacac hyuri nerkayutyamb er, vor aydpes qaghcr yndunecin gyughacinerin, te nranq henc misht aydpes el yndunum en nranc ev, sakayn, gyughacinery sirum en zur teghy bambasel։ Ete ays verjin entadrutyuny tchisht er, apa petq er karcel, vor hay gyughacin, urish shat terutyunneri het miasin, uni naev stor hakumner։

Erb ays masin harc tvav Kamsaryany abeghanerin, nrancic miny patasxanec.

— Xavar u gijin nkughnerum, ur vor arev che taphancum, vxtum en misht zeruner։ Gyugherum aynpisi xavar e tirum ev aynpisi xor tgitutyun, vor bnav chpiti zarmanaq, ete tesneq, vor gyughacin bambasanqic u zraxosutyunic zat, varakvac e naev urish char axterov։ Arev e harkavor, vor nranc sar hogin jermacne, nranc mtqi anoty lusavore, ayd arevy chka, erbeq che cagum, gyughacin inch ane...

Kamsaryany, vor ed vayrkenin moracel er yur uxty, kam vorin aynpes tvac, te hogevorakan eghac teghy ashxarhakany chpetq e zhoghovrdi vra mtace, mi anzusp pahanj zgac hishecnel hogevor hayrerin irenc partakanutyuny։

— Indz tvum e, — asac na, — vor henc duq inqnerd karogh eiq darnal ayd arevy ev crel gyugherum tirogh xavary։ Inchu uremn cheq anum։ Mite, ardarev, aveli lav che mtnel zhoghovrdi mej, carayel nra baroyakan u mtavor shaherin, qan te apardyun tchgnil anapatum։

Xosogh abeghan chpatasxanec, bayc nra ynkery, vor aveli eritasard er ev aveli ashxuzhot, kang arav hin maturi kisaver averaki araj, vori motov ancnum, ein, ev asac.

— Chgitem duq indz tchanachum eq te voch, bayc dzez, paron Kamsaryan, es lav em tchanachum։ Ayn zhamanak, erb duq gimnazionn avartelov: gnaciq Peterburg, es el Nersisyan dprocn avartac: sarkavag ei։ Heto anca Ejmiacin ev vardapet dzernadrveca։ Isk aysor, inchpes tesnum eq, tchgnum em Sevanum։ Bayc chnayelov ays tchgnutyan, vor yur apardyun xstutyunnern uni, aysuamenayniv, chen marac srtis ashxuyzhn u erandy, asparez eghac teghy karogh em gorcel, isk cheghac teghy: get azat xosel։ Tuyl tveq, uremn, vor dzer harcin patasxaneluc araj, inqs dzez tam mi harc, vor, mievnuyn zhamanak, klini naev dzer patasxany։

Kamsaryany larec ushadrutyuny։

— Asaceq xndrem, — sharunakec abeghan, — minchev erb petq e duq nman pahanjner aneq meznic arandzin te hraparakov ev havataq te ardar pahanj eq anum։ Vor hogevorakany aghoteluc, mkrteluc ev tagheluc zat urish shat vsem partavorutyunner el uni, ayd es chem herqum։ Hogevorakann, ayo, karogh e linel henc ayn arevy, ayn paycar lusatun, vor pharatum e zhoghovrdi mtqi xavary։ Na yur bardzr kochman shnorhiv mec el dyurutyun uni ayd zhoghovrdi amen xavery mtnelu, yur hoti amen mi andamin mtermanalu, nra srti, hogvo ev zgacmunqneri het xoselu ev aydpisov el mec ardyunq araj berelu։ Bayc vor hogevorakany karogh e ayd anel. mite menq, ardi hogevorakanners։ Erbeq։ Menq inchacu enq. vov e mez tvel aydpisi karoghutyun, vov e mez patrastel dra hamar։ Menq ho erknqic chenq ijel, ayl elel enq dzer mijic. inch vor duq eq, nuynn el menq, phchicy xaghogh chenq qaghil, voch el tataskic tuz։ Tve'q, vor stanaq, sermeceq: vor hndzeq։ Mi guce karcum eq te, hogevor kochman het miasin, menq stanum enq naev xelq, gitutyun, gorcelu shnorh, kam te gerbnakan mi zorutyan shnorhiv, azatvum enq mer mardkayin, sovorakan krqeric, cankutyunneric... Mite chgiteq, vor hogevorakanneri mecamasnutyuny hogevor kochumn arnum e yur vra miayn yur goyutyuny pahpanel karenalu hamar... Mite chgiteq, vor culutyuny, hesht aprelu tenchy, ariutyan ev ashxatasirutyan pakasutyunn e, vor cnvel e mer aysorva hogevor pashtonyaneri legeony ev voch te andznvirutyan u araqelutyan vsem gaghaphary, vori masin nranq nuynisk haskacoghutyun chunin։ Ayo, giteq։ Giteq nuynpes, vor hazvagyut bacarutyunner en nranq, voronq ayd gaghapharov vogevorvac, mtel en hogevor zinvorutyan mej, husalov karenal ogtakar linel zhoghovrdin, bayc voronq irenc sakavativ linelu pattcharov: xeghdvum, vochnchanum en hogevorakanutyan amboxy kazmogh mecamasnutyan mej... Ays ayspes lineluc heto, el vortegh e mnum dzer iravunqy: pahanjner anelu hogevorakanutyunic։ Pahanjner anelu iravunq giteq vovqer unin. — ayn hogevorakannery, voronc es bacarutyun anvaneci ev voronq hatchax kskicy srtum ev artasuqn achqerin zenqy dnum en var, vorovhetev «Mecavory» hramayum e «Sus kac, du gitum ches, arajnordy es em, baklan xashac em canum» ։ Ayo, ayd tchnshvacnery, gorcelu tenchov varvac, bayc misht iravazurk zinvoragryalnern en, vor iravunq unin pahanjner anelu... ayn el giteq umnic — dzeznic, mtavor u nyutakan harstutyamb ozhtvac eritasardneric, nranq en, vor piti dzez asen. — paronner, duq amen tari tasnyaknerov avartum ev veradarnum eq hayreniq, dzer mtavor patrastutyan shnorhiv duq lav ymbrnum eq zhamanaki pahanjy ev tchanachum zhoghovrdi cavern u kariqy. mievnuyn zhamanak, dzer bazmativ linelu shnorhiv, duq patkareli uzh eq kazmum ev ayd uzhov karogh eq mec anivner dardznel։ Inchu, uremn, cheq gorcum, kam inchu cheq motenum mez, sakavativ zinvorneris ev mez het miasin dimum depi ayn cankali bardzrutyuny, ur petq e varel zhoghovrdi xavary pharatogh arevy... Hay arzhanavor hogevorakany erbeq chi unecel ev ayzhm el chuni voch arandzin shah, voch jok mitumner։ Na hnumn aprel u merel e azgi hamar, aysor el nuyny kane, uremn, mi bazhaneq nran dzezanic, arhestakan anjrpet mi steghceq ev «kgherakan» anunov mkrtelov: zat shaheri, zat dzgtumneri ter mi hrchakeq nran։ Aydpes e eghel ev e, ardarev, katolik hogevorakanutyuny, vori patmutyuny usanum eq duq hozharutyamb, bayc, aydpes che eghel erbeq hay hogevorakanutyuny, vori patmutyan, avagh, mnacel eq misht ancanot։ Ev ayd ancanotutyann el eghel e pattchar, vor hay hogevorakanutyan arzhaniqy chaphel eq duq mijnadaryan arhavirqnern steghcogh ev, aysor isk, azgeri xaghaghutyuny verivayr shrjogh katolik kgheri ararqnerov։ Bayc da molutyun e ev tchshmartutyan anxightch heghashrjumn։ zhamanak e, vor get ayzhm dzgeq molorutyuny ev hay hogevorakanutyan patmutyuny usaniq։ Zhamanak e, vor duq mianaq mez het ev dzerq dzerqi tvac mtnenq zhoghovrdi mej։ Duq ajic, menq: dzaxic gorcenq anyndhat, qrtnenq, vastakenq ev ayd vastaki aznvakan ptughy — steghcac bariqy mer achqov tesnelu ev mer dzerqov shoshaphelu qaghcrutyuny vayelenq miasin։

Eritasard abeghan, vor yst erevuytin, yur hishac bacarik zinvorneric minn er ev, anshusht, qaghcr huysov Sevan mtnelov, handipel er guce darn hiastaphutyan, portkum er, karces, vaghuc i ver yur srtum ambarac cavery, aranc mtacelu te: ardyoq patshatchi dem cher, arajin isk zhamum, meghadrutyan tchar kardal uxtavor aycelui eresin։

Sakayn na lrec, henc vor hervum nshmarec ceruk vanahory, vor iren hasakakic mi urish vardapeti het arajanum er depi aycelun։

Kamsaryany der cher tesel nranc, usti gluxy xonarhac aknapish nayum er arjevy gtnvac averaki bekornerin ev ibrev hancavor, spasum te urish el inch piti lse xosogh abeghayic։

Hankarc hnchec vanahor tav dzayny.

— Ha, ed inch eq etegh kangnel։

— Uxtavor e, hayr surb... Paron Kamsaryan... Guce tchanachum eq, — shtapec haytnel arajin abeghan ev apa darnalov Kamsaryanin, kamacuk shshnjac, — mer aysteghi vanahayrn e։

Astvac ognakan, — asac Kamsaryany ev motecav vanahor ajn arnelu։

— Astvac pahapan, vordi, barov es ekel. ba her es estegh kaynel։

— Paronin man enq acum, hayr surb, — xosec eritasard abeghan։

— Man eq acum... ba duq man aciln inch eq gitum, — hegnec vanahayrn abeghanerin ev apa mi arandzin lrjutyun talov demqin: — gnaceq, gnaceq, tchashi zhamn* sksel en, im hyurin es man kacem, — asac ev abeghanery lur heracan depi s. Astvacacni ekeghecin։

Kamsaryanin mi koghmic anaxorzh tvac vanahor antakt ditoghutyuny, bayc myus koghmic el goh eghav na, vor verjini mijamtutyuny azatec iren dzhvar kacutyunic։

— Asum a «man enq acum», — xosel sksav vanahayry — sagh shat a, enteghic mtik em tali, tesnum em hala surb Minasi (qandac maturi) mot... a tnashenner, ba da man acil a, axar uxtavor a, ekel a, vor ban tesni, ira uxtn ani, inch eq yaxan (odziqy) brnel, josh ekel (shataxosum) ։

Ays aselov: vanahayry sksav arajanal Kamsaryani ev moty eghogh vardapeti het ev, mievnuyn zhamanak, sharunakel yur xosqy.

— Ay, ed jahilnery diph esenc en, te vor toghnes, xam mard tchangen, aravotic minch irigun hety xosan. bayc te ban u gorc anen, che։ Menq el enq jahel elel, ama dranc pes chenq elel։ Oghormac hogi Ohanes vardapety, vor im jahel vaxty vanahayr er, shat xist mard er, hech toghil cher, vor miabany, zhamic durs galuc edy, mi tegh el a ereva, pti ira xucy mtner, surb girq kardar։ Min el en a tchashi vaxty ketar seghanatun, ira tchashy kuter u mek ed kmtner ira otaxy։ Ama de es edenc xist chem. azatutyun talis em. inch arac, vor ed tnaqandnery im tvac azatutyuny charn en gorc dnum։ Tesnum es es her orhnacy (cuyc e talis hety eghogh vardapetin), vanqi lusararn a. asil hogevorakan a. qarasunuhing tari a es vanqumy, hala voty ysteghic

durs chi drel։ Vor harcnes te qaghaqn inch a, gital chi te inch a, chun voch gnacel a, voch tesel։ Ama ed jahilnerin, vor bac toghnes, amen or vaz ktan Revan ya- Dilijan։ De edencov ban kyli։ Es vor im pashtonin esenc ari u zgast chei elel, karogh ei esqan barekargutyunner anel es vanqumy։ Tesnum es, shat ban estegh im shinac a։

Ays aselov vanahayry cuyc er talis hervic vanqi shinutyunnery, ekeghecin, maturnery, miabanutyan kacarannery ev hamarot bacatrum, te vory erb ev inchi hamar e shinvac։ Ayspes zrucelov nranq sksan bardzranal depi kghzu blury, nra lanji vra shinvac kermannerov։ Tchanaparhin sharunak vanahayry patmum er, te vorqan mec gorcer e katarel Sevanum, te vanqy vorqan eraxtapart e iren ev te na yur ayzhmyan «paycarutyuny» partakan e yur (vanahor) qsanhingamya vanahayrutyan։

Ays aselov na mtnum ev cuyc er talis blri arevelyan koghmy gtnvogh s. Karapeti matury ev haravayin koghmi s. Araqeloc ekeghecin, voronq voch miayn zurk ein «paycarutyunic», aylev mut, anshuq, isk arajiny minchev isk tchaqtchqac paterov, kisaxarxul gmbetov, vayr ijac gavtov։ Isk dranc zardery voch ayl inch ein, ete voch phayte anzard xachkal, chte varaguyr, mi qani hasarak momakalner ev anarvest u grehik patkerner, voronq, vov gite, vor geghjuki dzerqov motaka bazarnerum gnvac ev nvirabervac ein «hinavurc Sevanin» — yst vorum nrancic mi qanisn unein, minchev isk, ruseren makagrutyunner։ Ays ameny eritasardi vra canr tpavorutyun arin, sakayn na lur er, lsum er miayn vanahory ev meqenabar nayum nra cuyc tvac tegherin։

Blri gagatin hasneluc, vanahayry matnacuyc arav qarakusi mi shenqi haziv mi kangun bardzrutyamb vormeri mnacordnery ev haytnec, vor da Sevani andranik ekeghecin, s. Harutyan tatcharn e, vor himnel e s. Grigor Lusavorichy։

— Ete aydpes e, da mi patkareli hnutyun e, — nkatec eritasardy։

— Ha, hnutyun a, — hastatec vanahayry։

— Hapa ur en averaki glxavor masery։ Ankareli e, vor aydpisi mi yndardzak tatcharic aysqan miayn mnar, manavand vor sa kghzu mejn e ev sra qarery chein karogh shrjaka bnakichnery haphshtakel, tanel։

— Vov a gitum, ur a, hren yndi maran a shinvel, phetatun a shinvel, uxtavori hamar otaxner en shinvel, urish tegheric vor qar krein, vonc kyler. hazir estegh elel a. arel banacrel en։

— Ayd ho barbarosutyun e, — bacakanchec Kamsaryany sastik vrdovvelov։

— Inchi a barbarosutyun, vanqi hamar vor xnayoghutyun en arel, vat ban a։

— Da inch xnayoghutyun e, hinavurc mi tatchari averaky norogelu, kam inchpes vor ka, srbutyamb pahpanelu phoxaren, duq arnum qandum eq ev asum, te da barbarosutyun che։

Vanahayry zarmacac nayum er eritasardin ev cher karoghanum haskanal nra zayruyti pattchary։

— Es hla asum em, hayr surbn ed mnacacn el qandil ta, teghy tamrzi (maqri), — xosec lusarary։

— Inchu, — grete sarsaphov harcrec eritasardy։ — Inqy gitum a, kasi, — patasxanec vardapety, dzernhas chhamarelov iren bacatrutyun talu։

— Gites inch ka, — xosel sksav vanahayry, — araj estegh tamuz er, chun erevacogh qarery tarel, banacrel ein, mnacac patern el hoghum taghvac: cher erevum։ Estegh mi Melqon tchgnavor kar, astvac hogin lusavori, vanqi vran eraxtiq uni, es tchanpanern el na a shinel, — cuyc tvav vanahayry blury hanogh kermannery, — na erb imanum a, vor Grigor Lusavorchi dzerqov shinac s. Harutyan tatcharn estegh a, sksum a ira dzerqov hoghy qandel u kamac-kamac tatchari himqery banal։ Erkar amisner men-menak ashxatelov, es diph, inch vor hima tesnum es, lus ashxarh a hanum u enduc edy mernum։ Mi or estegh mer vanqy mi usumnakan ekel։ Na es averaky vor tesav, asec te: patmutyunic erevum a, vor sa voch te Grigor Lusavorchi dzerqov shinac tatcharn a, ayl te hin, Syunyac zhamanaki kratuny։ S. Harutyan tatchary, asec, petq e urish tegh elac yli, ya che henc en teghumy, vortegh himi s. Astvacacinn a shinvac։ Ay, en oric desy mer sirty shaq (kaskac) a ynkel, asum enq: ghort chyli sa kratunn a։ Es miabann el hmi en a asum, te drust, vor sa kratun a, lav kyli, vor mejteghic vercnenq։

— I ser astco, hayr surb, aydpisi ban mi mtaceq, — bacakanchec Kamsaryany, — da patmutyan u gitutyan dem hancanq gorcel e nshanakum։ Kratun chlini, tekuz krakatun lini, ays averaky dardzyal srbutyamb piti pahvi։

— De vov a asum chpahvi, vordi, xosqy teghy ekav: xosecinq։ Indz harcnes, es kasem: mna. chun da, vor hmi averak a, myus tatcharnerin el inch vnas kara tal։

Vanahayry tepet areres hakvecav eritasardi koghmy, bayc ayd arav lok depi qaghaqaci «aghan» unecac aknacutyunic. apa te voch, na minchev verjn el chhaskacav te ayd mardn inchu e pahanjum, vor kratan averaky pahvi։

Ayzhm nranq noric piti ijnein var: miabanakan kacarannery nayelu։ Bayc aydteghic bacvum er aynpisi mi sirun u gravich tesaran, vor phoqr inch aveli ayntegh chkangneln u ayd tesaranov chhianaly: hancanq gorcel knshanaker։ Ayd pattcharov Kamsaryany cankutyun haytnec blri gluxy bardzranalu, vorpeszi aynteghic karoghanar kghzu amboghj shrjapaty tesnel, vorovhetev blri minchev gagat hasnogh lanjy cackum er yur achqic arevelyan ltchamasn u nran patogh lernagotin։ Vanahayrn u lusarary ynkeracan eritasardin։

Tatchari averakic mi qani haryur qayl depi arevelq bardzranalov, nranq kang aran blri katarin։ Aydteghic arden kghzyakn erevum er voghj jraparphak ev yur tmbadzev, sapatavor dirqov nmanum covayin araspelakan mi kendanu, vor marmni kesy aliqneric ver hanac: ners e shnchum odi karevor pashary: noren jri tak suzvelu hamar։ Covaki kapuyt dashty, vor patum er nran chors koghmic, sksel er huzvil Sodi yndhat qamuc։ Phoqrik mkanunqnery, voronq minchev ayn haziv kntchrotum ein jri eresy, takav ar takav phoxvum ein aliqneri ev irar hrelov, kam mimyanc tevakoxelov mert urchum, bardzranum ein u xul fshshocov irar vra phlchum, mert galis, motenum blri storotin ev uzhgin sharachov zhayrerin zarkum։ Isk covaki xorqerum ayd huzumy hetzhete erevan er hanum noranor patkerner. na mert arevic shogher korzelov: nrancov phrphrun aliqnern er voskezocum, mert xusaphuk amperic stver arnelov, ltchi kaputaky spitak kam gorsh savannerov er cackum։ Minchder shurj patogh tumbern u lernery, ibrev handisates hskaner, ditum ein hervic covaki huzumy, mert zhptum urax, erb bacvum er arevy. mert honqernin kitum, erb cackvum er na ev aydpisov, karces, haytnum irenc gohutyunn u dzhgohutyuny, voric ev voghj horizony stanum er mert veh, mert aknaparar tesq**։

Geghecik shrjankary gravec eritasardin։ Na chgohacav sephakan achqerov ev dimec iskuyn gitaki ognutyan։

Nra araj, arevmtyan haravic, bacvum er mi lernadasht, vori vra crvac ein manr u xoshor blurner: irenc glux unenalov nax: krknatumb Ghoshdary, vory tegh-tegh takavin cackvac er kanachov, apa Geghama harazat lernery: erakatar Yuch-Taphan ev Ahmankany, irenc gorshakapuyt lanjerov, verjn: Spitak lery (Agh-Daghy), vori katarin der nshmarvum ein dzyuni nurb sherter ev hervic talis nran mi hrapurich gegheckutyun։

Ughigh arevmutqic erevum er patmakan Camaqaberdy, vori sakavativ tnaknern u hyughery crvac ein jrapat hrvandani vra։ Verjini cayrin bardzracogh blrin nshmarvum er averaky Kusanac vanqi, vor karucel ein erbemn Syunyac payazatnery ev vory, vov gite, vorqan srtaruch ancqeri u depqeri handisates er eghac...

Camaqaberdic depi hyusis bardzranum ein Barata lery ev Mashtocner kochvac blurnery։

Arevmtyan hyusisic erevum er amboghjapes charabastik Chibuxlun yur getnaphor tnerov, hoghacack xrtchitnerov, atari dezerov ev chor u camaq tesqov։ Nrancic depi hyusis bardzranum er kanachazurk Maralinjy kam Aycemnasary, vor yur chor bazuknery dzgum, taracum er depi covaki arevelqy parspogh Shah-Daghi lernagotin, hyurynkalelov yur dzoraknerum haziv mi qani chqoti macarutner։

Nayelov depi arevelyan harav, tvum er te covaky chuni aylevs patvar, yst vorum heravor Gara-Arxachi gotin, yst sovorakanin cackvac linelov mshushov, antesaneli er dardznum ayd koghmi camaqy ev karcel talis te erknakamary hamburvum e aydtegh Geghama taguhu het... ev henc ayd pattcharov, ete mi koghmic shrjaka lernern irenc laynanist lanjerov pind grkac pahum ein geghani taguhun, myus koghmic el nranc bardzrahayac katarnery anhangist kaskacov nayum ein depi harav, ur na azat phrum, taracum er herun yur jracuph dashtery, karces sparnalov ayd koghmi bacov phaxchil, heranal naxandzot pahanordneric ev mianal erknqi jinj kaputakin, vori harazat mi ktorn er inqy...

Erkar nayum er Kamsaryany ays geghecik tesarannerin ev nrancov hianum. erbemn el harcer talis vanahory: iren ancanot ays u ayn teghi, leran kam bnakutyan masin ev lsum nra bacatrutyunnery, aranc, sakayn, achqeric ditaky heracnelu։

Nshmarelov ltchaki haravakoghmum erku phoqrik kghzyakner, voronc vra chkayin voch shinutyan hetqer ev voch el kanach, eritasardy harcrec vanahory te inch baner en nranq։

— Nranq ays covaki «anarak vordinern» en, — patasxanec vanahayry cicaghelov։

— Anarak, inchu ayd anunn eq talis nranc։

— Endur vor chor, amayi baner en. voch asuni en petq, voch anasuni. datark teghic zluxnery ver en ccel, vor asen te: ha, menq kanq։ Ed tahr mardik el shat kan ashxarhum։ Ay, henc mer es putchur (phoqrik) Sevany, vor man gas, eli mijumy mi qani hat kgtnes, vranery mtik tas, kases: vardapet en, ama vor mejnery ptres kases: ski mard el chen։

Vanahayrn, yst erevuytin, kamenum er dardzyal xosqy berel eritasard vardapetneri vra, vorovhetev ayn karciqin er, te nranq yur masin petq e vor annpast baner xosac linein Kamsaryani araj։ Ayd pattcharov ashxatum er, vor verjins haskana te inch mardkanc het e gorc unecel inqy, vorpeszi yur masin vat gaghaphar chunena։

Bayc eritasardy tramadir cher nman zruycner lselu, ayd pattcharov xndrec, vor ayzhm vanahayry cuyc ta iren miabanutyan kacarannery։

— Ha, lav kyli, gnanq։ Ay, henc esteghic el erevum a. tesnum es inchqan tegh a brnac, hazar sazhin kyli։

— Vory, es vochinch chem tesnum, — asac Petrosy nayelov vanahor cuyc tvac koghmy։

— Ay en mec tapharaky, vor s. Astvacacnin kpac a։

Eritasardy noric nayec ev vochinch chtesav։ Blri bardzrutyunic, ardarev, erevum er mi inch-or yndardzak, bardzrkek tapharak, vori vra tegh-tegh erevum ein phoqrik cxneluyzner u cac erdikner, kisov chaph cackvac deghnac xoteri mej։ Verevic tvum er, te ayd tapharaky baki mi masn e։ Minchder vanahayry bacatrec te henc da e kazmum ktury miabanakan ayn kacaranneri, voronc mec masy s. Astvacacni het miasin shinvac en Syunyac Mariam Tiknoj dzerqov 877 tvin։

— 877 tvin. uremn hazar tarva hnutyun unin dranq, — zarmacav eritasardy։

— Hazar taruc aveli a, ba, — hastatec vanahayry։

— Gnanq, uremn, gnanq։ Hetaqrqrakan e tesnel ayd shenqery, ur hazar tari sharunak aprel en dzer naxordnery, — asac eritasardy ev araj ancav։

Blri lanjn akosogh kanonavor kermanneric depi tapharakn ijnelov nranq mtan mi drnov, vor blri storotic heri er miayn mi qani qaylov։ Ayd dury nranc mi kartch mijancqov mtcrec mi urish, aveli erkar, hamematabar layn, bayc ev xist mtin mijancq, vori erku koghmic, krknashar ughghutyamb shinvac ein miabanakan miahark xucern u xciknery։ Dranc mutqery haziv nshmarvum ein shnorhiv mi nvaz luysi, vor mtnum er aydtegh: erkar mijancqi erku handipakac drneric (oroncic miny hanum er covaphy, isk myusy: baki heravor mi koghmy, ur gtnvum ein urish erkrordakan shinutyunner, inchpes orinak, phaytatun, marag, axor, darbnoc ev ayln) ։ Ays yndhanur mijancqi erku koghmic shinvac kacaranneri tivy mot eresun er։ Mi kargi senyaknerum aprum ein vanahayry, vardapetnery ev miabanutyan urish andamner։ Ayd kargum zeteghvac ein ev vanqi gratuny ev handerdzatuny։ Isk handipakac kargum gtnvum ein miabanutyan yndardzak seghanatuny, xohanocy, marany, hacatuny ev mi qani urish senyakner, voronq erbemn carayum ein naev ibrev, ijevan uxtavorneri hamar, ete drsi senyaknery brnvac ein linum bolory։ Yndhanur mijancqi vra bacvum ein naev mi qani urish, erkrordakan mijancqner, voroncic erkusy tanum ein depi zanazan ambaranocner u maranner, errordy: depi blury, isk chorrordy: depi baki koghmy ev ayln։ Bolor ays xucery, kacarannery, ambarnern u mijancqnery cackvac ein mi yndhanur miapaghagh kturov, vorov ev bolory miasin kazmum ein mi cackvac amboghjutyun։ Ayd pattcharov mi kargi xucery miayn unein negh-negh phoqrik patuhanner, voroncic vomanq bacvac ein depi blraki ev vomanq baki koghmy։ Mnacyal bolor senyaknery luys stanum ein erdikneric։ Inch veraberum e mijancqnerin, nranq aynqan mut u xavar ein, vor Kamsaryanin tvum er te inqy karogh er molorvel nranc mej, ete miaynak mtac liner aydtegh։ Bolor shenqern, arhasarak, irenc mutqerov u mijancqnerov, hin labyurintosi nmanutyun ein berum, isk dranc miji odn aynqan er canr, xonav u garshahot, vor eritasardy mi-mi angam nuynisk dzhvarutyamb er shnchum։

Vanahor senyaky vochnchov cher tarbervum myus miabanneri xuceric, vor apacucanum er, te havasarutyan skzbunqy hinuc anti hargvac e eghel aydtegh։

Kamsaryani harcin te: inchpes en karoghanum ays mut u gijin senyaknerum aprel, vanahayry patasxanec.

— Hmi der hala shat lav enq aprum։ Eresun tari sranic araj, erb es der vanahayr chei, es xucery voch te mahtchakal, ski taxtaki pol el chunein, amenqs el nam getni vra einq nstum kam parkum։

— Ev aydpes aprelov cheiq hivandanum։

— Pharq astuco, hres tesnum es. 49 tari e inch estegh em, es lusarar hayr-surbn el, vonc vor aseci, 45 tari e, vor aprum e mez het, urish miabanner el kan mez hasakakic, bolorn el voghj aroghj։ Sovorutyunic a kaxvac, vonc vor qez ksovoracnes, enenc el kapres։ Qaghaqnerum mardik shat en kotorvum nra hamar, vor shat en phaphuk aprum։

Vanahayrn yur hyurin amen tegh shrjecneluc heto, arajarkec nran tesnel naev gradarany, vor nra aselov, barekargvel er miayn yur vanahayrutyan orov։

— Henc ed pattcharov el banalin hamasha (misht) mots em pahum, vov vor girq a uzum, inqs em galis, banum, girqy talis uzoghin, u el ed phakum, banalin jebs dnum, — asum er vanahayry։

Eritasardy hetaqrqrutyamb mtav ayn xucy, vorin verjins «gradaran» anunn er tvel, husalov gtnel aydtegh hin grchagirneri mi harust daran։ Bayc na aystegh tesav haziv erku haryuri chaph hin u nor hatorner, voronc mi masy voch shat karevor grchagrer ein, isk myusy: Venetki hinavurc hratarakutyunner, darsvac phaytashen darakneri vra։

Erb eritasardy haytnec yur zarmanqy hinavurc anapati ayd astitchan aghqat gratun unenalu masin, vanahayry bacatrec, vor eghacn el yur shnorhivn e, vor ka, apa te voch, ays verjin 25 tarva yntacqum, ete yur phoxaren liner mi urish vanahayr, anshusht ayd eghacn el kmatnver korstyan, inchpes vor matnvel en nranic araj eghac grakan gandzery։ Ev ibrev apacuyc na patmec, te inchpes Simyon katoghikosi orov, Hovhannes anunov mi anarzhan vanahayr, lselov vor katoghikosy galis e aycelutyan Sevana anapatin ev imanalov, vor graser hayry piti hetaqrqrvi vanqi gratan vitchakov ev tesnelov ayn ankarg u anxnam (yst vorum yur isk vanahor anhogutyunic grchagreri mec masy xonavutyunic phtel kam cecaker ein dardzel), piti zayrana yur dem — na bolor ayd tesak hnamash grqern u hishatakarannery havaqel e talis qsakneri mej ev iren xorhrdakic apiratneri dzerqov taphel talis covy, vorpeszi katoghikosy, Sevan mtac zhamanak, hin u phchacac vochinch chtesne gratany։

— Inch zarhureli barbarosutyun, — bacakanchec Kamsaryany, srti xorqic vrdovvelov։

— Barbarosutyun asir prcar, anastvacutyun asa, anxghtchmtanqutyun asa, — dzaynakcec vanahayry eritasardin։

— Erevakayum em, te inchpisi tankagin gandzer en anhetacel ayd tshvarakani dzerqov։

— Drust vor tshvarakan, ed tesak vanahor hishataky petq a anicvi serundic serund, — harec vanahayry։

— Dzhbaxtabar anecqy chi veradardznil mer korusty։

— Tchshmarit a, chi veradardznil, ama mnacacnerin kzgushacni, vor edenc anastvac tahrov vanqi guyqy chphchacnen։

Gradaranic elneluc, ceruni vanahayry hognac zgalov iren, xndrec eritasardin mnacac teghery shrjel lusarari het, minchev vor inqy hognacutyunn arnelov kgar yur het miasin tchashelu։

Lusarary mi arandzin hogacutyamb arajnordec Petrosin depi tangarany, vori pahpanutyuny handznvac er iren։

Ays tangaran kochvacy voch ayl inch er, ete voch mi hasarak xuc, ur pahvum ein ekeghecakan aynpisi spasner, voronq te tankagin ev te qich gorcacakan ein. inchpes orinak, arcate burvarner, xacher, skihner, meroni tupher, tager, saghavartner, gavazanner ev ayln։ Dranc mej voch miayn tangarani vayel «hnutyunner» chkayin, aylev shatery «yarmuki» apranq ein: patrasti gnvac nizhnium kam Moskvayum։ Ayd apacucanum ein ireric mi qanisi shurjy qandakvac ruseren aghotqnern u makagrutyunnern, voronq hni dem kazmum ein «nor», xaytabghet hakadrutyun ev karces caghrum Sevani anapatum «hin hishatakner» ptroghnerin...

Ayd masin Kamsaryany mtacec mi qani vayrkyan «ibrev tchshmarit uxtavor» ev nra shrtunqnerin xaghac dary zhpit։

— Inchu ays xucin tangaran anun eq talis, — harcrec na lusararin։

— Inch klini vor, — nkatec verjins։

— Axar «tangaran» ayn teghin en asum, ur shat hin u tankagin baner en pahvum, dzer unecacy miayn ekeghecakan spasner en։

— Menq el unenq shat hin u tankagin baner, hima piti shanc tam, vor hambures, qe henc dra hamar em birel ystegh, — asac vardapety: mi arandzin vstahutyamb։ Apa motenalov taxti vra drvac mi snduki, bacav nra xuphy ev mi aghotq mrmnjalov: sksav hetzhete durs hanel aydteghic metaqsya tashkinaknerum phatatac voskezoc u aknazard xacher, nshxaratupher, arcatakazm avetaranikner ev ayl kertvacner ev sharel nranc mi skuteghi vra, ur vaghoroq drvac er mi pghndze aphse: arcate phogherov u tghtadramnerov։

— Sra mej Hovhannes Mkrtchi masunqn a drac, — bacatrec vardapety, cuyc talov mi aknazard xach, vor drvac er arcatya erkpheghk paharanum, — sra mej el: Petros araqyali masunqn a, — cuyc er talis mi urish, nuynpes akanakur xach, — sra kazmi mej el surb Gevorg Zoravari nshxarn a drac, — ayd el arcatapat mi avetaran er. — es masnatuphumn el s. Karapeti ireq manr nshxarnern en drac։ Isk es jibtishi phoqrik xachumy Kenac phayti ktorn a։ Sra mej el, — cuyc er talis mi phoqrik arcate tuph, — eli s. Gevorgi masunqn a։ De hmi mek-mek hamburir ev uxtd ara։ Togh es surbery barexos ylin։ Astvac el lsogh u katarogh։

Kamsaryany lsec vardapeti bacatrutyunnery ev meqenabar xonarhelov hamburec masunqnery, aranc nersum zgalu havato kam jermerandutyan voreve huzum։ Miayn aphsei mej drvac dramneric gushakelov, vor ayd araroghutyan piti hajorde naev dramakan turq, cocic hanec qsaky ev mi karmir tasnoc drav aphsei mej։

Lusarary, vor erevi vaghuc er inch cher tesel aydpisi arat nver, orhnec eritasardin srtabux xosqerov ev apa mi zgacvac «pahpanich» el aselov: tchanaparh drav nran depi mijancqy։

Ev vorovhetev henc tangarani dimac, yndhanur mijancqi vra bacvum er mi dur, vor hanum er depi s. Astvacacni ekeghecin, usti vardapety arajarkec Petrosin ancnel ayd drnov, ete kamenum er «tatchary» tesnel։ Isk inqy yur «carayutyuny» katarac hamarelov, dardzav noren depi tangarany, cucahanac masunqnern u stacac nvery irenc teghy amphophelu։

Tchashu zhamn avartac, zhamergunery durs ein galis, erb eritasardy mut mijancqic elnelov, mtav ekeghecu phaytashen gavity, isk aynteghic: ekeghecin, ur, i miji ayloc, na handipec noren eritasard abeghanerin։ Verjinners dardzyal motecan nran, harcuphordz arin tesacneri masin ev apa sksan bacatrutyunner tal nkatmamb s. Astvacacni ekeghecu, vor, chnayelov yur hazaramya hnutyan, takavin shen er ev amrakur։ Galov barezardutyan: sa el achqi ynknogh vochinch chuner yur mej-zardern u spasnery aghqat Ein, patkernery grehik ev anarvest։ Miak arzhaniq unecoghy: seghani araj drvac Kota surb nshann er, vor haytni er yur bazmadaryan hnutyamb։ Da parz erkatic shinvac mi xach er, kes kangun erkarutyamb ev teverin uner mi- mi hat voch mecagin qarer։ Abeghanery bacatrecin, vor ayd xachy, yst avandutyan, pahum e yur mej mi ktory ayn erkate tashti, vori mej kuys Mariamn loghacnum e eghel manuk Hisusin ev te da hamarvum e Sevana anapati amenamec srbutyuny։ Apa eritasard abeghan Kamsaryani ushadrutyuny hravirec s. Astvacacni mi phoqrik patkeri vra, vor kaxvac er seghani aj koghmy ev vory, chnayelov yur cxic u hnutyunic sevacac linelun, erevum er shnorhali vrdzini artadrutyun։

— Sa ayn patkern e, — asac abeghan, — vori araj Mxitar Sebastacin, Venetikyan miabanutyan himnadiry, aghotum e eghel, erb kuyr achqerov gtnvum e eghel Sevanum ev vori araj na yur haytni uxtn e arel... Shat zhamanak che, inch dipvacov gtel en ays s. Araqeloc ekeghecu xorsheric minum, anxnam ynkac u phoshotvac...

Eritasardy sksav ushadrutyamb ditel patkery.

— Inch mtqer e sa zartecnum dzer mej, — harcrec abeghan, karces shtapelov mi nor ban aselu, qani der voch voq cher xangarum irenc։

— Mtacum em te, ete ayspisi mi sirun gorc, vor dareric i ver gtnvelov Sevanum, hogacu xnamqi arzhananalu phoxaren, ynkac e eghel anhayt xorsherum ev erevan e ekel miayn dipvacov, inch tankagin hnutyunner, uremn, chein karogh anhetanal aystegh hogatar srti ev xnamogh dzerqeri pakasutyunic։

— Ayd el patshatch mtacutyun e, bayc es karcum ei, te ays patkery mi urish mitq kcnecner dzer mej։

— Aysinqn, inch։

— Ayn te: shutov klarana erku haryur tarin ayn oric, inch ays patkeri araj aghotoghy Sevanic heracav, himnec otar erkrum miabanakan mi uxt։ Dzez haytni e, te inch carayutyun arin ayd uxti andamnery hay grakanutyany։ Mi koghmy toghnenq nranc: azgi mej katolikutyun taracelu ev patmakan grqerum: hay ekeghecun u ekeghecakannerin veraberyal phastern heghashrjelu txur janqn u dzgtumy։ Amen luys uni yur stvery, amen maqrutyun: yur bicy։ Bayc anherqeli ayn, vor Mxitaryan miabanutyuny gnahateli gorc katarec: hnutyan ev anhaytutyan phoshineric durs hanelov hay lezvi tankagin artadrutyunnery, nra voskeghinik matenagrutyuny ev nra yndhanracnelovy sireli dardzrec mez mer naxnyac lezun u ancyaly, yndnmin sovorecnelov mez, aprel ev vogevorvil nrancov... Sa, ardarev, mec gorc er; arzhani harganqi ev eraxtagitutyan։ Ayspisi mtacutyan, bnakanabar, hajordum e mi urishy. — mite Sevany evs cher karogh darnal mi s. Ghazaru kghzi։ Mite Sevany cher karogh artadrel mi nor Mxitaryan uxt։ Sa, iharke, cher unenal s. Ghazari aravelutyunnery, vorovhetev cher gtnvum Evropayi srtum, zargacac u barekirt azgeri mej։ Bayc menq el Sevanic cheinq pahanjil ayn, inch vor tvav Venetiky, ayl gone nra kesy, tekuz kesi kesy։ Sevany mi koghmic el ayn aravelutyuny kunenar, vor tvacy kliner anxarn, harazat... tchshmarit e, ayn zhamanak, erb s. Ghazaru hayrery irenc xucerum xaghagh nstac, hangist ashxatum ein, voch hardzakman spaselov, voch koghoptveluc vaxenalov, Sevany gtnvum er barbaros xaneri dzhoxayin luci tak, misht ahi u sarsaphi mej, sephakanutyan iravunqic zurk ev kegheqichneri qmahatchutyan entaka, bayc che vor, aha, yotanasun tari e, inch rusac tirapetutyan shnorhiv ays erkiry xaghaghel, arhavirqnery veracel en ev ays vanqi miabanutyuny stacel e hangist u apahov vitchak։ Ard, mite cher kareli ays yotanasun tarva yntacqum steghcel aystegh mi gorc, vor yur arzhaniqov havasar liner Venetikcineri get hisunamya gorcuneutyan։ Mite cher kareli himnel aystegh zharangavorac mi barekarg dproc, vori sanery ashxarhayin aghmukic u apakanutyunic heru, ays aroghjarar odum, ays paycar erknqi tak aprelov ev usanelov: patrastvein hasarakac carayutyan hamar... Mite cher kareli zhoghovel aystegh hmut, banibun. gitutyamb u araqinutyamb haytni hogevorakanner ev kazmel nrancic mi gitakan katchar, vor paraper hin grakanutyuny mshakelov ev nory zargacnelov։ Duq ho dzer achqov tesaq mer aysteghi gradarany։ Vorqan aghqat, xghtchuk... minchev isk amot e gradaran anuny ta, nran. mi qani tasnyak kisamash dzeragirner, mi erku haryur hnatip gryanq... qaghaqnerum tiracuner kan, voronq drancic avelin unin։ Bayc che vor Sevany hnumn haytni er yur bazmaharust matenadaranov, che vor shat tegheri grakan gandzery aystegh ein ambarvum, kam avand drvum։ Ayzhm ur en nranq։ Barbaros tshnamineri avery, ayo shat ban e korzel Sevanic. nuynisk nra graget miabanutyuny anxightch kerpov e nra grakan harstutyuny vatnel։ Bayc vorqan aveli zrkanq en pattcharel nranq, voronq ays yotanasun xaghagh tarineri yntacqum dzerqernin calac nstel en aystegh ev bavakanacel miayn aghotelov, kam hskumner katarelov... Inchu ardyoq Sevany, vor gtnvum e hayreni hoghi vra, nra srti u hogu mej, inqy che talis Venetkin: ays hoghin u jrin, sra ancyalin u nerkayin veraberogh usumnasirutyunnery, sra srtin u hogun harazat hushery ev, yndhakarakn, inqn e nranic murum։ Inchu... bayc ayd «inchu» -nery antiv en ev dranc bolori patasxany mek. aysinqn ayn: vor aysqan tarineri yntacqum, chi gtnvel mer erkrum mi mard, ashxarhakan liner na te hogevorakan, vor vogevorver Mxitari zgacac vogevorutyamb ev varer Sevanum luso ayn tchragy, vor arajin nvag varec Lusavorichy ev vorn apa tgitutyunn u xavary hangcrin... Ayo, ete ayd mi hat mardy gtnvac liner aystegh, apa duq aysor Sevany cheiq tesnil aysqan anshuq, anpharunak, cheiq tesnil nra kyanqy ays astitchan ansharzh, vogin: mahamerdz... Ibrev nyutakan apacuyc aystegh aproghneri ansharzhutyan, aha ayn kacarannery, vor duq tesel eq, voronc mej aprel en naxkin miabanutyunnery ev voronc mej, aha, aprum enq naev menq։ Ayd shinutyunneri karucumic minchev aysor: ancel en hazar erkar tariner։ Ev sakayn nranq minchev aysor el nuyn xonav, borbosnac, hoghacack kturov xcern u xciknern en, voronq amenic aroghj marminnern isk mashelov, mashel u cyurel en naev nranc hogin ev anyndunak dardzrel mi tchshmarit u Eakan bariq steghcelu... Anshusht duq ancaq ayd kacarannery irar het miacnogh bavghadzev ancqeric. tesaq te inchpisi xavar e tirum nranc mej... Harkavor cher voch mec xelq, voch el tchartarapetakan taghand, vor mard imanar, te ayd mijancqneri vrayi ktury cakelov ev mi qani tegh, ete voch apake patuhanner, ayl get hasarak erdikner dnelov, kareli er bolor ancqery miangamic lusavorel։ Sakayn hazar tari ays xavarum xarxaphogh miabanutyunneri mej chi gtnvel mi glux, vor ayd hasarak tchanaparhov astuco tvac luysn ayd ancqery mtcne ev nranc antaphanceli xavary pharate։ Tchisht ayd dzevov el xavar en mnacel ayd xucerum aprogh mardkanc voginery. ardyunqy eghel e ayn, inch vor tesnum eq aysor...

Eritasard abeghan erevi der erkar ktcharaxoser, ete xmbin chmotenar vanqi tntesy ev vanahor koghmic chhravirer hyurin tchashi։

Ayd hravery zgastacrec te xosoghin ev te lsoghnerin. usti amenqy miasin elnelov ekeghecu gavtic, arajacan depi baki sizavet koghmy, ur hovanavor urineri tak bacvac er yndhanur seghan, vory ev bolorecin nranq, irenc glux unenalov vanahory։

Verjins seghann orhnelov arajarkec hyurin vayelel vanakan «anpatchuytch» tchashy, vori akraty baghkacac er panric, ephac dzueric ev aghac koghakic, isk xortiky, vor heto berin, tanapuric, nor xashac ishxanneric ev dzavarov u yughov patrastac «qashovi» -ic։ Seghani vra pakas er miayn misy, kam nranic patrastac kerakury։ Vanahayry bacatrec, vor vanakan xstakecutyan orenqy argelum e irenc: zohi msic zat, urish mis utel, kam gorcacel ayn kerakuri mej։

Mi qich heto, sakayn, Kamsaryany nkatec, vor vanahayry erevi hamestutyun er anum «anpatchuytch» anvanelov arajarkvac tchashy, apa te voch verjins voch miayn heri er anpatchuytch lineluc, aylev cher krum xstakecutyan kniq։

— Es «anpatchuytch» anvaneci dzer tesaketic, isk mez hamar sa minchev angam phartam tchash a, — bacatrec vanahayry cicaghelov։ Apa kamenalov mi gaghaphar ta hyurin irenc xosakcutyan masin, canotacrec nran Sevana anapatum yndunvac pahecoghakan kargerin voric erevac, vor nranq tarva mecaguyn masy ancnum en pahqov։ Vorovhetev baci hasarak u shabatakan pasery, nranq pahum ein naev ereq «mec paser» ։ Drancic arajiny sovorakan mec pasn er, vor bun barekendanic sksvelov, verjanum er zatkin, erkrordy: hogegalustic minchev vardavar, vor tevum er ut shabat, errordy: Varaga xachi tonic: minchev hisnaki pasy, vor dardzyal uner ut shabat. — ed bolor kartch u erkan paserin, — sharunakec vanahayry, — mer miabanutyan keracn linum a dzet, lobi, siser, vosp u kanachi։ Miayn utiqin a vor yugh, kat u dzu karogh enq utel, kam brindz u dzavar։ Covic hanac dzkneric el iharke, anush enq anum, vorqan patahum a։

— Her orhnac, el urish inch es uzum, — kamacuk shshnjac eritasard abeghan, vor nstac er Kamsaryani koghqin։

Verjins cicaghec։

— Ynchi es cicaghum, — harcrec vanahayry zhptalov։

— Vochinch, mtacum em te inch kanei es, ete dzer miabany linei։

— Inch prti aneir. kapreir enenc, vonc vor menq enq aprum։ Ystonq el qez pes tgherq en ylel, ho vardapet chen cnvel։ Ay, tesnum es, — cuyc er talis vanahayry abeghanerin, — amen ban sovorel en, kargi u kanoni varzhvel. hmi sirov aprum u yski dzhgohum chen։

Tchashy verjanaluc: Kamsaryann shtapec yur shnorhakalutyuny haytnelu vanahory ev bolor miabanutyany: iren cuyc tvac siralir yndunelutyan hamar ev apa patrastvec heranal kghzuc։ Bayc vorovhetev henc ayd mijocin hishec, vor baci «tangaranin» tvac nvery, anhrazhesht e naev miabanutyan ogtin nviraberel mi ban, usti xndrec vanahory berel tal nviratvutyan matyany, vorpeszi yur turqn ardzanagre ayntegh։ Vanahayry skzbum chhaskacav nra asacy, apa erb eritasardy yur xndiry krknec, na zhptalov nkatec.

— Eh, vordi, mer vanqumn inch a shinum matyany... menq nahapetakan mardik enq, uxtavory galis a, ira uxtn anum, edo vanahor ajn arnum, mi ajahambuyr talis, gnum։ Nranic eghy el vov a harcnum te inch tvav, inch chtvav, ya che mezanic vov pti hashiv uzi։ Ed vor ajahambuyri hamar el gir u kirakos pahenq, cern ur kerta։

— Bayc es karcum em, vor ete aydpisi mi karg sahmaneiq, aysinqn amen turq matyani mej ardzanagrver, vat cher linil։ Da, minchev angam, ogut kberer vanqin։ Nax: vor ayd matyany kareli kliner arajarkel amen aycelui, erkrord, vor verjins hastat gitenalov te yur tvacy ardzanagrvum e mi tegh, ev ayn el i tes urish ayceluneri, knviraberer aveli aratoren։

— Ed hu es jahilneri xosqn a. erevum a du el ysdoncic es lsel, — nkatec vanahayry, karces viravorvelov։

— Da inch mi nor ban e, vor es srancic lsem, bolor ashxarhum yndunvac, amen tegh gorcadrvogh mi sovorakan ban e։

— Che, vordi, es matyan ban chem gitum։ Misht asel em, esor el kasem. vanqi matyany nra vanahayrn a. vov nran havatum a, nra vren vstah a, togh ta, inch uzum a. vov chi havatum, tery nra het. edenc mardu turqn el yski vanqin petq chi։

Kamsaryanin aylevs ararkeliq cher mnum, na shtapec yur sxaly ughghel nranov, vor jermutyamb hamburec vanahor ajy ev mi tasnoc drav nra dzaxum։

Vanahayrn, iharke, hashtvec yur srtum eritasardi het ev qaghcr xosqerov orhnelov nran, maghtec naev bari tchanaparh։

Petrosy noric yur shnorhakalutyuny haytnec miabanutyan bolor andamnerin ev barekamabar nranc dzerqy seghmelov, mnaq barev asac ev heracav։ Abeghaneric mi qanisy, nuynpes ev lusarary, ughekcecin nran minchev ltchaphy։

Aystegh nranq handipecin vanqi elevmtic karavarich sarkavagin, vor henc nor er veradardzel Camaqaberdic, ur gtnvum er vanqi «Drsi tuny», ayn e: nra tntesutyan artaqin bazhanmunqy ev ur sa hatchax ertevekum er gorcov։

Lusabary eritasardin canotacnelov noreki het, cav haytnec, vor verjins vagh cher veradardzel, apa te voch, asac — na ynenc pativ ktar qez, vor qo orum Sevany yski cheir morana։

— Shnorhakal em duq el lav patveciq, Sevany dardzyal chpiti moranam, — harec eritasardy։

— Che, mer bann urish a, sarkavaginn urish. sa bani ghaydan lav a gitum, — krknec lusarary cicaghelov։

Sarkavagi astitchanum Kamsaryany tesel er misht mi eritasard, hatchax ashxarhakani shorerov, bayc noreky vatsunn anc mard er, bardzrkek hasakov, aroghjakazm, miayn mi qich dalkadem։ Uner shek, alexarn moruq ev covi xorahayac achqer։ Hagusty vochnchov cher zanazanvum vardapetneri hagustic, vorovhetev baghkanum er nuyn muyg kapuyt ktavi kapayic, shale gotuc, kosht brde pharajayic ev xaytabghet gulpaneric u qosheric։ Miayn te veghari phoxaren glxin cackac er garan mortu taphak gdak, vor garibaldi kochvaci dzevn uner ev vori mej aynpes xor er mtcrel gluxy, vor cackel er tchakaty: minchev tavamaz honqery։

Zhpity, vor na xaghacrec shrtunqnerin, hyurin voghjunelu zhamanak, brnazbosik er ev cher harmarum demqin, vor karces steghcvac er misht xist u mtaxoh erevalu hamar։ Arajin tpavorutyuny, vor na arav eritasardi vra, ayn er te: na bani tegh cher dnum miabanutyan andamnerrn։ Vorovhetev motenaluc, na voch miayn chnayec verjinneri vra, aylev minchev isk chtesnelun tvav, ibrev aynpisi mardkanc, voronc het chuner voreve arnchutyun, kam voronc goyutyuny cher hetaqrqrum iren, lok ayn pattcharov, vor giter te nrancic voch meky che karogh yur haytni vitchaki vra unenal lav kam vat azdecutyun։

Sovorakan qaghaqavarutyamb eritasardi «qefy» harcneluc heto, na cankacav imanal te inchu verjins che mnum iranc mot mi qich aveli։

— Uraxutyamb kmnayi, bayc im dziapann, aha, nstac ltchaphin spasum e indz, — ararkec eritasardy։

— Vnas chuni, nranq sovor en spasel, — nkatec sarkavagy aynpisi eghanakov, vor karces ayd «nranqy» iski mardik chein։

— Bayc mievnuyn e, es arden dzer vanqum amen inch tesa, amen bani canotaca, aveli mnaln aylevs mitq chuni։

— Ha, de vor edpes a, lav a։ Asenq shat tesnelu el ban chunenq, mi dartak vanq a, min el mi qani sevagluxner. ekoghn urish inch pti tesnal, — nkatec sarkavagy zhptalov, apa nayec abeghanerin aynpisi mi hayacqov, vorov karces kamenum er asel: «chlini te sxalviq urish karciq haytnel» ։

Nra ditoghutyuny, sakayn, voch voq arav ushadrutyan, isk Petrosy shtapec navaky, vor spasum er iren։

Covakn anhangist er, tepet voch ansast huzvac։ Aliqnery derevs xaghum ein irar het ev karces zgushanum mimyanc yndharveluc, vorpeszi covaki zhptun demqy chxroven։

Kamsaryani harcin te: ardyoq jri anhangstutyuny vtang che sparnum, sarkavagy patasxanec.

— Ed tesak anhangstutyunic hech vtang chka. urish a, vor qich heto qamin sastkana, bayc minchev en vaxty du klines Chibuxluum։

Minchder ughekcogh abeghaneric miny, vor mer canot boghoqarkun er, eritasardin aveli miamtacnelu hamar, patrastakamutyun haytnec ughekcel nran minchev dimaci aphy։

Kamsaryany sirov yndunec ayd arajarkutyuny ev nranq miasin mtan navaky, vor iskuyn el arajacav depi xory։

Sakayn aystegh aliqnery tvum ein hetzhete aveli anhangist ev, hetevapes, aveli aharku։ Tepet tiavarneri huzhku bazukneri shnorhiv hnataraz navaky surum er arag, aysuamenayniv cphanqy nran aynpes er tatanum, vor tvum er te aha, ur vor e, mi hordzanq kxuzhe navaki xory ev lcnelov ayn: ughevorneri het miasin kijecne hataky։

Eritasard abeghan tesnelov, vor Kamsaryany erkyugh e krum, sksav nax nran hangstacnel, aselov vor covaki aveli huzvac zhamanakn isk amenqy nra vra ertevekum en anerkyugh, yst vorum minchev aysor der voch voq aydtegh vtangi che handipel։ Isk hapa nra ushadrutyuny urish bani vra dardznelu hamar, sksav noren xosel vanqi caveric.

— Giteq, barekam, es shat uraxaca, erb duq vanahoric nviratvutyan matyan pahanjeciq։ Tepet cavali er, vor na karcec te duq mer xosqn eq krknum ev voch te dzer sephakan cankutyuny haytnum, aysuamenayniv, lav eghav, vor ayd bann ariq, vorovhetev dranov mer datin uzh tviq։ Erani te amen aycelu aydpisi mi pahanj ane nranic։ Ayn zhamanak na kimana, vor hamestutyan pakasutyuny kam ymbostutyuny che pattchary, vor menq evs hatchax nman pahanjner enq anum, ayl mer gitakic partatchanachutyuny, vorin iravunq chuninq davatchanelu: lrelov ayntegh, ur petq e xosel։ Duq nviratvutyan matyann eq asum, mi harcreq te urish voreve matyan uni mer vanqy։ Tesaq duq ayd sarkavagin, vor nor veradardzav։ Ushadrutyan arzhani andznavorutyun e da։ Vov vor kamenum e mer mi karg gorceri anhajoghutyan gaghtniqy lucel, na petq e usumnasire ayd tesak andzanc, voronq chnayelov irenc vochnchutyan, aysuamenayniv mec der en xaghum mer baxty tnorinelu karevor gorcum։ Sevanum, orinak, ayd mardy vayelum e mec iravunqner։ Chem sxalil, ete asem, te da e minchev angam mer ameni glxavory ev voch te vanahayry, vor voch ayl inch e, ete voch mi xeghtch u tget mard։ Verjins, iskapes, mez chi sirum, nra hamar, vor iren hatchax anum enq aynpisi pahanjner, voronc xorhurdy na che haskanum։ Myus koghmic el nran larum en mez dem yur mterimnery ev manavand sarkavagy, vorin na havatum e miamtabar, kam, guce harkic stipvac։ Vov e, sakayn, sarkavagy, vor aysqan uzh uni, — mi tget u grehik mard, vor anhishatak zhamanakneric gtnvelov ays anapatum, yur zhrutyan ev tcharpkutyan shnorhiv arzhanacel e «anerevuyt kargadrichneri» ushadrutyan ev nranc janqerov el «verevic» kargvel vanahor ognakan։ Nra pashtonn e, ibrev vanqi gorcakatar, hskel nra kalvacnerin, zhoghovel ekamuty, erbemnapes gnal motik qaghaqnery, te ayd tegheri kalvacoc ardyunqy gandzelu ev te miabanutyan hamar hagust kam ayl pituyq haytaytelu։ Bayc na yur pashtony katarum e voch te ibrev gorcakatar, ayl ibrev vanqi ter u ishxecogh։ Ekamut dzerq berelu dzhvarin masy na, iharke, handznum e vardapetnerin sranq en, orinak, havaqum miabanutyan hasaneliq «ptghi bazhin» — vochxary, paniry, dzety, coreny ev ayln։ Ays aritov xeghtchery sarern en bardzranum, dzorern en ijnum, dashtern u gyughern en chaphum ev sakayn ayd ameny vanqy mtneluc heto, entarkvum e sarkavagi miahecan ishxanutyan։ Inch veraberum e dramakan gorcerin, dranq arden nra dzerqumn en։ Inch mutq uni vanqy ev inch elq, ayd menq chgitenq, bayc gite sarkavagy ev ete hark lini voreve hashiv tal mekin, ayd ktrvi aynpes, inchpes vor sarkavagy kuze, ev voch te aynpes, inchpes vor iroq ka։ Aysor kghzin mtneluc duq xoseciq gyughacineri trtunji masin, vory, sakayn, ynkers hamarec zraxosutyun, bayc na sxalvum er։ Gyughacvoc trtunjn el uni yur himqy։ Mer gorcern arhasarak aynpes en yntanum, vor hervic nayoghy piti karce te, ays anter hayoc azgum voch mec ka, voch phoqr, voch ter ka, voch tirakan, ayl kan mi-mi sarkavagner, voronq henvac irenc pashtpan «uzherin», gorcum en: inch kamenum en, ev voch voq nranc che ishxum xangarel։ Ev henc aydpes el e, ete erbemn mardik hamberutyunic elnelov sksum en trtnjal, kam ur harkn e boghoqel, ayd ameni ardyunqy linum e ayn, vor sarkavagy katarum e mi phoqrik tchanaparhordutyun, hamburum e «anerevuyt kargadrichneri» dzerqy ev veradarnum dardzyal yur pashtonov u iravunqnerov։ Aynuhetev jury dardzyal hosum e yur hin tchamphov ev mardik hognac hashtvum en ayd drutyan het։ Ays e iskapes pattchary, vor vanahayrn amen banum hamakerpvum e sarkavagin։ Nra mej aylevs merel e trtnjogh u boghoqogh hogin ev mnacel e miayn mi phoqrik pharasirutyun, vor zoh e, get nranov, vor inqn ashxarhi araj hamarvum e «vanahayr» ։ Isk te aynuhetev inch e katarvum shurjy, ayd ameni hamar na karogh e achq gocel, vorpeszi «anerevuyt» pashtpannery chgrgrvin։ Ays kerpov en varvum mer gorcery shat tegh ev «xohem» mardik chen vrdovvum ayd drutyamb, vorovhetev havatacac en te vochinch aylevs che kareli phoxel։ Bayc mite aydpes e։ Mite ayd dzevov piti mtacenq naev menq, vor mtel enq hogevor zinvorutyan mej gaghapharov vogevorvac... Inchpes te mi tget u grehik geghjuk miahecan ter lini ays hinavurc anapatin... Inchpes te ayd pashtony na gne aynpisineric, voronc mi phut aghac koghaki nvery aveli e zbaghecnum, qan te Sevani shurjn aprogh zhoghovrdi cavern u kariqnery... Ev erb ays masin mtacum es, erb erevakayum es te inch karogh er linel patmakan Sevany, incher karogh Ein linel hrchakavor Tatevy, Sanahinn u Haghbaty, Gandzasarn u Amarasy ev urish shatery, voronq, sakayn, aysor voch ayl inch en, ete voch averanocner, zayruytic qich e mnum vor xelagarves... Aha, ayspisi depqerumn e, paron Kamsaryan, vor menq hishum enq dzez, zargacac u karogh eritasardnerid ev karotum dzer ognutyan...

Verjin bacakanchutyuny neghy piti lcer Kamsaryanin, ete nra baxtic navaky chhasner aphin։ Bayc na voch miayn hasel, aylev koghn arden dem er arel zhayrin։ Petq er uremn elnel։ Ays depqum, iharke, patshatchic dem cher, vor eritasardy, iren ughghvac srtaruch dimumin harmar ev vayel patasxan chtalov, shatacav miayn abeghayi erandy mi qani xosqov govelov։ Heto barekamabar nra dzerqy seghmelov, shnorhakalutyun haytnec siralir ughekcutyan hamar ev hatkapes xndrec, vor hayr-surby hatchi vstahoren dimel iren, erb hark lini handznel iren voreve patver katarelu։

— Patverner tal dzez: chem hamardzakvil, bayc guce xndrem, vor erbemn indz hamar nor grqer ghrkeq, dranov duq indz shat shnorhapart kkacucaneq, — asac abeghan։

— Amenayn sirov ev uraxutyamb, — harec eritasardy ev makukavarnerin aratoren vardzatrelov, durs elav aphy։

Mi qani ropeic heto navaky heranum er arnelov yur het boghoqarku abeghayin, isk Kamsaryann yur dzin xraxuselov, dimum er depi Chibuxlu։

ZhD

Der bavakan or kar, vor Petrosy hasav gyugh։ Tanutery tany cher. nran dimavorec tantiruhin, vori het xosel na cher karogh։ Inchpes ancnel uremn orva mnacordy, kam ur gnal, mtacec eritasardy ev iskuyn el mtaberec tiracu Mosun։ — «Aycelem nra dprocy, ays karogh e uraxacnel tiracuin», xosec na inqniren ev durs gnac։

Arajin patahogh ancordy cuyc tvav nran tiracui teghy, depi ur ev ughghec yur qaylery։

Tnakn, ur aprum er Mosin, gtnvum er gyughi cayrum ev baghkacac er mi hat erdikavor miadurn odayic ev cacun, bayc laynadir srahic, vori araj gtnvum er naev phoqrik bak, kisov chaph parspac getaqareri anshaghax patov։ Hovanavor srahum, aylev baki ayn masum, vori vra harevani atari dezy taracel er layn stver, ankarg u xarn i xurn nstotac ein mot erku tasnyak tghaner, vomanq ktavi phoqrik mindarneri, kam hin kaperti ktorneri, vomanq pateri tak ynkac salaqareri, isk urishner: ughghaki hogi vra։ Nranq dzerqernin mi-mi girq arac kardum ein, erbemn kamacuk, erbemn mrmralov, isk hatchax bardzradzayn, aranc meky myusin nayelu, voric ev baki u srahi mej bardzracel er aghmuk u zhxor։

Tiracun, vor Kamsaryanin handipac zhamanak erevum er koraqamak, aystegh, ashakertneri araj tchemum er dzgvac u bardzraglux։ Minchev angam morte gdaky, vor na tchanaparhin qashel er glxin minchev akanjnery, ayzhm voch miayn bardzr er: tchakaty erevalu chaph, ayl ev qesh (cur) drvac, vorov nra demqy stanum er hamardzak u inqnavstah artahaytutyun։ Na dzerqin uner hasarak phaytic shinac mi erkar qanon, vor nmanum er vormnadri gazi ev vory sharunak aj u dzax tchotchelov, motenum eq mert ays, mert ayn ashakertin ev phoxanak xosqov ditoghutyun anelu, nra cayrov botum er kam meki krcqin: kamenalov ughigh nstecnel nran, kam myusi glxin: vorpeszi sa shat chkoracne ayn, isk hatchax zarkum sra u nra grqin, vorpeszi cnkneri vra dnelu phoxaren dzerqernin arnen nranc։

Hervum: dzayny mi ashakerti, vor kardum er kangnac, haghtum er yndhanur zhxorin։ Ayd nshanakum er te na das e asum։

— Inch e patchary, vor du... — kardum er ashakerty mayreni lezvic։

— Patchary chi, a lakot. pattcharn asa, — ughghum er tiracun։

— Pattchary, vor du aydpes…։

— A hayvan, adpesy vorn a. mi shanc tu tenem, — asum er tiracun ev qanony tchotchelov xoyanum depi ashakerty։

Verjins, mek tchotchvogh qanonin, mek grqin nalelov, shphotvac ptrtum er aydpesy։

— Ur a, de shanc tu tenem. shanc tu, shut, — krknum er tiracun anhangstutyamb։

Ashakerty verjapes gtav adpesy ev cuyc tvav։

— Ada, Eshi ceq, ba Ed adpes a, es «y» -in tenum ches. achqd qor a. hmi txem drust qoracnem, — asum er varzhapety ev apa ughghum: — asi: aydpes։

— Aydpes։

— Chor... de hmi mitd pahi։

— Aydpes urax cicaghum es... sharunakec ashakerty։

Kamsaryany, vor mi qani vayrkyan cankapati hetevy kangnac tesnum u lsum er ays ameny, verjapes mtav baky։

Tiracun henc vor nshmarec nran, dzerqy bnazdabar depi gluxy tarav, ev gdaki dirqy ughghelov shtap-shtap motecav eritasardin։

— Barov es ekel, agha, hazar barov, es vor xachic a mez mitd es gcel, — asac na zhptalov ev sev u kosht dzerqy Kamsaryanin ughghelov։

— Ekel em qo usumnarany tesnelu, — patasxanec verjins ev tetevaki u kes anushadir seghmec Mosu dzerqy։

— Shnorhakal em... Astoc el qe mhal gci (ushadir lini), vonc vor du mez mhal es gcum... ama dem kbashxes, qu tenelu layagh husumaran chunem։

— Hog che, inch unes: ayn ktesnenq։

— Lav kyli, — hamadzaynec tiracun ev darnalov ashakertnerin: kes bardzr u kes xeghdvac dzaynov, hramayec, — ada, ve kaceq, azin glux tveq։

Ashakertnery meky myusi hetevic ver kacan teghneric u shvarac u erkchot hayacqov sksan ditel «aghin» ։

Nranc artaqiny chaphazanc txur azdecutyun er anum։ Mot erku tasnyak ashakertneri mej haziv mi erkusy hagnvac ein orinavor, aysinqn unein chmashvac shor ev kashve votnamanner։ Myusnery grete cncotineri mej ein, vomanq minchev isk kisamerk ev bokotn, kayin ev aynpisinery, voronq arxalughi (batchkon) tak shapik chunein, kam ete unein, aynqan er keghtot, vor ktavi inch guyn linely cher voroshvum։

— Ada, dzez asym chem glux tveq, — krknec tiracun yur hramany։

Ashakertneric mi qanisy glux ishecrin. aveli phoqrery der nayum ein. apa ynkernerin hetevelov, nranq el glux tvin, aranc imanalu te inchu en aydpes anum։

Mi phoqrik dalkadem tgha, vor der qari vra nstac yur mec-mec sirun achqery harel er «aghin» ev cher mtacum votqi elnel, grgrec tiracui zayruyty։

— A lakot, xi ches ve kenum, — xul dzaynov tchchac na ev yur barkacayt achqery severec erexayi vra։

Verjins ver trav, ibrev odzahar ev erkchot hayacqy sksav pttecnel mert «aghi», mert varzhapeti vra։

Hin patarotun hagusty, vor shat tegh nuynisk cher cackum tghayi nihar merkutyuny, anmegh u txur hayacqy, vor mi arandzin gravchutyun er stacel zgacac erkyughi azdecutyan shnorhiv, aynpes huzecin Kamsaryani sirty, vor na chkaroghanalov yur dzhgohutyuny zspel, canr ditoghutyun arav varzhapetin, vor na koptabar e varvum erexaneri het։

— Vor dhe chanes, sranq mard chen darnal։ Du gi tum ches te inch tahr taypha (cegh) en։ Aphsos chen meronq (ghazaxeciq), yndoncum xelq ka, shnorhq ka, ystonq jliz (bolorovin) hayvan en, — ararkec tiracun։

— Deh lav, bavakan e, ashakertnerin chen hayhoyil, — kamacuk nkatec Kamsaryany ev apa motenalov tghanerin, sksav nranc xosecnel, hacuphodzel, mekin kam myusin kardacnel, kam nranc grqern u tetraknery nayel։

Tghaneric voch meky, nuynisk meceric, voronq dzerqernin avetaran unein, kanonavor kardal cher imanum։

Grelu mej, manavand, et ein mnacac bolory։ Mi erexayi tetraki vra na tesav varzhapeti grac mi qani togh orinaky, vor ankanon dzevov grvac lineluc zat, li er naev tarasxalnerov։

«Ete sa e varzhapety, inch klini ashakerty», mtacec Kamsaryany ev gluxy sharzhec։

— Tenum em, vor havanum ches im husumaranin, — zhptalov ev mievnuyn zhamanak, qashvelov nkatec tiracun, erb Kamsaryany yur harcuphordzy avartelov, kamenum er heranal։

— Inch asem, Mosi, lav kliner, vor du ays usumnarany phakeir, — asac eritasardy։

— Ynchi hmar, — zarmacav tiracun։

— Nra hamar, vor du vochinch ches sovorecnum ays erexanerin։

— Yani vonc chem sovorecnum։ Ba du qu achqov tehar voch: vonc en kardum, ya angir asum։

— Tesa, bayc te kardacacnery ev te angir asacnery, bolorn el sxal ein u ankanon։

— De vor dranic lav karum chenq sovorecnenq...

— Ayn zhamanak aveli lav e, vor iski chsovorecnes։ Ays ditoghutyuny tiracui inqnasirutyany dipav, usti na hamardzakutyun arav xoselu.

— Gites inch ka, agha, orinaki hmar asenq, mi mard ka, vor qaghcac a, ynenc qaghcac, vor uzum a tilana, inch arac, coren hac chka, vor tanq iran uti։ Es asym em ysti mi ktor tchat (korekahac) ka, bere'q tanq iran. du asym es: che, tchaty dzhar kmarsi։ Her orhnac, mardy sovac tilanum a, coren hacy vor chka, tchatn el a tanq, vor uti, chmerni, e ... Hmi mer es rexeqn en։ Lav, osal, mi ban sovorcnum enq։ Asum chem: qerakanutin ya tchartasanutin em sovorcnum, ydonq es el chem kardacel։ Ama de mi qich gratchanach enq anum, vor tghti sev u spitaky joken, ay harkavor vaxty: mi barovagir, ya sanad (murhak) gren, ya che, sudy (dataran) kanchac vaxty: iranc anumn u phamilan karan dzerq qashi։

— Axar ete du ays usumnarany chunenas, gyughaciq ktesnen, vor irenc erexanery mnum en anusum, khavaqven, kmtacen ev irenc hamar mi kanonavor usumnaran khimnen։

Tiracun cicaghec։

— Inchu es cicaghum, — harcrec Kamsaryany։

— Ba vonc chcicaghem, xachn imn a, zorutiny es em gitum։ Mer zhoghovurdy ynenc zhoghovurd a, vor iranic mi ban ani։ Hren amen mi rexin amsekan ireq shahi, ya min abasi phogh den tal, ski en el talis chen, pahum, gcum en kalavaxtin, te inch a, phoghi tegh coren, ya gari tan։ En el te tarin arat a ylum, talis en, te che, asum en gyalajax (gal tari) ktanq։ Ynenc mard el ka phoghi tegh dzu, tchut, ya hav a berum. shat vaxt el berum chi։ Ay, tenum es en putchur tghan, vor hmi qaricy ve cher kenum, na etim (orb) a, mi yrbeveri (ayri) mer uni։ Asav: rexis kardacu, amsekan mi juxt gulpa ktam։ Es el es a oxtn amis a kardacnum em։ Ama de mi amsva hmar mi juxt berel a u ynducy edy el berum chi։ Asum em. — a nan (mayrik), ba xi partqyd talis ches. asum a. — varzhapet, ghurban ylem qe, burd chunem te manem, mi qich mohlat tur, es a gnal dem Noraduz, im qvor tuny. ynteghic burd kberem, tel kmanem u gulpeqd kgorcem, kytam։ Es el tenum em, vor xeghtch knik a, yski hac chuni te rexin kusht phorov utacni, burd vordian di gtnil vor tel mani։ Ysencov sirts cavum a. asum em nani jan, phiqr mi anil (mi' mtacil), es qu rexin mufta (dzri) kkardacnem։ En a, na el uraxanum u orhnum a indz։ Sranov bany qutah a ylum (verjanum e) ։

«Hmi qe em harcnum. amisy ireq shahi, ya min abasi talov, kalaphay, dzu, tchut, ya phoghi tegh: orhnutin hvaqelov zhoghovurdy kara husumaran banal...

Ay, urish bsme er en, vor galis vaxty tchampin asum ir indz te, ete mi mard ira caxqovy uzi husumaran banal, geghaciq ho chen hkarakil։ Es el aseci: ba xi en hkarakum. mard ira achqy qor kuzi։ Hmi te vor ydenc mi bari mard gtnvi, en chaxy ha, khavatam, vor mi ban kyli. te che zhoghovrdin vor toghnes, inqn iranic ban chi shinil։

Kamsaryany zarmacav, tesnelov vor aynqan grehik erevacogh ayd tiracun karoghanum e yur (Kamsaryani) ararkutyunnery himnavor kerpov jrel. usti hancanqi mej brnvac mardu nman chimacav inch patasxanel։ Mi qani vayrkyan lur mtaceluc heto, asac.

— Du el iravunq unis։

— Hark e vor unim. inch kyli bany chimanam, es ski kxosem, — srtavorvec tiracun։

Eritasardn urish ararkutyun charav ev mnas barev aselov, heracav։

Tchanaparhin, sakayn, na mtacum er։ Gaghapharakan «es» -y dardzyal shshnjac nra akanjin։ Na hishecnum er tiracui xosqery, bacatrutyunnery, nra karekic varmunqy aghqat ayrii het։ «Ays chqavor u kisakirt tiracun, yur voghormeli patrastutyamb, aveli shat e gorcum ev aveli shat ognum xeghtch zhoghovrdin, qan te menq, zargacacners, mer bardzr gitutyamb, mer unecac harstutyamb, — asum er ayd «es» -y ev eritasardy lselov nran, te hamozvum ev te zayranum er։

— Cac u stor araracner enq ev urish vochinch, — bacakanchec na hankarc ev qaylern aragacrec։

Tchanaparhi kisum na handipec usta Petun, vor shtap-shtap galis er iren gtnelu։

— Agha. axr es qe em man gali (ptrtum) ։ Esor erku het (angam) gnacel em tanuteri tuny: Salbun harcrel. asel a: hla Sevanic ekel chi։ Qe matagh, agha, te karas, japha (neghutyun) qashi, ek en margin mi banov ogni, xeghtch a, tuny qandvum a։

— Inch mard, chem haskanum, — harcrec Kamsaryany, skzbum chimanalov te vori masin e xosqy։

— Mer En xeghtch Sayin... ba Erek chasi te: Xojan hraman a birel, vor nra elac chelacy caxi։ Ay, hmi pristavy ve kalac ekel a, xeghtchi dury ktrel։ Qani mardik mej ynkan, xndrecin, aghachecin te mi qich el a mohlat ta, asav: tal chem. phoghs bireq tveq, pristavin ver unem gnam, te che inch uni chuni, pti ver grem, inch kyli knkany shorern el... De, menq phogh vordian gtnenq es shatin, geghakani janumy hal a mnacel vor hvaqi ta։

— Gnanq, gnanq, uraxutyamb kognem, ete hnar lini, — asac Kamsaryany, goh linelov, vor qich araj huzvac yur xightchy piti hangstacne mi bari gorcov։

— Hna, kyli, xi chi ylil։ Henc vor du rusevar pristavin haskacnes, te axar es mardy Xojin part a lel qsan manet, ed xi qsany harir ersun a darel, en a na el Sayun zoril chi։

— Uremn Sayu partqy 20 manet e eghel ev hima et 130 e uzum, — harcrec eritasardy։

— Ba։

— Qani tari e։

— Chors։

— Tchshmarit։

— Sagh geghin a haytni։

— Gnanq, gnanq, da hetaqrqrakan e, — asac eritasardy ev shtapec։

Gyugherum artaqo kargi mi depq patahac zhamanak, uraxutyan aritov lini ayd, te txrutyan, gyughaciq sovor en xrnvil ayn tan baky, ur depqn e patahel ev hetaqrqrvil nranov: ibrev sephakan gorcov։ Sayu bakn el ayd vayrkenin liqn er zhoghovrdov։

Pristavy, vor mot qarasnamya, bardzrahasak, shikaher ev baredem mard er, kangnac xosum er mi qanisi het, isk Xoja Mirzan, vor partater lineluc zat targmanchi der er katarum, dzerqerin u votqerin anelov bacatrum er pristavi xosqery։

Xojan artaqinov, anshusht ev nerqinov, pristavi hakapatkern er։ Da mi giruk, kartchahasak mard er, arevahar demqov, manr u sharzhun achqerov, voronc kopery: artevunqneric zurk lineluc zat, xist karmir Ein ev nra hayacqin talis Ein voch miayn xoramank, aylev lpirsh artahaytutyun։ Kartch, qich jardvac qity, vor anshusht yur ancyal patmutyunn uner, ev sur kzaki vra, tegh-tegh miayn busac, nosr u gorsh moruqy, lracnum Ein nra demqi tgeghutyuny, vor yur mej uner naev mi zhant gic, voric ramiky kama akama piti vaxenar։

Pristavy xosum er aynpisi mardkanc het, voronq ekel Ein Sayu hamar nra ognutyuny haycelu, dranc tvumn er ev tanutery։

Minchder partapan Sayin, vor aghqat hagnvac, nihar, ev inchpes asum en, mazn eresin choracac mi ceruk er, morte gdaky kran takn arac ev mejqy srahi syunin henac xeghtch u krak nayum er mek pashtonyayin, mek xosogh mardkanc, aranc mi bar artasanel karoghonalu ev apa hayacqy dzgum yur verjin huys u apaven dziun u mi hat kovin, vor gomic durs hanac, patrastvum Ein arajiny ver grel, ibrev arzheqavor irer։

Sayu kiny cncotineri mej phatatvac, dzerqery xachac, kangnac er kovi mot, isk nora koghqin gtnvum Ein yur merac vordu erku mankahasak, nihar, kisamerk ev bokotn vorbuknery, mi tgha ev mi aghjik, voronq vaxecac achqerov ev mankakan husahatutyamb nayum Ein mert xosogh pashtonyayin, mert partater Xojin, vor yur zhant demqov, sracayr gdakov ev mahudic karac erkar kapayov nranc achqin, ayd ropein, tvum er ibrev minn ayn deveric, voronc masin irenq lsel Ein heqiatner: papic kam tatic։

Mtnelov Sayu baky, Kamsaryann ughghaki dimec pristavin ev haytnelov nran yur anunn u azganuny, xndrec canotanal։

Verjins sirov yndunec ayd canotutyuny ev uraxutyun haytnec, vor Chibuxlui nman mi het ynkac ankyunum patahum e paroni nman mi eritasardi, usti xosakicneric heranalov, sksav zrucel verjini het։

Petrosn aranc ushacnelu, haytnec pashtonyayin yur npataky, vor er ognel gyughacun, dzhar kacutyunic elnelu։

— Duq, erevi, kamenum eq nra partqn arnel dzer vra, — harcrec pashtonyan, lav chymbrnelov Kamsaryani xosacy։

— Voch, es imaca, vor partatiroj pahanjn anardar e, ayd pattcharov kamenum em, vor masnavor kargov qnnutyan arnenq ayd xndiry։

— Aydpisi qnnutyan es, dzhbaxtabar, chem karogh masnakcel ev da gorcnakan hetevanq el chi unenal։ Vorovhetev partatery nerkayacrel e indz dataranic arac orinavor hramanagir (kataroghakan tert) ev haytnelov, vor partapany hozharutyamb che vtcharum yur partqy, pahanjum e ver grel nra stacvacqy ev atchurdov vatcharel. es chem karogh orenqi hramany chkatarel։ — Es inqs iravaban em, ev ayd ameny gitem։ Orenqi hakarak vochinch chem arajarkil։ Ays mekn em miayn xndrum, vor zhamanak taq indz ays mardu het xoselu։ Sra pahanjy himnvac e haytni xardaxutyan vra, vori hamar qreakan patzhakan orenqy sparnum e hancavorin iravunqneri zrkanq ev bantarkutyun։

— Inch xardaxutyun karogh e linel, na dataranin nerkayacrel e 131 rublu orinavor murhak ev aydqan gumari el hramanagir arel։

— Bayc gyughacin part che nran aydqan։

— Guce, aysuamenayniv, es iravunq chunem ayd imanalu։

— Bayc es xosum em dzez het voch ibrev pashtonakan andzi, ayl ibrev tchshmartutyan naxandzaxndir barekami het։

— Hameceq, es dzez lsum em։

— Gyughacin ays marduc chors tari araj stacel e miayn 20 rubli։ Ayd qsan rublin aysor dardzel e 131։ Ays haneluky che hetaqrqrum dzez։

— Chaphazanc։ 20 rublin inchpes karogh e chors tarva yntacqum darnal 131։

— Ay, henc es el ayd em uzum harcnel partateric։

— Harcreq, imaceq, da hetaqrqrakan e։

Xojan, vor mi phoqr heru kangnac ditum er xosakicnerin ev vat ban gushakum varzh ruseren xosogh eritasardi nerkayutyunic, ibrev iravater shtapec mijamtel, dzayny bardzracnelov dimec pashtonyayin ev yur aghtchatac ruserenov asac.

— Gaspatin pristav, den konchilsa, idi, pishi, da։

Uzum er asel, paron pristav, ory mtnum e, ari', ver gri, verjacru։

Pashtonyan chpatasxanec ev nra phoxaren Kamsaryann arajanalov harcrec.

— Inch e qo pahanjy ays marduc։

— Im pahanjn inch vor a, En a grac a spolni listumy, — patasxanec Xojan phordzaru dataxazi havaknutyamb։

— Ayntegh grvac e, vor sa part e qez 131 rubli։ Bayc mite tchisht e ayd։

— Ba vor tchisht chyli, kgren, qo asilov datarany sut a xosum, — nkatec Xojan, charaxndir mardu nengamtutyamb։

— Datarany sut chi xosil, bayc du ayn asa, ays mardun 131 rubli es tvel։

— Ba chem tvel։

Xoja, qe ghurban, imal dyuzy ches aseli. tyun indzi minak qsan manet es tve, — mijamtec Sayin husahat dzaynov։

— Ba shah chyka, myudat chyka, — barkacav Xojan։

— Ha, idenc asa, myutat halbat vor ka... hamadzaynec Sayin: dzayny cacracnelov։

— Qani tari e, vor qsan manet es tvel sran, — harcrec Kamsaryany։

— Inch gitam, shat...

— Eli. mi asa։

— Chors tari a, agha, — patasxanec Sayin։

— Aynpes e, chors tari e, — harcrec Petrosy Xojin, bayc na chpatasxanec։

— Chors tari a, chors, — hastatecin gyughacinern amen koghmic։

— Qanisov es shah hashvel, vor 20 manety chors tarumy dardzel e 131 manet։

— Ed im bann a, qe inch, ya du vov es, vor im gorcumy xarnvum es, — nkatec Xojan kosht kerpov, kamenalov, aydpisov viravorel ev heracnel anspas mijamtoghin։ Apa darnalov pristavin asac. — ghaspatin pristav, pazhalusta, idi konchi, mine vazhni dely est, dolgi ne magu izdes sidet։ Kamenum er asel: paron pristav xndrum em, ek verjacru, karevor gorc unim, chem karogh aystegh erkar mnal։

Pristavy motecav։

— Giteq inch ka, Vasil Ivanich, — dardzav Petrosy verjinis. — ays mardy chors tari araj 20 rubli e tvel yur partapanin ev ayzhm nranic pahanjum e 131 rubli։ Es hetaqrqrvum em imanal te: qanisov e tokos hashvel, bayc na chi uzum patasxanel։

— Skolko procentov schitali? — harcrec pristavy cicaghelov։

— Kakoy tebe dely. ispolni list shto gavarit tak nady delayt, — patasxanec Xojan, kamenalov asel: «Qez inch, hramanagirn inch asum e, du ayn petq e anes» ։

— Hima duq patasxaneceq, — asac pristavy Kamsaryanin ev zhptalov heracav։

— Aydpes kane, mi vaxenar. miayn te asa, qanisov es tokos hashvel, — harcrec eritasardy։

— Axper, qe inch. es ho qezanic chem phogh uzum։

— Indz inch. ay asem qez։ Es phastaban mard em։ Phastabany gites inch e. — advakat։ Ayn datavory, vor qez ispolnitelni list e tvel, indzanic avel che orenq imanum։ Isk im imacac orenqneri mej grvac e te: vov vor ira partapanic haryurin 12 tokosic avelov jah arne, nran petq e patzhel: zrkelov amen iravunqneric ev bant nstecnelov։ Ay, himi du aysqan mardkanc mej ays xeghtch Sayuc 20 maneti hamar 111 rubli shah es arnum։ Es karogh em Sayu gorcn handzn arnel, ays mardkanc el vka grel u qez qash tal dataran, isk aynteghic ughghaki ghrkel eshi draxty, haskanum es։

Ays xosqern asvecan aynpisi mi xist eghanakov, vor Xojan erkyughic qajutyuny korcrec։

— Aghber, axar du lav mard es erevum, inch unes ghalmaghalum. indzanic du ho arneliq, taliq chunis. es mardy phogh a part, im phoghn uzum em, du xi es mej ynknum։

— Che, piti ases, qani tokos es hashvel։

— Manetin mi shahi, — asac Xojan, tesnelov vor «atvakatic» prcnum chyka։

— Rublun 5 kopek, — zarmacav Kamsaryany։

— Ha։

— Inenc a, manetin mi shahi enq xose, — hastatec Sayin։

— Tesnum es, henc gitas, sut em asum, — nkatec Xojan։

— Spasir, spasir։ Du rublun 5 kopek es asum, che, de es 10 kopek khashvem, tesnenq vorqan e linum։

Ays aselov Kamsaryany hanec hushatetry, vorn ayzhm yur achqin ateli cher erevum ev nra mi azat eresi vra sksav matitov hashvel.

— 20 rublin haryurin 10-ov: mi tarumy kta 2 rubli։ Ays 22 rublin erkrord tarumy kberi 2 r. 20 kopek, uremn bolory 24 r. 20 kopek։ Sa el errord tarumy tokos kberi 2 r. 42 kop., miasin kane: 26 r. 62 kop.։ Ays 26 r. 62 kopekn el chorrord tarum kta 2r. 66 kop.։ Uremn chors taruc heto qo tvac 20 rublin kdarna 28 r. 28 kopek, voric 8 rubli 28 kopeky yur ardar shahn e։ Ete minchev angam haryurin 12 tokos hashvenq, bolor gumary klini 31 rubli ev mi qani kopek։ Hapa mnacac haryury vorteghic es durs berel։

Partapan Sayin, vor skzbum mec havat uner eritasardi hmtutyan vra ev huys er tacum te na mi banov ktetevacne yur canr drutyuny, tesnelov ayzhm vor na tokosy chaphazanc shat pakasecrec, ekav ayn ezrakacutyan, te ayd tghan uremn ban che haskanum, usti sksav vhatvil։ Nuyn karciqin ein usta Petin u tanutery։

Henc ayd pattcharov el Xojan karces vogi arav։

— Ed du vonc es hashvum, vor im arneliqy jur es ktracnum... Hashiv anely, vor manum ches, xi es bani mej xarnvum, — nkatec na mec srtov։

— Inchpes chem imanum։ Du ches asum te manetin 5 kopek։

— De es 10, 12 em hashvum ev aydpes e durs galis։ Urish kerp linel che karogh։

— Vonc chi karogh. de hmi es hashvem, du mtik ara։

Ays aselov Xojan hanec cocic mi phoqrik, xaghaliqi pes hamarich ev hast u sev matnerov nra hatiknery desuden anelov, sksav hashvel.

— Mi manetin, vor 5 kopek yli amsumy, mi tarumy kyli 12 het 5 kopek, chun tarin 12 amis a։ es qe 60 kopek։ Hmi du es im aghen, manety, vor mi tarumy 60 kopek beri, 10 manety kberi 6 manet. 20 manetn el kberi 12 manet։ e, hmi im 20 manety, mi taruc edy darav 32 manet...

— Spasir, spasir, uremn du rublun 5 kopek hashvum es miayn mi amsumy, — harcrec Kamsaryany zarmanalov։

— Ba mi tarumy։ Xi, phogh em gtel, te glxis dzi a qaci tvel... Hren urishnery mi amsumy manetin 10, ya 12 kopek en arnum. es 5 em hashvel. srane evel xghtchmtanqov ban kyli։

Kamsaryann apshac nayum er Xojayi karmir kapitchnerum plplacogh achqerin ev mi qani vayrkyan vochinch cher xosum։ Apa darnalov pristavin, zhptalov asac.

— Vasil Ivanich, giteq ays mardy qanisov e hashvel tokosy։

— Qanisov, — hetaqrqrvec pashtonyan։

— Hapa gushakeceq։

— Qsanov, qsanhingov...

— Inch qsan, inch eresun, voch aveli ev voch pakas: haryurin vatsun։

— Ankareli e։

— Havataceq։

— O, o... bacakanchec pristavy։

— Yshto, pet kapek mnogo (inch, hing kopek shat e) ։ — shphotvac harcrec Xojan։

— Pyotr Kirilich, sa hing kopek e asum, — dardzav pristavy eritasardin։

— Ayo, 5 kopek. bayc rublun 5 kopek mi amsumy։ Uremn mi tarum 12 angam 5 kopek, vor kane 60։

— Aydpes e, — harcrec pashtonyan Xojayin։

— Da, da, verny (ayo, ayo, tchisht e), — hastatec Xojan։

— O, eto uzh cherezchur! — bacakanchec Vasili Ivanichy։

— Duq, paron pristav, xndrem ibrev datarani pashtonya, vka liniq, vor ays mardy, dzer ev zhoghovrdi nerkayutyamb asac ev hastatec, vor inqy haryurin stanum e vatsun tokos։

— Uraxutyamb, uraxutyamb, — hamadzaynec pashtonyan։

— Ed inch a e, xi cheq toghnum, vor ed mardy ira gorcy verjacni, harcrec Xojan, gushakelov, vor mi inch-or vat ban e patrastvum ira hamar։

— Inch e, ay iskuyn kasem։ Bayc togh mi es el qo asac dzevov hashvem u tesnem te ardyoq manetin hing kopek e gali te avel...

— Drust a, aghber, drust. es xabogh mard chem. es sagh mhaly gita te Xoja Mirzan inch mard a։

— Ha, vov inch e asum. bayc togh mi hashvenq... Ays aselov Kamsaryann sksav hashvel։ 20 rublin 60 kopekov mi tarumy kberi 12 rubli։ tchisht e։ 12 ev 20 klini 32։ Ayd 32 rublin myus tarumy kberi 19 r. 20 kopek։ Uremn erku tarumy qo phoghy kdarna 51 r. 20 kop.։ Tchisht e։ Ayd 51 r. 20 kopekn el errord tarumy kberi shah 30 r. 72 k., erkusy miasin: klinin 81 r. 72 k.։ Bari։ Ayd 81 r. 72 kopeky chorrord tarum ktan tokos 49 r. 15 kopek։ Uremn bolory miasin 131 r. 7 kopek։ Shat tchisht e, Xoja, — asac Kamsaryany hegnelov։

— Ba vor asum em, — parcecav Xojan yur tchshtutyamb ev mejqn ughghelov hangist shunch arav։

Sayu ev yur pashtpanneri vra karces jur maghvec։

— Bayc gites inch ka, — noren xosec Kamsaryany։

— Inch։

— Aha pristavi ev bolor zhoghovrdi nerkayutyamb hastatvec, vor du parapum es anxightch vashxarutyamb, aysinqn zhoghovrdic arnum es aynpisi mec tokos, vorn orenqy argilelov argelum e։ 100-in 60 kopek shah arnely aynpisi hancanq e, vor orenqy dra hamar kpatzhi qez zrkelov vorosh iravunqneric ev bantarkelov mekic minchev erku tari։ Himi du karogh es, ete uzum es, ver grel tal ays mardu kovn u dzin, bayc es tuyl chem tal, vor du nranc caxes։ Aha, henc aysor es xndir kgrem Sayu koghmic ev im dzerqov khascnem prokurorin։ Gorcy kerta dataran։ Es ayntegh kpashtpanem Sayu iravunqy, isk prokurory kmeghadre qez։ Sayin yur kovn u dzin het kstana, isk du knstes bantum։ Aynuhetev hazarner el vor caxses, ches karogh azatvel։ Aydpes e, te voch, Vasil Ivanich, — dardzav pashtonyayin։

Verjins, vor vochinch cher haskacel Petrosi hayeren xosacneric, harcrec.

— Inchn e aydpes։

— Kamsaryany krknec yur xosacnery ruseren։

— Ayo, aydpes e. orenqy canr patizh e tali vashxarunerin, isk dzery nuynpes vashxarutyun e, — hastatec pashtonyan։

Xojayi guyny erkyughic trav։ Na dzayny cacracnelov asac.

— Aghber, ynchi eq uzum indz vnas tal։ Axar es lavutyun em arel, vatutyun ho chem arel։ Mardy sovac a elel, phogh em tvel, sermacu a arel, canel a, hndzel a, chors tari aprel a...

— Sermacui phogh es tvel, vor hima gas kovn u dzin haphshtakes, — yndhatec Petrosy zayracac. — axar qo tvacic u nra tokosic aveli arzhe henc miayn ays kovy, hapa dzin ur es tanum։

— De ur a, vor tanum em, asum eq, es el toghil chem vor ver gri. bereq im phoghy tveq, anc kenam gnam։

— Che, du phogh ches stanal։ Qonn ays kovn u dzin en, ver grel tur, tar, ete karogh es։ Menq el heto mer gitcacy kanenq։

— Chem uzum, aghber, eresun manety bashxum em, im haryur manety tveq, ver kenam, gnam։

Qez hasaneliqy 28 rubli e, ete uzum es, stacir ev gorcy verjacru, ete voch, patrastvir, vor tari u kes berdumy nstes։

— Aghber, xi eq tuns qandum, ba es meghq chem... axar es el mard em, tun unem, tegh unem, oghlushagh u erexeq unem... Astoc ver chunil, vor im halal ashxatac phoghy dzerqics xlum eq... — aghachavor dzaynov xosum er Xojan ev patrastvum karces lac linelu։

— Inch e patahel, — harcrec pristavy, tesnelov, vor Xojan xosum e laladzayn։

— Vochinch, vashxarun ayzhm derasanutyun e anum, — bacatrec Kamsaryany։

— Ha, hima inch es asum, ver grem te voch, ushanum enq, — dimec pristavy Xojayin։

— Voch, voch, es hashtutyamb em uzum verjacnel, uzum em lavutyun anel, — shtapov haytararec Xojan, hamozvac linelov vor bacvac xardaxutyuny karogh e cav berel yur glxin։

Mi taqun uraxutyun, voric der anbazhan er erkyughi zgacmunqy, pasharec Sayun։ Minchder usta Petin u tanutery Xojayi nvaghac dzaynic arden gushakelov, vor nra bany phtruk e, sksan shtapecnel vaxtchany, amen koghmic hamozelov, vor Xojan yur asac lavutyunn ane, verjacne։

Bayc Kamsaryany tuyl chtvav, vor verjins minchev isk «lavutyun anelu» patrvakov gorcn avartelu mxitarutyunn unena։

— Aydpes mi xoseq ev mi sxalecneq dzer lsoghnerin, — sastec na Petun ev myusnerin։ — Ays mardy lavutyun che anum։ Ete menq hamadzaynenq, vor sa 28 rublin stanalov gorcy xaghaghutyamb verjacne, ayn zhamanak menq enq lavutyun anum sran ev voch te inqy mez։ Ayd petq e sa imana, shnorhakal lini ev xostana, vor aysuhetev dzerq piti vercne yur ays anpitan u vnasakar arhestic։ Hakarak depqum, es henc ays ereko kgrem im boghoqy ev kugharkem prokurorin։

Mi qani ter ev dem xosqeric heto, verjapes Xojan hamadzaynec stanal 28 rublin, voric tasn uner Sayin, uty Petin partq tvav, isk mnacord tasy nvirec Kamsaryany։

Erb Xojan u pristavy heracan, isk tanutery gnac tchanaparh dnelu nranc, Sayu kiny vazec, ynkav Petrosi votqery ev uraxutyan artasuqn achqerin, sksav hamburel nra cnknery ev orhnel nran srtasharzh xosqerov։

Haziv eritasardy bardzracrec knojy, motecav ceruk Sayin, vor uraxutyunic hamracac cher karoghanum xosel, bayc doghdojun dzerqery bardzracnelov ashxatum er eritasardi gluxy brnel ev hamburel։

Kovi mot kangnac Phoqrik aghjiky, meceri aghmukin chmasnakcelov, grkel er hezik kendanu gluxy ev sharunak nra achqern u dunchy hamburelov, asum er urax-urax.

— Hishka, maral jan, el qe chen tanelum, tyun kacir mer kusht, qo hortn el qo kusht... oxay, inch lav e...

Isk eghbayry, vor minch ayn, dziu kapy dzerqin, kangnac er aydtegh, ayzhm uraxutyunic myus mardkanc chtesnelov, tchchum er anyndhat.

— Tchotch pap, tchotch pap, dzin imal anem, istegh paxem, te torgem eta xotin...

Kamsaryanin myus koghmic shrjapatel ein gyughacinery ev shnorhakalutyan taraph er, vor ays u ayn koghmic teghum ein nra glxin։ Eritasardy shtapec heranal, phaxchelov, hamarya, anverj shnorhakaliqneric։

Sakayn katarvac iroghutyan lury taracvel er gyughum kaycaki aragutyamb. usti vor koghmic el ancnum er eritasardy, kanayq u tghamardik, kturneri vrayic te cankeri hetevic, orhnum u govum ein nran։

Arden mut er, erb Petrosy tanuterin patahelov, nra het miasin veradardzav tun։ Verjins amenic shat er urax, vorovhetev yur tan hyurn er, vor gyughacineric minin aydpisi mec bariq er arel aysor։ Ankareli er, vor ayd depqy chshoyer nra patvasirutyuny։ Ayd er pattchary, vor na aysor mi arandzin hogacutyamb er taxandzum, vor eritasardy hraman ta Salbiin: yntriq patrastelu։ Bayc Petrosy merzhec ev bavakananalov miayn erku bazhak teyov, xndrec, vor yur hamar ankoghin patrasten, yst vorum hognac er ev cankanum er vagh qnel։

Ev sakayn, minchev vor ankoghiny kpatrastein, na bardzracav tan ktury, mi qani vayrkyan inqn yur het ayntegh arandzin mnalu ev orva yntacqum patahacneri masin xorhelu hamar։ — Arden partapan gyughacun canr patuhasic azateln u nran hetevogh anverj orhnutyunnern u shnorhakalutyunnery lsely aynqan er huzel u cncel nra hogin, vor na cher karogh hangist qnel, ete ayd ameni aritov hetzhete yur glxum cagogh harcerin patshatch lucum u patasxan chgtner։

Inchpes amboghj ory, nuynpes ev ayzhm ampery sharunak bacxphuk ein anum erknqi eresin, voric lusiny mert paycar bacvum, lusavorum er aghqatik gyughn u nra xghtchuk tnery ev covakn u kghzin: shrjapatogh dashterov, tmberov u lernerov, mert loghum, suzvum er amperi hetevy ev hrapurich tesarannery xavarov cackum։ Sakayn horizoni arevelyan hyusisy cackvac er tandzr, kapari pes sev ev miapaghagh tuxperov, voronq, tvum er, te piti vrdovein gisherva xaghaghutyuny։

Bayc Kamsaryany cher hetaqrqrvum ayzhm bnutyan erevuytnerov։ Vorqan shat ban er tesel na aysor, vorqan norutyunner imacel. dranc masin er mtacum։

Na der erek ayn karciqin er, te vochinch che kareli anel gyughum, te amen ban aynpes sarac u qaracac e aystegh, vor yur nman mardkanc dzerqery, vorqan el nranq zinvac linein zoregh gorciqnerov, chen karogh voch hin saruycy halel, voch el qaracac koshtery maghel։ Bayc aysor, aha, na katarec mi gorc, vorn yurmov lucec mahu ev kyanqi xndir։ Na verahas korcanumic azatec mi tun, verjnakan ankumic phrkec mi yntaniq ev dra hamar shat qich, kam grete vochinch ashxatutyun gorc drav...

Ev sakayn vorqan shat kayin aydpisi toghvac u lqvac tner ev yntaniqner. vorqan shat ban kareli er anel dranc hamar։ Ev na erevakayec, te inch kliner aysor xeghtch Sayu drutyuny, ete inqy, baxti bermamb, chhandiper aystegh, chzsper Xojayi avararutyan tenchy, chpashtpaner anzor, anognakan gyughacun... Apa na hishec tiracui dprocy, erexaner krtelu ev usucanelu vayreni eghanaky ev mievnuyn zhamanak, Mosu iravaci ditoghutyuny te: «erb coren hac chka, petq er qaghcacin tal gone tchat, vorpeszi na sovic chmerni» ։ Verjy na mtqov phoxadrvec Sevan, hishec nra ansharzh u qaracac drutyuny, abeghayi boghoqy, nra erkar zruycnery, haytnac cankutyunnery ev anapaty verakazmelu u paycaracnelu nkatmamb nra arajarkac mijocnery։

Ays ameny hisheluc ev dranc verabermamb erkar mtaceluc heto, eritasardy ekav ayn ezrakacutyan, te anhrazhesht e ashxatel hnaravor dardznel gyughum apreln u gorcely...

Ayd vayrkenin noren lusiny bacvecav ev paycar lusov erkiry voghoghelov, erevan hanec geghecik covakn u shrjaka lernery ev dranc het miasin... Chibuxlui chor, gcuc patkery, yur getnin kpac tnerov, yur atari dezerov...

Eritasardy nayec yur shurjy, zgac dardzyal mi anhatcho anhangstutyun ev chkamenalov, aylevs dra masin mtacel. ijav nerqev։

Mi qarord zhamic na Morpheosi grkumn er։

ZhE

Kes gisher er։ Xor u qaghcr qni mej Petrosn iharke cher tesel te inchpes horizony phakogh sev ampery bard-bard veranalov lusiny cackecin ev apa hetzhete tandzr maraxughy erkri eresy patec։ Qich heto sksav shaghel tetev andzrev, vorn apa gnalov sastkacav u hordacav ev mec aghmukov sksav bac getinn u tan ktury cecel։ Hovy, vor erekoyan meghm er u qnaber, ayzhm zoracel, phoxvel er qamu ev uzhgin sharachelov photorkum er andzrevy ev hatchax nra hosanqn ughghum depi srahn, ur taxti vra, qaghcr qni mej hangchum er ayd vayrkenin qaghaqaci hyury։

Erkar andzrevy cecum er dursy, erkar odi mej sharachum qamin, ev sakayn Petrosy qnac er hangist ev cher zgum nuynisk crtutyuny coghi, vor qamin hatchax shaghum er yur demqin։ Bayc, aha, hankarc tchaytec mi vorot. Maralinji ev Ahmankan bardzunqy doghdoghacin ev andzrevi sharachy, karces, krknapatkvec։ Eritasardy ver trav ev sarsaphov tesav voch miayn odi mej mrrkogh hegheghy, aylev ayn, vor yur ankoghni eresy trjvac e bolorovin։ Baci ayd, nra vra tegh-tegh kturic corum e andzrevajur։

Anaknkal pataharic shphotvac Petrosy ver kacav teghic ev kamenum er tan dury cecel ners mtnelu hamar, bayc mtacelov, te aydtegh tanutery qnac e knoj ev erexayoc het, anharmar tesav zartecnel nranc։ Bayc inch anel, che vor anhnar er gishern ancnel andzrevi tak։ Iskuyn na mtaberec phoqrik senyaky, vor kic er axorin, ev aranc erkar mtacelu, bacav dury ev ankoghiny havaqelov mtav ners։

Axori sur, anaxorzh hoty, togorvac aveli evs anaxorzh jermutyamb, dipav nra qtin, bayc ayzhm arden zhamanaky cher terutyunner qnnelu։ Petrosin harkavor er mi cackaran andzrevic patsparvelu hamar ev na, aha, gtel er ayn։ Shtap-shtap phrelov ankoghiny aydtegh gtnvogh taxti vra, na dury phakec u parkec, karcelov te piti qne։ Bayc chancav qarord zham ev axoric phchogh hoty sksav anhangstacnel nran։ Na bacav senyaki dury ev noren parkec։ Ayzhm vorovhetev drsic ekogh tarm ody shoyum er nra demqy, uremn, karogh er qnel։ Eritasardy phakec achqery ev ashxatec mtacutyunnery heracnel iranic, lav imanalov, vor qnel karoghanalu hamar, amenic araj ugheghy petq e qnacnel։ Bayc ayd el chognec։ Vorovhetev cher ancel der kes zham, vor nran sksan anhangstacnel lvanery, voronq hoghe hatak unecogh ev, manavand phak pahvogh aydpisi tegherum vxtum en amary։ Eritasardn sksav shur u mur gal, aj koghmi vra parkel, dzaxi vra phoxel, erbemn el ankoghnic elnelov: shapiky hanel u taph tal, bayc izur։ Aryan caravi ayd lvanery, voronq tavary gomic heracneluc heto zrkvac ein bavarar kerakric, vaghuc, shat vaghuc spasum ein ayspisi mi hamegh vorsi, ayn el inch vors... qaghaqaci, maqrakencagh... Lvanern, iharke, chgitein, or Kamsaryany hamalsaranakan e ev iravaban, ayd pattcharov ccum ein nra aryuny angtabar, aranc datavoric kam datastanic vaxenalu։

Ayspes ancan mi erku zhamer, bayc inch zhamer... petq er Kamsaryani teghy linel: haskanal karenalu hamar te, vorpisi tanjanqi u nahatakutyan zhamer ein dranq։ Ev ete duq, vov hamalsaranakan ynkerner, voronq vogevorvogh Kamsaryani xostumy lseluc nran caphaharel ev dzerqeri vra odn eiq bardzracrel, gtnvum lineiq ayd vayrkenin nuyn hotac axorin kic senyakum ev tesneiq nra anlur tanjanqy, anpattchar kaseiq, — togh eghbayr, inch es tanjum qez... ver kac, havaqir irerd, gna ayntegh, ur mardik aprum en iskakan mardu ev voch anasuni nman։

Bayc te inch er xosum u mtacum ayd mijocin inqy Kamsaryany, ayd masin lav e lrel, vorpeszi ete erbevice nman vogevorutyamb varvin urish eritasardner, nranc ancanot mna arajin vogevorvoghi husahat trtunjy։

Antaneli zhameri het miasin, verjapes ancav ev andzrevy, dadarec qamin ev aghotarann sksav hetzhete parzvil u bacvil։

Kamsaryany voroshec durs gal yur tanjaranic։ Bayc vorovhetev srahi arastaghic der katktum er jury ev, hetevapes, nra tak parkel anhnarin er usti kisov chaph hagnvelov, na durs ekav srahy ev aydtegh drvac taxty mi kerp qashelov tarav baky, ur ody tarm ev maqur er։ Apa ankoghinn el nersic havaqelov mi lav taph tvav, vorpeszi anamot luerin halace ev noren phrelov taxti vra, mejy mtav u parkec։ Drsi tarm odn u krac neghutyunneric zgacac hognutyuny shutov qun berin eritasardi achqerin։

Xaghaghutyan hreshtaky shat angam angorcutyunic, te vorosh npatakov, yur xnamqin handznvac mahkanacuneri het katakner e anum։ Na canr u zarhureli erazner e talis nranc, voronq artnutyan zhamanak shrjapatvac en linum kyanqi dyurutyunnerov ev yndhakarakn, heshtali u qaghcr eraznerov ggvum e nranc, voronq artnutyan mijocin gtnvum en canr u anhambuyr vitchakum։

Mer Kamsaryanin el na anush qun taluc heto, tarav hankarc Borzhom։

Oh, inch erjanik hakadrutyun։ Aravot e։ Pharashen villayi patuhannery voghoghvac en arevi paycar shogherov, bayc bac kanach metaqsya varaguyry che toghnum, vor nranq taphancen nnjarany, ur ayd vayrkenin Petros Kamsaryany: ankoghnu mej nstac, aravotyan teyn e vayelum։ Na aydpes sirum er anel, erb ory kyuraki er ev yur gorcy voch ayl inch, ete voch hagnvel ev zhamy 12-i mot elnel aycelutyan։ Kanach varaguyri steghcac phaphuk u qnqush luysy ggvum e nnjarani harust zardaranqy aynpisi guynerov, vor karces te nranc vra nayum es erphnerang ciacani mijic։ Amen tegh pertchutyun, tavish u kerpas. amen tegh yntir tchashaki nrbutyun... Isk eritasardi ankoghiny. da komforti verjin xosqn e։ Mahtchakaln amboghjovin dzulvac e bronzic ev zardarvac voskeqandak phghoskrov։ Nra hatakn urcrel en phaphuk, phetralic otocner, voronq cackvac en dzyuni pes spitak savanov, isk geghecik vandakazard snary: kisov chaph phakum en aghvaphetrov li bardzer: cackvac nurb ktavov ev zardarvac cakotken zhanyaknerov (kruzheva) ։ Tetev behezic karac ev shqegh metaqsov eresac vermaky, vor ayzhm kisacal ynkac e mi koghm, lracnum e kazmacqy harust ankoghni, vori mej nstac e eritasardy: tchenapakya voskezoc gavaty dzerin։ Mahtchi araj drvac phoqrik nguyri vra gtnvum en ser, karag, yntir shaqarahacer։ Eritasardy vayelum e, ev mievnuyn zhamanak, xosum yur mor het ayn masin, te inchpes inqy himarutyun er arel «kroneri» erkiry gnalov ev ayntegh anlur tanjanqneri entarkvelov։ Lidia Pavlovnan karekcum er vordun ev, mievnuyn zhamanak, ashxatum, vor yur qnqush hogatarutyamb moracnel ta nran krac neghutyunnery։

Bayc tesarany phoxvum e։ Bnutyan u arhesti shqeghutyunnerov zardarvac «Hanqayin» parkum, karkachahos Borzhomkayi aphin, carerov hovanavor marmandi vra xmbvac e amaranocabnak tiknanc, eritasardneri u eritasarduhineri mi phaylun bazmutyun, vori mi masy kroket e xaghum, myusy zvartchaxosum e, isk iren: Kamsaryanin shrjapatoghnery tcharum en bardzri, geghecki ev vsemi masin... Hankarc mi sirun, arcatahnchyun dzayn arajarkum e bazmutyany: toghnel xaghern u zruycy ev katarel mi zbosanq, ancnelov Borzhomkayi yot kamurjnery։ Amenqn hamadzaynum en, vorovhetev arajarkoghy geghani Adelinan e, phaylun bazmutyan ayd vayrkeni taguhin... Ev xmbakn iskuyn bazhanvum e zuyg-zuyg, eryak kam qaryak maseri, vorpeszi alleanerov u negh kamurjnerov ancnelu zhamanak irar chxangaren։

Kamsaryann, i harke, yur tevn e arel chqnagh Adelinayin, vor ayd vayrkenin qnqush er aveli, qan garnan vardy, gravich u qaghcrabuyr, qan caghkoci shushany ev siraxos u geghadzayn, qan aygacin soxaky։

Xmbaki masery dimum Ein araj xoselov, tchchalov, kam urax karkachelov, erbemn irar mianalov, isk hatchax anjat qaylerov։ Chorrord te hingerord kamurjn Ein ancnum, eritasardy cher hishum, ev aha xit careri mi sirun purak shrjapatec nranc։ Mi vayrkyan nranq tesan irenc miaynak ev kang arin hovanavor cackarani mej։

Geghani kuysi lusavar hayacqy severvec eritasardi sirahuyz acherin ev vardaguyn shurtery zhpti annman ciacani mijic, shshnjacin kisadzayn.

— Inchu aydqan ushacar... Ete gitenayir te vorqan andzkutyamb ei spasum qez... vorpisi karotov, im orern ancnum...

Ev shushan baghuknery patecin iskuyn paranocy eritasardi, vor grkec nran qnqshabar ev seghmec krcqin meghmov... Hratap shurtery handipecin irar ev arqayutyuny mi vayrkyan ijav erkri vra...

Hankarc mi ahavor goroc shrjapaty tndacrec։ Eritasardy ver trav։ Arajin bany, vor achqin zarkav, atari deghn er, vori shurjn andzrevy goyacrel er tighmi yndardzak tchahitch... Sa uremn dardzyal charabastik Chibuxlun er։ Bayc inch goroc er ayn, vor zartecrec eritasardin yur anush qnic u erazi arqayutyuny phoxec irakan dzhoxqi։ Da xandakat barachn er tanuteri ayn krvi, vorin Salbin kteluc heto bac er toghel yur hortin motenalu hamar, isk anmit anasuny chhamberelov aynqan, vor hasni hortukin, shtapel er tchamphi kisic yur zvart dzaynov avetel nran yur galusty, aranc mtacelu, te aydtegh qnac e Kamsaryany, vor anush eraz e tesnum։

— Fu, chto za bezobrazie, — bacakanchec eritasardy, ays angam arden ruseren, ev bardzranalov teghic, sksav shut-shut hagnvil։ Erbeq gyughn u gyughacin aynqan zzveli chein erevacel Petrosi achqum, vorqan ays vayrkenin։ Ayd patatchrov henc vor tanutery erevac, na dimec nran dzhgohutyamb. — I ser astuco, tanuter, mard ghrkir Semyonovka, vor shut troyka beren (saylak), es minchev erku zhamy piti tchanaparhvem anpattchar։

— Troyky ur vor a, es a kxasni, es irikvan em apspre... — asac tanutery ev sksav harcuphordzel, te inchpes e patahel, vor na qnelu taxty durs e berel baky, kam andzrevi zhamanak vortegh e patsparvel։

Petrosy patmec yur glxin ekacy dzhgohutyamb li xosqerov, voronq canr azdecutyun arin tanuteri vra։ Sa ankeghc cav haytnec, vor che imacel andzrevi galy, apa te voch karogh er henc nersi tany qnelu tegh patrastel eritasardi hamar։ Shat barkacav naev Salbii vra, vor bac er toghel «anicuk kovy», isk sa yur barachov xangarel er «aghi» anushik quny։

Henc ays zruyci ev bacatrutyanc zhamanak lsvecav hervum phostayin saylaki zangi ghoghanjy։

— Hren troyky galum a, — avetec tanutery։

— Aydpes shut, — zarmacav Kamsaryany ev uraxanalov, vor verjapes azatvum e neghutyunneric, yur srtum hashtvecav bolor ancaci het, moranalov te andzrevy, te lvanery ev te kovi barachy։

Shutov hasav saylaky: eraluc dzianerov։

— Tonakan, du es eke, — harcrec tanutery canot karapanin։

— Es em ekel, ba yski ktogham, vor im aghin urish mard tani, — asac karapany vstahutyamb, chnayelov vor taneliq aghin arajin angamn er tesnum yur kyanqum։

— Inchpes e, vor aydpes vagh es ekel, — harcrec eritasardy։

— Ba yski ky edanam։ Xoja Mirzen 6 shahi bashxec, asav: Tonakan qe tenem, ravoty cegy cegin Chybyxlvum։

— Xojan inch uni ays gorcum, — zarmacav Petrosy։

— Inenc a, irigvan Xoji xetn em apspre, — bacatrec tanutery։

— Ev na qez vec shahi bashxec, — hetaqrqrvecav eritasardy։

— Bashxec, ba։ Asav, Tonakan, ynenc ara, vor esor tchashi vaxty aghin hascnes Dili։ Revum a lav barekamd a, qe hamar hogum a։

Eritasardy chpatasxanec։ Na mtacum er ayn masin, te inchpes zhlat u gcuc vashxarun sirov zrkvel e yur 30 kopekic, miayn ayn pattcharov, vor iren (Kamsaryanin) ibrev vnasakar mardu, mi phoqr aveli vagh heracne gyughic։ Ays mtacmunqy, sakayn, phophoxutyun charajacrec eritasardi voroshman mej։ Na sirov sksav yur ireghennery kapkpel, vori zhamanak mi phoqr tarakusec miayn berac grqeri masin, chimanalov te: inch ane nranc, vorovhetev tesnum er te anogut e aylevs ayd canrocqy tanel Tiflis, ev ays guce ayn pattcharov, vor cher uzum ayntegh, yur achqi araj unenal aynpisi irer, voronq hishecnein nran yur «araqelutyan» patmutyuny։

Shutov mi geghecik mitq pharatec naev ayd mtmtuqy։ Na hishec, vor boghoqarku abeghan grqer er xndrel irenic։ — Ari ays kapocy ghrkem nran, ev sa klini mi geghecik nver, — mtacec eritasardy ev grqeri kapocn arandznacnelov, xndrec tanuterin, havatarim gnacoghi dzerqov hascnel ayn abeghayin։ Te inch ogut piti qagher verjins Marks-i «Polniy kurs oxoti» ev Osvald-i «Lyagovaya sobaka» grqeric Sevani tklor kghzum, dra hamar Petrosy avelord hamarec mtacel։

Mi zhamic arden amen inch patrast er։ Eritasardy kamecav vardzatrel mi banov hyuraser tanuterin, bayc verjins bace ibac merzhec yndunel voreve vardzatrutyun, aselov te: yur partqn er patvel astuco hyurin, ete nuynisk amisnerov na aprer yur tany։ Miayn shat erkar taxandzeluc heto, Petrosy karoghacav mi tghtadram xrel hyurynkali dzerqy, ibrev hagusti nver Salbii ev erexayoc hamar։

Arevy mi chvan bardzracel er Maralinjic, erb Kamsaryann yur srtagin shnorhakalutyuny haytnelov tanuterin ev nra knojy, voghjunec nranc verjin angam ev bardzracav saylaky։ Tonakany mi zoravor bacakanchutyamb xraxusec dzierin ev nranq ashxuyzhov slacan depi xtchughin։

Aysteghic Semyonovka ev aynteghic Dilijan ughevorutyunn ancav hajogh ev aranc pataharneri։ Gisherva hord andzrevic heto eghanaky hrashali er, ody tetev u kazdurich, isk busakanutyuny: zvart ev phaylun։ Kamsaryanin tvum er te Semyonovkayic minchev Dilijan tanogh tchanaparhy, anshusht, yur kyanqi vra piti avelacne mi avelord tari։ Vasnzi ayd hovashunch zhamerin Maymexi tavshapat lanjeri vra, nra tavutneri ev antarneri mej xaghum ein aynpisi hover u sghoxner, togorvac kanachi ev caghkanc burmunqov, vor amen angam shunch qashelis, nran tvum er te shunchi het miasin mtnum e yur toqery voch te odi aliq, ayl kensatu palasan...

Der kesor cher, vor Kamsaryany hasav Dilijan։ Minchev aystegh na sharunak ashxatel er chmtacel ayn ameni masin, inch vor karogh er yur tramadrutyuny xangarel։ Na janacel er manavand, vor gaghapharakan «es» -y chartnana ev himar baner chshshnja yur akanjin, — «Ayspes piti liner... urish kerp cher lini... vorovhetev hnar chka...» — ays dardzvacnerov er ororel na ayd «es» -in ev nra xightchy qnacrel։ Bayc Dilijanum na hishec hankarc Tarsachayi kayarani verakacuin, hayoc naxkin «gyughakan usucchin» ev ardi «chorqotanineri varzhapetin» ։

«Inch patasxan piti tam nran, ete harcne te inchu veradardza» ... — mtacec Kamsaryany ev tesav, vor harcy bavakan lurj e։

Aveli lav e toghnel phosti saylaky ev gnal, masnavor karqov... mtacec na ev aydpes el arav։ Phosti kayaranum tchanaparhordnerin dyurutyun talu hamar harmarecvac er tchasharani nman mi ban։ Aydtegh eritasardy kusht naxatchash arav ev apa masnavor mi karq vardzelov, sharunakec yur ughin։

Ayzhm na dardzyal vochinchi masin cher mtacum ev zbaghvac er ditelov tchanaparhi nor handipogh teghery, kam lerneri u dzoreri ayn tesarannery, vor karcum er te galis zhamanaky cher nkatac։ Miayn te Aghstevi kamurjin motecac zhamanak na mi vayrkyan mtacec ayn masin, te erb karqy kmotena Tarsachayin, inqy khramaye karapanin, aynpes arag ancnel kayarani arjevic, vor «chorqotanineri varzhapety» minchev isk chi voroshil te: vov e nstac karqum։ Ev ays mtacmunqi mej na dzerqy tarav cocy, vorpeszi portsigary hane. sakayn nra phoxaren durs elav dradzyal charabast Note-eri tetry, vorn ays angam arden ateli linelu chaph anhatcho erevac nran։ Aranc erkar mtacelu: eritasardy shprtec ayn kamurji vrayic depi sharachogh gety։

Voskezoc tetraky phaylec mi vayrkyan arevi araj ev anhetacav Aghstevi txrakarkach aliqnerum...

ZhZ

Tiflis hasnelov Kamsaryany zarmacav, erb caran haytnec te Kiril Karpichy mi or araj gnacel er Borzhom։ Ibrev skzbunqi ter vatcharakan, na yur orery cher zohum zvartchutyan։ Inchn er uremn pattchary, vor na ays angam bacarutyun er arel.— «Mi guce meroncic meky hivandacel e» mtacec Petrosy anhangstutyamb։ Bayc erb caran haytnec te: «aghan gnacel e nra hamar, vor eguc, aghjik paruni cnundin entegh lini», eritasardy te uraxacav ev te shphotvec։

— Irav, vaghy mayriki cnundn e... inchpes ei moracel... Bayc eli lav em hasel... mtacec na inqn iren ev shtapelov depi yur senyaky, hanec gzrocic u paharanic yur nor shorery, arduzardi patkaneliqy ev ayn ameny, inch vor karogh er petq gal amaranocum te zbosanqi ev te handesneri zhamanak։ Ev ays ameny zgushutyamb u kargov tchamprukum teghavoreluc heto shtapec arajnakarg varsavirayi mot yur glxi artaqiny kanonavorelu, ayn e: xuzvelu ev acilvelu։

Erekoyan vec zhamic mi qani rope anc Batum tchanaparhvogh gnacqy arav yur het naev Kamsaryanin, yur tchamprukov u kapocnerov mi qani zhamic hascrec nran Mixaylovo։ Aysteghic minchev Borzhom petq er tchanaparhy sharunakel karqov, vasnzi ayd zhamanak der cher shinvac erkatughu Borzhom tanogh gicy։

Paycar lusnka gisher er։ Hart u voghork xtchughin, vori nmany chkar Kovkasi voch mi koghmy, axorzheli dardzuc naev ays ughevorutyuny։

Kes gisheric ancac, eritasardy hasav antarapat dzori mej phakvac Borzhomy ev phoxanak ughghaki irenc villan gnalu, dimec hyuranoc, ayn pattcharov, vor nax gisher zhamanak tun mtnelov anhangist chane yurayinnerin ev erkrord, vor hetevyal aravot maqur hagnvac u vayeluch kerpov gna mayrikin shnorhavorelu ev nran aydpisov mi hatcheli anaknkal (syurpriz) anelu։ Ays npatakov na xndrec naev hyuranoci tirojy: kanxav patrastel tal matakararin: amenayntir caghikneric mi tankagin phunj, «sireli mayrikin» tanelu hamar։

Hetevyal ory vagh: Lidia Pavlovnan zbaghvac er galiq hyureri hamar surtch u shokolad patrastelov, kam seghanatany: shaqarahaceri ev ayl uteliqneri seghann u spasy kargavorelov։ Na tepet urax er, vor yur cnndyan hisunerkuerord taredardzy katarum e harust u baxtavor, shrjapatvac derevs sireli amusnov, aroghj zavaknerov, bayc mi mec pakas uner yur uraxutyan mej, da sireli Petyayi bacakayutyunn er, vory hnar chkar vochnchov phoxarinelu... O, inchpes kataryal kliner nra uraxutyuny, ete aysor Petyan gtnvum liner ayn phaylun hyureri het, voronq shnorhavorutyan galuc heto, piti hravirvein tchashi Varancovi parkum...

Der ays mtacmunqneri het er Lidia Pavlovnan, erb erexanery mi shshuk bardzracrin villayi caghkanocum, vor gtnvum er getaphnya phoghoci vra։ Na durs trav iskuyn varaguyrnerov zardarun phoqrik patshgamy ev aydteghic imacav anaknkal norutyuny։

— Im sireli Petyan, im annman vordin chi moracel yur mor cnndyan ory. na gorcy toghel, shtapel ekel e mayrikin shnorhavorelu... — mtacec iskuyn Lidia Pavlovnan ev uraxutyan arcunqy nra achqery trjecin։

Petrosy dimec depi mayry uraxutyan u gohutyan zhpity eresin ev grkelov u hamburelov nran, shnorhavorec cnndyan taredardzy։ Lidia Pavlovnan vordu berac phunjy gtav hrashali ev gushakec, vor voch voq apaga shnorhavoroghneric karogh e nmany nviraberel iren։

Petrosi galov Kamsaryanneri villan nor phayl u shuq stacav։ Mec gohunakutyamb lsec ayd lury naev Kiril Karpichy, vor dahlitchi mi koghmy nstac: nard er xaghum yur hin barekam Mark Ivanovich Markozovi het։ Verjins, vor caghrum er etiketi orenqnery, vagh aravotic er ekel tiknojy shnorhavorelu ev tesnelov nran derevs penyuari mej, asel er, vor ayd shory nran aveli e sazum, vorovhetev nra mej tikiny aveli e «tmphlik, klorik» ։

— Kuger, bas cher ga... kroneri mot ho cher mna, — nkatec na Lidia Pavlovnayin, vor ekel er amusnun vordu galustn avetelu։

— Ev tes te: inch or ekel e, henc im cnndyan ory...

— Banid kac... cnund el vor cher elel, eli kuger... — shesh u chhar, Kiril Karpich, qard dir... — sharunakec xaghy Mark Ivanichy, vor urax bnutyan ter u katakaser mekn er։

Mi erku zhamic arden barekamnern u barekamuhinery galis ein shnorhavorelu։ Kanayq u tghamardik, oriordner u eritasardner, vomanq zat-zat, vomanq xmbovin, hetzhete lcnum ein villayi dahlitchn u nran kic verandan, vor zardarvac er shqegh varaguyrnerov։ Hatcheli aghmukov ners u durs ein anum manavand eritasarduhinery, voronc zruyci mec masn, arhasarak, baghkacac er linum dzaynarkutyunneric u bacakanchutyunneric։

Lidia Pavlovnan yur gluxy kkorcner, ete eritasard vordin, vor qaj kencaghaget er, kargov kanonov amenqin chynduner, hark eghac teghy sirov chzhptar, kam ur vor petq er, hatchoyaxosutyun chaner։

Tchisht harmar zhamin, aysinqn yndunelutyan taq mijocin, villayi araj kang arav Markosyanneri karqy, voric tikinn ijav nazelov ev, anpattchar, spasavori ognutyamb, minchder Adelinan nerqev trav tetev trchuni pes։

Tesnelov Petrosin dahlitchi dran araj, ur na ekel er irenc dimavorelu, oriordy bacakanchec.

— Duq aystegh... ays hrashq e, — ev nra dzayni arcatya hnchyuny aliqner talov: ancav dahlitchi mi cayric myusy։

— Hrashqemen qich pakas e... en el esor ku tamaminq... nkatec hayry bardzradzayn cicaghelov։

— Astucov, — harec Kiril Karpichy, bayc aynpes cac, vor miayn inqy ev xaghynkery lsecin։

— Uremn duq aystegh eq, — noren krknec oriordy, seghmelov eritasardi dzerqy։

— Inchpes tesnum eq, — patasxanec verjins, zhptogh hayacqy Adelini sirun achqerin ughghelov։

— Chei karogh havatal, voch voq cher spasum...

— Es spasum ei... Inchpes karogh e mard yur mor cnndyan ory moranal, — nkatec tikin Markosyany, ibr te aghjka sxaln ughghelov։

— Aba mi asa, te astucd ku siris, qu mery erb e cnvel, — harcrec Mark Ivanichy knojy aynpisi mi eghanakov, vor amboghj dahlitchy cicaghic tulacav։

— Erani imanam qez vov e xosecnum, — nkatec tikiny nuynpes cicaghov ev depi Lidia Pavlovnan arajanalov։

— Aystegh hameceq, aystegh, — xndrec verjins, — cuyc talov tavshya phaphuk bazmocy։

— Ha, es aydtegh knstem. sirum em, erb im teghy chayn e linum u ardzak։

— Metexciq el drust edenc in asum, ama vor xeghtcherun voch vov chi lsum, — harec Mark Ivanichy։

— To, sheshd dir, sheshd, inch es mardkanc xangarum, nkatec Kiril Karpichy yur xaghynkerin։

— Es el im sheshy. eqy chunim։

— Chhar u du... — xaghy sharunakvum er։

— Asum eq vor voch voq cher spasum indz, — xorhrdavor zhpitov harcrec Petrosy Adelinayin։

— Voch, ayd chei uzum asel... Bayc... inchpes e hayeren... Uzum ei asel, te voch voq huys chuner, te karogh klineiq toghnel dzer gorcy ev gal, haskanum eq, ughghec oriordn yur sxaly, voric, sakayn, nra aytery tetev sharagunecan։

— Haskanum em, voch voq huys chuner։ Bayc es aha eka։

— Inchpes lav e, vor ekaq. ete gitenaq, te vorqan petq uninq dzez։

— Ete karogh em mi banov carayel oriordin...

— Voch, hasarakutyany։

— Harkav: dzer hramanov։

— Aydpes ynduneceq, ete kamenum eq, — asac oriordy qnqshabar zhptalov։

— Aydpes em yndunum, hatcheceq hramayel։

— Aysor tchashin menq dzez het enq, Varancovi parkum... Aynpes e, Lidia Pavlovna, — dardzav oriordy tiknojy։

— Ayo, sirelis, bolor hyurerin haytnvac e։

— Isk erekoyan menq kunenanq nvagahandes։

— Baregorcakan npatakov։

— Ayo, ev harust cragrov։

— Ev menq uremn pativ kunenanq dzer hrashali dzaynn u dashnamuri nvagy lselu։

— Aysinqn pativ kaneq mez lselu։

— Ev inch ktorner kergeq kam knvageq։

— Ayd kimanaq afishayic, bayc bann ayd che։

— Hapa։

— Nvagahandesic heto, menq kunenanq parahandes։

— Kotilinov... — tchchac dahlitchi myus koghmic Adelinayi ynkeruhineric miny։

— Ayd el lav e։

— Lav e ayn pattcharov, vor duq aystegh eq։

— Ayd inch e nshanakum, — zhptac eritasardy։

— Erevakayeceq, vor minchev ayzhm menq der chgitenq te vov piti lini mer dirigeur-y, vorovhetev chenq yntrac։

Aysteghi eritasardneri mej, tchshmarity xostovanac, shnorhqov meky chka։

— Indz ku jokeiq eli, — katakec dardzyal Mark Ivanichy, vor ayzhm tarac qarern er hamarum։

Dahlitchum noren cicagh bardzracav։

— Cheq karogh erevakayel te vorqan urax em։ Duq, iharke, kkaravareq mer parery։ Ayzhm arden parahandesy klini iskakan parahandes։

— Isk ete es xndrei, vor indz azateq ayd pashtonic։

— Ev voch mi xosq ayd masin, — harec orirrdy vtchrabar։

— Ayo, ayo, voch mi xosq. duq hrashali dirigeur eq, duq chi piti merzheq, — xosecin ays u ayn koghmic Adelinayi ynkeruhinery։

— Ban e, te vur Piotr Kirilichy irikvan atkaz arav, es hazir em, dziz enenc lazatov par acim, vor asiq — mashalla, Mark Ivanich... — zvartchaxosec Adelinayi hayry ev cicaghy noric yndhanracav։

Cerekva errord zhamin Kamsaryanneri hyurery hetzhete havaqvum ein Varancovi parky, vor gtnvum er Borzhomi gegheckutyuny kazmogh antarapat bardzunqneric meki vra։ Geghughesh careri hatcheli hovanu tak bacvac er yndardzak seghan: zardarvac kanachov, caghkephnjerov ev harust akrati bazmatesakutyamb։

Tchashy nshanakvac er sovorakanic vagh, vorpeszi erekuyt kazmogh oriordnery te hackeruytin masnakcein ev te zhamanak unenayin handesi hamar patrastvelu։

Yntir xortiknery ev yntrelaguyn ginin, miacac yntir erazhshtutyan het, vori ardzaganqy tndum er antari heravor cmaknerum, shutov steghcecin Varancovi parkum epikuryan hayacqneri erkrpagu mi ambox, harac erku zat, bayc mimyanc het sert kap unecogh tesutyanc։ Tariqavornery hamakerpelov mer canot ter-Vanu karciqin, yndunum ein vor, ays ancavor ashxarhum ka miayn mi ban, vori hamar arzhe aprel. ayn e: lav utel։ Minchder eritasardnery ayd miak bany gtnum ein lav sirelu mej։ Ays pattcharov el, ete arajinnery irenc tvel ein hamegh xortiknern u anush ginin ushadir janqov ev gitakcabar vayelelu dzhvarin ashxatutyan, verjinnern, yndhakarakn, zbaghvac ein qnqush zhpitneri, krakot hayacqneri ev xorhrdavor aknarkneri phoxanakutyamb։ Siro ev mtermutyan ayd hrapurich turevarum: gerazancum ein bolorin Petrosn u Adelinan, voronq patahabar nstac ein irar mot... tchashy verjanalu vra nranq asel verjacrel ein ayn ameny, inch vor anhrazhesht er erku sirogh srterin: irenc zgacacy mimyanc haskacnelu hamar — tepetev ayd anelis: nranq chein artasanel ev voch mi parz xosq։

Hasav erekon։ Hanqayin parki rotondon lusavorvac er shqeghoren։ Guynzguyn lapternery, voronq kaxvac ein patshgami syunasharern u motaka carery mimyanc het kapogh kanachahyus zhapavenneric, mogakan xorhrdavorutyun ein talis kyanqov u luysov voghoghvac ayn ketin, vor amphophvac er antarapat bardzravandaknerov parspvac dzoraki mej։ Kargadrichnern amen kerp ashxatel ein gravich u hetaqrqrakan dardznelu parki ayd masy, ur rotondon er ev ur nvagahandesn u parery piti teghi unenayin, vorpeszi baregorcakan ekamuty mecacner։ Ayd pattcharov handesi yndardzak dahlitchy, der utic araj, lcvac er erkser bazmutyamb։ Isk nvagahandesn skseluc, voch miayn chkar parap ator, aylev drneri u patuhanneri araj xrnvac er mec bazmutyun, vor phogh er vtcharel, get motik kangnelu iravunq unenalu hamar։

Geghecik varaguyrnerov u arevadardzayin caghiknerov zardarvac bemi vra arajin angam erevac Adelinan yur ynkeruhu het։ Na hagac er metaqsya nurb, dzyunaphayl shor, holani teverov u krcqov, vor zardarvac er margartacaghki ev shushanneri hyuserov։ Kisabac krcqin, ur hangchum er spitak vardi mi vost, ayle harust mazerum, voronq sanrvac ein à la moderne, astgheri pes phaylum ein harust adamandner։ Anmeghutyan xorhurdn amphophogh spitak hagustnerum ev manavand lampi aylakerpogh luysi araj, geghani Adelinan dardzel er, grete, erknayin։

Erb yndunelutyan caphery dadarecin, oriordn u ynkeruhin, vor nuynpes gravich er ilyuziayi shnorhiv, sksan dashnamuri dzaynakcutyamb ergel mi srtasharzh duo, vor harucec dahlitchi mej caphaharutyunneri ev dis-eri vorotyndost aghmuk, voric stipvac: nranq ergy krknecin։

Hetevyal hamary patkanum er mi eritasardi, vor jutaki vra nvagec yur bazhiny ev inchpes sirogh, arzhanacav dardzyal caphaharutyunneri։

Errord hamary Mocarti VI sonatn er, vor Adelinan ev mi urish oriord nvagecin dashnamuri vra։

Chorrodin durs ekav Adelinan miaynak ev nvagec nuyn heghinaki Roudoalla Turca-n, vor yur arevelyan tchashaki nurb u qnqush melamaghdzotutyamb srtasharzh azdecutyun unecav handisakanneri vra։

Vorotalic caphaharutyunneri aghmukov phakvecav nvagahandesi arajin bazhiny։

Erkrordin ev errordin masnakcecin nor mardik — mi violonchelist, mi srngahar, mi solo ergich, apa ergchuhiner, voronc mi trio-in miacav dardzyal Adelinan։ Baci ayd na erkrord u errord maserum handzn arav lurj masnakcutyun: mej ynd mej nvaghelov dashnamuri vra Bethoveni Quasi una fantasia sonaty, Shumani Warum-y, nra karnavali xostovananqy ev Shopeni Nocturnus-y, vorov, hamarya, nerkayacav nvagahandesi glxavor tirapetuhin, voch miayn yur gegheckutyamb u shnorhashuq sharzhvacqov, aylev ayl arzhaniqov, vor cuyc tvav na erazhshtakan masum unecac yur hmtutyamb։

Kamsaryany, vor bolor zhamanak hogiacac ditum er geghani oriordin u lsum nra shnorhali ergy kam dashnamuri nvagnery ev yndnmin akanjum zhoghovrdi govasanutyunnerin, hetzhete sksum er zarmanal yur himarutyan vra, vor minchev isk mi vayrkyan tuyl er avel iren mtacel, te kareli er erbevice dzerqic toghnel ayd gandzy... Ev ayd isk pattcharov, vorpeszi norogvac mtermutyuny vochnchov chtulana, na yuraqanchyur xaghamijocin vazum er bemi hetevy ev hiacac bacakanchutyunnerov Adelinayin drvatum։

— Dzer ergy, oriord, dyutich er ev hrashali... dzer sonatn annman er... dzer Rondo-n indz lacacrec... — asum er na։ Isk dahlitch veradarnaluc sksum er oriordin hamematel iren het ev gtnum, vor na, ardarev, arzhani e yur kenakicy linelu։ Henc ays pattcharov el tesnelov, vor Adelinan tirum e handesi vra, cankacav, vor inqn evs achqi ynkne mi banov, usti voroshec yndunel dirizhyori pashtony, vor der aravoty kamenum er merzhel։

Ev vorovhetev giter te amen mardu ban che parery karavarel aynpes, vor yndhanur gohutyan ev kendanutyan het miasin dahlitchum tire naev kataryal karg u nerdashnakutyun, usti arajuc hpartanum er, vor inqy piti karena liuli cuyc tal ayd banum yur hazvagyut shnorhqy։ Ays pattcharov na shtapec ogtvel verjin xaghamijocic ev henc nstac teghy kazmel tour-eri yndhanur cragiry, vor shat el hesht ban cher։

Nvagahandesy verjacav mi kvartetov, vorin masnakcecin jutakahary, violonchelisty, srngahary ev trio ergogh ereq oriordner, voroncic minn er Adelinan։

Caphaharutyunnery erkar dghrdacnum ein dahlitchy ev erevi zarmacnum motaka antarnerum tarac trchunnerin, voronq ete xorhelu gesh sovorutyun unenayin, anshusht shat annpast baner kmtacein mard araraci masin։

Shutov caranery dahlitchi mijic durs hanecin avelord atornery, vorpeszi pareri hamar hraparak bacvi։ Adelinan ev yur ynkeruhinery, voronq chein kaskacum te lav dirigeur unin, ekan mi angam el stugelu te: ardyoq eritasardy ho che pndum merzhman vra։ Ev goh eghan tesnelov, vor verjins arden yur deri mej e ev hramanner e talis voch miayn caranerin: dahlitchy kargavorelu, aylev erazhishtnerin, parergi eghanaknery dasavorelu aynpes, inchpes inqy cragrel er arden։

— Tesnum eq, oriordner, ayn, inch vor naxoroq inqnerd piti kazmeiq, ayn el paronn e shtapel kazmelu, — nkatec norati mi tikin, achqi ancnelov tour-eri canky, vor gcel er Kamsaryany yur aycetomsi vra։

— Mite chgiteinq te: inchu enq paronin dirigeur yntrum, — vra berav Adelinan qaghcr zhptalov։

— Indz tvum e, te vov handzn e arnum mi pashton, na inqn el piti hoga nra anteri katarman hamar, — pashtpanec oriordin Kamsaryany, karogh mardu havaknutyamb։

— Ayo, bayc ashxatanqi bazhanumy heshtacnum e gorcy, — avelacrec tikiny։

— O, ev mite sa gorc e. ayspisi gorcerum es indz zgum em...

— Inchpes dzuky jrum, aynpes che, — yndhatec Adelinan, cicaghelov։

— Ayo, miayn ayn zanazanutyamb, vor dzuky loghum e anxos, minchder mer dirizhyory piti logha aysor sharunak barbarelov, — katakec mi urishy։

— Bayc duq aystegh zhamavatchar eq linum. areq ays canky ev erku terteri vra orinakelov: phakcreq dahlitchi paterin, vorpeszi paroghnery canotanan tour-eri kargin, — xosec norati tikiny, vor, yst erevuytin, shtapum er vayrkyan araj sural datchlitchi phaylun hataki vra։

— Anhangist mi liniq, dra masin el es khogam, — asac Kamsaryany ev neroghutyun xndrelov heracav xmbakic։

Qich zhamanakic heto bolor parogh tikinnern u oriordnery irenc dzerqum unein dirizhyori aycetomsy: tour-eri cankov։

Parahandesn sksvec Valse générale-ov, vori zhamanak haytnvecav, vor nvagahandesi naxkin taguhin ayzhm piti darna dirizhyori erandy varogh anbazhan vogin։ Ev dranq erkusn, ardarev, ayd vayrkyanin arzhani Ein irar: irenc geghecik artaqinov, hamachaph hasakov, shnorhali sharzhmunqnerov, eritasardakan zvartutyamb ev, namanavand, ashxuyzhi u erandi bacardzak zeghumov, vor varakum er nuynisk tariqavornerin, mtcnelov nranc mej kendanutyan nor grgir։

Vorovhetev ayd zhamanak der fransiakan kadrily ibrev hnutyun cher hanvac yndhanur pareri cankic. usti na hetevec Valse générale-in։ Dranic el, iskapes, sksvec Kamsaryani tirapetakan phayly։

Aspetnern u tikinnern irar yntreluc heto, yntrel ein naev irenc atornery ev kapel nranc tashkinaknerov, vorpeszi shurjy xrnvogh hasarakutyuny chqashe nranc desuden։

— Avancez...passez... retournez à vos places...orotac dirizhyor Kamsaryani dzayny, inchpes zorapeti mi xroxt hraman, ev dahlitchi azat hraparaky vayrkenapes cackvecav paroghneri bazmutyamb։ Spitak kerpasy, phrphur batisty, caghikn u adamandy xarnvelov irar, steghcecin aydtegh garnan titerneri xaytabghet mi par, vori mej tghamardik irenc sev zgestnerov hishecnum Ein bzezneri u meghuneri xarnurdy։

— Les dames, avancez... reculez... avancez et balancez vos cavaliers vis-à-vis... hnchum er Petrosi dzayny hetzhete aruyganalov։

— Inchpes eq havanum mer zorapetin... — harcrec Adelinan vis-à-vis aspetin: balance-i zhamanak։

— Hrashali e, — patasxanec verjins ev zhptalov ancav։

— Avancez et balancez vos cavaliers premiers...

— Dzez hamar asum en, vor hrashali dirigeur eq, — shshnjac Adelinan Petrosi het pttelis։

— Bayc chen asum, vor tiruhus arzhani erkrpagu chem, — nkatec Kamsaryany inqnagoh zhpitov։

— Chaphazanc hamest eq։

— Asaceq: tchshmartaxos... Massieurs, avancer, reculez... avancez et balancez vos dames vis-à-vis։

— Asaceq Adelinayin, vor shat chqrqrvi, — apsprec katakov Kamsaryani het pttogh vis-à-vis oriordy։

— Dzer ynkeruhin pashteli e, mi zrparteq nran... — nkatec dirizhyory ev sharunakec...— avancez et balancez vos dames premiers։

— Inch er asum dzez Idan, — harcrec Adelinan Petrosin, erb na figure-n avarteluc heto nstec yur koghqin։

— Chem karogh asel։

— Xndrum em։

— Harcreq, harcreq, — hordorec oriordy dimaci sharqic։

— Deh, ayzhm asaceq. inch er asum na, — stipec Adelinan zvart hetaqrqrutyamb։

— Asum er: ibr te duq shat hetaqrqrvum eq։

Adelinan nayec yur ynkeruhun ev zhptalov asac.

— Inqnerd dateceq, mite iravunq chunim... Hapa, hamemateceq... Ev ays aselov: na matnacuyc arav ynkeruhun nra aspety, vor tchaghat glxov, voch gegheckadem mi grogh er։

— Mi vitcheq, elnenq։ — Massieurs, avancez.Chainez les damas à la main... — gochec dirizhyory ev pary sharunakvec։

Ays dzevov irar hajordosm ein figure-nery minchev vecerordy, bolor ayd zhamanak Kamsaryany hangist siraxosum er Adelinayi het։ Bayc galop-i zhamanak na arden dardzav marmnacyal erand, vorovhetev hramannery petq e tar zgushutyamb, vorpeszi grand rond-i vaxtchany liner te sahun ev te haghtakan։

Barebaxtabar ays lurj xndirn el lucvecav hajoghutyamb։ Erb corbeille-ic heto verjin angam hnchec derizhyori dzayny: Remerciez vos dames! amenqn arden gitein, vor kargadrich paroni shnorhiv sxal qayl chein arac։ Ayd pattcharov shnorhakalutyunnery erkusteq el srtagin ein։

Kadrilic heto sksvecan azat parery, voronc zhamanak Adelinan, hakarak nuynisk bon-ton-i pahanjen, hatchax anbazhan er shnorhali dirizhyoric։ Guce ev ays ayn gitakcutyamb, te hyureric shatern arden canot en yur zgacmunqnerin, hetevapes xstapahanj chein linil get ays angam։ Ev irav, nranc erkusi hamachaph u nerdashnak sharzhumneric arden ditogh achqy karogh er voroshel chaphn ayn hamakrutyan, vor eritasard srtery tacum ein dep irar։ Ete paric ban haskacogh handisakany caghrum er aynpisinerin, voronq parelu phoxaren qashkrtvum ein kam irenc kor mejqov ev grehik pas-rov tanjanq pattcharum irenc dame-erin, yndhakarakn, hogekan mec hatchuyq er zgum nayelov Kamsaryani ev Adelinayi vra, voronq irenc tetev u shnorhali qaylerov ev hangist u tchotchun ptuytnerov grete misht irencic kazmum ein mi andzn, vor yur sharzhumnerov miazhamanak phaylecnum er vorqan shnorhq, nuynchaph ev arvest։

Parery, sakayn, sharunakvum ein erkar, vasnzi eritasardnery chein hognum, isk tikinnern u oriordnery patrast ein, nuynisk, arajika cereky phoxel gisheri, miayn te karenayin anverj pttel u sural: erazhshtutyan hatcheli aghmukov arbac...

Bayc hasakavor hayrern u mayrery sksum ein hognel. shatern el stamoqsi trtunjn ein lsum։ Ayd pattcharov sksan hishecnel «jahilnerin» te: zhamanak e arden irenc erandy chaphavorelu։ Ayd hushararneri tvin patkanum ein, naev, Kamsaryan u Markosyan amusinnery, voronc xorhrdin, sakayn, hetevec iskuyn inqy dirizhyory, skselov Cotillon-y ibrev verjapar։

Bayc vorpeszi tikinneri u oriordneri hatchuyqy evs karoghanar gravel, na Cotillon-y phoxanak kadrili u mazurkayi parz xarnurdov verjacnelu, ashxatec bardel valsi u yolkayi erkaratev ton-erov։ Ev tepet na xstutyamb hetevum er arshavin ev harmonian vochnchov chxangarelu hamar ashxatum, vor zuygery dzerqic chtan irenc herty, aysuamenayniv, verjum erevecav, vor bolor aspetneric aveli shqanshan inqn e stacel։

Erb promenade-n u petit rond-y avartelov dirizhyory gochec: — Voyagez a quatre coins à la isvostchik! na dzerqin uner metaqsya sandzery ereq gegheckuhineri, voroncic mijiny chqnagh Adelinan er ev: voronq irenc jermutyunic shiknac vardaguyn demqerov hishecnum ein Apoloni hrashunch nzhuygnery Arshaluysi bacac drnerov elnelis...

Trois enavant! gochum er eritasardy ev yur nzhuygnerov pttum u surum dahlitchi shurjy։ Nran hetevum Ein urishnery, bayc hakarak kazmvacqov. — shat tikinner u oriordner lcel Ein eritasardnerin ev varum Ein nranc: inchpes Diananer: irenc Erenerin։

— Ay, drustn es a, chun hmikva vaxty: aghjkerqn en tgherancy lcum։ Ama En inchi qu tghen im aghjkann a lcel, sababn inch a, — harcrec cicaghelov hayr Markosyany: irenic anbazhan Kiril Karpichin։

— Mark Ivanich, edenc el a linum. xan mekn a lcum, xan mekely. du asa tchamphen drust gnan, chvernngnen, te che lceluc inch vnas... — aylabanakan harcin aylabanoren patasxanec hayr Kamsaryany։

Erb Petrosn u Adelinan tev tevi tvac motecan cnoghnerin, Mark Ivanichy katakov nkatec. — Aba mi asa, Pyotr Kirilich, kroneri erkrumy, vor mnacel eir, qiz vov kutar es ghada medalnir u xachir... Tes e, istak polkovnik is dari։

Adelinan u shrjapatoghnery urax urax cicaghecin, minchder Petrosy keghcec te cicaghum e, vorovhetev Markosyani arac ditoghutyuny mi tesak curt phchec yur jermacac srtin։

Aysuamenayniv, parki carazard mi ankyunum yntriqi hamar bacvac seghany, vori vra drvac arcat u qrustal spasnery phaylum ein arat luysi araj, isk tesak-tesak akratn u ginin grgrum nuynisk kusht mardu axorzhaky, crecin naev eritasard Kamsaryani txrutyan hovery ev havatacrin nran, te aveli lav e vayelel qan te mtacel...

Ayd banin, manavand, lavapes ognec Mark Ivanichy, vor seghany bolorogh phoqrik hasarakutyan xndranoq dardzav karavarich։ Arajarkac kenacnery na hamemum er zvart kataknerov ev erbemn, minchev isk, hajogh sraxosutyunnerov, aynpes vor yntroghnern aveli cicaghum, qan utum ein։ Zarmanali el cher, vor ayspisi yndunak karavarchi shnorhiv, der erkrord kerakury chberac: shisheri ginin kisic cac liner, isk errordn skseluc: arden verjacac։ Ays kshrachaphy tepet mec ban cher «lav xmoghi» hamar, bayc Borzhomi parkum yntroghin patshatch cher dranic avelin vayelel, usti petq e yndunel, vor aydqanov el mer hyurern arden zvartacac ein։

Qaghcregheny berelu zhamanak yntroghneri tramadrutyuny aynqan er qnqshacel, vor karces te aha', ur vor e ayd bolory piti dzulvin mi srti ev mi hogu mej։ Ayspisi hajogh tramadrutyunic ogtvelov, Lidia Pavlovnan, vor bolor zhamanak zvartchanum er Petrosi ev Adelinayi mimyanc het phoxanakogh qaghcr zhpitnern u hayacqnery ditelov, kam nranc goghtrik siraxosutyuny lselov, ibrev te arden hamberutyunic elac, zhptalov bւscakanchec.

— De verj tveq, eli...

— Drust a asum, verj tveq... — harec iskuyn Mark Ivanichy ev qah-qah cicaghec։

Ev vorovhetev bolori hamar parz er te inchi masin e xosqy, usti Kiril Karpichy, vor amen bani mej sirum er handisavorutyun, bardzranalov teghic: brnec vordu dzerqy ev talov Mark Ivanichin, asac.

— Aha qu phesan։

Tikin Markosyany hetevelov nran, arav aghjka dzerqy ev talov Kiril Karpichin, harec.

— Es el qu harsy...

Te Petrosi ev te Adelinayi demqin xaghacin lur eranakan zhpitner։ Dranov nranq irenc hamadzaynutyunn ein talis cnoghneri aracin։

— Shnorhavor, shnorhavor, — gochecin ays u ayn koghmic։

— Matanin tur, xnami, matanin, — bacakanchec Mark Ivanichy, ibrev gorcnakan hayr։

Lidia Pavlovnan yntrec yur mati matanineric amenayntirn u tankaginy ev hagcnelov Adelinayi matin, hamburec nran ev asac.

— Sa togh lini mer zadatkan (arhavatchyan) ։

— Es el hmi im phesin, — asac tikin Markosyany ev chiph-chaph hamburvecav Petrosi het։

— Shnorhavor, shnorhavor, — krknecin dzaynery։

— Shampayn, shut. Es giniqy dus tareq, — hramayec Kiril Karpichy ev caranery mi akntartum anhetacrin seghani vrayic norogvac shisheri mnacordy (or mi qich heto irenc piti harkavorver) ev nranc phoxaren sharecin Roederer-i shampayny։

Shnorhavoranqnern u baremaghtutyunnern yndhanracan։ Nuynisk harevan seghanneric barekam mardik motecan ev shnorhavorecin hanpatrastic teghi unecac nshanadrutyuny։

Ev sakayn ays ameny katarvec aynqan tarorinak kerpov, vor voch voq mtacec harcnel tghi kam aghjka hamadzaynutyuny։ Ev erb ays masin mi horetes ir ditoghutyunn arav, Mark Ivanichy hramayec, vor Petrosn u Adelinan patasxanen nran iskuyn։

Eritasardn u oriordy haskacan trvac hramani nshanakutyuny ev qaghcrazhpit motenalov irar: jermagin hamburvecan։

Uraxutyan bacakanchutyunnery sksvecan nor uzhov ev shampayny norogec yur shrjanarutyuny։

Minchev aystegh vor hasanq, el huys unim im yntercoghnery chen pahanjil, vor es im patmutyuny sharunakem։ Vorovhetev lav giten te ayspisi mi nshanadrutyan inch e hetevum. — harkav psakadrutyun, shqegh harsaniq ev meghralusni tchanaparhordutyun... isk aynuhetev galis e amusnakan xaghagh u qaghcr kenakcutyuny, minchev cnor kargadrutyun...

— Isk Chibuxlun... Sevany...

— Nranq dardzyal mnacin irenc teghn ansharzh, anphophox, inchpes harazat masunq anphophoxeli havitenakanutyan...

Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
Armenak Avetisyan
21:16, 07.01.2018
13452 | 0
21:11, 07.01.2018
18046 | 0
21:02, 07.01.2018
8400 | 0
20:49, 07.01.2018
12905 | 0
18:57, 07.01.2018
18166 | 0
18:54, 07.01.2018
19031 | 0
18:51, 07.01.2018
11831 | 0
18:48, 07.01.2018
10279 | 0
18:42, 07.01.2018
9207 | 0
18:34, 07.01.2018
6936 | 0
18:32, 07.01.2018
11387 | 0
18:31, 07.01.2018
6959 | 0
18:27, 07.01.2018
13065 | 0
18:22, 07.01.2018
7103 | 0
18:20, 07.01.2018
7671 | 0
17:38, 07.01.2018
7619 | 0
17:34, 07.01.2018
12352 | 0
depi ver