VAHAN TVoTVoVENC Hay dasakan grogh, ardzakagir, hraparakaxos, mankavarzh Cnvel e 1894t. hulisi 18-in Arevmtyan Hayastani Xarberd gavari Mezire qaghaqum: Naxnakan krtutyunn stacel e Xarberdi azgayin kentronakan varzharanum: Ashakertakan tarinerin V.Totovency katarum e grakan arajin phordzery, xmbagrum «Astghik» xmoratip amsaterty: 1907t. «Arevelyan mamulum» tpagrvum e nra arajin banasteghcutyuny, Polsum «Averak» (1908) ev «Sring» (1909) grquyknery: 1908t. turqakan sahmanadrutyunic heto Totovencn ancel e Evropa, apa Amerika: Yndunvel e Visqonsini hamalsaran, vortegh unkndrel e grakanutyan, philisophayutyan, patmutyan dasyntacner: 1915t. na ekel e Andrkovkas ev kamavor meknel razmatchakat, krvel e Vanum, erzrumum: Na zoravar Andraniki mterimneric er, nra tiknapah-targmanichy: Paterazmic heto V.Totovency meknel e Amerika, vortegh aprum ein nra harazatnery: 1922t. veradardzel e hayreniq ev nvirvel xorhrdahay mshakuytin: Xmbagrel e «Shesht» ergicakan parberakany (1923): 1924-1932tt. V.Totovencn ashxatel e EPH-u m, minchev 1928t. eghel e hamalsarani gitnakan qartughary: Dasavandel e angleren ev artasahmanyan grakanutyun: Nra kochumy, sakayn, grakanutyunn er: Nra arajin patmvacqneri u veperi nyutn arnvac er hayreni Xarberdic u amerikyan irakanutyunic, paterazmi yntacqum ev Egherni tarinerin hay zhoghovrdi krac tarapanqneric: Beghmnavor er Totovenci grichy xorhrdayin tarinerin. mekukes tasnamyaki yntacqum na grel e piesner, veper, vipakner, tasnyak patmvacqner, felietonner, voroncic aravel ushagrav en «Kyanqy hin hrovmeakan tchanaparhi vra» (Er., 1933, rus. 1963, angl. 1971) inqnaken sagrakan vepy, «Hovnatan vordi Eremiayi» (Er., 1934) vipaky ev ayln: Nra stegcagorcutyunneri himan vra en nkarahanvel «Spitak anurjner» ev «Ktor my erkinq» gegharvestakan kinonkarnery: V.Totovency zoh dardzav stalinyan brnararqnerin. bantarkvel e 1936-in, 1938-in gndakaharvel e: Ardaracvel e hetmahu (1954): Zqez ympem, vov aghjik Vov hayuhi, Vov alekoc merkutyun... Durs ek xuced ev migamac xorhurded, Ertanq dashtery azat, Ev ccenq sirty caghkin։ Ekur, ertanq depi partezy caghkac: Menq hon ympenq zhpitnery garunin։ Vov Zaruhi, Arevuhid shoghaphar, Ev tarphanqov xelahegh, Ekur, ertanq andzrevin tak amarvan, Dun hon ympe Karmir hogis qertoghi։ Aryuni quyrs anmah, Im kurcqis tak arevoren sarsragin Ekur, ertanq depi Erazy voskya, Andzrevin tak shogheru ev cogheru Ev tuyl tur indz, vor ympem Katogh meghry beranid։ Vov kuys haykyan, erkyughalic ev doghdoj, Aregnavet alyak du, Ekur, ertanq depi corcorn erazin, Tuyl tur logham Eutyan mej phrphrun։ Vov geghuhi, Ekur, ertanq depi blrakn hrashqin, Ympem, ympem liashurtn Qu achqerud yndmejen Zov sarsury bnutyan։ Vov argavand kusutyun, Ev tchatchanchov voghoghun, Tuyl tur grkem im qnari teverov Trophyuny qu lanjqin։ Vov hayuhi, Hececanqov u trtmutyamb du snac, Ekur, ertanq vardastany buravet, Dun hon phoxve varderu zov hogiin, Tuyl tur inci, vor ibrev syuq Shrtunqnerov qez hpim։ Ekur, ertanq depi Aky arcatya: Es hon lecnem im arnakan dzerqerov Bazhak my jur lanjid vra jermagin, Ev nerarkem im arnakan dzerqerov Zovutyuny anmahakan jurerun Qu tarphanqi hurqerud։ Ekur, ertanq dep iriknamuty sharayl, Im teverus mej hececogh du anurj, Veraphoxve, hon tchatchanche boceru, Ev caravi, es camaqac u tochor: Zqez ympem... vov aghjik, Ibrev verjin phrphrot kohakn arevin։ Voghb anmahutyan AREVIN Aryunahot gisherin mej amayi, Ur bnutyan lacn aveli xor ky darna, Hogis: hakac tarm diaki my vra, Ky hcce Voghbn Anmahutyand daravor, Vov Arev, Vaghy noren pit cagis Merkacnelov mardoc amoty karmir, Tcharagaytnerd doghdojyunov pit hpin Moxrakutvac qaghaqnerun, gyugherun, Izur shogheryd zvart Piti phntren phrphurnery dzyunaphar Mer hayreni kapuyt, kapuyt coverun... Izur shagheryd bekbek Piti ertan ororvil Amarnayin erazin mej voskehunch... Izur, izur, vov hska Kuyr Lusavor, Pit spases harsanekan qogheru Kokoni pes bacvelun, Voronc mejen, xurdz ar xurdz, Zhpitnery seren ginov shrtnerun Ky caghkein, ky taphein dzyuni pes։ Hima Lur, arhavrot anapati cocin mej Aveli hord zhpitner kan caghkazard, Qan hayreni dashterun mejy moxir... Izur, izur tchatchanchnerrd voskevars Pit molorvin grkelu Vardakarmir srunqnery kusakan Aghbyurin shurjy gyughin, Caghiknery parteznerun hayreni Arshaluysin Pit chbanan irenc pherty caygamuyn Tchatchanchnerud tarmutyuny ympelu, Vzernin kax: piti harin mayr hoghin Anmahutyan diaknery ergelu, Kokonnern isk piti merzhen shogherd, Piti chuzen kes orvan kyanq m: aprelu, Qu daravor anmahutyan kyanqid mej Piti tesnes sev varderu byurn er. Vardn isk, vardn isk mahvan hotn e ynkgrker, Karmirin tegh, tchermakin tegh, deghinin: Akanates pit yllas sev varderu, Sev varderu, vov Arev, Anmahutyan du Sarsur, Kartch aproghnery k: yllan xor, sxrali: Inchpes coghy shoghashoghun erazov։ Mer hayreni eraznery tevecin Darer, darer u darer... Ev azgery anmahutyan droshmy Mer tchakatin varecin, Eghanq anmah ev amenen voghbalin. Ir atenin mahy chekav hamburel Megh vardaguyn beranov. Tevelu uzhy ceghin Darer, darer maqarec Ynddem mahvan qaghcrutyan. Aysor, Arev, qezi het Menq chenq toner xachelutyuny ceghin, Ayl ky tonenq ayn uzhy, vor mez coghec Anmahutyan colqerov։ Ayn vehaguyn trtmutyuny, zor aysor Ky krenq mer achqerun Xorutyan mej daravor: Anmahutyan e pargev։ Vov Aregak, Lapter kyanqi, voghbergutyan Lusatu, K: erkrpagenq tiezerakan havatqov Hogvo qaghcr, vsem ev layn trtmutyamb Anmahutyan hskayakan tatcharin Vor mardkayin gangerov e karucver. Menq hpart enq: Anmahutyan enq zavak, Bayc k: aphsosanq, vov Arev, IIr chunecanq vardaguyn mahn azgerun Hin darun, Vor qezi het piti kochvinq menq eghbayr Aryunahegh tiezerqi shavghin mej։ Inch qaghcr e qunn hinavurc azgerun... . ASTGhIKIN Covn achqerud e lrer Ev tchaktid vra Taxci hovy ky heva, Ev cicerud ptukneren qaghcratux Mor my, mor my darnutyuny ky kati, Vov Astghik, Egheramayr du anmah։ Alyakneren anrjayin kapuytov Ev phrphuri shushanneren du cnar. Aygashaghi orranid mej loghacir Dicuhu pes, loghacir... Ev arevin tchatchanchnery doghdojun Qez patecin, voghoghecin luysi mej, Aravotyan du covacin brabion, Du qnacar Dicuhu pes, qnacar... Sev, caygatir varsered Siro garun m: ererac Ev beranid vardashurtn aghbyuren Mer boloris caravutyany hamar Srsur ak my karkachec, Angam shit m ayd zovutenen erknayin Mer hogvuyn mej astghashxarh my caghkecuc Ev ergerov...lecvecanq։ Bambirn arinq vogeshunch Ev durs tranq Baginneren. lareren Tovchutyunner cncacin, Ev ergecinq: «Menq ympac enq havityani my hamar Anmahutyan nektaren, Caravi chenq, caravi chenq menq erbeq, Astvacayin saghmy mer mejy anhun Arevi pes ky vari, Tiezerakan shavighovy lusashunch Menq astgherun ky tevenq. Mer voskornery tchghtchim Hima garun ky buren» ։ Angitacanq ayn aten, Vor k: ympeinq Haverzhakan charcharanqi nektaren, Hima k:oghbanq Ayn katily anmahakan beraned, Vor borboqec mez andardz Havityani anhaghteli idealov։ Menq ky baghdzanq, vor aysor Hayrenakan averneru tak taghenq Hishatakn isk mer astghavar ancyalin, Sakayn aysor du dardzyal Vsemoren ky parzes Mor my teverd verambardz Ev ky qales merk, aryunot votqerov Averneru erkyughneru vrayen, Ev mer taghumn hankarcaki ky darna Aygatony cncumneru noranor։ Anmahutyan zephyury Kuga ggvel mer tchakatnerr ayrac, Ev ky gochenq vogiov my annvatch. «Menq pit aprinq, piti aprinq havityan» ։ Bayc tesilqis baginin mej lacakoc Erb ky tesnem ayn m arminy dzyunahrash Hay aghjkan kusaphar, Vor ktrvac cicerov Zangakatan bardzunqen Gluxy var e kaxver, Hayreni dashty kanach Voskornerov e caghker: Ev getery goralov Nor diakner, nor hececanq ky beren, Tuyl tur inci, vor voghbam, Verjluysi du shaghamuyn Hececanq, Ayn katily anmahutyan nektaren, Vor bustered corecir, Tarphanqi pes corecir... Nere, nere aphsosanqn ays meghavor. Menq ky baghdzanq, vor miayn Hishatak my yllayinq Patmutyan mej azgerun Hin darun։ Eranutyan zephyurn haght Mez ky phche dambannere hinavurc։ Menq ky baghdzanq hogevin Vardabosor taghumin, Togh ashxarhi meghm hovik Hogehangist mrmnje, Yllanq miayn Hishatak Ev dambani xoreren Ergenq hangistn astghahayac achqerud, Vov Astghik։ . CVoRYANI HATIKIN Otar arter coryani, Duq erazner voskecuph, Nor durs ekac moxirneru ashxarhen, Amarnayin karotov dzez ky dimem։ Kyghdzam hogis ays taghel Cphanqnerun mej voskya Ev yndgrkel chy charcharvac bnutyan Buyrern, huyzern u trtir։ Aha arun gisherin mej lusnayin Dzer armatnern hushik, hushik ky ggve, Corekin mej ympac arevn liatoq: Hima kyghdzaq caygeru zov zephyurin, Ev ky cceq veh, haghtakan gluxnid Ev kspaseq astvacayin hpumin։ Otar arter coryani, Duq anurjner voskeshagh, Erbeq bocer chtesaq Ev aryunot jurn armatnid chsarsec, Aravoty aryun erbeq chkatec Dzer erjanik hatiknerun vra voski։ Ky phrcnem hask my otar ays dashten Ev ky phshrem dzerqerus mej im doghdoj, K'iynan darvar bolor hatery atoq Miayn hat my kmna im aphin mej։ Ky mrmnjem arcunqov, Kaylaknery arcunqis K'iynan lrin aphis mej: Loghcnelov ays hatiky im vshtov։ Arajin heghn, tarm garunen minch hima, Ays hatiky voskeman Mahvan buyrov ky sarsra... Ky mrmnjem es meghmiv, U sosaphy gisherayin tatcharin Im mrmunjnery ky tane haske hask, Ev bovandak arty lrin kunkndre. «Vov du hatik coryani, Erb arji hegh coghune durs portkacir: Cheghav mekn, vor qu akanjid hececer Tshvarutyunn anmahakan serundid։ Hatiknerun het haskid Du jerm siro mghvecar, Ev arevun shagherun tak cphacir, Erazi pes cphacir... Voske hatik coryani, Vor arcunqot vshterovs ky heces: Ky zgas hima, vor sirelineryd inkan, Ev mek qanin votqerus tak phchacan, Du isk arden inkac es Coverun mej im vshtis, Ev pit mernis, piti mernis arhavet։ Mek masy ays coryanneru hoc artin Piti erta phshrvil Jaghacqneru qarin tak, Unenalov aveli guzh kyanqi verj․ Bayc myus haskerr artin Galiq garnan noren piti boghbojin, Bayc du, avagh, pit mernis, O, ky loghas arcunqis mej, pertch hatik։ Ky mtaces, es gitem, Vor byuravor harust hasker pit teven, Vor byuravor harust hasker pit mernin Aghoriqin tak Granit։ Inch erjanik, veh vayrkyan: Vorum bolor coryannery varein, Men mi mernogh hac hatik Zgar, vor al hatik chka vor merni, Ev amarvan erazin mej shoghavar Ibr hishatak galin—miayn aycelu— Inch anush e hogevarqyd, vov hatik, Patvac, coghvac im vshterov qaghcragin, Lur ky heces... O, mah che ays, ayl sosaph, Kam zephyury, vor k'erta Hangstanal varserun mejy kuysin։ Im aphys, vor Anmahutyuny k'aptake, Qu lusavor gerezmanyd togh ylla, Vov coryani tarm hatik» ։ MVoISAYIN Nere, nere indz, Musa, Vor k'ergem Voghbn ays kyanqin geghecik Aranc hogvuyd astvacayin hpumin. Im hayreni ashxarhin Amayutyunn arhavrali nershnchec Ays qnari larerun։ Sa larn nor e, ev Anmahi kyanqid mej Mecamrunch voch mek qnar sarsrac... Charcharanqi eraznerun mej gta Qnarn ays doghdoj։ Hivand sirt m' isk ays qnarov ky lecner Tiezerqy ezerakan kocerov, Aynqan hccyun, aynqan boghoq u mormoq Kurcqin taky lur qnarin ays trtum։ Nere, nere indz, Musa, Es antaghand banasteghc Ev hiastaphvacn amenen, Ynkerneren, idealen, Togh dghrdan im larer... Bazhakin mej, urke es Phrphur ginin Anmahutyan ympeci Im voghberus shiterovy togh lecvi։ Es Astghikin hanghipa, Vor antari my hrdehin qov nstac: Moxirnery ky taphtpher kurcqin vra։ Anmahneru vehaguyn, Ev vehaguyn voghbalin, Andundy my lrutyuny ky kaxvi Qo achqerud hrkizumin vra var, Du isk, Musa, moxirov es psakvac։ K'spasei phrphurnerun giniid, Ky baghdzayi grkel syuqy tarphanqin, Qu Anmahi teveren, Bayc hogis anmahakan tatcharen Xachelutyan sev anurjy ky phrvi։ Tes, hin qnars dagaghi pes ky lre, Xrovem dagaghn ayd andory, .. Vov ky baghdza qaghcrakarkach ergerun... Kam zephyuri anrjayin teverun... Es ky baghdzam bolor zangery lecnel Anmahutyan andndaxor voghberov։ Vorqan vsem em, Musa, Ibr amenen antaghandy qurmered, Vor tanjanqi eraznerun mej gta Qnarn ays mahvan։ . *** Gegheckutyan i xndir Menq merzhecinq amen erkyugh, amen laxt, Mer votqin tak—lvacac Anmahakan jrerov— Odz my cvarac: ky nnjer, Tuyn ky ccer gisherneru xavaren, Ev menq anhog, bayc gitakic, ayd odzin Glxun vra menq mehyanner karucinq Gegheckutyan u luysi։ Caghkin inch hog, busac leran kushtin vra, Te erkrin xorqn hrabuxy ky nnje, An ky bacvi, tchatchanchnerun ky zhpti Ev ky ggve coghn tarphatench anurjov։ Hskayakan odzy sharzhec gluxn ir Akntart my... ev mehyannern qandvecan: Eghan xughbi havasar։ Mehyanneru anmahakan, mec vogin Mrrki pes katghecav, Ev lecuc Mer hoginern ir daraphil teverov։ Es k'oghbam Anmahakan ayd Vogin, Voch strjanq, voch apashav es unim, Ete k'uzes durs vrnde indz semen Ashughneru qu pertchashuq baginen, Es ky vazem yndhup Ashxarhy moxri․․․ Vor mekn, yse, hantcharneren baginid Uni visht my aynqan hska u vsem, Qan im sirty: eritasard u garun։ Es im vshtov kysqoghem vard u zhpit Ev ashuni teverov Erknqi mej ky phrvim․․․ Chem karotir astvacayin hambuyrid․․․ Es ky qashvim im hogvuys, Dabirnerun mej nsem, Vishts atrushan ky varem Ev voghbalov Anmahutyunn aryunis: Qnaris arjev k' aghotem․․․ *** Qezi alyak u zhpit, Cogh, shagh, varder u arev, Qezi caghik, zvart qnar ginergak։ Mah, mez coghe qaghcrutyamb․․․ . Im ergs Ky trtra shurtin vra ergn anor: Sery xmac aghjkan my nazanqov, Siro ergn e karmrutyamb my ginov― Ky trtra shurtin vra ergn anor։ Bayc im ergs harachanqov xmorvac, Vor ky nsti shirimneru vra pagh, Kergem, kergem, imins taxcerg me, avagh, Artosri curt kaylaknerov xmorvac։ . Martahraver Charcharanqi xorutyun my k՚erkarer Ir tchakatin marmarneren depi ners: Erbor mayry ir paperun havatqov Ir Zavakin mut synarin motecav. K՚y nirher an mrrkahuyz erazov, Vorun kurcqin kanachazard dashtin vra Xavaramac erkinq my kar taracvac։ Tshvarutyunn er anoti gyugherun, Vor hon: mor my harachanqov katogin, Ceghis zoregh bazuknerun k՚erkarer։ Lacav Mayry, ergec Mayry lalagin, Vorum tghan ir anurjen aysahar Bacav achqery tarmagegh, urke durs Arcunqn u luysy miategh xuzhecin։ Lacav Mayry, ergec Mayry lalagin, «Kangne Tgha, ceghid mrayln yzgecer, Zi Saphorin mej luysi Mahvan muty ky cori. Ev akosnern, li barutyamb katnali, Aryunnerov ev arcunqov korogvin, Ev ky sevnan atelutyan xorshaken Coryannery voskephrphur ashunin։ Aha hest surd tchakatid chaph pertchaxos Bazuknerud Aryunin het ky zhpti. Tes, antary huysi krakn e arer, Tes, kurcqin mej: urke hasakd arav tev: Gishernery ky sharzhin, Ev voskornery paperud arcvagegh Marti tchamphud vra qezi kyspasen։ Dran arjev ky daphre dzin voskehur Ev achqeren ky taphin kayc u sarsur, Horizonin marmarnery ky karmrin, Inchpes hrdehn astvacacac antarin։ Arshaluysy vormin vra e arden Elir Tghas, qrojd voski gangurnerun i xndir։ Merk: inchpes kuysn ardzakvac srskapani teveren, Vorun kurcqen ky hosin ibr aygi kat shit ar shit Uzh, ser, astgh, lal, pertchanq, tchatchanch, margarit։ Catke, Tghas, ceghid mrayln yzgecer, Qez pit cucnem ayn andundin ezerqn, ur: Mahy arac mer kyanqerun arevcagery bolor Piti vostnu dep gahavezhn aharku, Urke inq: mahn miayn krna durs elnel։ Gahavezhin semin kangnac: petq e mahy spannes Ccelov demn anmahutyunyd lusegh։ Petq e hskes kaycaknalic biberov, Minch rnkernerd zinakir Canr dagagh my userin pit vazen: Mahu diakin i xndir։ . Vane shogherd․․․ Vane shogherd phaylun u phartam, Hane shorerd tchermak, lusahyus, Dzhguyny hagir։ Verjaluys eghir։ Es oror ysem, es oror hyusem Lacogh uriin eraznerun tak։ Gorsh shorer hagir, Caygy zgecir։ Caghiky eghir lur u dalkahar— Steghce qaghcr artum hogvuyd mej Trtum erazov stinqnerd qoghe, Shurtid varderi taxcutyamb coghe. Tur indz hambuyr my, du dzhguyn caghik, Ccem taxicy daluk phertered, Aygi hyus kenin mejen ororvir, Ororvir Sugi pes... Eghir dzhguyn, Eghir qaghcr, Trtumn e qnqush, Trtumn e oror։ Shaghe arcunqnerd aygi coghin het, Togh vardy cce, Togh vardy ympe Baghadrutyuny luysin u taxcin, Vardy togh ylla Aveli xorin, Aveli qnqush, Qnqushn e trtum։ Hane shorerd tchermak, luseghen, Vane shogherd phaylun u phartam։ . Komitasin Vochinch chem phoxi qo mek ergi het, Im kyanqn e kapvac qo mek ergi het, Amenic chqnagh, amenic shqegh Arevn e zugvac qo mek ergi het։ Uzum em ympel mi xoshor bazhak, Qo vard aryunic: mi xoshor bazhak, Qo srti akic, qo arvakneric: Arevashaghax mi xoshor bazhak։ Mut e ays tchamphan, mut e minchev mah, Dazhan areghcvac, dazhan: minchev mah, Mi xavar ket ka ays bazhakum jinj, Vor es brnac em dzeris minchev mah։ Qarasunamyaki ays mtin shemqin Varvum e mi ser, hnchum cncagin, Inchpes hin aygin: caghkavar u ves, Bayc kaskacum em ashxarhi himqin։ Vagh e brynkel im aygin, Var e brynkel im aygin, Sakayn ete du chkas: Zur e brynkel im aygin։ Vov steghcec ays xoty, Vov nerkec var: ays xoty, Inchqan lini annshan: es ergum em ays xoty։ Urax, bardzraxind— ays e Totovency, Taxcot u mrayl— ays e Totovency, Cicaghy: varar, mraylutyunn: ancir, Amen chaph: anchaph— ays e Totovency։ *** Hayreni karot, du canranum es, Im datark hogum du xoranum es, Amen inch gnac, phshrvec, ancav, Bayc du bardzranum u covanum es։ *** Terevs mot e im mayramuty, Terevs ays e im mayramuty, Bayc che vor ginu bazhaky kes e, Uremn vagh e im mayramuty։ *** Inch hrashali e ays verjaluysy, Cirani cov e ays verjaluysy, Ardyoq klini ayspes hrashali, Ayspes cirani im verjaluysy։ *** Du indz spasir Ephrati aphin, Ayntegh partezum, mer aygu aphin, Es qez em galis, hayreniqi hogh, Dagaghs toghac ashxarhi aphin։ *** Mi sring kaxvec arevi krcqic, Mi voghkuyz varvec hoghi ynderqic, Arevi, hoghi ays ergeri tak Im sirts ayrvec mi lur kskicic։ *** Nstir im cnkin, manuk vosketel, Nstir u shogha, caghik vosketel, Im srtic arden aryun e katum, Du bardzr tchcha, arev vosketel։ *** Varderi vra ijav irikun, Im achqi vra ijav irikun, Xaghaghutyun e, lur, xavar u xor, Im aygu vra ijav irikun... *** Arcunqner taphir, erb garunn ancni, Togh taxicd ijni, erb aryunn ancni, Ergir, im manuk, im kaputachya, Qo hogu xorqic ays hury kancni։ |