Grigor Arami Gurzadyanel e: Cnv. 1922t. hoktemberi 15-in Baghdad qaghaqum (Iraq): Mahacel e 2014 tvakani phetrvari 22-in Erevanum: Akanavor hay gitnakan, fizikos astghaget, grogh esseist, geghankarich, HH Gitutyan Azgayin Akademiayi akademikos, HH Groghneri miutyan ev Hayastani nkarichneri Miutyan andam։ Grigor Gurzadyan Intuicia. Inch e da… Haytni e intuiciayi hskayakan dery mardkutyan gorcuneutyan bolor - bolor aspareznerum: Hayeren naxazgacum bary ayn che, na chi talis intuiciayi liakatar imasty: ՙIntuician՚ aknhaytoren hamaparphak e u shat aveli xory, qan tvum e arajin hayacqic: Kareli e pndel, vor mardkutyan patmutyan xoshoevraguyn iradardzutyunnery, u naev grete bolor haytnagorcutyunnery, eghel en amenic araj intuiciayi ardyunq: Intuician mtqi, gaghaphari sermy netoghn e… Intuician sovorabar meknabanvum e vorpes kanxazgacum phasteri kam tvyalneri grete ispar bacakayutyan paymannerum: Ays motecmamb bacarik e intuiciayi dery gitutyan mej: Orinaknery shat en: Gitutyan patmutyuny yst eutyan mi hska sharan e intuiciayi uzhov harucvac mtqeri, kanxazgacumneri, voronq, mi phoqr teghic sharzhelov u tramabanakan yntacq talov, darnum en mitq, gaghaphar, kerparanq en dzerq berum u darnum haytnagorcutyun: Mi kaycic kareli e vitxari uzhi hrdeh harucel: Orinaknery shat en: Hzor intuiciayi ardyun e Faradeyi haytnagorcutyuny. ayn, vor magnisakan dashtum pttvogh lari mej piti arajana elektrakan hosanq: Aysor: Faradeyic haryur hisun tari heto, ashxarhi bolor elektrakayannery gorcum en u elektrakan hosanq en artadrum miayn u miayn ayd skzbunqov: pttecnelov metaghalary magnisakan dashtum: Intuiciayi ardyunq er astghaget Jinsi kanxazgacumy, vor galaktikaneri spiralnery petq e baghkacac linen astgheric, ev da hastatvec shat heto miayn, erb erevacin gigant teleskopnery: Aregaknayin sistemi karucvacqy: kentronum: canr Aregaky ev nra shurjy pttvogh tetev moloraknery, hushec atomayin fizikayi himnadirneric mekin: Borin, ayd mitqy, vor atomi kentronum piti lini canr protony, vori shurjy piti pttven tetev elektronnery: Chex busaban Veysmany, der ayn heravor zhamanaknerum ushadir ditelov buyseri caghkaphoshu varqagicy, zgac inch – vor dzevov, vor piti goyutyun unena zharangakan hatkutyunnery serndeserund phoxancogh inch – vor kentron, agent, inch - vor mikroskopik sistem, vorin na anun tvec: gen: Veysmanic haryur tari heto ayd geny haytnagorcvec, da nshanavorvec Nobelyan mrcanakov: Aveli mot zhamanaknerum fransiaci fizikos dy Broyli intuician hushec ayn mitqy, vor nyuty, tarrakan masniky, elektrony: orinak, karogh e linel ev nyut, ev aliq… Voch voq chhavatac… Bayc mek tari el cher ancel, germanaci fizikos - eqsperimentatornery haytnaberecin elektroni difrakcian, elektrony masnik e, isk difrakcian hnaravor e miayn aliqi depqum, nshanakum e, vor elektrony, iroq, ev masnik e, ev aliq… Cncvel kareli e, mek tarva mej ayspisi daraglux bacogh haytnagorcutyun… Ev dy Broyly, ev geramanaci fizikos - eqsperimentatornery arzhanacan Nobelyan mrcanaki… Nuyn tarinerin: qsanakan tvakanneri keserin, mi urish fizikos – tesaban: germanaci Hayzenbergy, hangisty korcrel er ayn mtqic: ir mtacoghutyan mi ankyunum hankarc phaylatakac, vor miazhamanak chaphel tarrakan masniki ev aragutyuny, ev koordinatnery anhnar e… Dran el chhavatacin, bayc apshecnelu chaph arag da hastatvec eqsperimentnerov, aydxpes cnvec ՙanoroshutyan skzbunq՚ kochvac gaghaphary, ev dra vra himnvac mi hska gitutyun, vory kochvec qvantayin mexanika: Ays sharqy kareli e sharunakel erkar… Qsanerord dary dardzav miayn u miayn intuciayi kaycic cnvac gitutyunneri dar… Hzor intuiciayov er ozhtvac italaci fizikos Fermin: Na kanxatesec, aveli tchisht kanxazgac mi erevuyt, vory voch mi kerp cher teghavorvum atomi mijukneri masin fizikosneri unecac patkeracumnerum ev voch mi kerp chein karoghanum haskanal nra: Fermii taghandavoraguyn ashakertnern angam ayn, inch, heto, shat heto kochvec ՙshghtayakan reakcia՚: Da, iroq, dzhvarahaskanali, aveli tchisht: bolorovin anhaskanali erevuyt er, ayn e: erb urani kam radiumi mijuki mej e mtnum mek neytron, dran i patasxan nuyn mijukic durs e netvum erku neytron, voroncic yuraqanchyury anum e nuyny: mijuki mej mtneluc heto durs netel erku neytron u ayspes anyndhat… Bolory giten, ardyoq, vor aysorva ashxarhi bolor - bolor atomayin elektrakayannery gorcum en miayn u miayn ays: shghtayakan reakciayi skzbunqov… Ev vor nuyn skzbunqov en gorcum bolor atomayin rumbery… Fermii intuician ashxarh steghcec… Fermin dranov bacahaytec xoshoraguyn gaghtniqneric meky tiezerqi, ayn, vor mi tarrakan masnik karogh e cnel ir nman erku masnik evs… Isk heravor ancyalnerum… Hzor, parzapes tiezerakan intuiciayov e eghel ozhtvac Nyutony: Nra intuician hushec, vor erknayin marminneri sharzhumneri problemy chi karogh lucvel aranc hzor matematikayi: Ayd matematikan chkar, u na steghcec da, bolorovin nor matematika, u ayd kerp na lucec erknayin mexanikayi, molorakneri u nranc arbanyakneri sharzhumneri problemy, inchpes gtnel, verakangnel nranc ancyaly u inchpes kanxatesel nranc apagan: Cnvec bolorovin nor gitutyun: erknayin mexanikan: Zaramanali e eghel intuician Maria Kyurii, na anbacatreli, anhaskanali mghumnerov zgacel e, kanxatesel anhayt, ancanot hatkutyunnery nor – nor haytnagorcvac radioaktiv elementneri: urani, radiumi: Ayd nuyn intuiciayov na haytnagorcec bolorovin nor, anhayt, ancanot radioaktiv element, vorin inqn el shnorhec ayd anuny: polonium, anuny ir hayreniqi… Aveli heravor ancyalneric im apshanqn e eghel, misht, Arqimedy, ՙxelagar hantchar՚, miayn lcaki orenqy nra mi tiezerq arzhi, nra haytni xosqy. ՙTveq indz henarany, erkragundy shur tam…՚: Apa navy jri eresin mnalu orenqy… Ayd orenqy xaxtogh navy xortakvum e, iskuyn… Orinakneri ays sharqy karogh e sharunakvel erkar… Hetaqrqir e naev intuiciayi handep eghac verabermunqy: Amenic bnoroshy, intuiciayi masin yndunvac chi eghel xosel vorpes metod gitakan mtacoghutyan: Hamenayn deps, voch voq chi unecel qajutyun baceibac xostovanelu, vor ir haytnagorcutyuny eghel e ardyunq intuiciayi, vor phastarknery kam apacuycnery na nerkayacrel e hetin tvov… Ayn, vor haytnagorcutyuny eghel e intuiciayi ardyunq, ayd masin na karogh er anel xostovanutyun miayn ir shat mterim mardun, vstah, vor na dran chi patasxani erkimast zhpitov… Inch e da: lrutyuny, intuiciayi karevorutyan handep gitakan koketutyun, kecvacq, te parzapes vax… verjin depqum, vor mardik karogh en voch lrjoren, voch vstahutyamb verabervel irenc haytnagorcutyany… Havanoren ays verjiny: vaxy, tagnapy, aveli mot e irakanutyany… Voch voq ir haytnagorcutyunychi nerkayacnum vorpes ardyunq intuiciayi… Angam Eynshteyny chi gnacel dran… Xoshor iradardzutyunner, xashaor haytnagorcutyunner aranc intuiciayi… Eghel en, ayn el voch qich tvov, intuiciayic zurk er Kolumbosy, vory Amerika mayrcamaqi vra votq dneluc heto angam chhaskacav, te inch vitxari haytnagorcutyun e arel… Miayn arevmutq navarkeolv inch – inch haytnagorcutyunner anely derevs intuicia che… Intuiciayic zurk er nuynisk Rentgeny, vorn ir haytnagorcac tcharagaytman inch linely aydpes el chhsakacav. na da hamarum er voch te aliqner, inchpes ir oroq hastatecin urishnery, ayl bardzr energiayi tarrakan masnikner… Tepet nra ayd haytnagorcotւyuny, vorn ayd anunov etl mtav patmutyan mej: rentgenyan tcharagaytum, haverzhacvec Nobelyan mrcanakov: Intuician hascrec Amundsenin Haravayi bever, na misht yntrec marshruty ev kerpy ir erti… dzhbaxt Skotic, aknerevabar zurk intuiciayic, yndameny mek amis araj… Skoty der hervic tesav qamuc taphaharvogh norvegakan droshaky Haravayin beverum… Skoty aprec tragedian sheqspiryan uzhi… Hannibaly… Ayd araspelakan kartagencin… Nra qsanhing hazaranoc zorqi ancumy shveycarakan Alperov, afrikakan phghern el hety: Tasnyot tarva yntacqum tvec 400 tchakatamart Italiayi voghj taracqov mek: cayr hyusisic cayr harav, u mnac voghj: Ir vitxari zorqy hascrec Hromi pateri tak, pasharec ays haverzhakan qaghaqy u verjin pahin hrazharvec qaghaqy gravelu mtqic… Te inchu, chhaskacav voch voq… Qsanhing tari nra intuician gorcel er ansxal… Na sxalvec miayn mek angam, sxalvec ayntegh: Kartagenum, Jamali hrchakavor tchakatamarti ory, na, nra intuician cher naxatesel verjin pahin sryntac arshavov hakarakordi hecelazori erevaly… Kartagenn ynkav… Kartageny, inchpes voroshel er hromeakan senaty, hoghin havasarecvec, varecin laynqov, erkaynqov, nranic chmnac voch mi hetq… Ays hantchary, astvacneric merzhvac, sri mi harvacov verj tvec ir kyanqin heru – heru otarutyan mej… Skipion Krtsery: Hannibalin haghtogh hromeakan zoravary, xonarhvec, cnkachoq bolor zhamanakneri ays xoshoraguyn zoravari, hantcharegh strategi araj… Na Hromi senatum hrazharvec Hannibalin haghtoghi pharqic… Intuician astvacatur dzirq e… *** Bacarik intuiciayov e eghel ozhtvac Napoleony… hatkapes eritasard tarinerin: Austerlici tchakatamarti naxorein na zgac, intuician iren hushec. ayd tchakatamarty linelu e baxtorosh, vor dra elqic e kaxvac Fransiayi apagan: Evropayi apagan: Ev ir apagan: Kaycaknayin aragutyamb na galis e ayd mtqin. piti shahel tchakatamarty inch gnov uzum e lini: U shahec: Phoxvec amen inch: Fransian, Evropan… Isk amenashaty phoxvec inqy: Napoleony. dardzav imperator… intuiciayi uzhov… Hetagayum Napoleony unecav shat u shat aritner ir ansxal intoiciayi drsevorman, bayc gitakan gumartaki steghcman gaghaphary, ayspes kochvac, egiptakan razmakan eqspediciayi kazmum piti hamarel, ankaskac, xoshoraguyn iradardzutyuny ayn heravor zhamanakneri, Napolerony hghacav ayd, zhamanaki ev epoxayi harkadranqov stipvac er gnal dran: razmakan eqspedicia depi Egiptos: Yst eutyan da ughghvac er Fransiayi ayn zhamanakva amenamec tshnamu: Angliayi dem… Yst erevuytin inqy: Napoleony, chuner mec spaseliqner ayd eqspediciayic, aysorva bnoroshmamb: ayd avantyurayic, u bolori hamar anspaselioren hghanum e ayd gaghaphary: unenal zorqi kazmum naev gitakan gumartak: Te inchpisi karoevrutyun er na tvel ayd mijocarmany, hetevum e aha ays iradardzutyunic, na: Napoleony, eluyt e unenum Fransiayi gitotւyunneri akademiayum mi yndardzak zekucmamb: grete erku zham tevogh, vortegh na harc e harucum pharavonneri epoxayi Egiptosi himnavor usumnasirman artiv, usumnasirutyunner, voronq irenc volorti mej verjn en ayd epoxayi erkri heravor ancyali patmutyan, kyanqi, tchartarapetutyan, hnagitutyan, lezvi, grakanutyan, kulturayi, kerparvesti, qandakagorcutyan masin, nranc burgeri, dambaranneri, xorhrdavor tatcharneri, antiv, anhamar qandakneri u kotoghneri masin… Nranc anvercaneli, anymbrneli hieroglifneri masin… Pharavonneri ekac, gnacac epoxaneri masin… Akademikosnery apshac ein, nranq gitein, iharke, Napoleoni ayd nor dzernarkman: depi Egiiptos zinvac eqspediciayi masin, bayc nranc mtqov angam cher ancnum, ogtvelov ayd xist barenpast hnaravorutyunic, ayd xorhrdavor erkiry gitakan usumnasirutyan xndir dardznelu… Akademikosnery irar ein nayum… Gitakan eqspedician akademiayi koghmic steghcvum e, da linum e mi patkareli kazm: mot erku haryur mard, zut gitutyunic: patmabanner, lezvabanner, hnagetner, tchartarapetner, ashxarhagragetner, erkrabanner, hoghagetner ev ayln, ev ayln… Ayd kazmum linum en ev arvesti bnagavaric: nkarichner, qandakagorcner, xecegorcner. glxavorum er ayd xumby ayn zhamanakva nshanavor nkarichneric meky: Denony, inqn el akademikos: Nor daraglxic: 1800 tvakanic, erku tari araj Egiptakan eqspedician fransiakan naveri vra Napoleoni glxavorutyamb Mijerkrakanov loghum e depi arevelq: Egiptos: Hasan Egiptos, navery sharvecin apherin, zorqy durs ekav avazot anapati vra… Egiptosi dimadrutyuny anspaseli cher, bayc spasacic aveli er, Napoleony haskacav, vor pharavonneri ays erkiry nvatchveliq erkir che, u haziv mi tari anc zorqy sksec qashvel depi navery… Ays angam depi arevmutq loghalu hamar… Bayc ays mek tarva yntacqum gitakan gumartaky gorcum er, ayn el inchpes. peghum ein, pattchenahanum antiv, anhamar kave ev kraqare taxtakner, vran antiv, anhamar hieroglifner, patkerner, ornamentner, tchartarapetakan shinutyunner, antiv, anhashiv patkerner u hieroglifner tatcharneri, kotoghneri, dambaranneri, syuneri. tapanaqareri vra: Ayd ameny nranq havaqecin, mi kerp teghavorecin antiv, anhashiv, hazaravor arkgheri mej u teghaphoxecin naveri vra… Gitakan gumartaky brnec veradardzi tchanaparhy: cayrastitchan bernavorvac antiv, anhashiv arzheqnerov… Nranq Fransia berecin serucqy Egiptosi… Bayc Denony… Na ir nkarich ynkerneri het mnac Egiptosum… ereq tari… U nkarum ein, nkarum gisher – cerek… Chmorananq, lusankarchutyuny chkar der, da erevac hisun tari heto miayn ays patmotyunic: Ayd yntacqum Denonn u ir ynkernery steghcecin dzerqov, gcankari u oforti texnikayov hazaric aveli nkarner: Ev inch nkarner, es tesel em dranc veratputyunnery Karnaki ev Luqsori shqegh hyuranocnerum: paterin kaxvac, shqegh shrjanakneri mej, apakepat… Chei karoghanum pokvel ayd nkarneric, da hagenalu ban cher… Minchev angam tesa, gta nkarner, voronc vra patkervac (erku haryur tari araj) kotoghy, tchartarapetakan forman, karuycy chkan hima, qandvel en kam anhetacel, u hima Denoni nkarnerov dranq akama phrkvecin, dardzan mez hamar matcheli… Fransia veradarnaluc heto Denony nkarneri ayd hska zhoghovacun hratarakec erku te ereq hska hatorneri tesqov, dranq dardzan tiezerakan haytnagorcutyan pes mi ban voghj Evropayi hamar… … Rozetyan qary… Ayd araspelakan qary es tesa Londoni Britanakan tangaranum: hska srahi kentronum, drvac er arandzin, bardzr patvandani vra, handisavorotւoyւn u lrutyun er shurjy, es akama gluxs ijecri ayd araspelakan qari araj, vorin dipel er matnery ayd araspelakan hantchari… Hayacqis ayd hyucvac demqn er u xelaci achqery… Aha ayspes: Napoleoni egiptakan xmbic chmnac vochinch. bayc nra steghcac gitakan gumartaky cncec ashxarhy, na shrndalic uzhov bacec darpasnery ayd hska gitutyan, vory shat shutov stacav anun: egiptagitutyun, vorov aprum e aysorva qaghaqakirt ashxarhy aha ayspes erku haryur tari anyndmej… Gitutyan patmutyuny chuni ays uzhi u ays xorutyan naxadepy ir voghj goyotւyan yntacqum… Aysorva ashxarhi bolor cayrerum ashxarhi bolor gitnakannery egiptologiayi himnadirn en hamarum Napoleonin… Napoleoni intuiciayi… *** Gagatnakety hzoraguyn intuiciayi, im xor hamozmamb, piti hamarel Magelanin: Hetevanqnery ayd intuiciayi eghan baxtorosh ays Erkir kochvac hoghagndi hamar: Parz er arden, Kolombosi haytnagorcacy Arevelyan Asina che, Hndkachinn u chinastany che: Kolombosy hayntagorcel er bolorovin nor ashxarhamas: ancyalnerum anhayt: Baxti hegnanqn ayn er, vor inqy: Kolombosy, aydpes el chimacav, chhaskacav, vor ir haytnagorcutyuny nor ashxarhamas e, nor mayrcamaq: Bolorovin ayl er Magelani xndiry: Aveli tchisht: na kangnac er voch te mek, ayl erku xndri araj: Arajiny, uni verj Haravayin Amerikan, te taracvum e, dzgvum e haytni che: ur ev vorqan heru: Erkrord xndiry, ete uni verj, apa inch e dranic ayn koghm… ovkianos, inchpes ays koghmic e: Atlantyany… Ev ete ayo, apa vorqan heru e dzgvac ayd ovkianosy… Ev ur kareli e hasnel loghalov ayd anuys, ananun ovkianosov u vorqan heru… Verjin depqum anxusapheli e darnum hetevutyuny, erkragundy hamatarac ovkianos e u ayd ovkianosum: aystegh - ayntegh, mec u phoqr mayrcamaqner, inchpes Asian e, Evropan, Afrikan, Avstralian, inchpes gigant kghzinery: Hima avelanum e ays anhayt Amerikan… Mi mec, germec kghzi el sa… Uremn, vor erkragundy amenic araj hamatarac ovkianos e, ete aydpes e, apa Evropayi cankacac navahangstic durs ekac navy, navarkelov misht arevmutq, miayn arevmutq, lriv ptuyt anelov erkragndi shurjy, i verjo arevelqic kmtni ayn navahangisty, vorteghic durs er ekel inch - vor zhamanak araj… Ahavor er Magelani intuician… Nra nersum amur er ayd hamozmunqy, erkragundy hamatarac ovkianos e, ev vor ays Amerika kochecyaly inch - vor tegh: guceev bavakan haravic, piti verj unena u ayd kerp ancum depi ayn koghmy… Ev ayd koghmy, nuynpes ovkianos e, vorqan mec: haytni che, bayc ovkianos e: Magelani nersum xosoghy miayn intuician er, nerqin kanxazgacumy, vor erkragundy amenic araj gigant ovkianos e, ev ayd ovkianosum kan, piti linen anjat - anjat mayrcamaqner, ev drancic mekn el: ays haytnabervacn u bnav chusumnasirvacy, ir gigant taracqov ev ir anoroshutyamb handerdz chpiti kazmi bacarutyun u piti lini gigant kghzineric meky ays hamatarac ovkianosum: Sa miayn kanxazgacum er, intoicia: vochnchov chhimnavorvac, u ayd pattcharov el na lrum er… Nra lrutyuny araspelakan er: Na chi toghel vochinch gravor, chka nuynisk vkayutyun, vor inqy ayd artiv kisvel e kam unecel xosakcutyun ir nuynisk amenamotikneri het, arajin hertin, terevs, naveri kapitanneri het… Magelani hing naveri kapitanneric ev voch meky chi imacel vochinch Magelani mtadrutyunneri masin, chen imacel, te ur en navarkum ev voch el npataky ayd canr navarkutyan… Ays anoroshutyunn u qar lrutyunn el teghiq e tvel dzhgohutyunneri, xrovutyunneri, minchev isk apstambutyan, vory inqy: Magelany, tchnshum er anoghoq dazhanutyamb… Magelany cher karogh ir intuician berel vorpes phastark, dran voch voq cher havata, ayd pattcharov el lrum er… u gorcum… gorcum xist ir intuiciayov… Chgitem: vov inchpes, bayc es hakvac em Magelani ays xelacnor patmutuyny yndunel vorpes triumf ayd anorosh, amen mi apacuycic durs ayd hatkutyan: intuiciayi… Hzoraguyn apacuycn ayn bani, te inch e ev inch karogh e anel intuician… vori masin kareli e lrel, chxosel, bayc vory karogh e darnal voroshich: ays hoghagndi qartezy, erb chunein nuynisk motavor patkeracum ayd hoghagndi chapheri masin, na: Magelany, inch – vor nerqin kanxazgacumov hasel er ayd mtqin, vor erkragundy amenic araj piti lini hamatarac ovkianos u ayd ovkianosum eghel en, piti linen anjat - anjat mayrcamaqner, ev vor drancic mekn el ays nor haytnagorcvac u bnav chusumnasirvac gigant taracqn e: Amerika kochvogh, ev vor ir anoroshutyamb handerdz na el chpiti kazmi bacarutyun, piti lini parzapes gigant kghzineric meky ays hamatarac ovkianosum… Hing aragastanaveric ev 265 covayinnneric baghkacac hska eqspedician durs e galis ispanakan San Lukar navahangstic 1510 t. septemberin ev loghalov misht depi harav u ktrelov hasarakacy: noyemberi verjin hasnum e Braziliayi aphery… Dandagh, shat dandagh harav ijnelu het mektegh qnnum en ayntegh neghuc gtnelu hnaravorutyuny: Phoqr getery iskuyn en durs netvum hashvic: Bayc aha hasnum en mi hsak bacvacqi: mi qsan - eresun kilometr laynutyan, xandavarutyun hamyndhanur, sa piti vor neghughclini, jury chi sharzhvum, kangnac e, bayc Magelany lur e… Voroshecin ugharkel depi ayd bacvacqi xorqy mi mec navak: uzhegh tiavarnerov… Navaky shutov anhetacav horizonum… Ancav mek or, erku or… Navaky erevac, veradardzan… Parz e arden, qaghcraham jur e: shat dandagh hosogh… Gigantmi get, vori nmany chkar Evropayum, Afrikayum… Shat heto ayd giganty kstana anun: Amazon, amenamec, amenaerkar u amenajrarat gety erkragndi vra… Arajin haytnaberoghy ayd giganti eghav Magelani eqspedician, bayc nran: Magelanin da cher hetaqrqrum, bnav, na neghuc er phntrum… covi jrov neghuc… Gnum en aveli harav, crtum e orecor, photoriknern en shatacel, ovkianosy mrnchum e or u gisher… Neghuci voronumneri yntacqum korcnum en naveric meky… Magelany sharunakum e ijnel, depi harav… bayc vitchaky orecor darnum e aveli u aveli mrayl, aveli anhuys… Navastineri mej arajanum en ays voghj navarkutyan animast linelu tramadrutyunner… bany hasnum e xrovutyunneri, skzbum xul, heto aveli u aveli bacahayt: Navapetnery grete bolory ispanaciner ein, navastineri mec masy: nuynpes, u nranq chein handurzhum portugalaci covakali lrutyuny… Magelany chuner ayl elq, arajin u amenabacahayt xrovutyuny na tchnshec dazhanoren… Ijnum en shat harav, sarnamaniqy darnum e aveli u aveli molegin, crtic matnery chi linum heracnel iraric… Motenum en mi bacvacqi, erku koghmic hska sarcapat zhayrern en, mrayl erkinqy, anhrapuyr cayrastitchan… Mtnum en bacvacqi mej, sahum en shat dandagh, stugum en jury, aghi e, covi jur e ardyoq… Parz che… Naveric meky inch – vor sksum e het ynknel, heto el anhetanum… Shat heto e parzvum. ayd navi navapety navastineri het miasin xrovutyun e bardzracnum, voroshum en aylevs chentarkvel Magelanin brnum en depi Evropa veradardzi tchanaparhy… Mnum e ereq nav… Jury sharunakum e mnal aghi, uremn sa get che, covi jur e karces… Magelany voroshum e naveric aravel aragyntacy: ՙViktorian՚, ugharkel araj, isk myus erkusy xarisx gcel, spasel minchev nra veradardzy… Ancnum e mek or, ancnum e erku or, ancnum e mi amboghj shabat, ՙViktorian՚ chka… Erku koghmic: hska sarcapat zhayrer: grete ughghahayac cayry chi erevum, isk neghucy: xist zigzag, anhrapuyr… U hankarc… erevum e ՙViktorian՚… Aghmuk, aghaghak, droshneri taphaharum, tndanotayin hamazark arajin angam… Erkinqy pttvec Magelani glxaverevum… Na haskacav. sa e eghel ir phnyracy, neghucy: ays koghmi ovkianosy ayn koghmi ovkianosi het kapogh… Da hoktemberinn er 1511 tvakani: mek tari anc San Lukaric durs galu pahic: Shat arag ayd hrchakavor neghucy kstana anun: Magelan, u koroshven nra tvyalnery. erkarutyuny neghuci: 550 kilometr, nvazaguyn laynutyuny: 3 – 4 kilometr, nvazaguyn xorutyuny: 33 metr: Aysorva tvyalnerov: navarkutyunnn ays neghucov vtangavor e, shat en storjrya zhayrery, isk qaminery molegnum en andadar… Magelany lucec ir erku xndirneric meky, ayn e: hastatec erku ovkianosneri irar het kapvac lienlu hangamanqy: i dems ir haytnagorcac neghuci Amerikayi cayr haravum: Dranic heto na ancav myus xndrin, isk inch e ayd ovkianosy ayn koghmum: Amerikayi arevmutqum ynkac… Neghucic durs galun pes na ir ereq naverov sheshtaki teqvec depi hyusis amenic araj ayd nkatarumov: hnaravorin chaph shut durs gal sarnamaniqayin gotuc u motenal hasarakaci shrjani jrerin… Bayc na chuner voch mi patkeracum, te inch e nerkayacnum irenic ayd nor u bolorovin anhayt ovkianosy, inchqan e na mec. giter miayn, vor ayntegh: arevmutqum, piti lini Asian: Bayc vorqan e mec ayd ovkianosy, ev vorqan e heru Asian, chgiter vochinch… Navarkum en kuroren: apavinelov miayn patahakanutyany… Bayc, Astvac im, ays ovkianosy verj chuni… Ancnum e mek amis, ancnum e erkrord amisy, irenq nor hasan hasarakacin, aystegh el myus cayraheghutyunn e: tropikakan shog, kizich shog… Naveri vra sparvel e jury, sparvel e uteliqy, anhavasti karogh e tval, chka ev dzuk, hamenayn deps amisy amsi vra chen karoghanum vorsal gone mek - erku dzuk… ir gorcn e tesnum cingan, navastinery mahanum en irar hetevic… Ancnum e errord amisy, ktrum en hasarakacy… Vitchaky mnum e anphophox, chen handipum voch mi kghzu, voch mi kendanutyan… Chorrord amisy, hingerrord amisy… kyanqi voch mi nshuyl… Bacardzak handartutyun, ays amisneri yntacqum voch mi photorik, angam voch mi qami… xaghaghutyun e or u gisher, amisy amsi hetevic… U inqy: Magelany, shnorhum e ayd artaroc u gigant ovkianosin ayd anuny, vory mnac minchev mer zhamanaknery: Xaghagh: Aysorva erkrabannery ev oderevutabannery zhpitov en nayum ays anvany. irakanum sa amenakataghi, amenasoskali ovkianosn e erkragndi vra… Ktrum en hasarakacy, shutov kes tarin klrana neghucic durs galuc heto, bayc vorqan e heru Asian: chunen voch mi patkeracum… Neghucic durs en ekel hoktemberin 1520 tvakani, hima martn e galis 1521 tvakani, u der vochinch chka… U hankarc navastineric meky tesnum e heru horizonum: arevmutqic, katarnery bardzr careri… Magelany xor shunch e qashum, hasel en Filipinner, sa Asian e… Ayn, inch erazum er Kolombosy, u aydpes el chtesav: Da martin er 1521 tvakani, neghucic dursgaluc grete vec amis anc, ayd yntacqum irenq ancel ein, inchpes kparzvi heto, 17 000 kilometr, da grete kesn er erkragndi shrjagci… Magelany Filipinnerum… Yst eutyan, na lucel er xndiry, haytnagorcel er neghucy Amerikayi cayr haravum u dranic heto irakanacrel shurjerkrya navarkutyuny… Karces chmnac aylevs aneliq… Na akama tulacel er, dardzel antarber shrjapati, ancudardzi handep… Kghzineric mekum bnikneri het unecac mi yndharman zhamanak neti harvacic Magelany spanvum e… Aveli anhetet mah hantchari dzhvar e patkeracnel.. I lrumn dra: ereq naveric erkusy nuynpes arevangvum u vochnchacvum en… Mnum e miayn meky: ՙViktorin՚: Ays baxtorosh anunov navy durs e galis tevakan, xist tevakan navarkutyan, ktrelov Hndkakan ovkianosy ays cayric minchev myus cayry, shrjancelov Hro hrvandany Afrikayi cayr haravum, heto amboghj zhamanak navarekolv Afrkayi arevmtyan apherov: hasnum e Ispaniayi aphery u mtnelov San Lukar: avartum ir araspelakan navarkutyuny. da septemberin er 1522 t.: aysteghic durs galuc ughigh ereq tari anc: ՙViktorian՚, durs galov ir navahangstic u misht loghalov depi arevmutq, veradarnum e nuyn navahangisty arevelqic… Aha ayspes avartvec araspelakan navarkutyuny, arajin shurjerkrya navarkutyuny ayd araspelakan mard araraci: Magelani: Ayd navarkutyuny cuyc tvec verjnakanapes, vor. • Erkiry gndadzev e • ka, goyutyun uni miasnakan hamashxarhayin ovkianos, • Erkri makeresi mec masy cackvac e jrov: Ays ereqic miayn meky bavakan kliner haverzh anmah mnalu mardkutyan patmutyan mej… Magelani ays epoxayi yntacqum arvec evs mi haytnagorcutyun, vory mtav patmutyan mej: Arshavaxmbi kazmum eghel e evs meky, takavin patani, anuny Pigafetta, ushim, xelaci, vorin Magelany handznararel er oragir pahelu gorcy. na piti grer or ori vra teghi unecogh amen inchy, bolor mec u phoqr iradardzutyunnery, oragiry navarkotւyan: bac chtoghnelov voch mi ban, voch mi or… Nkaragrutyunnery bolor photorikneri, navabekumneri, apstambutyunneri, xrovutyunneri ev ayln, ev ayln: Hrashqov na mnum e voghj ev, i tivs qsanvec covayinneri, voghj aroghj veradarnum e Ispania: Ev aha, erb hanragumari e berum ir oragiry, vortegh krknum voch mi bac toghnvac, vor irenq yst oragri, veradardzel en mek or shut։ Pattchaoy ayd tarberutyan chhaskacvec, bayc heto astghagetnery gtan dra bacatrutyuny։ Bann ayn e, vor misht depi arevmutq navarkelis, orva tevoghutyuny linum e, piti lini avel qsanchors zhamic։ Lriv shrjaptuyti depqum erk¬ragndi shurjy da kazmum e mek lriv or, ardyunqum arshavaxumby veradarnum e ayn navahangisty, vorteghic durs er ekel mek oracucayin or shut։ Tchisht nuyn kerp, misht arevelq navarkelis erkragndi shurjy mek lriv ptuyt aneluc heto nuyn navahangist piti veradarna mek or shut... Sa mec haytnagorcutyun er, patahakan cher, vor Pigafettayi oragiry ayn zhamanak el hratarakvec arandzin grqov։ Ays navarkutyuny triumfn er naev intuiciayi... Ayn, inchov karavarvec u gorcec ir voghj kyanqum inqy: Magelany... Mayis 2006, Garni Grigor Gurzadyan |