ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+27 °C, +16 °C ... +28 °C Vaghy:+30 °C
EGhIShE ChARENC
17:06, 17.01.2017
7707 | 0

MASN ARAJIN QAGhAQY EV BNAKIChNERY

Aystegh nairyann e nazum...
V. TERYAN

Nairyan ayd hnamya qaghaqn amen inchov nman er nairyan bolor hin u nor qaghaqnerin.— phoqr er, voch bazmamard, xarxul u phoshot, zhamanakakic lezvov aydpisi qaghaqnerin asum en — gavarakan hetamnac qaghaq։ Erb e shinvac nairyan ayd hin qaghaqy — astvac inqy gite. bayc asum en, vor ayd qaghaqy himnoghnery eghel en hin nairciner, — guce: xalder laynatikunq u jlabazuk, guce: gangraher urartaciner։ Sakayn patmakan ayd hangamanqy, karcum enq, aynqan el karevor che, vorovhetev xaldakan kam urartakan ayn hin qaghaqic hima erevi teghn el che mnacel, nranc ayn kave getnaphor xrtchitneri phoxaren kangnac en hima nairyan ayd phoqrik qaghaqum qare miharkani, erkharkani ev nuynisk ereqharkani shinutyunner: tner u xanutner, voronq nuynqan en nman urartakan ayn hin xrtchitnerin, vorqan qo qity, yntercogh... eyfelyan ashtarakin։ Ayd nor tneric u xanutneric mi qanisy nuynisk titeghe karmir kam kanachaguyn kturner unen — mi hangamanq, vor qsanerord daric e galis — ev, vorpes aydpisin, nor e ev miangamayn ushagrav։ Qaghaqi caclik tneri u xanutneri miorinak covum titeghe ayd kturnern achqi en zarnum, inchpes achqi kzarner kanaci evropakan phetrazard glxarkn arevelyan gyughum։ Ev izur che, vor

[ej 9]

nairyan ayd qaghaqum minchev ors el mi anhun vaxov u patkaranqov en xosum ayn andznavorutyan masin, vorn arajin angam titeghe kturov e cackel ir erkharkani bnakarany, da bolorin haytni, boloric hargvac, ayspes anvanvac General Aloshn e, utsunn anc patkareli mi nairci, vori het yntercoghy der shat arit kunena handipelu suyn im ays poemanman vepum։

Tnery, inchpes asaci, nairyan ayd qaghaqum caclik en, mec masamb miharkani, taphak kturnerov, — bayc tneri u xanutneri ayd miorinak taphakutyan covum, qaghaqi tchisht kentronum, vorpes urish mi ashxarhic, kam erknqic ynkac qare mi hrashq — kangnac ka, erevakayum eq... hingharkani mi hska, qare mi tyurimacutyun։ Cxakan dproci canot usucich p. Maruqe Drastamatyany, vor pakas mi hrashq che nairyan ayd qaghaqum, amen angam ayd shinutyan motic ancnelis asum e inqniren, kam, ete xosakicner e unenum — nranc. «Urish ban enq menq, urish — evropaciq... Ay» — Ev na hiacac achqerov nayum e hingharkani shenqi tarorinak-phoqrik qarakusi patuhannerin։ «— Der menq shat enq hetamnac» — asum e na։ Ayspes e mtacum p. Maruqen— ev na, iharke, uni iravunq, p. Maruqen avartel e teghakan qaghaqayin yotnamya dprocy ev, ireri anhayt bermunqov, erku–ereq amsov eghel e Berlinum.— gone ayspes e havatacnum ievqy, p. Maruqen։ Na sirum e mimiayn norn u kataryaly— ev chi karogh tanel voch mi hnutyun։ Ayspisov na, miangamayn iravacioren, evropacu hrchak e vayelum nairyan ayd qaghaqum— ev bolory, mec te phoqr, baci erkrord cxakani usucich ynk. Varodyanic, hargum en nran։

Bayc qaghaqy, baci ayd hingharkani hrashq-shinutyunic, uner mi sharq teghakan hrashaliqner, voroncov dzhbaxtabar cher hetaqrqrvum p. Drastamatyany։ Sakayn inch uzum e p. Maruqen karce— aranc ayd hrashaliqneri nairyan ayd qaghaqy: ete voch ir amboghj hmayqy, gone ir hmayqi kesic avelin anpayman kkorcner— henc irenc, ayd qaghaqi bnakichneri achqum։ Ev tchisht vor. inchu hamar kataryal hrashaliqner chen karogh hamarvel— tekuz henc Berdy, kam, asenq, — Vardani ka–

[ej 10]

murjy, kam verjapes— Araqeloc ekeghecin... Isk dzori Sllan qary, Tchgnavori matury, — vory tvem։— Bolorn el hrashq en, zarmanali zarmanq, ankareli hntcharq։

Sksenq Berdic։

Qaghaqi arevmtyan cayrum, very, zhayrakur, deghin bluri vra— xist, xozhor, vorpes arevelyan qare mi brnakal— bazmel e Berdy։ Zhayre ir gahi, atori vrayic nayum e qaghaqin։ Qare mi vitxari arkgh lini karces: canr: ynkel e veric u kaxvac mnacel e bluri vra. nstel e canr u hastat։— Ynkel e nax mi hskayakan qare arkgh karces— ev heto, meky myusi etevic teghacel en var urish mec u phoqr, canr u tetev, zanazanadzev sndukner: meky meki vra, koghq-koghqi, hrashq e, ches haskanum, zarmanum es miayn։ Asum en, vor ayd berdy shinelis nairci varpetnery dzvi spitakuc en gorcacel shaghaxi phoxaren— aha, te inchu e ayd berdy anxortakeli։ Anarik e ayd berdy — amenqn ayd giten, — ev davatchanutyunn e, neng, stor, nairyan davatchanutyunn e ayd berdy handznel ekvor srikanerin։ Himarnery miayn karogh en chzarmanal ayd berdi vra — ev aydpisi himarneric e, togh tuyl trvi asem, p. Maruqen։ Ev togh asi xndrem p. Drastamatyany, ayd mecamit «evropacin», inchov, inchov piti pashtpanver hnamya ayd qaghaqn arajin isk tshnamuc, ete berdy chliner։ Aynteghic, ayo — berdi anxortakeli pateri vrayic piti rumber teghan, ete paterazm lini։ Aynteghic — berdi zhayrakert patneshneri vrayic— ijni piti mi or, vorpes erkate mi bruncq, pirk, anpart korovy nairyan ceghi։— Vorpes erkate mi bruncq— ijni piti mi or tshnamu glxin։— Aha te inch e ayd berdy— iharke, haskacoghi hamar։ Ev aha te inchu— vary, qaghaqum hangist en tnery: nirhel en anhog u antarber։ Isk xanutneri araj nstel e nairci xanutpany ev cuyl, anphuyt horanjelov: spasum e gnordi։ Ev inch nshanakutyun uni ayn himar, miangamayn patahakan ev zhamanakavor hangamanqy, vor hima, 1913 tvin, berdi amenabardzr ashtaraki vra cacanvum e voch nairyan, arcvazard mi drosh։ Berdy shinel en naircinery, bayc dzhbaxtabar, ayd nuyn berdn e hima ekvornerin pashtpanum te meznic, berdi ev qaghaqi iskakan tereric— ev te amen mi tshnamuc։ Ory kga — ev nranq kgnan։ Ev noric, berdi anarik

[ej 11]

amrutyunneric, vorpes erkatya ahegh mi sparnaliq — kelne, kharne ahasast, nairyan vogin, korovy, uzhy hazaramya— nairyan ashxarhi... U kvarvi noric anmar xndutyamb, kzhpta xndagin erkiry hazaramya— erkiry Nairi...

Ayspes ein mtacum ayd berdi masin nairyan ayd qaghaqum aprogh iskakan naircinery— ev ays phasti handep inch karogh er anel mi, tekuz ev evropaci, p. Drastamatyan...

Berdic, qare ayd vitxari snduki erku koghqeric sksvelov: curumur, hska sapatavor ughteri nman, depi var, depi qaghaqn en ijnum qaghaqi erbemni parispneri himikva mnacordnery։ Araj, shat hnum, qare ughteri anyndhat dzgvogh mi qaravan e eghel, amrakur mi parisp, vor berdic ijnelov: ancnelis e eghel gety ev amboghj qaghaqn ir mej arnelov: tariner sharunak pashtpanel e bnakichnerin charic u vosoxic։ Bayc hima qare ayn hska ughteri sapatnern en miayn — cur, kosh-kotch blurneri nman — tegh-tegh mnacel։ Mnacel en hima ayn hin parispneri zarmanq hetqery miayn— mekn aystegh aha, berdi paterin kpac, myusn ayntegh, getezerqin, mekn el heru–herun: qaghaqic durs։ Amen meky hima mamrapat mi pat e kataryal, chimacoghy kasi: vov e ays bluri qarery hghkel, aznvacrel ev mamurov patel... Isk mi vitxari ktory ayd araspelakan parispi minchev ors el mnacel e qaghaqi mijov ancnogh geti tchisht mejteghy, geti mejteghy mnacac parispi ayd ktorn e aha, vor kochvum e hima Vardani kamurj։ Karcum en: kamurj e eghel ev hamozvac en, vor aydpisi mi kamurj Vardan zoravary miayn karogh er shinel, vorovhetev aysorva miamit naircin ayn ameny, vor mec e ev zarmanali, inch vor nairyan e u haghtakan— veragrum e Vardan Mamikonyanin, verjin ayd arqayakerp naircun, vori masin aysor amen mi hasarak nairci aynqany miayn gite, vor barekendani hingshabti ory bolor nairyan ekeghecinerum patarag e linum nra hishatakin, ergvum e «Lrec ampery» , ev ayd ory bolor naircinery «ton» unen, aysinqn— anvanakochutyun... Bayc ayd che, iharke, pattchary, vor Vardani kamurjy naircineri achqin dardzel e xorhrdavor mi hrashq: ahreli gegheckutyan։ Asum en — ev ayd bolory giten— vor getum xeghdvacnery galis havaqvum en

[ej 12]

kamurji tak gtnvogh ahreli viherum, vihi vra e kangnac ayd hska qarakuyty — aha te inch։ Nra tak datark e, bolorovin datark։ Ev ayd datarkutyan vra, vorpes nairyan hnameni zarmanq, elel e kamurjy, kaxvel e, canr u hastat, viheri vra։ Vardani kamurjy ։— Ev ayd anhun, anhatak viherum, voronc mej jurn angam varanum e lcvel — aprum en jrayin gazanner, paravner, mardaglux gomeshner, jrayin hska mi odz, vor kamurji «tern» e, kamurji bari vogin — ev erku jrahars։ Aha te inchu voch mi qaghaqaci chi hamardzakvum loghanal kamurji moterqy, qani-qani angam eghel en depqer, erb mi araqini, xeloq, bari nairci gisher zhamanak Vardani kamurji moterqic ancnelis zgacel e hankarc, vor qashum en iren var, depi vihery Vardani kamurji, — kanchum en, hmayum, uzum en xeghden։ Ev qani-qani angam Vardananc tonin surb Gevorg ekeghecu qare ambionic ter Husik qahanan zgushacrel e qaghaqacinerin, vor nman depqerum amen mi iskakan nairci iskuyn petq e hishi Vardan zoravar qajin ev amrapndvi paperi havatqov։ Piti mtaberi ayn mec npataky, vori hamar ynkel e na Avarayri dashtum— ev chvarani։ Ev ete chvarani: kcndi, qami kdarna ayn char zorutyuny, vor tshnamu cankutyamb kaxvel e Vardani kamurji vra։ Ev Vardani kamurjy kdarna havatqi mi xoran: bari mi zorutyun։— Harutyan syun kdarna Vardani kamurjy havatacoghi hamar — asel e hatchax ter Husik qahanan։ Bayc misht aynpes e patahum, vor amenavtangavor vayrkyanin trchum e Vardani anuny varanot qaghaqacu tchghtchim ugheghic u mnum e teghy — datark taracutyun, sarsapheli zarzand, vor, i deps asac, aveli e bardzracnum Vardani kamurji hrashali hmayqy qaghaqacineri achqin։ Ev es chgitem, chem karogh patkeracnel, te vorqan xghtchuk u anhetaqrqir piti tvar nairyan ayd qaghaqy nranum aproghneri achqin, ete ayd kamurjy chliner։ Bayc ari tes, vor aydqan hetaqrqir u zarmanali hnamya ayd qaghaqum miayn kamurjy che։ Ev ete arajarkver bnakichnerin dzerq qashel qaghaqi hrashaliqneric mekn u mekic, harc e der: chein ziji nranq Vardani kamurjy — hogut Araqeloc ekeghecu։ Uzum em asac linem, vor chnayac Vardani kamurjy qaghaqacineri srtin chaphazanc mot line–

[ej 13]

lu hangamanqin— urish ban e ayd nuyn qaghaqacineri hamar Araqeloc ekeghecin։ Araqeloc ekeghecin amenamec u amenanvirakan hrashaliqn e, zardn e, zarmanqn e ayd hnamya qaghaqi— ev baci nranic chka mi urish aveli hmayich zarmanq qaghaqacineri hamar։— Inch vor e hogin marmni nkatmamb, inch vor e ugheghy, achqy kam sirty: mardu kazmvacqum— nuynn e Araqeloc ekeghecin nairyan ayd qaghaqum։— Inch vor e Notr Damy pharizcineri hamar— nuynn e ayd qaghaqi bnakichneri achqin — Araqeloc ekeghecin։

Berdic depi hyusis, vary, bluri lanjin, cvarel e Araqeloc ekeghecin, vorpes qaric shinac moxraguyn mi trchun։ Araqeloc ekeghecin trchuni e nman veric—berdic nayelis, bayc demic nayelis na toghnum e nstac vardapeti tpavorutyun։ Qare cer mi vardapet e karces, nstel e bluri lanjin u mnacel e nstac — darer, u kmna nstac, qani der ka ashxarhy ev anhun ashxarhum — erkiry Nairi։ Very, gmbeti cayrin, xachn e: parz, erktev nairyan mi xach։ U xachic sksvelov: cayry ver tnkac konadzev holi mi nman ijnum e gmbety qare mi ahreli snduki vra։

— Aha Araqeloc ekeghecin։ Hrashq e, ches haskanum— aynqan e parz։ Bayc vorpeszi yntercoghy parz, aknhaytni kerpov karoghana patkeracnel Araqeloc ekeghecu hmayich parzutyuny— es knkarem aystegh, motavorapes, nra artaqin tesqy.


— aha։ Hasarak e, parz e: nairyan vogin e karces: kerparanq stacac։— Anpatchuytch e, parz e— drsic, bayc haskacoghi hamar na vorqan e anhun u bazmahrash...

[ej 14]

Tchisht aynpes, inchpes patmel en indz, patmem es el qez, yntercogh, Araqeloc ekeghecu masin, uzum es havata, uzum es cicaghir։ Bayc es moraca asel, te inchu e ayd ekeghecin kochvum— Araqeloc ekegheci։— Ev henc aysteghic e aha, vor sksvum e ayd ekeghecu zarmanalin u hrashalin։

Qare ayd ekeghecu qarashen gmbeti pateri vra drsic qandakel e nairci varpety tasnerku araqyalneri demqery: mek-mek, koghq-koghqi— tasnerku araqyal։ Haskanum eq: qari mej phorel e hrashali demqer։ Nranq hima el parz nayum en ditoghin gmbeti hnabuyr, mamrot pateric karcr, chor, nairyan lernaqari mej phorac hrashali demqer։ Ev ayn el knkati ushadir ditoghy, vor araqyalneric meki bolor dimagcery phorphrac en anxnam, qity chka, isk achqeri phoxaren nayum en verevic erku sev u aylandak xorochner։— Hudayi demqn e da, kasi dzez imacoghy, — vorin nairci qristonya varpety tvel e hreshi kerparanq։ Bayc Hudayi ayd demqy iski el karces qandakvac chlini ekeghecu vra, vorovhetev ekeghecin tekuz ev pashtonapes kochvum e Tasnerku Araqeloc bayc zhoghovurdy hamaroren asum e: Tasnmek Araqeloc— ev na iravunq uni, na chi hashvum Hudayin, chi uzum hashvel։ Sakayn ete zhoghovurdy tasnerku araqyalnerin el chhashver — eli Araqeloc ekeghecin vochinch cher korcni ir daravor hmayqic։ Vorovhetev ayl e nra kochumy, ev hmayqy — ayl։ Ev ayn, inch vor es hima piti qez patmem, sireli yntercogh, togh qez datark heqiat kam zruyc chtva։ Ete mi angam patahmamb ayd qaghaqn ynknes: harcru Araqeloc ekeghecu masin ev qez amen mi teghaci nuyny kpatme, inch vor es piti patmem, guce ev avelin։

Depqy patahel e ayspes։

Araqeloc ekeghecuc erku-ereq haryur qaylachaph heru, ekegheci tanogh tchanaparhi vra hima el kangnac ka kisaver mi tnak։ Patery kangnac en der, bayc ktury phul e ekel, hoghakuyt e hima ayd tnaky, andur averak։ Yndameny qsan–qsanerku tari araj ayd tnaky te dur uner ev te lusamutner, ev nra xonav, caclik senyaknerum aprum er mi gaghtakan nairci: hima amenqin anunov haytni Msheci Taton։ Ayd mardy dzhbaxt e eghel, nairyan heru mi qaghaqum jardi

[ej 15]

zhamanak korcrel e ir yntaniqy ev merk, bobik, hasel e ayd qaghaqy ev baxti berumov bnakutyun gtel ekeghecun motik ayd xarxul tnakum։ Aprel e Msheci Taton ayd xarxul tnakum mi qani tari, vochinch chi nkatel։ Ev aha mi or shukayum handipum e na ir hayrenakicneric mekin, nor e ekac linum heru hayreniqic։ Patmum e aynteghi masin qstmneli baner։ Ev patmutyuny nuynn e linum: kotorac, kotorac, kotorac։— Brnabarvac kin, korac erexaner։ U phaxust — otarutyun, murackani vitchak։ Lsum e Msheci Taton ev hishum e iry— hishum e knojy, erexanerin։ Mtnum en miasin ginetun ev sksum en xmel — darn, arnaham, nairyan oghi։ Ev aha Taton sksum e patmel ynkerojy qaghaqi masin, durs en galis ororvelov, tesnum en Berdy, Vardani kamurjy, Araqeloc ekeghecin։ Asum e ynkery: ory kga ev noric kelne, kharne mshushic — nairyan vogin: Haght, hastat, kijni tshnamu glxin — erkate vrezh։ Ayspes zrucelov galis en Tatoyi tnaky, parkum en qnelu։ Ev aha kesgisherin tvum e Tatoyin: meky, anush dzaynov, kanchum e iren։ Nerqevic, tan nerqnaharkic, kanchum e meky, canot, kanchum e var։ Elnum e ver ev asum e ynkerojy: ari։ Ev nranq miasin vercnum en tchragy: ijnum en var։ Ijnum en nerqnatun։ Xonav, gaghj odov lcvac, zarhureli։ Mi vayrkyan mnum en shvarac, parz, lseli: kanchum e txur mi dzayn hatakic, nerqevic։ Achqery getnin en harum — tesnum en: getni mej, canr, taghvel e mi jraghacqar։ Mtacum en: dur e։ Dnum e Taton votqy jraghacqari vra. sharzhvum e։ Kranum, bardzracnum en qary — bacvum e nranc araj mi mut nerqnahark։ Mut, xonav: phchum e demqerin tav, xonav mi qami։ Nayum en tchragov — astitchanner։ Vercnum en tchragy ev ijnum en var։ Aha verjanum en astitchannery, ev demy xavar mi ancq tanum e — ur։ Gnum en ancqov — galis, galis — laynanum e ancqy։ Ev aha noric— astitchanner։ Elnum en ver— ev durs en galis hankarc... Kangnac en Araqeloc ekeghecum։ Bemy, xorany aha. varaguyrn aha— mut-kapuyt varaguyry: vran voske mi xach։ Avazany aha, vortegh erexaner en «knqum» ... Mnum en shvarac։ Motenum en drnerin, uzum eev durs elnel— phak e։ Zarhurac phaxchum en et։ Mievnuyn ancqerov qaylum, qaylum en erkar, ev aha noric— astitchan–

[ej 16]

ner։ Ev hankarc, glxneri verevum, very, nerqevum, irenc shurjy, chors koghmy lsum en— xul, heru jreri xshshoc։ Elnum en astitchannerov ev durs en galis... Qich e mnum hovic u xonavutyunic tchragy mari։ Ur en — chen haskanum։ Zgum en miayn, vor kangnac en bardzr mi tegh, inch-or zarhureli xonavutyan vra։ Nerqevum, vary — get e, heghheghuk hosanq։ Jreri xshshoc։ U hord, heghheghuk hosanqi vra, very — erkinq e. mut, xonav gisher։ Ev Taton hishum e hankarc: kangnac en tchisht ayn bluranman parspi mnacordi vra, geti mejteghum։— Kamurjn e. teghaciq asum en: Vardani kamurj։ Aha jreri mijic, vary, ergum en paravnery, erg e, te jreri xshshoc։ U hord, heghheghuk, xavarum shoghshoghum e vary, cphum e pspghun odzy, kamurji bari vogin։ Ev aha xonav, xshshacogh jreri mijic elnum en ahavor, barachum xrpot — jrayin gomeshnery.— ah e, zazreli zarmanq... Arag ijnum en var, phaxchum en ancqerov, u eli aha — astitchanner։ Shat en, inchqan en shat... Elnum en, elnum en, elnum en. ev aha— dursn en noric։ Shurjy— erkinq e. astghayin mshush։ Vary— qaghaqn e erevi, arkaycum en deghin, tartam krakner։ Herun, shat herun, lsvum e xul, txur— xshshocy geti, votqeri tak irenc — Berdn e. qare snduknery canr shntrkel en, qnel en ahavor։ Kangnac en irenq berdi amenabardzr ashtaraki vra. phchum e sur, sarsur, sary mi qami։ U motik-motik cacanvum e lati mi ktor, droshakn e berdi։ Mut e aphsos։ Ete cerek liner: ktesnein deghin ktavi vra— erkglxani mi arciv: voskenkar zarzand։ Mut e, gisher e, chi erevum։ Phchum e kataghi— hrum e qamin, hima kynknen։ Inchu en aystegh— inch en uzum։ Sarsaphic xelagar: astitchannerov krkin ijnum en var, ynknum en getnaphor ancqery, vazum en shnchaktur։ Ev qrtinq ktrac: hankarc, erevi patahmamb— elnum en irenc nerqnaharky noric, bardzranum en Tatoyi senyaky ev qnum en merelanman։ Qnum en dary, aneraz, canr mi qnov, bayc aravoty zartnum en kaytar, vogevorvac։ Patmum en bolorin ancqeri masin— ev bolory mnum en apshac u shvarac։ Linum en mardik, vor ayd patahakan gyuty hamarum en xorhrdavor nshan, zartnumi skzbnavorum։ Mot e— aselis en eghel nranq— vayrkyany veracnutyan։ Ev kanchel en nranq Tatoyin u ynkerojy, xstiv

[ej 17]

argelel en ayd masin zrucel u xosel։ Bayc hima, ayd nshanavor ancqic qsan-qsanhing tari heto, Berdi, Araqeloc ekeghecu ev Vardani kamurji mej gtnvogh ayd ancqeri ev astitchanneri masin — bolory, nuynisk erexanery giten։— Bayc ayd masin, iharke, chen xosum erbeq, ayd masin xstiv argelvac e xosel։ Ayn el moraca asem, vor erb Tatoyi ev ynkeroj anushadir linelu shnorhiv karavarutyunn imanum e Araqeloc ekeghecu gaghtniqy — xlum e Araqeloc ekeghecin naircineri dzerqic, isk Taton u ynkern aqsorvum en Sibir ev phtum en ayntegh xonav zndannerum։ Aha te inch e irenic nerkayacnum Araqeloc ekeghecin... Ev der es ayn el moraca asem, vor baci verohishyal hrashqneric: nairyan arqaner kan taghvac Araqeloc ekeghecum ev erb, ekeghecin graveluc heto, qandel en ekeghecu hataky— vem-qari nerqevum gtel en antiv-anhamar gandzer u angnutyunner... eh, hin u mut patmutyun e, yntercogh— vory tvem։ Gitun, xoramank, harust u hpart en eghel nairyan arqanery, aydpisi arqaner hima chkan։ Gitun, xoramank, harust u hpart en eghel, bayc, dzhbaxtabar, esakan u anmiaban, ete voch... inchu piti korcher arqayutyuny nranc, ev averaki veracver erkiry Nairi... Ur en hrashagorc naircinery hima— ur e hazaramya Nairin... Chka, vochinch chka hima։ Angam hnuc mnacac aydpisi zarmanq-hrashaliqner unecogh nairyan ayd qaghaqy, vor araj arqayanist e eghel, mayr-qaghaq, hnameni kentron— ayd qaghaqn angam dardzel e hima, otarneri tirapetutyan orov— gavarakan hetamnac mi vorj, ur patzhvelu hamar mayraqaghaqneric aqsor en ugharkvum zanazan zeghcumneri mej brnvac avazak pashtonyaner...

Qaghaqi ayd ereq hin hrashaliqnery nkaragreluc heto ancnenq hima qaghaqi nor hrashaliqnerin։ Aydpisov menq kamac-kamac kmotenanq qaghaqi arorya kencaghin ev hetzhete mer dem kelnen hnamya ayd qaghaqum ayzhm aprogh bolor nshanavor u annshan naircinery— qaghaqi himikva bnakichnery։

Amenamec norutyuny, vor nairyan che ev nuynisk anyntel, anhaskanali e tvacel skzbum teghacineri achqin— erka–

[ej 18]

tughagicn e: dzgvac rusneri tirapetutyan orov: qsan tari araj։ Qaghaqi bnakchutyan kesic avelin der minchev hima el hishum e anmoranali ayn ory, erb anhayt heruneric minchev ayd qaghaqy dzgvac erkate gceri vrayov arajin angam motecel e gnacqy norakaruyc kayaranin։ Eghel e— xndun xraxtchanq, zarmanali zarmanq։ Eghel en mardik, vor zarmanqic u hiacmunqic chen karoghacel xosel, arnvel e lezunery zarmanqic u hiacmunqic։ Shatery hishum en ayn hetaqrqir manramasnutyunn angam, vor gnacqi shogekarqy zardarvac e eghel carerov u caghiknerov։ Isk shogekarqi tchakatin, tchisht lapteri verevy, cacanvelis e eghel kapuyt mi droshak: vran voskenkar erkglxani mi arciv։ Aydpisi aha shuqov u cncutyamb e motecel gnacqy qaghaqi kayaranin, vortegh qaghaqi hamarya amboghj bnakchutyuny havaqvac e eghel, — urax, tonakan zgestnerov— gnacqin dimavorelu։ Kayarani araj nvagelis e eghel zinvorakan erazhshtaxumby ev nra mot kangnac dimavorel en gnacqy mi sharq patkareli nairciner ev bardzrastitchan pashtonyaner, gavarapety, ognakany, zinvorakan atyani pety, General Aloshy, Mazuti Hamoyi hayry: Araqel aghan— vory hishes... Chnayac, sakayn, nran, vor ayd zarmanahishatak orvanic qsan-qsanerku tari e ancel, chnayac, asum enq, ayd erkar u dzig qsan-qsanerku tarinerin— minchev ors el kan ayd qaghaqum shat ev shat patkareli u anpatkar nairciner, voronq, erevakayum eq, voch miayn gnacq chen nstel, aylev nayum en shogekarqin, vorpes mi zarmanali hrashqi։ Orinak, qaghaqum amenin haytni dagaghagorc Mereli Enoqin minchev ors el zarmanali e tvum, te ed inchpes en mardik, anshunch erkatneri vrayov, andzi-angomesh vagonneri mej nstac: teghic-tegh tchanaparhvum։ Der minchev ors el kiraki orery shat angam kareli e handipel erku patkareli naircineri, voronq kiraknorya ptuyti elac (erkatughu kayarany qaghaqayin ayguc heto erkrord zbosavayrn e nairyan ayd qaghaqum) — kangnel en erkatughagci araj ev zbaghvac en ayspisi mi zruycov.

— Es tnaqandy tes mi incher arac...— asum e meky, votqov culoren xphelov erkatughagcin ev yughot mi zhpit eresin: lselov erkatughagci axorzh zngocy։

— Espes vor tstis — teyi ur kertas...

[ej 19]

«Ur or kuzes», — patasxanum e myusy։

— Moskov kertas։

«Hylbyt kertas» ։

— Kiv...

«Kiv el kertas...» ։

U tirum e lrutyun: aknacanq u zarmanq։

Erkrord norutyuny, vor nuynpes nairyan che ev depi vory hatuk mi aknacanq en zgum bolor qaghaqacinern anxtir ev vorov aynqan hianum e misht cxakan dproci usucich p. Drastamatyany — hingharkani ayn hska shinutyunn e, vor kangnac e qaghaqi mejteghum, vorpes ahreli mi vehutyun, qare aknacanq։ Ayo, qare mi aknacanq, vorovhetev ayd shenqy, baci ir vitxari linely, nshanakalic e ev mi urish, aveli karevor — amenakarevor hangamanqi shnorhiv.— aydtegh, ayd miak shenqumn en kentronacac qaghaqi ev nuynisk gavari amenaazdecik himnarkutyunnery։ Aydtegh en nstum: gavarapety, vostikanapety, — aydtegh e zorakochayin gavarakan atyany ev ayd shenqum en, verjapes, gtnvum: phost-heragiry ev petakan gandzarany։ Ev eli bolory chkaroghaca tvel։ Moraca amenakarevor himnarkutyuny— ayn, aranc vori ayd araspelakan shinutyunn ir hmayqi ev manavand sarsapheli aknacanqi kesic avelin kkorcner... Bann ayn e, vor ayd hingharkani shenqi arajin harkum, mijancqi amenacayry, kareli e asel: shenqi amenahetynkac ankyunum ka mi phoqrik senyak... Astvac chani, yntercogh, ayd senyakn ynknes, vor ynkar— azatveliq chka։ «Mut teghy» — ayspes en anvanum qaghaqaciq ayd senyaky, tekuz senyaky bolorovin luys e: erku patuhan uni ev ereq elektrakan lamp։ Iski el lusavorutyun chunenaly che, vor dardzrel e senyaky ayd xorhrdavor aknarkin arzhani, ayl terevs ayn, vor aydtegh mtnoghi achqery... mtnum en sarsaphic. aha te inch hatkutyun uni ayd xorhrdavor senyaky, sireli yntercogh... Ev mec chaphov ayd senyakin petq e veragrel ayn xorhrdavor harganqy, vor zgum e amen mi qaghaqaci ayd shenqi motov ancnelis։ Ev na che ardyoq pattchary, vor ayd hingharkani tuny dardzel e mi amenakarogh kentron, kam, aveli lav e asel: arancq, vori shurjn en darnum qaghaqn u gavary— ev chen karogh chdarnal։ Ayn miangamayn tchshmarit aksioman, vor

[ej 20]

tiezerqum amen mi ket karogh e kentron hamarvel — amenayn heshtutyamb herqvum e ays depqum, inchpes ev bolor nman depqerum, erb xosqy veraberum e varchakan ev voch te astghayin hamakargutyunnerin։ Ayd hingharkani shenqn e, ayo, qaghaqi kentrony ev miak kentrony — ev na, ayd qaghaqy, mievnuyn zhamanak urish voch mi kentron chi karogh unenal։ Togh vorqan kuze cxakan dproci usucich ynker Varodyany hamoze oriordnerin, vor tiezerqi nkatmamb kentron karogh e hamarvel Bochka Nikolayi pandoky angam — togh inch uzum e ynk. Varodyann ase — menq chenq phoxi mer karciqy ev hastat kpndenq, vor hingharkani ayd tunn e, ayo, miak kentrony nairyan ayd qaghaqi ev amboghj gavari ev aynteghic e, ayo, vor elnum en, elektrakan kapuyt kayceri nman ev taracvum amen ughghutyamb — vtchirner u tchakatagrer։ Ynk. Varodyann ayd bany, iharke, mezanic lav gite, bayc na oriordnerin hatcheli, handugn, xizax erevalu hamar sophestutyunner e anum։ Ev inchpes karogh e ynk. Varodyann ayd chimanal, erb ir kashvi vra e zgacel ayd amenakarogh kentroni anmijakan azdecutyuny։ Harkavor e asel, vor «kashvi vra» dardzvacqy petq e baraci haskanal, amenqin lav haytni srtcharanater Telefon Seton — na, vor srtcharan uni Loris-Meliqyan kochvogh phoghoci vra, — erdvum e Hisusi anunov, vor baghniqum patahmamb tesel e ynker Varodyani krnaki vra... hetaqrqir hetqer։ Vortegh, asaceq xndrem, ete voch ayd amenakarogh kentronum, karogh er ynk. Varodyani krnakn aydpisi hetaqrqir droshmner stanal: kapuyt-kapuyt gcer։ Isk ete ynk. Varodyann ayd el chi yndunum ev xorhrdavor kerpov aknarkum e ir «Ynkerutyan» andam linelu hangamanqy... dzhvar e ayd depqum voreve hakatcharutyun anel ynk. Varodyanin։ Nuynisk erexanery giten, vor «Ynkerutyuny» kentron e, mi aveli amenakarogh ev ahreli kentron, vor sultanner, shaher ev kaysrer pit tapale— ayd ango, aveli lav e asel: matematikakan ayd «Kentrony» ... Asum enq «matematikakan», vorovhetev ynk. Varodyani aselov: i nkati unenalov ayn miangamayn anherqeli hangamanqy, vor hingharkani «Kentrony» karucvac e vaxi, brnutyan, aryan u tyurimacutyan vra, — «Ynkeru–

[ej 21]

tyan» kentrony qare e, granite: karucvac gitakan socializmi anhoghdoghd himunqneri vra։— Uremn erku angam erku havasar e chorsi pes parz petq e lini, vor vochinch e hingharkani kentrony, isk «Ynkerutyuny» — phast, anoghoq tchshmartutyun — merk tchshmartutyun։ Ayspes e tramabanum ynk. Varodyany, — ev na iravunq uni, harcreq amen mi erexayi, ayo, nuynisk erexayi, ev na anvrep kerpov teghn angam cuyc kta ayd «Gerkentroni» , — ayo.— Vardani kamurjy։ Aysinqn voch te kamurjy baraci, ayl nra dimacy, getaphin shinvac mi tnak, vor kisaqand e hima, averak, ev vori qandvelu xorhrdavor patmutyan het e kapvac ynker Varodyani krnaki patmutyuny...

Aha ayd patmutyuny, sireli yntercogh։

Mi or, aysinqn mi gisher, zhamy motavorapes ereqin, qaghaqi bolor tneri patuhanneri apakinery hankarc zrngum en taphov, ev nuyn vayrkyanin lsvum e mi ahrecucich, ahreli mi paytyun։ Sarsaphac qaghaqaciq durs en taphvum tneric ev sksum en depi dashty, depi gerezmanocy phaxchel, karcum en erkrasharzh e, zhazhq: astcu patizh։ Bayc ayd lury herqvel e shutov ev taracvel e mi urish sarsapheli karciq, vor paytel e Berdy: amboghj Berdy mi ropeum trel e erkinq։ Shatern el ayn karciqin en eghel, vor paytel e Araqeloc ekeghecin, amen voq gite, vor nra vem-qari nerqevum nairci varpetnery pahac en eghel hazar phut dinamit... Isk haytni pandokapet Bochka Nikolayy, na, vor hanramatcheli duxan e pahum Loris-Meliqyan phoghoci vra, asel e ir harevan Mereli Enoqin, vor, erevi, paterazm e sksvel, bayc irenq chgiten, hasarak mardik en— inch imanan։ Bayc shutov parzvel e, vor voch Berdn e paytel, voch Araqeloc ekeghecin, ev voch el paterazm e sksvel։— Erani ayd liner, — inqn iren tghayabar herqelov asum e minchev ors ynk. Varodyany, — bayc, mer karciqov, barebaxtabar ayd chi eghel, ayl paytel e, erevakayum eq... Vardani kamurjy, aysinqn voch te inqy kamurjy, ayl nra dimac gtnvogh ayn hoghe xrtchity, vori masin qich very xorhrdavor kerpov hishatakecinq։— Xrtchitum paytel e ereq phut... dinamit... aha te inch... Ev hetevyal orn ayd xrtchiti takic zinvornern u vostikannery

[ej 22]

hanel en chors kisavar diakner, aveli tchisht: dieri mnacordner։ Eghel en: bolorin canot Gharabaghci Nikoly, usucich, — Msheci Margary, srtcharanater, — Rus Abrahamy, gaghtni vostikanutyan pashtonya, — ev Varzhapet Karon, — na, vori masin xoselis ynk. Varodyany misht aknacanqov asum e ynker Karon։— Aha te inchu e Ynkerutyuny kentron ev nuynisk— Gerkentron, sireli yntercogh։ Ev inch nshanakutyun karogh e unenal, baci drakanic, ayn hangamanqy, vor hoghe ayd xrtchitum paytac dinamiti azdecutyuny koghmnaki kerpov artahaytvel e ynk. Varodyani krnaki vra, vorpes kapuyt gceri nrbahyus mi nkar։ Ayn myus, soxi glxi chaph angam ynk. Varodyani achqin nshanakutyun chunecogh «Darnutyan kentronum» (inchpes anvanum e inqy ynk. Varodyany hingharkani shenqy), — eghel e— herosakan payqar, anpart yndvzum— mi koghmic (karda: ynk. Varodyani koghmic), — isk myus koghmic — brnutyun, mghdzavanj, deghin strkutyun։ Ijel e, ijel e, vorpes karmir amot, «shompoly» ynk. Varodyani krnakin, — ev na elel e ver: ztvac, karcracac, — vorpes srbac dashuyn: elel e darnutyan, zazranqi kentronic, — harnel e, haghtakan, nairyan ymbost vogin... Ayspes e eghel։

Bayc mi ban der minchev ors el ynk. Varodyany chi karogh moranal ev iren nerel, ayn, vor ayntegh, «Darnutyan kentronum» , kam — inchpes zhoghovurdn e aknacanqov asum — «Mut teghy» , — inqy, ynk. Varodyany, inchpes cecic araj, nuynpes ev, manavand, ceci yntacqum, erevakayum eq — zghjacel e erexayabar, vor inqy xarnvel e, miangamayn patahakan kerpov, ayd himar patmutyany։ Ev inch e arel verj i verjo, mi miamit erktogh e grel ynker Karoyin ev xndrel e nranic «Amboxayin tramabanutyuny» — aha ev amboghjy։ Erktoghy gtel en Karoyi grpanum, ev inqy petq e tuzhe. inch tyurimacutyun։ «Himar heghaphoxakani anzgushutyun» , — mtacel e zayracac ynk. Varodyany phordzutyan vayrkyanin։— Ev na erkar zhamanak chi neri iren vochxarayin ayd vaxy, ayd amotaber tulutyuny, vor sev bic karogh e dnel amen mi iskakan heghaphoxakani ankashar xghtchin։ Pharq astcu, vor ayd masin gone voch voq chgite. ynk. Varodyany xosq e tvel iren, vor ayd sev araty mi

[ej 23]

or lvana ir xghtchic mi iskakan heghaphoxakan gorcov, — bayc menq arden chaphazanc erkaracrinq ynk. Varodyani xghtchi patmutyuny, ancnenq qaghaqin։

Baci hingharkani shenqic — ayd, ayspes te aynpes — amenakarogh kentronic — qaghaqum kan, aystegh u ayntegh hastatvac, mi sharq urish, qich te shat nshanavor ev annshan kentronner, inchpisiq en: hivandanocy, qaghaqayin akumby, tghayoc gimnazy, igakan gimnazy, qaghaqayin ev erku cxakan dprocnery, moracanq hashtarar datavori atyany, banty ev «hasarakac tuny» , vori hamar xorapes xndrum enq neroghamit lineq։ Zoranocnery qaghaqin chen verabervum, nranq gtnvum en erkatughagci ayn koghmy, gerezmanatan mot, aynpes vor ayd erku «himnarkutyunnery» toghnum enq, miangamayn haskanali pattcharov, anushadir։ Qaghaqayin hivandanocn el, asenq, hamarya te qaghaqic durs e gtnvum, miharkani caclik mi tnak e ayd, vor gtnvum e qaghaqi cayrum, mi cexot u neghlik phoghoci ankyuny: inqn el cexot u xonav, inchpes ayd phoghocy։ Hivandanoci bzhishk p. Serge Kasparichy qanics mtadir e eghel hivandanocy teghaphoxel qaghaq, bayc, dzhbaxtabar, misht aynpes e patahel, vor voreve karevor mi hangamanq xangarel e nran։— Kam inqn e hivandacel, kam gavarapeti kiny, isk verjin angam, erb te shenqn er patrast ev te sksvac ein banakcutyunner inchpes shenqi tiroj, aynpes el hingharkani kentroni het, — erb, vorteghic-ortegh, bzhshki hamar miangamayn anspaseli, isk qaghaqacineri hamar chaphazanc spaseli kerpov: paytec bzhshki glxin anerevakayeli mi dzhbaxtutyun, bzhshki Ledayi gegheckutyun unecogh mankahasak kiny inqnaspanutyun gorcec... erevakayum eq: irenc tan... artaqnocum։ Merk, boloralin merk, inchpes asum en Adami (Evayi) zgestnerov mtel er artaqnocy ev inqnaspanutyun er gorcel voch te atrtchanaki, kam, inchpes nman depqerum yndunvac e, voreve tuyni ognutyamb, ayl... shshmecnogh, anhaskanali mi ban. qandel er artaqnoci hataki taxtaky ev netel er iren... haskanum eq, te ur։ Ays zarhureli, qstmneli, aylandak, anhaskanali, hamarya divayin dzhbaxtutyunic heto bzhishky yndmisht dzerq qashec ir mardasirakan tra–

[ej 24]

madrutyunneric ev sksec akumbum, vortegh na dzhbaxtutyunic araj miayn «praferans» er xaghum zhamanci ev jgheri hangstutyan hamar, — sksec dzhbaxtutyunic heto «bakara» , «makao» kam teghakan «cxra» xaghy xaghal, vorov bavakanin hangstacnel karoghacav ir aynqan qayqayvac jghery։ Ev erb ayd depqic heto bzhshki karapany, vor lriv vardzatrvum er hivandanoci koghmic, sksec bzhshkin tun hravirogh pacientneric «karqi phogh» vercnel — hisunakan kopek — voch mi qaghaqaci sirt chunecav barkanalu karapani vra։ Ev inchu barkanar, chaphazanc er mec bzhshki glxin paytac yntanekan dzhbaxtutyuny, voric heto, harkavor e asel, voch miayn ayd phophoxutyunn er, vor araj ekav bzhshki gorcerum, ayl patahec ev ayn, vor hivandanocum minch ayd hasarak carayi partakanutyunner katarogh Bitlisci Arshakn standznec nuyn hivandanoci patasxanatu, kam, inchpes asum en: hertapah feldsheri pashtony, vorov hnaravorutyun steghcvec bzhshkakan ognutyun hascnelu amen dimoghi ev amen zhamanak։— Mi hangamanq, vori goyutyun chunenaluc araj shat ev shat chqavor hivandner orerov spasum ein hivandanoci pateri tak ynkac: izur erazelov ognutyun ev karekcutyun։ Chiq chariq aranc baryac— asum e imastutyuny, ev ays depqy mi angam es hastatec ayd daravor imastutyan anqnin tchshmartutyuny։ Manavand chpetq e moranal, vor ayd mardasirakan qayly anelov (Bitlisci Arshakin feldsher nshanakelov) bzhishkn eapes de jure hastatec ayn, inch de facto vaghuc goyutyun uner ev anxangar kerpov cavalum er ir gorcuneutyuny hivandanocum u qaghaqum։ Bann ayn e, vor Bitlisci Arshaky vaghuc hete zbaghvum er bzhshkakan praktikayov ev nuynisk bavakanin hrchak er vayelum voch miayn qaghaqi hetamnac tagherum, aylev motaka shat ev shat gyugherum, depi voronq hatchax bzhshkakan turnener er katarum Bitlisci Arshaky, kam, inchpes gyughacinern Ein nran horjorjum: «doxtur Arshaky» ։ Parberabar amen tari Mec pasi errord shabatva erkushabti ory kareli er tesnel Bitlisci Arshakin: gyughakan erkaniv sayli vra nstac: depi motaka gyughery turnei gnalis, voric na misht veradarnum er avag ereqshabti ory: nuyn erkaniv sayli vra yugh, panir, dzu ev mi qani spitakaher gar–

[ej 25]

nukner bardzac, voroncic bavakanin patkareli masy bzhshki tunn er ugharkvum, vorpes nra eraxtapart carayi koghmic xonarhabar matucac zatkakan «rashvat» (nviraberutyun): Aynpes vor bzhishkn ir ayd mardasirakan qayln anelu hamar amenayn baroyakan ev iravakan iravunq unenaluc baci: i deps ir amenaverjin pashtonyayin yst arzhanyac vardzatrelov handerdz: azatec ir vtit usery qaghaqayin bzhshki chaphazanc canr u patasxanatu partakanutyunneri mi phoqrik masic: useri azat mnacac masy tramadrelov yntanekan verohishyal dzhbaxtutyan ahreli canrutyany, vory krel karoghanalu hamar tchisht vor harkavor ein aydpisi qich te shat tetevacnogh mijocner։ Ev ayd mijocnery gtnelu gorcum, asum en, mec baroyakan ognutyun e cuyc tvel bzhishk Serge Kasparichin nra vaghemi barekam ev tghtaxaghayin partnyor: qaghaqi hashtarar datavor p. Oseph Narimanovy, na, vor motik barekamn e mi angam arden patmutyans skzbum hishvac, qaghaqi amenahargeli harust General Aloshi, vori aselov Oseph Narimanovy «hogi e, iskakan hogi» ...

Nra atyany gtnvum e qaghaqi amenamec — Aleqsandryan phoghoci vra։ Mi titeghe cucanak uni, vori vra grvac e ruseren: «Hashtarar datavor» ։ Oseph Narimanovy nstum e aydtegh։ Nra atyanin kic ereqharkani shenqy realakan dprocn e, nranic erku tun ayn koghmy — oriordac gimnazy, isk oriordac gimnazic ereq tun ayn koghmy — ayn palat-shinutyunn e, vor patkanum e mez arden bavakanin canot General Aloshin։ Qaghaqi amenamec harustn e General Aloshy, vor tekuz ev general che ev voch el zinvorakan, bayc qaghaqum unecac ir dirqi ev azdecutyan shnorhiv stacel e ayd patvavor horjorjumy։ Isk General Aloshi dirqi masin motavor gaghaphar talu hamar bavakan e asel, vor nra bnakaranum e ijevanum nahangapety: amen angam ayd qaghaqn aycelelis.— aha te vov e General Aloshy։— Hashtarar datavor Oseph Narimanovy, vor aprum e General Aloshi palat-bnakarani nerqevi harkum, sirum e patmel akumbum nra, General Aloshi nerkayutyamb, te inchpes nahangapety, arajin angam General Aloshi bnakarany mtnelis, barehatchel e ayn karciqy haytnel, vor aydpisi

[ej 26]

mi tchashakavor bnakaran pativ karogh er berel... nuynisk Peterburgin, ayo, angam Peterburgin... Ev ays patmutyunn anelis hatchuyqov chphchphacnum e shrtunqnery hashtarar datavor Oseph Narimanovy, isk nerka gtnvogh General Aloshy hatchuyqic tartum e achqern u nayum e hatakin, hamestutyunic ases uzum e getiny mtni։ «Hogi mard e ayd Oseph Narimanovy» — mtacum e na։

Ev tchisht vor: hashtarar datavor Oseph Narimanovy, inchpes rusnern en asum, hogi e, kataryal hogi։ Chnayac, vor na cnvel e Hashtarxanum, bayc, erevakayum eq, aynpes e yntelacel nairyan ayd qaghaqin, vor ases aydteghaci lini։ Aha sa e pattchary, vor na shat gorcer: vetcher, yntanekan krivner, amusnakan anaxorzhutyunner ev nman ayl ev ayl phoqrik dater sirum er hartel voch vorpes pashtonya, ayl, ayspes asac: yntanebar, kam, aveli tchisht: hayrabar— vori hamar ev na amenairavaci kerpov vayelum e bolor qaghaqacineri harganqy, isk shrjakayqum bnakvogh gyughacineri koghmic ayd hangamanqn artahaytvum e, vorpes xorin aknacanqov nviraberac mi qani tasnyak dzu, tas-tasnerku funt «anqash» panir, kam, erbemn el, ete gorcy qnnvum e datkakan toneri naxoryakin: mi-erku gar kam ul։ Na chi sirum gorcery dzgdzgel: zzvum e pashtonakan eruzeric։ Oseph Narimanovn aydpisi mard che ev chi el uzum linel։ Ete na hnaravorutyun unenar ev mi qich el fizikakany nerer— amenamec uraxutyamb ktoghner qaghaqn el, hashtarar datavori pashtonn el ev voreve mi gyugh kteghaphoxver: erkragorcutyamb zbaghvelu։ Oseph Narimanovy shat e sirum erkragorcutyuny, manavand ayd astvacayin kenarar bariqnery ev hoghayin harci masin sirum e haytnel bavakanin azatamit karciqner։ Hetaqrqir andznavorutyun e Oseph Narimanovy — Oseph Narimanovin harkavor e haskanal։

Hashtarar datavori atyanin kic shenqy, inchpes asacinq, realakan dprocn e, isk erku tun ayn koghmy— oriordac gimnazy։ Harkavor e asel, vor qaghaqi ayd masy nerkayacnum e irenic— iskakan mi «krtakan kentron» ։ Erku dproci el shenqery patkanum en mez arden haytni General

[ej 27]

Aloshin, ev amen aravot, erb na hashtarar datavor Oseph Narimanovi het ancnum e dprocneri arajic.— realakan dproci tesuch Aram Antonich «Phuqsy» (ayspes en anvanum dproci tesuch Aram Antonichin charatchtchi ashakertnery: nra phori bavakanin patkareli mecutyan pattcharov) — bacakanchum e veric: teschanoci patuhanic.— Xorin harganqners Alyosha Nikitichin, Oseph Karpichin — nuynpes» ։ Dproci ashakertnery shat angam en lsel irenc xozhor teschi siralir ays bacakanchutyuny verohishyalneri hascein — ev terevs mi qich el ays e pattchary, vor nranq, dproci ashakertnery, mi arandzin harganq en tacum depi General Aloshy ev Oseph Narimanovy։ Asum em «mi qich», vorovhetev hishyal patkareli qaghaqacinerin hargelu urish pattcharner ev miangamayn ardaraci himqer evs unen realakan dproci chaphahas ashakertnery։ Erb, Zatkin kam Cnndin, dprocakan erekuytner en linum dproci srahum — vovqer en bazmum arajin kargi nstaranneri vra, gavarapeti koghqin.— General Aloshy ev Oseph Narimanovy։ Ev kam erb tonacari lusazard tchyugheric kaxvac shaqare titerniknern u guynzguyn konfetnery stanaluc heto ashakertnery gnum en tun ev miayn hyurern u usucichnern en mnum yntriqi— vovqer en bacakayum misht: elnum en seghani vrayic u qchphchalov shrjum mut dasarannerum.— teschi kin Olga Vasilevnan — Shikaher Ddumy (inchpes anvanum ein nran ashakertnery) ev Oseph Narimanovy — mek, — ev heto: Alyosha Nikitichy: mert oriordac gimnazi varzhuhi Varya-hogyaki het tevancuk, mert el tvabanutyan usucich Barsegh Abgarichi knoj — «Tchut» –i irany grkac։ Ays amenn ir sephakan achqerov tesel e hingerord dasarani ashakert Vardanyan Sergushy ev patmel e ynkernerin amenayn manramasnutyamb։ Isk nman depqeric mi shabat anc sovorabar realakan dproci ev oriordac gimnazi artaqnocneri paterin luys en tesnum verohishyal ancqerin veraberyal bavakanin hetaqrqir hangavor ev anhang grutyunner, voronq shat shutov taracvum ev beranic beran en ancnum voch miayn hishyal dprocneri paterum, ayl ayd pateric bavakanin heru gtnvogh shat ev shat yntanekan harkeri nerqo, nuynisk Telefon Setoyi srtcharanum։ Ev ardyoq nranq chen meghavor (General

[ej 28]

Aloshy ev Oseph Narimanovy), vor minchev ors el «psaki charzhanacac» cxakan dproci usucchuhi or. Saton uni yndameny hingdasyan krtutyun ev vorpes voch mijnakargavart stanum e pakas rotchik.— nranq en, nranq en misht: General Aloshy ev Oseph Narimanovy։— Hetaqrqir qaghaq e nairyan ayd qaghaqy ev bazum xorhrdavor u hetaqrqir demqer u patmutyunner uni...

Sakayn verohishyal pashtonakan kentronneric aveli hetaqrqir ev ushagrav en qaghaqi, ete kareli e ayspes artahaytvel: «anpashton» kentronnery, tepetev, nranq, yst meci masi, chen vayelum hanrutyan koghmic ayn xorhrdavor harganqy, vor vitchakvel e pashtonakan kentronnerin։ Bayc inchov, inchov e pakas ev inchu hamar hasarakakan himnarkutyun chpetq e hamarvi tekuz henc, orinaki hamar, ekeghecakan momavatcharqi xanuty, vorteghic durs elac bolor momery knqvac en linum, ayo, — iskakan nairyan kniqov։ Krknum em: izur en miamit qaghaqaciq ekeghecakan momavatcharqi xanuti vra achqi cayrov nayum, na kentron e, ev vorqan el asacs chaphazancutyun tva — karevor kentron։— Ekeghecinerin ev cxakan dprocnerin veraberyal bolor xndirnern aydtegh en arcarcvum ev sankcia stanum։ Momavatcharqi: artaqinic ayd qosot xanuty, vor aynpes hamest pahvel e phoghoci amenaxul ankyunum — Eapes ayn nshanakalic dern e xaghum qaghaqi hasarakakan kyanqum, inch der vor xaghum en qaghaqakrtvac erkrnerum qaghaqakan akumbnery ev salonnery։ Ev aydpisi mi der xaghalu hamar amen harmarutyunner uni momavatcharqi xanuty.— taq e, qaghaqi kentronum e gtnvum ev, vor amenakarevorn e: azat e koghmnaki ayceluneric, shabaty mi, kam shat-shat erku aycelu haziv e mtnum ayd xanuty mom gnelu npatakov, aynpes vor voch mi koghmnaki andznavorutyun chi xangarum aydtegh havaqvac varzhapetnerin ev hogabardzunerin։ Ev nranq el, liovin ogtvelov xanuti ayd harmarutyunneric: hatchax nardi, kam tught en xaghum voreve uteliqi, kam mi-erku shish ginu vra. vov vor tarvec— gni։ Bayc giteq, te inchu, i miji ayloc, momavatcharqi xanuty koghmnaki ayceluner chuni, ayd masin karogh e teghekacnel qaghaqum shat haytni srtcharanater Seton, vor amen inchic te–

[ej 29]

ghekutyunner unenalu shnorhiv qaghaqacineri koghmic arzhanacel e «Telefon Seto» horjorjman։ Ayd hargeli qaghaqacin patmum e, vor erb koshkakar Simoni erexan knqelis inqy, vorpes knqahayr, uzecel e mtnel momavatcharqi xanuty mi zuyg keron gnelu— s. Gevorg ekeghecu qahana ter Husik-Xachagoghy zguysh qashel e nra pheshic, momavatcharqic keron gnelu voch mi kariq chka, — asel e ter Husik-Xachagoghy Telefon Setoyin, — karogh e ekeghecuc vercnel, te ezhan knsti ev te ekeghecin kogtvi, — asel e Telefon Setoyin ter Husik qahanan։ Aha te inchu azgayin ayd himnarkutyuny — ekeghecakan momavatcharqi xanuty— ayceluner chuni։

Bayc vorpes mi iskakan «qaghaqakan akumb» — ev ayn el voch miayn varzhapetneri ev hogabardzuneri, aylev azgayin gorcerov bolor hetaqrqrvoghneri hamar, — vorpes aydpisi aha mi hasarakakan kentron haytni e qaghaqum «Luys» navtardyunaberakan ynkerutyan aydteghi nerkayacucchi grasenyaky, — mi himnarkutyun, vor amenayn iravunqov karogh er anvanvel— «Nairyan gorceri kentron» ։ Ev ayd el: «Luys» ynkerutyan nerkayacucich Hamo Asaturovi shnorhiv, ayn Hamo Asaturovi, vorin, navti het gorc unenalu pattcharov, qaghaqum kartch anvanum en — «Mazuti Hamo» ։ Chnayac ayn hangamanqin, vor «Luysi» nerkayacucich Hamo Asaturovy — Mazuti Hamon — gavarapeti amenamotik barekamn e ev nra tariqavor knoj: Agrippina Vladislavovnayi miak mxitaranqy ayd «taghtuk, zzveli, himar qaghaqum» — myus koghmic: chnayac vor gavarapetn ir hertin mshtakan hyurn e Hamo Hambardzumovichi hyurynkal yntaniqum: manavand erb tann e linum voch te inqy Mazuti Hamon, kam nra kiny: Angina Barseghovnan, ayl nranc aghjiky: tasnut tarekan «Sevachya Primadonnan» , — chnayac, krknum enq, Mazuti Hamoyi yntanekan ays bard hangamanqnerin— guce ev shnorhiv henc ayd hangamanqneri— Mazuti Hamon e ev kmna miak kentronakan andznavorutyuny nairyan ayd qaghaqi— ev voch mi azgayin, kam hasarakakan xndir chi karogh arcarcvel kam yntacq stanal aranc nra, Mazuti Hamoyi, sankciayi։ Vorovhetev, baci verohishyal hangamanqnery, Mazuti Hamon amenaxelaci ev gorcunya andznavorutyunn e amboghj qaghaqum, dirqi ter

[ej 30]

e, rotchikavor pashtonya e tekuz: bayc sephakan tun uni ev mi qich el hogh, — mi xosqov: harust e, xelaci, hasarakakan layn kaper uni, ev, vor amenaglxavorn e: Mazuti Hamon andam e... «Ynkerutyan» — ev ayn el: azdecik andam... Cheq havatum.— bayc es ayd amenahastat aghbyuric gitem։ Haytni e ev ayn, vor na, Mazuti Hamon, artasahmanic «Droshak» e stanum ev gaghtni kerpov taracum zhoghovrdi storin xaverum։ Ev ays hangamanqy voch miayn indz, hasarak mahkanacuis e haytni, ayln nuynisk iren— gavarapesphn, — ev ays e aha amenazarmanalin։ Gavarapety Hamo Hambardzumovichi heghaphoxakan gorcuneutyan vra matneri aranqic e nayum ev, haytni che te inchu, nra heghaphoxakan gorcuneutyuny hamarum e «miamit charatchtchiutyun» ։ Hamo Hambardzumovichy krak el lini — hogi e ev miangamayn anvnas andznavorutyun, — asum e gavarapety։ «Dur e ekel mardun» — mtacum en qaghaqaciq.— «Inch ases» ։ Bayc te iroq vorqan e dur ekel gavarapetin Mazuti Hamon — dzhvar e mi qich patkeracnel, qani vor haytni e bolorin, vor Vardani kamurji dimacy gtnvogh hoghe xrtchity paytelu zhamanak, erb gorcy petakan qnnutyan handznvec: varzhapet Karoyi grpanum gtnvecin... Mazuti Hamoyi dzerqov grvac mi sharq namakner... Ev ete gavarapety chliner ev chcacker ayd gorcy— Hamo Hambardzumovichy hima Sibirum kliner, Mazuti Hamoyi voskornern angam hima phtac klinein...

Bayc ari tes vor: chnayac Mazuti Hamoyi aydqan mec dirqin u hrchakin, mi zhamanak qich mnac, vor nra grasenyaky, vorpes «nairyan gorceri kentron» , ir arajnutyuny zijer — erevakayum eq: Aleqsandryan kochvac phoghocum gtnvogh chnchin mi xanuti, vori cucanaki vra nkarvac kayin erku hracan, erku phaxchogh napastakner, mi dziu payt ev mi hat el chgites — dziu, te shan glux: payti mej mtcrac։ Ayspisi mi nshanavor cucanak uner ayd xanuty ev cucanaki vra, verohishyal nkarneri mejteghy, grvac er ruseren: Magazin «Oxota» Nshan Marankozyan. Ays nshanavor cucanaky kpcrac er xanuti tchakatin, sakayn xanuti layn vitrini aj ev dzax koghmy kpcrac kayin erku urish cucanakner, voronc vra tekuz nkarner

[ej 31]

chkayin, bayc grutyuny hayeren er. «Caxum em vorsordakan zanazan» — grvac er meki, ev «Apranqner Nshan Marankozyan» — myusi vra։ Vorsordakan apranqner vatcharogh Marankoz Nshani ays chnchin xanutn er aha, vor mi zhamanak mrcel er uzum Mazuti Hamoyi grasenyaki het ev kamenum e darnal... «Nairyan gorceri kentron» , — cicagheli e, che։ Bayc Marankoz Nshani ayd anxohem varmunqy, inchpes ev kareli er entadrel, verjacav kataryal anhajoghutyamb, ev gorci nman vaxtchany Marankoz Nshani hamar unecav bavakanin voghbergakan nshanakutyun... Gorcich ynkerneri mshtakan elumuty ev gorcnakan havaquytnern i verjo himnovin qayqayecin Marankoz Nshani tntesakan-finansakany, vorovhetev ho cher kareli havaqel mardkanc ev datark zruycnerov kerakrel, harkavor er ev vorosh hyurasirutyun, inchpes ayd yndunvac e bolor qaghaqakirt erkrneri qaghaqakan akumbnerum. mi bazhak tey, mi-erku funt xaghogh, mi tas aragh kam gini, isk erbemn el, phophoxutyan hamar— mi-erku ryumka konyak։ Mi amis miayn Marankoz Nshani tntesakany karoghacav dimanal gorcich-ynkerneri bardzrapativ grohin, mi amis miayn nra xghtchuk xanuty karoghacav «nairyan gorceri kentron» handisanalu bardzr patvin arzhananal։ Mi amis heto, cavoq ir srti ev i mec hatchuyq Mazuti Hamoyi — Marankoz Nshann stipvac eghav caxel ir xanuty, tekuz ban el cher mnacel, inchpes asum en, caxelu, — ev gnac Pulkaria: amboghjovin heghaphoxakan gorcin nvirvelu։ Ev hima nra xanuty, tekuz cucanaknery der mnacel en anphophox, miayn hiastaphutyun karogh e arajacnel, ete meky: cucanaknerin nayelov, ners mtni orsordakan pituyqner gnelu։ Ners mtnoghy hima ayd nshanavor xanutum ktesni— nax: xanuti mi patic myusy dzgvogh phayte mi negh dazgah, vor xanuty bazhanum e erku anhavasar masi, isk dazgahi ayn koghmy: demy, koghq-koghqi sharvac: titeghe mi chinaci, dzerqin klor mi vahan, — avstriakan, nuynpes titeghe, kanachaguyn mi zinvor, nuynpes vahany dzerqin, — fesavor mi askyar, na el titeghe u vahanavor, — ev mi sharq urish nman araracner — bolory titeghe, bolory vahanavor։ Isk xanuti arastaghic ayd titeghe araracneri glxin barak telerov kaxvac guynzguyn dzvern u luckinery, xorqum, dimaci

[ej 32]

patin henac kartone dekoracian, vor ibr te antar e nerkayacnum, dazgahi vra drvac hska gramafony ev baxtaxaghi klor seghany: vran ezhanagin saponner, aghamanner ev mi qani hat tghtadramner sharac — ays bolor heqiatayin erevuytnery haskanalu hamar harkavor e gitenal, vor Nshan Marankozyani aynqan nshanavor, patmakan ancyal unecogh heghaphoxakan xanutum hima mez arden haytni Bitlisci Arshaki eghbayry: Amerikayic veradardzac Bitlisci Manuky, himnel e «Tir» kochvac himnarkutyuny, vor verjin norutyunn e, nairyan ayd qaghaqi verjin amerikakan norutyuny, ur kiraki orery shat patkareli qaghaqaciner zbaghvum en hogeshah baxtaxaghov, isk gishernery cxakan dproci usucichneric mi qanisy, koshkakar Simony, Mereli Enoqy, Telefon Seton ev realakan dproci bardzr dasarani ashakertneric shatery havaqvum en gaghtni tghtaxaghi։

Hima amen angam ayd xanuti motic ancnelis Hamo Hambardzumovichi— Mazuti Hamoyi sirty lcvum e mardasirakan txur zgacmunqov, na hishum e Marankoz Nshanin ev xghtchum e mardkanc։ Ev ayd xeghtch, antcharak, grehik vanecin uzum er ir: Hamo Hambardzumovichi het, mrcutyan elnel... Vov er na ev vov e inqy, «Luysi» nerkayacucich Mazuti Hamon։ Ays hamematutyunn anelis Hamo Hambardzumovichy hishum e misht, inqn el chgite inchu, gavarapeti knojy — Agrippina Vladislavovnayin ev nra sirty halchum e mi anush jermutyunic, inchpes teyi mej gcac rafinad — shaqar։ «Dzhvar e Mazuti Hamoyi het mrcel, shat e dzhvar» — mtacum e na։

Ev tchisht vor: inchu mrcel։ Inqy amenamotik barekamn e, — gavarapeti, bzhshki, Oseph Narimanovi, General Aloshi ev ayln, ev ayln, ev ayln — qaghaqi bolor azdecik ev dirqi ter mardkanc։ Verjapes inqy — ayo— naxagahn e teghakan «Komitei» , ev nuynisk erevakayum eq — «Kentronakan Komitei» , tekuz ays masin gavarapety chgite ev chi el entadrum... Gitena el— inch piti ane. dzhvar e, dzhvar e Hamo Hambardzumovichi het mrcely: xelaci mard e gavarapety, na ho chi karogh ayd bany chhaskanal... Isk ayn, vor na nerkayacucichn e «Luys» navtardyunaberakan ynkerutyan, navty ho «orsordakan ap–

[ nerdir ]


[ nerdir ]


[ej 33]

ranq» che, vor iskuyn sparvi, qani der aprum e inqy ev kangun e Baqun, Hamo Hambardzumovichi grasenyaky ka ev kmna iskakan «Nairyan gorceri kentron» ev vov gite nra, Hamo Hambardzumovichi grasenyakic che, vor piti elne xandavar arajin «oghjuyny azat naircinerin» — erb crvi mi or muzhy, mshushy daravor Nairii demqic ev zvart u xndun, vorpes inqnakal mi arqa— zhoghovurd, elne dareri phoshuc azat Nairin...

Ayspisi mtqer e aha unenum amen angam Nshan Marankozyani naxkin xanuti arajic ancnelis Hamo Hambardzumovichy — Mazuti Hamon։

Bayc bavakan e, karcem, vorqan xosecinq nairyan qaghaqi zanazan nshanavor ev annshan kentronneri masin, ete ayd qaghaqi bolor qich te shat achqi ynknogh kentronneri masin xoselu lineinq: nax erbeq cheinq verjacni, ev, erkrord: ynker Suren Varodyani nman dem karneinq ayn tyurimac harcin, te inchu, verjapes, kentron chi karogh hamarvel tekuz Egor Arzumanovi ginetuny, kam Telefon Setoyi haytni srtcharany, vor uni hayeren grvac ayspisi mi cucanak.

GhAHVE, ChAY, TchAShARAN
SETRAK FALIAN

Toghnenq, uremn, bolor ayd kentronnery ev ancnenq qaghaqi arorya kencaghin։


Inchpes amen tegh ashxarhis eresin, aynpes el nairyan ayd phoqrik qaghaqum — kanux, mutlusun elnum e nairci xanutpany, vomn Karapetyan kam Martirosyan, — ir tnic ev gnum e gorci։ Qaghaqi arevtrakan masy Loris-Meliqyan kochvac phoghocn e, ur erku sharq, koghq-koghqi dzgvac en caclik, miharkani xanutnery: erkar-erkar—minchev kayaran։ Qaghaqi amenabanuk phoghocn e ayd ev vorpes aydpisin: amenaphoshotn u amenacexoty։ Ete andzrevayin e linum eghanaky: phoghoci mi maytic myusn ancnelu hamar harkavor e dzerq qa–

[ej 34]

shel krknakoshikic kam koshikic, ete mec e ayn votqid, anpayman cexum kmna։— Ayd phoshot, cexot, neghlik phoghocum en kentronacac qaghaqi arevtrakan himnarkutyunnery ev urish voch mi tegh, ete iharke, chhashvenq tagherum gtnvogh ayn mi-erku tun-xanutnery, voroncum arevtury: teghi e unenum nahapetakan dzevov: apranqneri phoxanakutyamb։ Mi dzun — mi asegh: aha ayd xanutneri arevtury։

Inchpes asacinq: aravot kanux, hamarya mutlusun, elnum e nairci xanutpany tnic ev gnum e gorci։ Na— aha— ancnum e aravotva mshushi mijov, elnum e mshushic: mijahasak, cur, aj usy misht mi qich bardzr dzaxic, moxire urvakan։ Lurj e: demqy tuxs nstac havi e nman. hogser, hogser, hogser — ashxarqi haneluk։ Elnum en, elnum en tneric u qaylum en dandagh, anshtap, u bacvum en xanutnern irar etevic. hacagorc, manravatchar, koshkakar, koghqin: mrgegheni xanut, koghqin: ktoreghen, xaliner, brindz։ Hamarya voch mi xanut chka, vor mi gorcov zbaghvi. hactuxi xanutum mievnuyn zhamanak navt el e caxvum: Mazuti Hamoyic mi phut navt e gnel ev grvanqanerov caxum e uzoghin։ Ktoreghen caxoghy — hakerov brindz e vatcharum, kam shaqar, kam lucki։ Xanuty koshkakari e, bayc xanuti ankyunum drvac e mi seghan, vori demy kangnac ekvor mi nairci varsavirutyamb e zbaghvum։ Kam mtnum es ners— varsavir e, bayc patuhani araj, ankyunum, aknocavor mi mard seghani demy nstac: zhamacuycner e tntghum, zhamagorc e։

Kam aystegh, nparavatchari koghqin, aghyuse bavakanin yndardzak mi xanut e aha. mec, apakepat drnerov, nuynisk vitrin uni, ur sharvac en: tghamardu ev kanaci patrasti kostyumner, sanrer, mkratner, artasahmanyan ocaneliqner։ Isk cucanaky. Pharizic e bervac.— sev foni vra voskezoc tarerov grvac e franseren: «A bon marche» ։ Tery: eresunn anc saphrvac evropaci e: pensnen nairyan qtin, anbegh-anmoruq. derasan e ases, vor zbaghvum e arevtrov։ Nran anvanum en qaghaqum— p. Abomarsh։

Abomarshi harevany saphrich e. che. evropakan varsavir, inchpes haytararvac e nra cucanaki vra։ Anunn e p. Va–

[ej 35]

sil։ Mijahasak e, laynatikunq, chil ayter uni, deghin moruq։ Sirum e acilelis shrtunqnern aynqan motecnel saphrvoghi demqin, vor nra masin qaghaqum patmum en zanazan araspelner։

Nra harevany— koshkakar e, haytni e qaghaqum, vorpes sqancheli «kintauri» parogh։ Barekendani hingshabti erekonery, erb qaghaqi akumbum, vor mi phoqr bemanman harmarutyun uni, voreve ekvor mi derasan teghakan siroghneri het xaghum e «Vardananc paterazmy» — bolory gnum en akumb voch aynqan «Vardananc paterazmy» , vorqan koshkakar Simoni «kintaurin» tesnelu։ Bolory sirum en nran, baci varsavir Vasilic, vor charaxndabar anvanum e nran kam «Kintauri Simon» , vor der eli vochinch, — ev kam... «Klubi meymun» .— kataryal xaytarakutyun։

Bayc amenic hetaqrqiry koshkakari harevann e: parskastanci mi vatcharakan, vor zbaghvum e gorgi, qishmishi, mortegheni ev shaqari arevtrov։ Ete xanuty mtneq: ktesneq.— gorger, gorger, gorger: hin, phoshot, zanazan։ Aghvesi, sansari, vagri u arji mortiner։ Parkerov irar vra darsac shaqar։ Arkghnerov qishmish։ Mec xanut e. Parskastani ev Evropayi het arevtrakan kaper uni։

Harevan xanuty— mez arden bavakanin canot Ghahvetchi Setoyi xanutn e, ur na chor surtch e caxum։ Inchpes ays xanuty, aynpes el iren: ghahvetchi Setoyin chpetq e shphotel Telefon Setoyi ev nra ayn haytni srtcharani het, vory gtnvum e mi qani xanut ayn koghmy, ev vori cucanaki vra, inchpes asvac e arden, grvac e: «Chay, Ghahve, Tchasharan, Setrak Falian» ։ Chnayac vor erkusi el anuny Seto e ev erkusn el gorc unen surtchi het, sakayn meky chor surtch caxogh e, isk myusy — srtcharanater։ Baci ays, — chhashvac ays erku argo naircineri hishyal zut-profesional tarberutyuny: nranc mej ka ev, ete kareli e ayspes asel, andznakan tarberutyun.— ghahvetchi Seton mijahasak e, giruk, anbegh-anmoruq, torshomac demq uni, nerqinu kerparanq.— ayninch Telefon Seton chor e, bardzrahasak, gluxy fesi e nman, chor begher uni, cancar moruq, ayci kerparanq։ Ev, verjapes, tarber e ays erkusi, ayspes asac: hasarakakan dirqy.— ghahvetchi Setoyi xanuty—

[ej 36]

annshan mi vorj e, mi voghormeli ankyun, ur mknery miayn karogh en havaqvel, ete miayn nranq, aysinqn mknery, yndhanrapes karogh en hetaqrqrvel chor surtchov, — ayninch Telefon Setoyi srtcharan-tchasharany, tekuz ev «tchasharan» bary zur teghn e tegh gravel nra cucanaki vra, qani vor aydtegh vochinch el chi trvum, baci surtchic u teyic, — bayc, chnayac dran, ayd srtcharany nuynn e qaghaqi cacr xaveri hamar, inch vor e verin xaveri hamar Mazuti Hamoyi grasenyaky.— qaghaqakan akumb e, kataryal akumb։

Hajord xanuty... Aydtegh Haji Efendi Manukofy manufaktura e caxum, aysinqn: Samarghandi phushiner, zanazan kerpaseghen (chit, yazma, chlvari) , «brocki» shaqar, «lapshini» lucki։ Mievnuyn zhamanak sarafutyun el e anum, angleren gite, ev vorpes miaky qaghaqum: vayelum e qaghaqacineri arandzin harganqy։ Kataghi hayaser e Haji Onik Manukof efendin, inchpes iren sirum e horjorjel henc inqy: ayd haytni hayasery։

Xanutnery shat en, bolory ho chi kareli tvel. menq patahmamb mi qanisi masin miayn erku xosq asacinq։ Mnacacneri masin togh nranc cucanaknern asen: tchisht ayn hertov, inch hertov vor sharvac en nranq Loris-Meliqyan phoghoci mi cayric myus cayry: minchev kayaran։

«Manruqi xanut. Poghos Kolopotyan» — «Gini, aragh, konyak. Hambardzumov Nikolay» (sa ir bavakanin yndardzak phori pattcharov qaghaqum kochvum e Bochka Nikolay) — «Dagaghagorc, yndunum em patverner, Enoq Karapetyan» (sa henc inqn e: Mereli Enoqy) — «Tchasharan «Evropa», Egor Arzumanov» — ev eli manravatchar, koshkakar, manravatchar, varsavir, manravatchar, manravatchar ev hankarc — «Deghatun Zhgenti» — u eli: manravatchar, u eli: manr-munr xanutner— minchev kayaran։

Kanux, mutlusun, bacvum en xanutnern irar etevic— u cuyl, dandagh, miapaghagh: sksvum e qaghaqi gorcnakan eruzery: gorcnakan aroryan։

Sovorabar aravotva ayd vagh paherin maytery bava–

[ej 37]

kanin datark en linum, ayninch phoghoci mejteghov, xurn u bazmerang, hosum en bavakanin stvar bazmutyunner։ Ancnum en phoghoci mejteghov: sayler, vochxari ev tnayin ayl anasunneri bazmaglux naxirner, mshakner, vor mec xmberov gnum en qaghaqic durs: erkatughagci vra ashxatelu, gyughaciner, vor gyughakan ayl ev ayl bariqner en berum qaghaqum vatcharelu։ Sayleri, naxirneri ev gyughacineri ayd xurneram hosanqy hosum e Loris-Meliqyan phoghoci mejteghov depi meydany, aysinqn: shukan, vor gtnvum e phoghoci ev kayarani mejteghn ynknogh ayn dashtanman teghum, vor teghacineri lezvov kochvum e «gyol» , kam «litch», vorovhetev garnan skzbin aydtegh e havaqvum blurneric hosogh jury, vory ev mnum e aydtegh ltchacac, minchev vor chorana։ Ancnum en, ancnum en. aravotnery hatchax mshush e linum, — u mshushi mijic dandagh arajacogh, karces mshushic elnogh sayleric, naxirneric u gyughacineric kazmvac hordacuph ayd hosanqy arzhananum e irenc xanutneri araj nstac kam kangnac, gnordi spasogh xanutpanneri zanazan nkatoghutyunnerin։ Petq e asel, vor aravotva ayd kanux paherin, erb gyugheric ekac hosanqy depi meydan e shtapum, phoghoci erku koghmy sharvac xanutnery shat chnchin ushadrutyan en arzhananum depi meydan shtapogh gyughacineri koghmic, verjy, kesoric heto, erb ir bariqy caxac gyughacin: et depi gyugh e shtapum nuyn Loris-Meliqyan phoghocov— ays angam voch te mejteghov, inchpes ayd vayel e saylerin u naxirnerin, ayl mayteri vrayov, — ayd zhamanak miayn erum, kataghi tchakatamarti tesq e stanum manruqi xanutneri arevtury։ Isk minch ayd, manavand aravotyan ayd vagh paherin, erb nor e sksvum gyughacineri hosanqy depi meydan, — nairci xanutpannery xaghagh nstac en linum irenc xanutneri araj ev phoghoci mejteghov dandagh arajacogh eruzerin nayelov: haghordum en irar irenc patahakan mtqern u tpavorutyunnery։ Orinak.— «An ochxary, naye mek phut dmak kaxvac e eteven» — asum e Haji Onik efendi Manukofy ghahvetchi Setoyin։ «— Es yaghlu my kllac em artus» — teghi-anteghi patasxanum e ghahvetchin, inchpes erevum e, bolorovin tarber tramadrutyunnerov tarvac։ Ev Haji Onik efendin, miangamayn bavararvac aydpisi mi patasxanov, lrum e xor–

[ej 38]

hrdavor ev sharunakum e nayel phoghocov ancnogh spitak vochxarneri canr dmaknerin։ Ghahvetchin, vor yndhanrapes sirum e xosakcutyuny, uzum e zruyc sksel qaghaqi norutyunneri masin, bayc Hajin, nkatelov phoghoci cayric arajacogh ir erexayin, vor amen aravot ir hamar hac u panir e berum tnic (shaqar xanutum ka) — mtnum e ir xanuty teyelu։ Ghahvetchin, menak mnalov, mtacum e inqn el mtni ir xanuty teyelu, bayc ayd pahun koshkakar Simony durs e elnum xanutic ev dzerqy meknelov nran: «Bari luys, p. Sedrak» — asum e qaghaqavari։ «— Gishers lav es qne» — harcnum e koshkakar Simony ghahvetchi Setoyin։ Shat qaghaqavari eritasard e koshkakar Simony ev miakn e qaghaqum, vor «p. Sedrak» e anvanum ghahvetchi Setoyin։ Usti ev ays verjin hangamanqic chaphazanc zgacvac: «Aghek em» — patasxanum e, zhptalov, ghahvetchi Seton. «— aravot yaghlu my kllac em, yst sovorutyan» ։— «Anushner» — ktruk ktrum e Simony ev noric mtnum e xanuty: toghnelov anush hiacmunqi mej ghahvetchi Setoyin։ «Inch kyser eli Klubi meymuny» — yughot zhpity demqin, dandagh motenalov, harcnum e varsavir Vasily։ «—Gorc chka» — patasxanum e horanjelov ghahvetchi Seton, ev erkusy miasin, txur-txur achqerov, sksum en nayel phoghoci mejteghov ancnogh anasunnerin u gyughacinerin։ «Es chem hasknar, te dun inchu ches harger sabozhnik Simony» — asum e ghahvetchin. «— es anor votqery unenayi ne— hima sank txlik knik my tuns nstac kllar, satanayi pes kpare shanordin...» ։ «Chi yse: meymuni pes, kyse satanayi» — linum e varsaviri ktruk patasxany։ Ghahvetchin viravorvum e ir mej, bayc vaxenum e varsaviri hegnogh lezvic ev voch mi barov kam aknarkov chi artahaytum ir dzhgohutyuny։ «Inch kyhaskna ayd aghtot ushaghbazy» — hayhoyum e mtqum viravorvac ghahvetchin ev mi vaxluk zhpit sahecnelov demqin: mtnum e xanuty։ Ev ays patmutyuny krknvum e amen or hamarya, amen aravot։ «Vat, charaxos lezu uni ushaghbaz perpery» — mtacum e, xanuti mi ankyuny nstac, ghahvetchi Seton։

Arevy kamac-kamac sksum e bardzranal, ev aha myus, voch xanutpan, qaghaqacinery evs elnum en tneric ev mayteri

[ej 39]

vrayov gnum en: mi masy «proviz» gnelu, mi masy — gorci։ Pashtonyanery shtapum en pashtonateghi, p. Maruqen shtapum e dproc։ Xanutnerum gorcy hetzhete sksum e eral, ev guce miayn dagaghagorcy ev «Evropa» tchasharani tnoren Egor Arzumanovn en hima, angorc nstac irenc xanutneri araj, dzandzruytic horanjum։ Sakayn nranq el kamac-kamac sksum en zbaghvel, dagaghagorcy dzandzruytic dzandzracac: sksum e tghte arcatazoc hreshtakner kpcnel dagaghneri vra, isk duqanchi Egory mi bavakanin maqur srbich vercnelov: sksum e tchasharani seghannery srbel։ Srbum, srbum e duqanchi Egory ev shvvacnelov «Vasaduli» rusakan ergy, mtacum e, vor harkavor e mi mec qaghaq teghaphoxvel— Rastov kam Katindar — ev ayntegh kargin «stalavo» pahel։ Ev hankarc, inqn el chgite inchu, hishum e, vor ghahvetchi Seton mi angam barekendanin mi funt lvacqi sapon miangamic kerav: tasy rubli grazi hamar։ «Tyu qu galac tchamphen...» — zzvanqov hayhoyum e Egor Arzumanovy ev srbichy mi koghm netelov: elnum e phoghoc։

Ayd nuyn vayrkyanin p. Maruqen mtnum e varsavir Vasili varsaviranocy: acilvelu։ Amen or dproc gnaluc araj anpayman acilvum e p. Maruqen։ Aha te inchu varsavir Vasily mi arandzin harganq e tacum depi p. Maruqen. acilelis aynqan e motecnum ir araghahot shrtunqnery p. Maruqei ayterin, vor miangamayn havanakan e dardznum ghahvetchi Setoyi kaskacnery varsaviri baroyakani nkatmamb։ P. Maruqen, iharke, eritasard che, eresun-eresunerku tarekan klini— tepet, myus koghmic: demqy tux e, hatchax saphrveluc ev pudra gorcaceluc aytery hatcheli qnqshutyun en stacel, isk qti cayry hamarya misht karmrac e linum harbuxic kam oghuc։

«Xorin harganqners p. Maruqein» — asum e varsavir Vasily, glux talov, erb p. Maruqen mtnum e ners։ P. Maruqen tetev glxov e anum ev lurj, sphrtnac demqov nstum e hayelu araj։ Achqery phakum u, cuyl, phaphkatori mej ynkghmac, spasum e, minchev taq, kakugh xozanaky, saponot sahelov: qsvi demqin ev ir ayteri vra shog, taq: zga varsavir Vasili araghaham shncharutyuny։ «Zguysh» — barkacac ver e

[ej 40]

trchum p. Maruqen, erb varsaviri taq shrtunqnery hamarya qsvum en nra demqin։ «Inch grehik en aysteghi varsavirnery» — txur mtacum e p. Maruqen։ «Urish ban e, orinak, evropakan qaghaqnerum: kam, tekuz, Rusastanum, ayntegh mardik qaghaqavari, maqur en aveli, aynpes en acilum, vor hatchuyq es zgum։ Isk p. Vasily... Nu, qich e mnum berand mtni, himar, grehik nairci...» ։

«Anushner» — asum e p. Vasily, erb, mazery sanreluc heto, spitak srbichov maqrum e p. Maruqei demqi pudran ev xozanakov sksum e nra odziqy maqrel։ «Esor achqis qich txur kerevas, inch e patahe» — harcnum e varsavir Vasily xoramank zhptalov.— «Arandzin ban chka» — xrpot, lurj dzaynov patasxanum e p. Maruqen ev glxarky vercnelov shtapum e dproc։

Mardik ancnum en dandagh, anshtap ancnum en mardik, kanayq, erexaner— elel en phoghoc, vor gnan: pashtoni, gnumner anelu, baghaniq, gorci։ Baghaniq, asenq, aravotva vagh zhamerin miayn kanayq en gnum nairyan ayd phoqrik qaghaqum, qaghaqum ka miayn erku baghaniq, erkusn el asiakan, tekuz meki anunn e «tchermak» , vorovhetev nra patery spitakacrac en kirov, — isk myusy, vor mechiti nman dzmerukadzev gmbet uni, kochvum e «Fantazia baghaniq— arandzin hamarnerov» ։ Yndameny erku hamar uni ayd evropakanacrac baghaniqy, bayc drutyuny dranic, iharke, chi phoxvum, hamarnerum gnum en loghanalu qaghaqacineric mimiayn:— arajin qaghaqamasi pristavy, nra kiny, aghjiknery, eli mi qani pashtonya rusner ev mek el haytni manufakturist Haji Onik agha Manukofy. na el, linelov hmut angliaget, hamarnery geradasum e yndhanur logharanic։— «Inch kynes yre— mard chi tesnar» — asum e na ayd artiv, tekuz mez arden canot ghahvetchi Seton nra masin el, inchpes ev varsavir Vasili masin, uni arandzin karciq։ «Haji Onik aghan chi uzer harevannery tesnen, vor inqy deghin saponov kloghna» — asum e na։

Aravotva ayd vagh paherin baghaniq en gnum, inchpes asacinq, bacarapes kanayq, vorovhetev qaghaqum gtnvogh er–

[ej 41]

ku baghaniqnern el, aranc bacarutyan, minchev cerekva zhamy chorsy bac en kananc, isk chorsic heto— tghamardkanc hamar։ Baghaniq ayd qaghaqum kanayq gnum en arandzin mi shuqov, karces gnum en cisakatarutyan։ Gnum en, yndhanrapes, mi qani azgakan— kanayq, azjikner ev erexaner miasin, menak yndunvac che baghaniq gnal nairyan ayd qaghaqum։ Arjevic, gnacqi avangardy kazmelov, gnum e sovorabar gzgzvac mi mshak: shalakin pghndze mi mec jraman, vori mej drvac en linum pghndze klor taser, phayte nalynner, sanr, sapon— mi xosqov: loghanalu zanazan paraganer։ Ete yntaniqum ccker erexa e linum— nran el sovorabar grkum e nuyn mshaky, vori erku koghqic haghtakan qaylerov arshavum en erexanery, tghaner u aghjikner, tghanery— minchev yoty tarekan, isk aghjikneri hamar tariqy nshanakutyun chuni։ Erexaneri hamar arandzin orenq e yndunvac nairyan baghaniqnerum, yndunvac e kananc het baghaniq toghnel minchev yoty tarekan tghaneri, bayc ete yntaniqum, vor baghaniq e gnum, hivand e tasnevmek tarekan mi tgha— nran el mayrn iravunq uni hety baghaniq tanelu, ho chi karogh hivand erexan tann spasel ev anlva mnal։ Ayspisi baghaniqayin karger kan, hnuc mnacac, nairyan ayd qaghaqum։

Ete amar e, ashun, mi xosqov— mrgi zhamanak: baghaniq gnacogh yntaniqi hayry, lini na varsavir Vasily, te Haji Onik efendi Manukofy kam duqanchi Egory— cerekva tasnerkusin motik petq e baghaniq ugharke, loghacogh yntaniqin nver: dzmeruk, sex, xaghogh kam xndzor, ev da sovorabar arvum e hraparakov, bolorin i tes, manavand erb baghaniq e gnacac linum Haji Onik efendi Manukofi hanymy: erexanerov handerdz։ «Esor eli Hajin baghaniq e ghrke Nunufar hanymin» — asum en harevannery qmcicagh։ «Xeyr eghni» — asum e aydpisi orerin Egor Hambardzumovy, «Evropa» tchasharani tery, Haji Onikin. «Esor Hajin mez mot piti tchashe. lav ***bash em shinel tve, iskakan damashni: pamidorov u soxov» ։ Bayc Hajin chi sirum yntaniqic durs— tchasharannerum tchashel, erb tnic tchash chen ugharkum, na yola e gnum hacov u panirov, isk ete mrgi zhamanak e: sirum e dzmeruk kam sex

[ej 42]

unenal msi phoxaren։ «Shat ban petq che mardu my kshtacnelu hamar» — mtacum e Hajin. «—Angleterum lortery sev hacov kbavakananan, sakayn ayd hangamanqy chi xangarer anonc, vor anonq yllan azniv u hayrenaser» ։ — Ev harevannery, chnayac vor bnav chen el mtacum havatal, vor lordery Angleterum sev hac en utum, — aynuamenayniv havanutyun en talis Haju xosqerin։ «Mards inchov ases karogh e kshtanal, manavand Haji Onik efendin» — mtacum en nranq։

Erb arevy bavakanin bardzranum e ver ev kesoric sksum e depi arevmutq teqvel, Loris-Meliqyan phoghoci vra gtnvogh xanutnerum gorcnakan eruzery hasnum e ir gagatnaketin.— Hajin shukayic veradardzogh gyughacinerin manufaktura, shaqar, phushiner e caxum, varsavir Vasily saphrum e u xuzum, «Evropa» tchasharanum borshch en sksum utel zinvornern u gyughacinery, isk manravatcharnery shunch qashelu angam zhamanak chen unenum։ Asegh, tel, koghpeq, qarord f. spitak halva, furgoni mazut, Lapshini lucki, — gnum en, gnum en, um inch harkavor e orva hamar, ev caxum u harstanum en— Kolopotyany, Zargar Hovhannesi tghan, vor hima manruqi xanut uni, Qachal Tatosy, Katolik Simon aghan ev mnacac charchinern u xanutpannery.— xeghtch Abomarshn e miayn, vor angorc, achqy xanuti pateric kaxac evropakan guynzguyn hagustnerin harac, spasum e gnordi։ Erevi naircinery chen haskanum, vor inchpes ir cucanaki vra grvac, aynpes el, iren kpcrac franseren «Abon marshe» –n voch ayl inch e nshanakum, ete voch — bari galust, — mtacum e na։ —Ete ayd haskanayin, gone ners kmtnein, gnely der mi koghm։ Petq e cucanaknery rusereni veracel, — voroshum e na mtqum ev sksum e ir nor cucanaki hamar mi harmar anun mtacel։

Tasnerkusic tas anc: erkrord dasn arden verjacrac linelov: qaghaqi cxakan dproci usucchanocum, mec dasamijocic ogtvelov, naxatchash en anum usucich-usucchuhinery։ Usucichneric meki anunn e Byuzand Varderesyan, eresunin motik tchemaranavart phordzvac usucich. Manuk Abeghyanic e sovorel hayereny ev parcenum e dranov։ Mazery pahum e

[ej 43]

erkar, sanrum e mec xnamqov, toghnum e kartch moruq։ Dprocum parapum e hayeren ev erg։ Mievnuyn zhamanak dproci tesuchn e, avag usucichy։ Erkrord usucichy— mez arden canot p. Maruqen e, dprocum na avandum e tvabanutyun ev rusac lezu։ Errordy nuynpisi tchemaranci e, bayc aveli e eritasard, sirum e hasarakakan gorcuneutyamb zbaghvel ev mitq uni hajord amarva yntacqum mez arden bavakanin canot: erkrord cxakani usucich ynk. Varodyani ynkerakcutyamb mi sharq dasaxosutyunner kardal hayoc patmutyan mi qani hetaqrqir ev dastiarakich gluxneri masin, kazmakerpel eritasardakan miutyun, vori glxavor npatakneric meky piti lini «Hayoc lezun taracelu xndiry» — rusaxos naircineri shrjanum։ Lav eritasard e p. Ashoty ev lav mtqer uni, bayc dzhbaxtabar antarber che depi ir pashtonakcuhi or. Nvard Lusparonyany, vor Tiflisi hovnanyanavartneric e ev pahum e kartch mazer։ Chorrordy nuynpes usucchuhi e, eresunin motik mi oriord, or. Varduhi Zatikyan. verjacrel e Erevani Gayanyan dprocy, chi sirum or. Nvardin ev fizikakan atelutyun e zgum depi nra kartch mazern u tetevamit hanaqnery։ «Kiny petq e iren pahel imana» — asum e na hatchax: aknarkelov or. Nvardi hanaqnery p. Maruqei het, depi vory, asum en, aynqan el antarber che... inqy: or. Varduhin։

Nranq nstac en hima usucchanocum, vory shat lvanaluc xunacac hatakov ev deghnac arastaghov erkpatuhan mi senyak e. mejteghum: kanach cackocov, tanaqotac mi seghan, patic kaxvac e mi mec, kayaranneri zhamacuycnerin nman, klor zhamacuyc, isk erku patuhanneri mejteghum— mi mec phaytya paharan։ Patuhannery phoghoc en nayum, isk dury mijancq e durs galis, baky, vortegh xaghum en erexanery, mnum e— heru— aydpisov nranq aystegh bavakanin apahovvac en irenc zgum erexaneri aghmuk-aghaghakneric, mi hangamanq, voric shat dzhgoh e p. Maruqen ev aveli qan goh e or. Nvardy։

Teyy, deghin, pagh, horanjum e apakya bazhaknerum, dzandzrali e. havas chka. tey, tey, tey, — amen or nuyny։ Dzandzrali en or. Varduhu zruycnery kanaci araqinutyan masin—

[ej 44]

or. Nvardin, isk or. Nvardi taphak hanaqnery or. Varduhu akanjnern u hogin tanjum en, brnabarum en hamarya, voch xosqn e ognum, voch vrdovmunqy։ P. Maruqen tert e kardum ev qti tak cicaghum e or. Varduhu vra, isk erb lsum e p. Ashoti doghdojun dzayny, vorov na xndrum e or. Nvardin mi bazhak tey es lcnel — achqery bardzracnum e tertic ev pagh nayum e pashtonakci demqin։ Isk p. Byuzand Varderesyany hamarya amen or mec dasamijocin hatchuyqov vitchum e or. Varduhi Zatikyani het baroyaxosutyan masin ev goh e te ir hayacqneric, te ir xrpot dzaynic ev te, manavand, or. Varduhuc, vor misht hamadzaynvum e nra het ev misht asum e, hayacqy or.Nvardin dardznelov, «Tchisht e, p. Byuzand. mardik, manavand kanayq, petq e araqini linen։ Es miangamayn hamadzayn em Dzez het, p. Byuzand» ։ Ev p. Byuzandy, goh, zhptadem: srbum e ir nairyan mec qity karmir tashkinakov։

Talis e zangy, ev usucich-usucchuhinery, dandagh, tegheric haziv bardzranalov, noric gnum en dasarannery: parapmunqnery sharunakelu։

Erb or. Nvardy mtnum e dasaran, ashakertneric amenachary ev amenaherosy, vor ynkerneri koghmic hargvum e vorpes kataryal tghamard— shil, deghnac achqerov Misak Hovhannisyany, kam, inchpes ynkernern en asum: Shldon, kangnac e linum graseghani kam nuynisk usucchi seghani vra. dasaranum aghmuk e, phoshi, vayreni, bayc urax hrhroc։ «Eli du seghani vra es bardzracel» — sur, xzvogh dzaynov tchchum e or. Nvardy ev vra e vazum Shldoyin brnelu։ Shldon seghanic-seghan trchelov hasnum e dasarani verin ankyuny ev mtnum e graseghani tak։— «Neroghutyun, oriord, neroghutyun» — tchchum e aynteghic Shldon։. Erexanern aveli en hrhrum, aghmuky darnum e antaneli։ «Hangist» — dzerqn atorin ev votqy hatakin xphelov tchchum e or. Nvardy sur, xeghdvoghi dzaynov, dasaranum mi vayrkyan tirum e bacardzak lrutyun։ Or. Nvardy motenum e usucchakan seghanin ev vercnum e qanony։— «Durs ari graseghani takic» — qanony sparnali kerpov bardzracnelov ver ev arag motenalov Shldoyi graseghanin— asum e oriordy։ Bayc durs e galis aynpes, vor Shldon aylevs

[ej 45]

ayn nstarani takic teghaphoxvac e linum arden dasarani hakarak ankyunum drvac nstarani tak։ Ashakertnern aveli azat ev aveli urax en sksum hrhral. or. Nvardy huzmunqic qich e mnum ushataphvi ev, erb lacakumac achqery bnazdov drann e harum ev tesnum e graseghani vra mec, cur tarerov grvac «qachal Nvard» barery— aylevs chi karoghanum iren zspel ev arag motenalov usucchakan seghanin: tulacac ynknum e nra mot drvac nstarani vra ev gluxy seghanin dnelov: mi phoqrik aghjka nman sksum e aghioghorm heckltal։

Dasaranum tirum e merelayin lrutyun, vori mej or. Nvardi xul, darn hekekanqnery hnchum en aveli xul ev aveli aghi, aynpes vor nuynisk Shldon, azdvelov vayrkyani lrjutyunic, nstum e ir teghy։ Ev bolor ashakertnery mi tesak mistikakan drutyan mej ynkac: kam nayum en var, irenc graseghani sev taxtaknerin, kam pagh, anasnakan ahov lcvac mankakan achqery oriordi cncvogh armunknerin ev kartch mazerin harac: spasum en steghcvac kacutyan vaxtchanin։

Mi erku vayrkyan heckltaluc heto or. Nvardy hankarc ver e trchum teghic ev tetev qaylerov, gluxn u amboghj marminy tarorinak cncelov, vazum e dasaranic durs։ Ashakertnery haskanum en, vor or. Nvardy gnum e usucchanoc, teschin kanchelu։ «Shldoyi glxin tveq, togh qorana» – asum e mi ashakert: lrutyuny xzelov. «—Tesuchy vor ekav, boloris kpatzhe» — sharunakum e nra mot nstac ynkery, — na, vor amenic shat er hrhrum ev mtqi mej naxandzum er Shldoyin։ Ev aha Shldoyi mot nstac ashakerty, tasnerku-tasnereq tarekan chil Mukuchy dzerqn arden bardzracnum e ver, vor ijecni Shldoyi glxin— bayc dury bacvum e hankarc ev ners e mtnum p. Byuzghandy: zayracac, ahreli demqov, isk nra etevic, achqery srbelov, mtnum e or. Nvardy— hognac u gunat։

«— Mkrtich Karapetyan, durs ari» — aveli bardzr dzaynov, qan kareli er entadrel, vor uni p. Byuzandy, — bghavum e p. Byuzandy der ners chmtac, na tesav chil Mukuchi bardzracrac dzerqy, vory, ete inqy mi vayrkyan el ushanar: canr, piti ijner Shldoyi glxin։ Gluxy kax, xonarh: vaxic doghacogh marmnov elnum e chil Mukuchy durs։ «—Misak Hovhannisyan» — aveli ahreli dzaynov kanchum e p. Byuzandy. «— Du evs

[ej 46]

durs ari» ։ Ev aha Shldon evs, gluxy horetesoren qorelov, galis kangnum e grataxtaki mot։ Dasarany sarsaph ktrac, chrac achqerov spasum e drutyan vaxtchanin։

«Sa er» — cuyc talov Shldoyin: harcnum e p. Byuzandy։ Oriordy, huzvac, glxov e anum, chi karoghanum xosel։ «Arj» — vra prcnelov bghavum e p. Byuzandy. «—es qez cuyc ktam, achqerd khanem» ։ U phayte qanoni azdecik harvacner ijecnelov Shldoyi glxin: arag sharum e irar etevic gunegh acakanner.— «Shash, himar, ishuk, phoghoci taphtphuk, lirb, — inch asem, inch asem, inch asem», eli u eli. mi zarky— mi acakan։ Heto herty hasnum e chil Mukuchin. na el, ir hertin zanazan gegharvestakan acakanner stanalov ev glxi vra nranc qanaky hashvelov: sksum e lac linel bardzradzayn, aynpisi ahreli mi lacov, vor dzayny hasnum e minchev motaka phoghocy «— Es durs kanem sranc, or. Nvard» — asum e p. Byuzandy: partakanutyan arajin masy verjacnelov.— «neroghutyun em xndrum, vor minchev hima mnacel en dprocum» ։ «— Togh eli mnan, p. Byuzand» — voghbergakan dzaynov u pspghun, goh achqery teschi demqin harac— xndrum e or. Nvardy. «— Inchpes kareli e durs anel erexanerin, da hakamankavarzhakan e ev anvayel qaghaqakirt usucchin» — mtqum mtacum e na, bayc vaxenum e ir ayd mitqy bardzradzayn artahaytel p. Byuzandin։ Bayc anynktcheli p. Byuzandy, hramayelov patzhvac ashakertnerin iskuyn tun gnal ev cnoghnerin kanchel, — aranc patasxanelu elnum e durs։ Ashakertnery votqi en kangnum ev mnum en kangnac, minchev or. Nvardy dramatikakan dzaynov asum e.— «nsteceq» ։— «Bac areq grqerd» — asum e mi vayrkyan heto, tchakaty shphelov or. Nvardy։ «— Martirosyan, karda» — asum e na։ Ev dasn sksvum e nairyan dprocum: txur, anhetaqrqir, isk or. Nvardi gluxn sksum e nval, ev mtqery nra phoqrik glxum sksum en pagh, miapaghagh horanjel։

Arevy zenitic sksum e ijnel, zhamy motenum e ereqin, isk ghahvetchi Seton der voch mi msxal surtch chi karoghacel caxel։ «Tars or e, gishery tars em qnacer» — mtacum e na xanuti arajy nstac ev cxaxot e volorum, vor quny chtani։ Ororvelov, usy tarorinak cncelov motenum e nran Abomarshy, vor dzandzrutyu–

[ej 47]

nic phakel e xanuty ev dran apakun, inchpes ayd yndunvac e Evropayum, phakcrel e spitak mi tught: vran grvac «Phak e. gnacel em tchashi» ։ Ayd qaghaqavari ararqov na miangamic karoghacel e hasnel erku npataki, nax, vor ir xanuty evropakan xanut e ir bolor koghmerov, erkrord: vor inqy, vorpes iskakan evropaci, tchashum e zhamy chorsin։ Tekuz voch mi kopeki apranq chi karoghacel caxel p. Abomarshy, bayc goh e, vor hnaravorutyun uni ev gite evropaci linel։ «To, grehik gomesh, inch es arevi tak nste, ertanq tught xaghanq» — asum e na, motenalov ghahvetchi Setoyin։ «—Nardi kuzes ne— kxagham, tught chem xaghar» , — patasxanum e ghahvetchin ev, qani vor Abomarshy chi hakatcharum: na nuynpes phakum e xanuty, bayc tught chi phakcnum drany, vor gnum e tchashi— ev erkusov miasin gnum en Telefon Setoyi srtcharany — nardi xaghalu։

Erb nranq, tev-tevi tvac, dzandzruytic phrkvacneri gohunakutyamb mtnum en Telefon Setoyi srtcharany: ayntegh handipum en mi sharq harevanneri, voronq nuynpes tught, domino kam nardi en xaghum: nayac tramadrutyan։ Dagaghagorc Enoqy ev Kintauri Simony naxyntrel en tughty ev erkusov «phaston» en xaghum dzmeruki vra. vov vor tarvi— mi dzmeruk gni։ Nranc glxin havaqvel en: Haji Onik Manukof efendin, manravatchar Poghos Kolopotyany, Katolik Simony, ginevatchar Nikol Arzumanovy ev irenc taq bacakanchutyunnerov masnakcum en nranc xaghin u mi arandzin hetaqrqrutyan mtnolort en steghcum Setoyi srtcharanum։ Nranc ayd vogevorvac havaquyty tesnelov ghahvetchi Seton ev p. Abomarshy evs, moranalov irenc nardi xaghalu cankutyuny, mianum en nranc։

Erb orn sksum e kamac-kamac mtnel: hertov, irar etevic, sksum en phakvel Loris-Meliqyan phoghoci caclik xanutnery։ Amenic araj dagaghagorc Enoq Karapetyann e phakum ir xanuty nersic, ev inqy mnum e xanutum։ Ayd hargeli naircin tun chunenalu pattcharov qnum e ir gorcateghum, ir shinac dagaghneric mekum, ayd bann amboghj qaghaqy gite ev aha henc ayd e pattchary, vor nran qaghaqum anvanum en Mereli Enoq, isk erexanery vaxenum en nranic ev chen sirum ancnel dagaghagorci xanuti arajic։ Erkrord xanutpany ghahvetchi

[ej 48]

Seton e, vor phakum e ir xanuty ev nuynpes yntaniq chunenalu pattcharov: gnum e qaghaqayin aygi zbosnelu ev harsnacu yntrelu։ Heto Haji Onik efendi Manukofn e ir xanuty phakum— ev aha nranic heto bolory, irar etevic xanutnery phakelov, gnum en: vory tun, vory qaghaqayin aygi, vorn el noric: Telefon Setoyi srtcharann e gnum, vor erekoyan hangistn ayntegh vayele— tghtaxaghov, kam urishi xaghin nayelov։ Ev ayspes phoghocy kamac-kamac sksum e bolorovin amayanal, mutn el, andem u anxorhurd, cuyl horanjogh paravi mi nman, ijnum e u nstum phoghocneri vra ev tegh-tegh tartam, vaxkoti achqeri pes tartogh kraknern en miayn entadrel talis, vor aydtegh dareric i ver aprum e u zvartchanum nairyan mi qaghaq։



Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
Armenak Avetisyan
21:16, 07.01.2018
13549 | 0
21:11, 07.01.2018
18132 | 0
21:02, 07.01.2018
8518 | 0
20:49, 07.01.2018
13034 | 0
18:57, 07.01.2018
18307 | 0
18:54, 07.01.2018
19135 | 0
18:51, 07.01.2018
11926 | 0
18:48, 07.01.2018
10347 | 0
18:42, 07.01.2018
9287 | 0
18:34, 07.01.2018
7033 | 0
18:32, 07.01.2018
11499 | 0
18:31, 07.01.2018
7056 | 0
18:27, 07.01.2018
13164 | 0
18:22, 07.01.2018
7176 | 0
18:20, 07.01.2018
7741 | 0
17:38, 07.01.2018
7670 | 0
17:34, 07.01.2018
12418 | 0
depi ver