ՄԱՄՈՒԼ.ամ
Hay / Հայ | Рус | Eng | Tür
USD 402.56, EUR 440.64, RUB 4.58, GBP 505.01
+21 °C, +17 °C ... +29 °C Vaghy:+30 °C
GhEVVoND ALIShAN, Yushikq hayreneac Hayoc
14:12, 07.01.2018
7807 | 0

Naxaban ar Haykak

A

Hayreniq… Ayn qich anunneren mekn e ays: zor grete amot e bacatrel barekirt ev zgon anmi my, te ev chyllay shatget kam banibun․ grete mtqen araj sirtn ku hasni, k՚ymbrne, k՚imanay zays․ k՚imanay zayn naev erb chikrnar qich barov kam xosqov bacatrel․ manaւand ur qaghaqakan u baroyakan tesutiւnq: asor imastn ayl aylaylac kam zanazanac yllan։

Araracoc mej: voronc het k՚apri: mardus amenen yatuk miangamayn ev azniւ cirqn e mitq kam banakanutiւn․ vor k՚uze ymbrnel, tchanchnal, datel․ ir canotuteanc glxaւor ararkayn ayl e nax inqn ev ir nmaniqy․ – mardkutiւny։ Ev inchpes shutov my k՚imanay vor inqn ibrev mard amen mardu haւasarakic e, bayc amenqn ayl irme zat zat mardik en, ayspes ayl shut my ku tchanchnay k՚yntre k՚oroshe anoncme bazmutiւn my mardkan: vorq nman en iren ayn amen banerov: vorov vor urishneru chen nmanir։ Ev aha ku tchanchnay zazgs․ ev anonc mej ir Hamazgin, ev erkris bnakutean vray asor brnac teghn ayl: Hayreniq։ Bnakan e mardus phntrel ev sirel zHayrenis։

Ur e Hayreniqn։ Kay azg vor i skzbane patmakan zhamanakac: erkris noyn koghmy mnacer kecer e․ aysinqn ir harqn ev naxahaւqn vordie vordi misht noyn erkrin vray cner sner merer en․ anonc ceragorc yishatakac mej ev marmnoc nshxaracy qov: ku bnakin minchev caysor irenc verjin cnundqn ayl, — kan al: vor urish tegh cner en, ev himay urish tegh k՚aprin ev guce urish tegh m՚ayl piti mernin․ irenc vorranqn ev gerezmanqn heraւor leranc ev dashtac vray cguac en, voroc mijoc: urish azgac aւeli iraru motik vororocq ev gerezmanq kan․ nman mer Ephrat getoyn: vor Sev coven haziւ astitchan my heru Barcr Hayoc gagatneren ku bghxe, dep yarevmutq ev haraւ vazelov: grete noynchaph ku motenay Mijerkrakan covun Hayoc cocy, ev darceal ankic ayl tchamban phoxelov: dep yarevels haraւaxarn: k՚ertay ku taphi i haraւor cocn Parsic i cov Hndkac։ Guce ayspisi azgac dzhar yllay hayreniqy tchshdely։

Sakayn vov kay: vor vorchaph ayl panduxt taragir ev tapharakan yllay: chunenay ir skzbany hastatun ket my։ Erkris cayren i cayry teghaphoxik odachu ev covagnac trchunq angam, aragiln ev krunk ev cicrunq ev sagq, unecer en teghik my, bunik my, te ashtaraki my cayr, te erdiqi mek xorshy, te pati my tcheghqin mej, te barcracayr caroy my gagat, ev te vazuk kam ansharzh jri my ezerq․ ayn e irenc hayreniqn, ur: yet ashxarhashrjik ev odaphoxik taragnacuteanc: ku darnan noracin yntaneoq, ev irenc axorzheli eghanakin mej erkrord angam urax keanq my k՚ancynen։ Mards al vor chi giter ir kenac verjin kety, ur dadriln ev ur ynknaln, gite gone ir skzbnaւorutiւny։ Kan vorq dzhbaghdabar cnoghq tchanchcac chyllan, bayc ku tchanchnan cnelakan teghy, qaghaqy, geghy․ ayn e irenc hayreniqy․ ev anor het: noyn orenqov varuac teghuanqn, ete yndarcak ev ete voch։ Kan, voh xeghtchutiւn mardkutean, kan vor chen imacer chen zgacer inch e cnoghi my coc, hamboyr ev gguanq, chen snac anor katov: voroy areambn cnac en, chen tchashakac mor my qaghcrutiւn․ eghbayr my irenc cerqen che brnac, ev qoyr my zirenq che grkac․ sakayn ev aynpisiq tchanchcac zgacac en zser ev zqaghcrutiւn hayreneac: vor hamatarac ev anyishachar cnoghqi pes k՚ynduni ku ggue amen hamazgi ev hamalezu։ Teser em iren cagman ancanot eritasardn ayl: vor iren pharq ev hatchoyq ku seper pashtpanel ev mernil isk pashtpanelov ayn erkiry: ur cner ur sner er, ev ur iren lezuakic ev kronakic nmaneacn het k՚aprer։ Voh, inchpes qaghcr eghac e anor darcy: yet bazmameay zinuorutean, heri ev tarber qaghaqac ev berdic mej, ev erbemn yet otar ashxarhner ayl mtnelu banakac ev paterazmac mej, yet zanazan dipuacnere ev vtangnere ancnelu․ — kam anor: vor aւeli xaghaghakan baghdi handipelov: kam usmanc kam vatcharashahutean kam carayutean pattcharaւ, k՚ertay heraւor ashxarhner ev qaghaqner, zanazan sovorutiւnner, barqer, lezuner ku tesne ev ku stanay, ev te ayspisi te niւtakan shaheru crarnery ku bere ayn qaghaqin kam geghin mej: ur ir kenac amenen arji tarinery ev dipuacnery ancac en։ Inch sqancheli k՚erevin ayn qaghqin ayn geghin hin ev mec shenqery․ ir zuartchutean dashtery ev blriknery․ ir xaghuc ev ir phoqrik hasakakcac ynkerutean teghuanqy․ ayn srbazan ev hasarakac zhoghovarannery: ur ir canotic ev ynkerac het k՚ertar: ekeghecւoy kam qaghaqayin ton my, handes my, partq my katarelu, ev zuartchuteamb u mxitaruteamb darnalu։ Inch canragin shenq e ayn shenqy, ayn tuny: ur sner u meccer er, ev manaւand ayn: ur vor cner er։ … Voh, ashxarhis mej anke cankali ankiւn krnay yllal․ — evs araւel: ete tchanchcac ayl yllay hon iren cnoghq ev harazatner․ — ev evs araւel: ete der yoys unenay zanonq noren tesnelu․ — hapa te ev der tuny chgtac: gtne ayn harazatnery, ayn cnoghqy: vor eler zinqy dimaւorelu eker en, ev ibrev zirar grkernun vray arac: ku beren irenc yntanekan vararanin kam seghanin ezerqy։ … Hos miayn yntanekan ev xnameakan qaghcrutiւn my che․ hayreneac zgacumn ev ser ayl kay hos, vor grete voch pakas zgali ev axorzh k՚yllar: naev ete kendani yishatakac tegh: miayn ankendan yishatakaranner gtner․ manaւand ete anonc mej yllay ev ayn yishatakarany: vor mijoc m՚e kenac ev mahu ev anmahutean․ — Gerezman my։ — Anshusht, ete korsuac kam pahuac yllar, bayc ev kareli yllar stykov gtnelu ev gnelu, barekirt sirtn i pandxtutene dardzac: stacuacqin kesn ayl ku tar stanalu hamar sirelւoyn ev yntanւoyn gerezmany։ … Krnar ardeoq aynpes ankirq ankronq karcrakur sirt my ztuil: vor yse․ Inch k՚ynes, vov eritasard, minchder baghd ashxarhis ir zarmanaleac ev aknkaleac dury ku banay qezi, du ayd baghdin ozhandak stakd aydpes zur ku vatnes, erku kangun kosht hogh my, ev qani my chor u pzhgali voskorner gnelu, voroc vray chikrnar mekn nayil aranc zzuanac։ … Aghotenq, Haykak, vor aydpisi dzayn my qu ev nmaneacd akynjin erbeq chhasni։ — Eghac ancac mardkutean amenen xghtchali toghac yishatakn ev nshxarn: ardarev ir cankali ev srbazan ban chkay erkris vray: ayn: marmnoyn haghordakic kam arenakic nerkay mardu my hamar․ ev vorchaph sireli en ayn nshxarqn: aynqan ev zanonq pahogh teghn, hoghavayrn, gerezmann․ yllay hoyakap mahardzanoq shirim my, yllay parz qar my, kam te bnaւ anqar taphak hoghn, qani my caghkov, kam lok kanach xotov patac, ev erktchiւghik phaytov: sev xachov my nshanuac։ — Cynndean teghn kam tnikn, ev naxneac gerezmann: mardus erku hatik ketern en, voroc mekun vray petq e kecyne karkiny: ayn sirtn: vor k՚uze cragrel sahman my iren hayreneacy, ete chigiter urish sahman։

Keanqernis ardarev kartch yntacq m՚e erku ijevanatanc mijoc․ arajinn: oroc, erkrordn hoghoc․ kam te krnay ysuil: Cnaran ev Qnaran։ Sakayn mard mite miayn cnanelu ev mernelu hamar ekac e yashxarh։ — Voch․ mards xohun ev gorcun eak e․ te ev qich ban krnay ynel ev qich mijoci mej, mek ijevan my yntanalu chaph․ — bayc ayd mijocn, ayd yntacqn, ev manaւand ayd gorcqn e zhayrenis bovandakogh։ Ete gorcn chyllar: voch cnndean ev voch mahu yishatakq aynpes sireli ev srtali k՚yllayin mardkan․ kam yrac gorcqerun kam yusacuac yneli gorcocn hamar e: vor aynpes sireli ev cankali en mez yishatakq ev gerezmanq hanguceloc։ Uremn te ev hayreneac ketq ev kendronq k՚erevin ayd cnaranqn ev qnaranqn, sakayn anonmov k՚entadrui gorcoc yishatakn, vor e baroyakan keanq ev mardu ev azgi, vorov ev hayreneac isk։ Uremn aւeli kerpov my hon en hayreniq: ur vor mer arenakicq ev lezuakicq gorcer en․ ete cnndean ev mahuan: dipuacakan ev kerpov m՚akamay yishatakaranqn isk aynqan sireli k՚yllan, vorqan aւeli qnneli ev phntreli en kenac yishatakaranqn: ur al vor gorcuac yllan, ete i sephakan ev ete yotar erkri։ Vasn zi krnay yllay vor mekn qaghqi my mej cnac ev meken phoxadruac yllay urish tegh my, hon aprac ev gorcac․ yetoy urish qaghaq m՚ertalov: hon ayl merac․ ayspes ayl krnan gtuil zhoghovurdq: vor erkre my cager en, himay urish erkri mej ku bnakin․ bayc irenc ev irenc nahapetac mijin serundqn ayl shat erkayn aten: urish erkir my bnakac yllan․ ays mijin erkirs krnay aւeli iraւambq m՚irenc hayreniq ysuil, kam inchpes sovorutiւn e asank artic mej anuanel: erkrord hayreniq։ Stoyg e vor ur erkrord ev errord hayreniq yllan: krnay sirtn tarakusil ev taruberil․ sakayn ev ayn aten hon ku hangchi: ur vor aւeli gorcoc yishatak gtne։

Vorchaph phaphageli, vorchaph barebastik e anonc vitchakn: vor mek achqov ku tesnen irenc ijevanin erku hangoycnern al, cnarany ev qnarany, handerdz mijocovn: vor krnar ysuil Gorcaran։ Vorchaph barebaghd e, k՚ysem, ayn azgn: vor i skzbane i ver ir hamalezu naxneac erkrin mejn e kecer․ ankec durs tegh chigtner ir nahapetac cnarany, ev hon ku tesne anonc qnarany․ inchpes arandzin mard my: vor bnaki ayn tuny: ur ir harqn ev papqn ayl bnaker en, ev patraste ir marmnoyn verjin hangstarany hon: ur vor ayn hayrern u papern ayl ku hangchin darerov․ ur irenc vray hovanaceal caroyn phoqrik terevoc nman: vordiq zordis phoxanakelov: qani my kam shat cegher iraru eteve ynker mnacer en։ Krnanq naxandzeli sepel erkris vray aydpisi azgi my baghdy, vor ku yaytne te kam otar brnutiւnnere azat e mnacer, kam manaւand: krcer e zinqy pashtpanel anoncme․ iren naxneac aւandy paher e anonc nshxaracy qov․ hayreneac zgacumn petq e vor shat zoraւor yllay ayn azgin vray, inchu vor achqovn ayl ku tesne anonc yishatakarannery, ku ptyti anonc chaphac asparizin mej, ku gorce hon: ur anonq gorcecin․ — ir kendronn ev sahmanqn yaytni en․ hayreneac amen tesak imastqn ayl amphophuac en mek gcov bolorac sahmani mej․ gic my: vor erankean my pes ku miacyne ir ev ir naxneac cnaranin, qnaranin, gorcaranin ketery։ Krnay aynpisin chgitnal ir azgabanutiւny, ir harc kargaւ yajordutiւny․ bayc gite vor hazar tariov ayl araj ir naxahayrn: ayn erkrin mej bnaker e․ hon e egher ir bolor azgatohmin nahapetn kam azgapetn ayl․ ev inchpes himay ir hamazgi ynkernern en: vor ayn getiny ku mshaken, ayspes erkayn darerov ayl araj: noyn ariւn ev noyn lezun unogh ynkerakicqn: noyn hoghen noynpes irenc snund ku hanen ev i noyn hogh ku darnan egher․ — gite vor ayn mecamec carern: voroc tak qani my hasak zirar yajordelov nster en, iren naxaharc tnkacnern en, voronq noynpes irenc naxneac hinaւurc dzernatnkoc tak xaghcer ev hangcher en․ — ayn aparazh lernern: irenc kogheren yncayer en ir qaghqin ev ashxarhin amenen hin shenqerun niւtn ayl, voroc tchartarapetakan dzevn ev ardzanagrutiւnq: der ir himakuan votchn ev lezun ku yishecynen․ — ayn hin kamurjy: vayreni dzoraki my vray dzguac: ir geghin qani my erjanik nahapetac dzgacn e․ — ayn mecamec ev hasarakac kronic shenqern: ir naxneac barepashtutean ev mecagorcutean yishatakarannern en․ — ayn bardzr ev qandakazard kamarqn ev kotoghqn: iren naxneac qajutean cucakqn en ev yordorqn anonc nmanelu․ — ayn dashtern: ur erbemn paterazmac droshq bardzracan ev erbemn ynkan irenc droshakrac ev anonc eteven gacoghac het, ur erbemn yaghtutean tmbukqn bombecin, erbemn yaghtuelu ev etq qashuelu srtaktor phoghn hnchec, ayn amenn ayl ir naxneac te areambq te qrtambq voroguer en։ Ete xntay hon ev ete lay: anceal yishatakac hamemat, , xntumn ayl: lacn ayl: voch miayn sirov en, ayl ev pharoq․ vasn zi qajuteamb kruiln ev pashtpaneln aւeli arzhanaւor e: qan yaghtogh gtnuiln․ misht pharq u parcanq e ir erkirn ev ir azgy sephakan lezuaւ ev orinoq paheln․ — unenay yatuk ev bnik lezu my, sahman my, qaghaqavarutiւn my, ces my, ev yishatakaranner, voronc hamar barekam barekami het xoselov karenan ysel․ mery․ ays katareal hayreniq e, erkris vor koghmn ayl vor yllay, inch dirq ayl vor unenay։

B

Ays verji andradardz mtacutiւns ayl yri, Haykak, yishecynelu hamar mec xndir my kam imast my, vor ku zanazane zhayrenis, vorov ev zhayrenasers, yst bnakan dric erkrin։ Iraւ e vor vov vor very yishac yatkuteanc hamar krnay im ysel erkrin, anor hamar misht geghecik e hayreniqn․ sakayn erb mekn, manaւand errord andz my, erku erkir iraru het baghdate ibrev bnaznin ev banaqnin, i harke kerp kerp zanazanutiւnner ku gtne anonc mej, ev yst aynm anonc bnakchac bnaւorutiւnn ayl yarmarac․ irenc bnakan kazmuacqen skseal minchev i baroyakan bermuns․ ev yst kerparanac u hangamanac erkrin: anor vray unecac sern kam hamarumn ayl ky kerpaւoruin։ Yaytni e amenun te inch azdecutiւn unin Klimayq: teghaceac vray․ inchpes: sastik taq kam curt erkri bnakichq: tkar ev jylateal k՚yllan․ inchpes: barexarn klimayic bnakichq: aւeli barekecikq, barebnoytq ev kirtq․ chaphaւor crtutean tak eghoghq aւeli zhir k՚yllan․ chaphaւor taqutean tak eghoghqn ayl: aւeli zuart ev zbosaser, inchpes Gaghghiacin․ migamac erkri bnakichq: irenc varuc vray ayl migayin qogh my k՚erevcynen, melamaghdz ev canrabaroy k՚yllan, inchpes Angghiacin ev Holantacin։ Ayspes ev guce ayl aւeli, erkrin kazmuacqn ev girqn unin tpaւorutiւn i veray bnakchacn։ Tataristani covanman chor anapatac bnakichqn, ev Evropioy kam Amerikoy haraւayin koghmanc bareboys dashtac bnakichqn: hark e vor tarber bnaւorutiւn unenan․ mekn misht getiny phorelov hon kenay, mekayln andadar lerk u merk erkrin vray sahelov ancni kam man gay ir hoterov ev eramaknerov: anonc tcharak gtnelu hamar․ mekn anasun ev shinaser, mekaln antun ev shinaւer։ — Zuicerac lernashat ev ltchashat ev nkarakerp bardzanc ev hovtac bnakichn: i harke petq e zmayli ir hayreneac bnakan gegheckutean vray, vor amenen txur eghanaki mej ayl ir shnorhqn uni, vorchaph evs aւeli laւ eghanakin mej․ zarmanq che uremn vor erb otarutean mej ir azgayin ergy lse ev hayreneac patkery ir varvrun goynerovy nkarui mtacn arjev, bolor srtov tund elne ev grete hiւandanay ev hali hayreneacy karotov։ Yunac ev Italacւoc aynchaph gerazancutean i gegharuests: arajin varpet eghac e irenc hayreni erkrin bnutiւnn, barexarn klimayn, dalar busaberutiւn, zanazanutiւn kam elevejq dric, ev covn․ – covn, ayn cer ev alezard mec varzhapetn: vor ir ahegh dzayneren aւeli: ir kerp u kerp cphanoqn camaqin kerp u kerp aphanc ev cocic vray, shat zarmanali baner azdac e ev k՚azde Yuni my, Venetkecւoy my, Angghiacւoy my, Bretoni my, ev vor ev e azgi: voroy erkirn baghdaւor egher e gone ir ezerac chaphaւor mas my mahkadzev kam agheghnadzev taracelu i xagh ւ՚i kriւ kaputak kohaknerun։ Zhoghovurd my vor uni hruandanner: ditelu ayn anspar aleac zbosanqy, ev anonc eresen hovov kam hrov hruac ekogh ev gacogh qaluk tunery (naւery): ashxarhqe ashxarhq heraւor koghmeru lurer ev berqer taruberelov, aynpisi zhoghovurd: chikrnar apush mek m՚yllal։ Bayc ete covn bolorovin cragrelov zAngghia: ku tay anor bnakchac covapetutean patiւn ev gorozutiւn, kam Yunastani kghzeac mej kotyrtuelov ku tay anor bnakchac ashxoyzh ev zhrutiւn, miangamayn ev parcil my irenc aphanc vray․ geghecik ev hovanaւor dashtern ayl, bardzr bardzr ev zov lernern ayl: ku tan irenc bnakchac voch pakas zuartchutiւn ev parcanq։ Inchuan zhayrot tegheru bnakichqn: ayn bnutean amenen anaruest kerparanac vray ayl ku gtnen zarmanali dzever ev tesqer, vorov ku zmaylin ev ku parcin irenc hayreneac vray։ … Bayc guce chen ayl krnar cackel: ayn chor u xozhor araracoc artac kerp my chor tpaւorutiւnn ayl: vor irenc baruc ev sharzhmanc vray k՚azdui։

Ete ayspisi girq erkri: zor bnutiւnn miayn ir anzgay dzerqerov dzevacucer e, aysqan azdecutiւn unin azgac baruc ev zgacman vray, vorqan evs araւel zoraւor ev zanazan k՚yllan hayreneac azdecutiւnq i zhoghovurds: voroc erkrin vray bnakanin het dzeragorc ev patmakan yishatakaranq ayl erevin ceghucegh։ Erbor mekn orerov qalelov hamazgeac erkri my sahmanac mej: tesne leranc ev blroc vray hnaceal ev erbemn kisaւer berder ev dgheakner, hastamur parspov qaghaqner, hin ev mec palatner, banuk tchambaner ev kamurjner, mecamec hasarakac shenqer, phaylun kam mamrapat kamarner, irenc tak taghuacnerun pes hnaceal gerezmanner, handerdz nor ev paycar shenqerov, ev zhamanakin zargacman hamemat ogtakar ev shahaւet gorcaranner, krtaranner, zhoghovaranner, handisi ev zbosanac tegher, qaghaqakan ev zinuorakan hraparakner, ev ayln, ev ayln․ ev ays amenun hamar karenay ysel te im hamalezu naxneacs dzeragorcq en, voroc vomanc vrayen erkayn darer ayl ancer en, ev guce hazaraւor tarineru yishatakaranq ayl kan anonc mej․ inchpes sirtn k՚uri k՚yndlayni, ku bardzranay, ku xaghay ev ku hangchi covin mej․ inch orinaւor parcanoq ev grete hpartuteamb my krnay ysel: te asonq im hayreneacs en, asikay im hayreniqs e․ ev te yishatak zhamanakac hete misht mer azgn ays erkris ev ays shenqerus tak bnaker e․ asikay mer hayrenakan kaluacn e zor sephakan orinoq ev qaghaqavaruteamb paher en naxniqs ir hin sahmanac mej, i miji urish sahmanac ev azgac։ — Voh, ardarev atikay katareal ev naxandzeli hayreniq e․ atikay yndardzak hasarakac bnik tun m՚e, vor amen hamazgi mardu masnaւor tuner ir mej ku bovandake․ atikay amen kerp zoraւor ser ev zmaylumn k՚azde bnakchin vray․ ayd e vor zgacucer ev azder e ayn amenayn hrashali hayrenasirutean krqery, ayn ashxatutiւnnery, hamberutiւnnery, qajutiւnnery, ev inchuan kensanuer zohery, erbemn miaynak, erbemn ynkerakcoq ev erbemn bovandak banaknerov․ zor hrchaker en patmichq, qerdoghq ev tchartar aruestaւorq․ ev voroc vray ku zarmanan yntercoghq ev lsoghq: naev yet erkar daruc ancnelu, ev ku parcin anonc yetin hamazgi toranc torunqn ayl։ … Ashxarhq chikrnar aysuhetev mornal 8000 taruan Troyioy arman depqy, ev voch 2400 taruan Salaminay ev Termopilei yishataknery, voroc vray misht piti parci vorchaph aten vor gtnui Yoyn my։ Ayspisi yishatakq erkraւor yaւitenakanutiւn m՚en, azdu ev sirun։ Asonc nman qich shat urish azger ayl unin irenc sephakan ev sirun yishatakner, vor irenc tevoghutean het piti hnanan, ev aւeli qan zgini ev zbarekamutiւn hnaceal: hin axorzh yishatakqn zoraւor ev qaghcr en mardkan, ev hasarakac haւasar vayeleli amen zhamanak։ … Voh, erb ayspisi yishatakac vray sharzhi grichn, chikrnar gone kaycer chcatqecynel․ patmichn yankarc vipasan k՚yllay, banadatn: banasteghc։ Hayreneac hreghen hosanqen chhalogh sirtn: shat aparum shat aylandak ev aylaniւt piti yllay։ … Vay aydpisi hreshin․ erkir ku halace zanikay, erkinq chikrnar yndunil sirt my: vor aynqan karcr gtuac yllay erkri vray․ anhnar e vor hayrenateac my ev lok anhayrenaser my: araqini yllay, togh te surb։ Erknic patgam e te ynkery chsiroghn: chikrnar zAstuac sirel․ hapa bolor ynkernery bovandakogh hayreniqy chsiroghn: inchpes sire amen siroy kendron ev shtemaran handerdzeal bnakarann maqur hogւoc։ …

G

Bayc baւakan ptytecanq karcem, Haykak, hayreniq qnnelu ev tesnelu․ darnanq phntrenq mer sephakan hayreniqn al։ — Mite chkay mek Hay hayreniq m՚ayl․ mite chuni Hayn ir Hayastany։ … Ur e ays hayreniqs, ur e ayn ashxarhn։ … Inch diւrin ev inch dzhar patasxani․ vorchaph qaghcr ev vorchaph darn yishatakq։ Ete arajin tesuteamb amen mardu cnac, snac, aprac teghn iren hayreniq sepemq, vorchaph otar ev irarme heru teghuanq piti yllan Hayoc hayreniqn։ Evropayi arevelean ezerqneren minchev yovkiakan Tcheaւa kghzin, Neghosi aphunqneren minchev i Volkayi berany, andzmern Mijagetac xoreren minchev yanamarn Finlantioy dashtery: ku gtuin, ku bnakin Hay yntaniq ev ynkerutiւnq։ — Ur e anonc hayreniqn․ mite amen mekun ir cnndean teghn e: vor aynqan ku tarberi mekalnerun cnndean teghen: vorchaph amenen annman ashxarhq irarme․ inchpes krnan Hayq mek hayreniq m՚unenal։ … Petq e vor aydqan cruac ev canuac hamazgiqy miayn gaghtakan sepenq, otaratunk boyser ev voch bnik։ Azgin hayreniqy phntrelu e ayn teghuanqy: ur aւeli bazmutiւn ev iraru mot ku bnakin․ tepet ays ayl mer azgin hamar shat diւrin tchambay che․ vorovhetev baւakan motik bnakuteamb ayl: der shat yndardzak ev anhun erkri eres sphrac ku tesnemq mer azgy, vor cher krnar aynqan tegh brnel ir hamalezu ev hamariւn anhavatnerov, bayc ete yllar Chinac pes bazmacin atcheceal azg my․ vasn zi grete Parsic cocen skseal i haraւoy arevmtic: 10—20 astitchan ashxarhagrakan laynuteamb inchuan yAdriakan cov dzguac erkirneru mej dep i hiւsis arevmtic: cancar kam xit bnakuteamb k՚erevin mer hamazgiq, erbemn negh ev erbemn layn: bayc grete anyndhat gotւoy my pes։ Sakay ays der shat yndardzak mijocin erku cayrern ayl toghlov, (ur aւeli cancar ev cruac e hayutiւnn), petq e mejteghuanqn: (ur aւeli xit ev motik e bnakutiւnnin) phntrenq mer hayreniqy, ev yiraւi ku tesnemq vor azgernus bazmutiւnn ku bnaki verin Ephrat getoyn erku koghmery, aj: kam arevmtean koghmen: minchev Aliւs (Gyzylyrmaq) getoyn ezerqy, dzax koghmen: kam arevelqen: minchev i Kur get, kam ayl andin minchev i Kaspic cov․ hiւsisen ayl minchev i Kovkas, haraւen minchev yanapatn Mijagetac։ Ays verji mijocs ayl der baւakan yndardzak e mer azgin hamar, voch miayn yst himakuan vitchakin, ayl ev yst hin ateni․ uremn ete asor ayl chors sahmannern amphophemq: krnamq tesnel chaphavor erkir my: yisheal getoyn (Ephratay) erku koghmy, voroc mekn (ajakoghmeann) yllay Phoqr Hayq, miւsn Mec Hayq, asonq, ev manaւand etqins ays e bun Hayastan, hon e mer hayreniqn․ te ev aysoruan ors, aւagh, amen ashxarhacoycq ays mezi cankayli anuamb chen nshanaker ayn erkiry, ayl anor qani my nahangac ev gaւarac anuambq, kam nor ev otar anunnerov։

Toghlov pattcharnery ev depqery qnnelu kam yishelu, vkayenq vor azgernus mek mec mas my himay ir bnik ev sephakan hayreneac sahmanneren durs tegh ku bnaki kam hastatuac e․ bayc der mecagoyn mas m՚ir naxneac bnik erkrin mej e, vor e Mec Hayq, kam anor shat mot tegh, inchpes en Phoqr Hayq, Kovkas ev Kiւlikia․ ays etqins te ev heragoyn qan zbun Phoqr Hays, bayc aւeli Haykakan hayreni erkir dardzer e․ vasn zi hos aւeli kedronacer e Hayutiւnn ir sephakan erinoqn, tiruteambn, lezuaւ ev sephakan yatkuteambq, voroc nshanq ku mnan ir dzeragorc ev dzeragir azgayin yishatakaranqn։

D

Azgayin yishatakaranq․ asonq en bnik nshanq hayreneac․ asonq en iւraqanchiւr azgi hayreneac amenen azdu ev zoraւor ardzanagrutiւnq, miangamayn ev amenen sireli ev srtaruch baner erkris vray։ Krnamq uremn menq Hayqs ayl, yet artasuelu mer anceal kam koruseal erkayn inqnakacuteany ev bazmakerp yishatakac vray, (orq 3000 tari my handipecan ayn mi ev noyn erkrin vray: zor bnikq ev otarq misht k՚anuanein Hayastan ev Armenia), krnamq, k՚ysem, der himay ayl mxitaruil: vor ays can ev cir azgernus gone kesn der ir hin ev amenahin haranc hoghun vray ku bnaki, ku bani ev ku hangchi, anonc nshxareal voskerac qov irennern ayl aւandelov․ — ev krnay der yet aynqan aspatakuteanc ev aւeranac: vor terevs amen ashxarhe aւeli ir erkrin vray eghan, krnay der ir naxni tiraglux naxneac hnaceal ev kisaqand yishatakarannery tesnel․ – krnay tchanchnal ayn teghuanqy: ur ir hamariւn ev hamalezu araqineac ev qajac gorcq ev ardiւnqn katarecan, vorq i gir ancan ev daruc i dar ku patmin ev piti patmin։ Krnamq ev menq heraւorqs ev merdzaւorq: mxitaruil ev ogtuil ayn yishatakarannerov ev yishataknerov, zor ete zhamanakn mek koghmen ku janay aւeli hnacynel ev moracynel, mek ayl koghmen diւrutiւnq noyn zhamanaki, aruestq, gitutiւnq, janq ev krtutiւn: aւeli ku yaytnen, ku norogen, kendanacynen։ Zanonq phntrelov ev qnnelov: ku stipuinq angam m՚ayl vkayel mer anachar patmahor het (Xoren․ A․ G․), vor tepet ev himay phoqr azg m՚enq, tkar ev otari ishxanutean tak ynkac, , sakayn bazum gorcq, arutean gtanin gorceal ev i merum ashxarhise։ Gorcq arutean en: qajutiւn hogւoy ev srti ev dzerac․ ardiւnq araqinutean ev ktrtchutean։ Ayo, ayo․ hayreneac amenen hzor hrapoyrqn en ayspisi gorcoc yishatakq, ete anonc niւtakan yushararqn kam ardzanqn mnacac yllan ev ete chyllan․ asonq en tesaranin glxaւor patkerqn։ Ev ete ayn patkerac het entakayqn ev shrjanakqn ayl hamemat ev geghecik yllan: i harke bolor tesarann ayl aւeli geghecik k՚erevi․ aysinqn, ete ayn gorcoc het: teghn u dirqn ayl i bne vayeluch yllan: hayreniq krkin qaghcr ev cankali k՚yllay։ — Ard ays tesuteamb ayl: mer hayreniqn Hayastan: krnay shat chnaxandzil urish ashxarhac, ayl ev shateru naxandzeli yllal․ vasn zi bnutiւnn kam tern bnutean: shat gegheckuteamb ev harstuteamb zardarer e zayn․ zor or my yatuk hamarot bnagruteamb my k՚uzem qezi nkaragrel։ Haykak։ Isk ete ays bnakan ev azgayin tesaranac het nkatenq mer hayreneac vray hamashxarhakan erevoytner ayl, aysinqn anank depqer, vor kam bolor ashxarhis kam shat azgac patmuteann ayl ku veraberin, karcem te qich erkir krnay mer hayreneac het baghdatuil, ev kam voch mekn ayl haւasaril ayn erkrin, ur hasarakac kam haւanagoyn canotutiւnn: k՚ynduni zdraxtn, aysinqn mardkutean cagumy․ – tapanin hangystean teghy, aysinqn erkrord angam mardkutean cagil ev caւalily․— atcheceal mardkutean cagil ev caւalily․—— atcheceal mardkutean arajin angam cruiln ankec, ev dardzeal i Babelone crueloc shaterun noren kam bnakaran kam ancaran ev ibrev karaւanatun m՚yllaln․ krnamq ysel te himnakuan zarmanali Evropioy mec masn ayl Hayastanen ancer e․ anor azgac shat nahapetqn kam gaghtakanac glxaւorq: mer ashxarhqen eler kam ancer en yarevmuts ev vomanq dep i hiւsis։ Ayo, Haykak, dardzeal ku krknem, vor te bnakan, te azgayin ev te hamashxarhakan tesuteambq: shat nshanaւor erkir m՚e Hayastan․ ev yst aysm tesutean: kerpov m՚erapatik k՚yndardzaki mer hayreniqn, vor arden isk baւakan yndardzak er te ir sahmannerovn ev te mer patmakan tevoghuteambn, vor ku skysi amenen hin azgac patmutean het․ ev ir inqnaglxutiւny kam erkratirutiւny korusanelu erkar mijocn ayl: der phoqragoyn mas m՚e hayutean kenac i veray erkri։ Ev ard ays amens: angam m՚ayl ku hastaten: te shat gorcq eghac en i Hayastan, shat yishatakner piti unenay mer hayreniqn։ …

E

Ard inch piti yllay uremn, vov Haykak, aynqan gorcoc ev yishatakac dimac ays im qezi yncayacs – YUShIKQ HAYRENEAC HAYVoC։ Ete dipuacoc bazmutean het hamematenq, ardarev hazaren mek biւren erkuq en․ ete gorcoc gerazancutean het, ku phutam vkayelu: vor ev yaysm masin amenen yntir kam cankali banern chen ays qani my tasneak patmacqs, zor yst dipac imn kam yst aւur patshatchi: yisher em․ ev ete zrucuacis votchoyn ev dzevoyn nayis, ayn ayl shat hegh yst zanazan aւurc kric kam axorzhic ysac em, aranc aւeli arzhanaւor votchi ev dzevi my mtcynelu ysacs․ manaւand vor i skzban chei mtacer arandzin grqov m՚amphophelu ev hratarakelu․ evs araւel vor mer ramkakan lezuov xosac em, vor te ev qezi aւeli diւrahaskanali ev axorzheli e, Haykak, bayc inci: vor aւeli xor zgacer em hayreneacs kirqy: qan te bacatrer, — inci: vor zpatmutiւn hnutean mej yuzelov mer naxniqy mezme shat aւeli mecahasak teser em, — inci, im zgacmans: ardarev ays ashxarhik lezus: shat pztik shat cac shat anbaւakan ekac e․ ysem naev: te ev shat otaraceal ev aylazgaceal i bnik haykakan votchoy, vor amenen aւeli hatchoyn er inci․ aynpes k՚erevi inci: te mec krak my phttac qurjerov crarel k՚uzem, erb ayn im hin ev srbazan hayreneacs hreghen yishataknery: ayspisi xghtchuk lezuov k՚aւandem, toghlov ir vsemakan groc lezun։ Sakayn ays xosqers isk ku yaytnen: vor im srtis zuartchutenen aւeli qu ev qu nmaneacd oguty diter em, Haykak․ ete karenayi ev uzenayi Narekacւoy trucik ev hrataph lezuov my vipasanel, guce qich m՚aւeli sirts ku zovanar ku hangcher․ bayc anshusht ar ayzhm qicheru haskanali piti yllayi, ev shateru anogut․ ete krnam der yusal: vor gone qicheru ayl ogtakar yllam, inchpes vor phaphagecay ays qani my parapoy zhamerus zroycqy hratarakelov, vorov erbemn uzer ei ayn hayreneac srbazan zgacman mec vararanen mek erku kaycer taphel i sirt qo, Haykak, ev qezi nman hayazgi hambakac։ Ev asor hamar: vorpes zi chkarcuim te mer hin ev mec hayreneac zanazan ancqery uzac yllam bovandakel grqukov my, chhamardzakecay zanonq yishatakq angam anuanel, ayl miayn Yushikq։ Yushikq miayn en asonq: hamematuteamb yishatakac shatutean ev mecutean․ Yushikq en naev nkatmamb ayn yusoy ev phaphaganac: vor ku pahanjein erkar ev tchoxabar xosil ev lsel anonc vrayoq, voroncme: zhamanakn anstoyg: ev inci hamar arden yarajaceal: terevs piti chtoghu vor qezi karenam aւandel aւeli katareal ban my qan soyn ays ankatar YUShIKQ HAYRENEAC HAYVoC։


B․ Bnaxosutiւn Hayastan ashxarhi

ARD vorovhetev k՚uzes, Haykak, vor erbemn dzmeruan irikunnery axorzhaber karmir krakaranin qov, ev erbemn laւ eghanakin: coreky zhur galov bac odoy ev bnutean mej, mer Hay hayreneac dipuacoc ev hangamanac mek qanin yishenq․ erbemn yst aւur patshatchi, aysinqn oruan taredardz yishataky patmelov, ev erbemn yst kamac ev hatchoyic yntrelov niւt my․ harkaւor ku sepem ays arajin angam mer hayreneac bnaxosutiւn m՚ynel․ i harke mer erekoyean zhamerun hamemat: hamarotelov ev amphophelov anank nkaragir my: vor krnar shat yerkaril, ete menq ayl aւeli erkar zhamanak unenayinq: mer ashxarhin anceal patmutiւny ev nerkay bnutiւny qnnelu։

A

Mer Hayastan ashxarhin yndhanur kerparanqy shat nshanaւor erevoytner k՚yncayen mezi, Haykak․ ev mek xosqov yselov, Hayastan ynddimakneru erkir m՚e gerazanc astitchani, vorq qich azdecutiւn chen yner ir bnakchac barucy vray։ Ashxarhagrakan dricy pattcharaւ: Hayastani kliman e amenabarexarn, amenaqaghcr, haւasar Italioy, Yunastani, Spanioy, Asorean kghzeac․ bayc uni xstashunch curt: beverayin shrjanakac nman, ev heghdzucich taq: arevadardzic։ Ev ays hakarakac pattcharn e ir dric bardzrutiւny covu eresen։ Vasn zi minch mek koghmane Evropioy shat leranc bardzraberdz gagatunqn chen hasnir ayn bazmamard u mshakeal taphic bardzruteany, uskic Ephrat, Tigris, Kur ev Aracani skizbn k՚arnun irenc arcataphayl jrocy, ev minch Sembloni, Kenisosi, S․ Kotartosi hambaւaւor lernancqn storev en Sevanay ltchin jroc kaputak eresen, vorun shrjakayqn hariւraւor giւghoreq misht bazmamard bnakchoq li en․ miւs koghmane qani my masunq mer hayreneac: voch miayn k՚ijnen hart haւasar minchev covun makerevoyty, ayl naev storev en qan zayn, inchpes Kaspic covun aphunqn, ur ky xarnui Hayastani bnakan makardakn: 25 medr cac en qan zmakerevoyt Seaւ cւvu ev Vovkianu։ Aske araj ku gan ayn Hakadimutiւnqn ev ayn phoxadardz xaghern erku hakarak eghanakac, voronc mekn: erbemn ky halecune, k՚ysen, ir hracayt tcharagaytnerovy Tigranakerti gmbetac kapary, minchder mekaln vec amis ky sphre ir spitak patanqy erkrin mecagoyn masin eresy, ev k՚ijecune zugaxarnutiւny 26 R․ zroyen var։ Ayspisi aten karaւannern heternin k՚arnun tandzr mushtakner, ktrelu ancnelu hamar dzean u saruci xaւerun tak pndacac ltchery u getery, vorov chen zanazanuir dzorn i dashten։ Erjanik en ayn yandugn tchanaparhordnern: ete karenan azatil hiւseren ev dzean photorikneren, vor shat angam ky taghen amboghj karaւanner։ Ayspisi dipac mej phrkutean verjin yoysn, yst vkayutean Straboni, er erkayn dzogh my, zor dzean tak taghuogh tshuarn ky janar ccelu ir sarneghen bantin kamaren durs: ibrev nshan babaxun kenacy, vor azatarari my ky spaser։ Ays kerpov azatecaւ arqayn Sanatruk erexayutean aten, yet mnalu ereq or stntuin girky kapuac dziւneghen bantin mej․ ir torn, Tiran, tshuaragoyn qan zinqn, hon korsyncuc keanqy yet tagaւorelu 20 tari։ Ogtakar tchign er ev patuaւor pashton my: mer arshakuni tagaւorac aten: arquni vostikanutiւnn dzeanc, yorme k՚arnur ir anuny mer aznuakan yntaneacy ev kam naxararuteanc mekn, ev k՚ysuer Dziւnakan։ Tchanaparhordac apahovuteann hamar pandokner kam kayanq ky hastatuein yatchaxeal ev vtangaւor tchanaparhac ev ancic vray․ inchpes en, bac yayloc, Rahvayi dzoroyn Xanery, ynd mej Baghishu ev Xlatay։ Ays haykakan dzmern, inchpes k՚anuane mecn Voskeberan, vor andzamb phordzec anor xstutiւny, shat angam ah tuaւ ashxarhakalac․ ev arak eghac e hin patmchac ev qerdoghac mej, Qsenophonen skseal minchev i biւzandaci zhamanakagirnern։ Mer orern bnapatum tchanaparhordq stugecin vor Erzirumi dzmern aւeli nuaz xist che: qan mecin S․ Bernardosi leran dzmery, tepet ev arajnoyn ashxarhagrakan laynutiւnn 5 astitchan nuaz e, ev bacardzak bardzrutiւnn al 500 medr nuaz e qan zhrchakaւor vanqn Alpeayc։ Dardzeal Akorւoy dzmern 99 astitchan laynutean tak, ev 1760 medr bardzruteamb, haւasar e Hiւsisayin — Glxoyn dzmeran: saruceal gotւoyn tak: Evropayi cayry։ Erevan, mayraqaghaqn Rus Hayastani: amarn stueri mej jermutiւnn eler e 30º․ dzmern ijer e angam m՚inchuan 40º․ zroyen var․ ayspisi tarberutiւn my vor haziւ te saruceal gotւoyn mej Krenlanti kghzin ky tesnui․ ynddimak my vor grete urish tegh chtesnuir։

Ays ynddimakutiւns aւeli zgali k՚yllay erb nkatenq mer hayreneac erkrin amayi eresy: ayn zhamanaky, erb ayn lerneren andin: vor zinqy ky bazhnen Pontosen, narynjeninern anushahotuteamb ky buren bac odun mej i Trapizon, zor arden voghjuner e cicarnukn, Hayastani vrayen ancnelov: aranc hon votq koxelu․ minchder urish koghm my: cacagoyn leranc votqy, Musul, saroyc ky caxen, taghtkacucich jermutiւny barexarnelu hamar։ Ev sakayn Pontosi mayraqaghaqen minchev Asorestani mayraqaghaqy, Hayastani taracutiւnn: ughigh gcov charaւelur qan z6—700 Hazaramedr․ aynpes vor shogekarq my krnay ktrel ays mijocs arevun cagumen minchev mutqy, ev k՚unenay tchambordn araւot my garnan, mijore my dzmeran ev erekoy m՚ amaran։ Haւanoren dun ays zbosakan tchanaparhorduteans dzerq ches zarner, Haykak․ ches uzer mi ev noyn oruan mej ereq ayl ev ayl eghanak unenal, manaւand erkrordy։ Ayd inch xstashunch erkir e, piti yses, ayd inch tshuar hayreniq e egher mer Hayastann։ Ah, erb sireli yllan hayreniq, amen eghanaknern al geghecik k՚yllan, ev vayrenagoyn bnutiւnn angam ky qaghcranay barekirt srti my։ I veray aysr amenayni es shat evropaci ky tchanchnam: Barizu ev Lontrayi bnakichneren, vatcharakanner ev hiւpatner, vor dzhuaraւ ky toghun Erzirumi bnakutiւnnin yEvropa veradarnalu hamar․ tepet ev ky tesnen vor jury ky sari hon noyn isk xecgetni arevadardzin gishery․ bayc ayn chors kam hing amisnery, vor erku dzmeranc mej k՚ynknin, veradas ky hamarin qan zbolor tarin urish klimayi tak։

Odoyn aradzgutiւnn u ztutiւnn ev anor hosanac zovutiւnn, jroc ystakutiւnn, busaberutean arogutiւnn u paycarutiւnn, ev ays kerpov my odaparik erkris argaseac hameghutiւnn, kazmecin zHayastan teghi zbosanac ev amarastun ashxarhakalacn Asioy ev iren merdzaւor tagaւorac, skseal Shamiramay minchev ckusakals andrkovkasayin gaւarac Rusac։ Vanay berdn, vor sepaceal zhayri my gluxy kangnuac e, hariւraւor votq bardzr e storakay lernadashtaken, an al aւeli qan z5100 votq bardzr e covu eresen, ayn bnutean ev aruestic hrashaliqn, — arajin hangruan hatchoyic ev amarastun eghaւ ayn ashxarhakal taguhւoyn, vorun anuny inchuan ays ors ky kre, ayn anuny vor shatonc moracutean mej taghuac e Babeloni ev Ekbatanay aւerkacy tak։ Isk mer tagaւornern petq chunein irenc dzmerocn otarneru qov phntrelu։ Mughanay yndardzak dashtn kam anapaty, zor ky ktren u k՚ancnin Erasx ev Kur, iraru het xarnuelen te araj ev te etev, amen zhamanak dzmery mer hayreneac kendaninerun apastanaran egher e։ Amarn xopan anapat m՚e, ev areven ayrac xoterun tak ky pahe xoramank odzer, voroncme Pompei banakn aւeli neghutiւn krec: qan te Asioy bolor tshnamineren, amaruyne dep i dzmern: arotateghi ev tchshmarit apastan ky phoxui։ Ayn verjin eghanakin mej: haziւ te taphancik barak dziւn my ky nsti։ Mughan ky chennay odoc ayn geghecik epikureanneren, (tyrchunnere), voronc tarevor teghaphoxutiւnq ky hiacunen zerkragorc ev zimastaser։ Ays xaghaghaser trchnoc ceghen bolorovin tarber ev otar cegh my: mijin darun: ays yndardzak miaynuteancs tirelov, cackec zanonq paterazmaser hrosnerov, vor eker ein Jihune ev Eaqsarte andin eghac anapatneren․ Mogholac anhamar banaknern, arajnord unenalov zChurmaghun ev Hulaghun, hon dzmern irenc dziery u banaknery ky varzhecynein ariւnheghutean ev aւararutean, zor i gorc ky dnein garnan, bolor shrjakay erkirnerun mej։ Anonc ariւnarbu glxaւornern, erb taqery ky hasnein, Alataghi zovacik bardzrery k՚apaւinein, vor Ayrararatay parun ler m՚e, ev vran Apagha—ghan mecacax dgheak my shinec, qaghaqi my chaph yndardzak, vorun aւeraknern inchuan himay anaycelu mnacer en tchanaparhordneren, inchpes dirqn al ancanot e himakuan anuani arevelagetneren: vorq Mogholac patmutiւny grecin։

B

Araratay ayn leranc parn: zor himay yisheci, bolor Hayastany erku ky bazhne, taphelov ir jrery mek koghmen Evqsinean ev Kaspiakan coverun, miւs koghmen: Mijerkrakan covy u parskayin cocy։ Ays shghtayn – kcuelov leranc ayn yndardzak gotւoyn het: vor cayre cayr ky shrjapate horizonabar zbovandakn Asia, skseal Chinac ev Hndkac ezerqen minchev phoqr Asioy ezerqy, u ky dzgui minchev arevelean Evropa, — ays haykakan pary kam shghtayn, handerdz ir lernamoytnerovy, nor zhamanakac arajin bnapatumn Humpolt ku sepe ibr kedron canrutean bolor hin ashxarhi։ Sakayn ays shghtayn, inchpes urish Hayastani shghtanern al, vorosh chicragruir nman antaphanceli patuaracn Kovkasu, sharunak kataracn Anteayc, Himalayay, ev Apenineanc․ ev voch isk Taւrosi veh tesqn uni։ Hayastan uni shat my erkrordakan shghtaner tchiւghicn Kovkasu, Taւrosi ev Ayraratay, vor k՚yndhatin shat hegh lernakoytnere, ccueal arandznak sarere, vorq shat tarber kerpov veh en irenc dzevovy, bacardzak bardzruteambn ev irenc taracocovy․ ev iraւamb e vor nor ashxarhagrac hayrn, Ridder, ky koche mer hayreniqy Lernakghzin։ Ardarev urish kerp cherevar Hayastan ete ditui ynd mej dashtacn Mijagetac, Aghuanic ev Vrac, ynd mej Seaւ covun ev Kaspiakan covun․ ur lernadashtn k՚ambarnay aւeli qan z՚ 2000 medr handerdz lernerov, voronc bacardzak bardzrutiւnn e minchev 5000 medr։ Ays lernadashtis bardzragoyn ketn Masis, kam Mecn Ararat, k՚araւelu bardzruteamb ibr 500 medr qan zSpitak learn, ev ereq koghmane arandznaceal: ky bardzranay ibrev hskay leranc 4000 medr Erasxay dashten ver, cucynelov pharaւorapes inchuan 50 pharsax herun ir alevor gluxy․ spitak qoghn: vor mshtnjenapes ky cacke zayn, ynddimak erevoyt my ky nerkayacne ir sev kogherun het: erbor anonq irenc dzmernayin cackoyty dzgen։

Ditelu arzhani zarmanaliqneren mekn e dardzeal mer erkrin mej mshtnjenaւor dzeanc bardzrutiւnn, vor bac i Masisen ev urish qani my bardzunqnere, amboghj tarin chen dimanar։ Ayd sarneghen gicn haykakan leranc arandznak sarerun vray chinjnar i vayr qan z4000 medr, ev gotinerun vray qan z3500։ Iraւunq uner uremn latin banasteghcn (Voratios) zarmanalu vor

Ev voch i sars leranc Hayoc

… Pagh tandzramac kay misht anloyc

Zhamabolor yntacs amsoc։ —

Inchpisi zarmanali ynddimak erevoyt k՚yncayen uremn mer hayreniqn ynd mej tarւoyn erku cayrerun u mijin amisnerun․ inch zanazanutiւn ynd mej hamatarac spitakutean ev pespisagoyn kanachutean: vor shutov my arjinin tegh ky phrui։

Bayc inchpes k՚anhetanan ardeoq ayd dzean ev saruyci sarsapheli koytern․ ur ardeoq k՚ambarin aynqan anbaւ jurer։ Antarakoys petq ein bolor mer erkrin eresy voghoghel, aւerel u phchacnel, ete naxaxnamutiւnn arajuc anor korntard dirq my tuac chyllar, kmbradzev vahani my pes zeteghelov chors mijerkrakan covuc mijoc․ ur ky taphin ayd jroc mecamec qamuqs: ev ky dzevacynen arajakoghmean Asioy mecagoyn getery։ Bac i erkrin zgali korutenen: getoc yatakqn al shat xor en, ev vomanq inchuan hariւraւor votq bardzr aphunq unin irenc tux aliqnerun verev․ ays pattcharaւs e vor shat mec u phoqr geter Sev ky kochuin։ Bayc ayd tarevor jrhegheghy cher baւer erkrin arbucmany, ete mshakoghac erkaynnmit vastakn bazmatiւ jrancqner ev jroc yndunaranner chbanar, ev sharzhun canc my chdzevacuner ir mardacn u andastanacy ezerq։ Petq e tchanchnanq uremn vor mer naxniqn, aranc nerkay darus diւrutiւnnern unenalu: shat tchartar ein jrabashxakan aruesti mej։ Dzoroc xorochnerun mej tmrac jurn: voch miayn negh zhayreru mejen tchambay banalov k՚yntanar anxonj erkragorcin qrtanc dzerntu yllalu, ayl ev erbemn aւeli dzhuarin ev odzaptoyt tchambanerov: sur ev sepadzev blorneru ev zhayreru gagaty ky bardzranar, dzevacynelu aւazan my zhayreru mej phoruac: brnaւori ev kam brnaւore my ynktchuac hpataki my amrocin mej։ Urish tegh al tarber vaxtchani hamar xor geteru taken getnaphor ughiner ky banayin, orinaki hamar Ani, bun Hayastani etqi mayraqaghaqn, Lontrayen 800 tari araj al uner storgeteay jrancq։ Ayd jrabashxakan mecagorcutiւnqn haւastiq m՚en te karogh ein uremn zanonq shinoghnern naev mecamec jroc hosanqnery qarashen kamarnerov al sandzel, k՚uzem ysel kamurjnerov․ aynchaph bazmatiւ ein kamurjnern: vor mijin daru mer azgayin ergichneren mekn k՚erdnur, , Ay qararashen kamurjnie։ Bayc sakayn shat diւrin gorc my cher tchartarapetin mekmeku miacnel anank erku aphunq, voronc mejen k՚arshaւein sryntac ev zayragin geter, vkay e Virgileay geghecik toghn։

I kamyrjoc ymbostn Erasx

Phutch teghy janacin Agheqsandr ev Ogostos inqanakalnern sandzahareal ayd amehi gety․ urish inqnakal my aւeli erjanik sepec zinqy: anor vray get arzhamanakeay kamurj my dzgelov, ev aha meken urnsh shoghoqord banasteghc m՚al (Stadios) ergec։

Latinakan kamyrjoc ard hylu Erasx։

Bayc ayd zayragin getn, arhamarhelov kayserakan dzeragorcnern: ir aleacy nerqev ynktchec zanonq, minchder hezik ev uzhataph eotnakamar mec kamrji my kamarac taken k՚ancni, voroy himunqy hamest hoviւ my dzgec։ Hovui kamurjn (Chopan—qeophriasia) Hayastani ev anor shrjakayicy mej arak eghac e։ Toghlov, urishnery, yishem mek kamurj m՚al miayn։ Dzorophor gaւarin mej, miakamar qarashen, zor ayri taguhi my ir caghik hasakin mej kangnel tuaւ i yishatak iւr tagashuq vaxtchaneal amusnoyn Abasay, xor hegheghati my vray dzgelov, ibrev xorhrdaւor nshan miutean erkuc srtic, erkuc ashxarhac ev erkuc handipakac kenac, kamrjoyn storoty xachardzani my vray droshmel talov ir siroyn ev kendani haւatoc nshanaky։ Chi krnar hayrenaser my yancaneln ays (ky hamardzakim yselu) hrashakert kamrjen, chtal txur achq my te ayn srarshaւ aleacy vray: vor misht ky toghun ev misht ky cacken irenc huny, te ayd ardzanagrutean vray: vor qristoneakan yusoy nshanintak aneghc pahuac e, ev te ayn merdzaւor krkin vanqerun vray, Haghbatay ev Sanahni, Hayastanin mijin daruc S․ Dionesiosn u S․ Poghosy, ur ky hangchin aւeli qan z40 psakazard gluxq ynd parkeshtasun taguhւoy Nanayi, vor e himnadirn kamrjoys․ barebaghdabar zhamanakn, vor mardes aւeli xnayel gite, anarat pahac e mezi 700 taruyne i ver: ayd miangamayn hayrenakan ev kronakan yishatakarany։ … Bayc ays inch e, mite ayd phrphadez aleac nerqev cackuac yushkaparik my kay: vor ky hrapure zis niւtes durs arshaւelu։ Ah, Haykak, inch aւeli zoraւor, aւeli yaphshtakich ev aւeli srbanuer ban kay, qan bnutean ev kronic zugayarmar nerdashnakutiւnn, handerdz hayreneac yishataknerun ev caւerun։…

Hayastaneayc jrabashxutean vray xosqs chknqac: anshusht andradardzutiւn m՚yrir, vor erkrin zarivayr dirqn, leranc bardzrutiւnn, ughxic ev hegheghac aratutiւnn, ev hamematabar anonc yntacic kartchutiւnn: petq ein vor jrvezhner ev hosanqner gorcein․ ev yiraւi mer getoc anunnern isk, inchpes Erasx, Tigris, Tchorox: irenc erag yntacqen arnuac en․ arajinn: anuani e ir vsemakerp qaravaz taphuacqovn: yntacicy verjery, vor himay Rusioy inqnakalutean haraւagoyn masin vray e, ev anor amenamec getern isk aydpisi sqancheli ev miangamayn zarhureli erevoyt my chunin, vasn zi ayd viherun ev mecamec zhayrerun mejen iren ancq my banalu hamar, petq eghac e vor erkrasharzhn amboghj Mec lery himn i ver tapale, ev toghu mer azgayin getoyn taւalil gahavizhabar, ibrev phrphrerax ev sandzardzak erivar my։ Ayd zhayrerun yamar dimakalutiւny ynddem Erasxay zayragin yordzanac: tesnelov mecn Shah—Abas, k՚yser qovinnerun․ Aha dzezi orinak tshnameac dimakalelu․ vorun: Ayo, patasxanecin, ter arqay, erbor aydpisi zoraւor necukner yllan․ cucynelov iren aparazh getaphunqy: zor jurn ky cecer։ — Ephrates, surb groc geterun paragluxy, vorun akunqy 9000 votq bardzr en, Karnoy Caghki lernen skselov, 300en aւeli qaravaz uni, 12 pharsax mijoc Mec ev Phoqr Hayoc mejtegh։ Asor arevelean ozhandakn: Aracani, Mshoy anuani S․ Karapet uxtateghւoyn mot: bolorovin miadzoyl ky taphi bardzren, ev ankmany dzaynen teghn al Kurkur ky kochui։ — Verjapes Tchorox Hayapontakan getn, qan zarajinnern aւeli kartch ev erag yntacqov, litch my ktrelov ancnelov: katareal jrvezh my ky dzevanay, ev inchpes ky vkaye germanaci bnaznin my, vor ashxarhis ereq glxaւor maserun yayc elac ev zarmanaliqy ditac e, bac i Niakarayi jrvezhen: gegheckutean koghmane urish my merinin chi hasnir։ — K՚uzes hima aydpisi getoy my vray naւarkutiւn phordzel․ mtir naւak my Arduinen, vor Lazistani sahmanakic qaghaq e, inchuan getoyn berannery: i Patum, 6 kam 7 zhamuan mej krnas ijnel․ k՚uzes dardzeal Patumen yArduin darnal․ noyn eghanakov 6 kam 7 oruan mej ky hasnis․ — ky tesnas vor getoyn yatakn shat zarivayr e, isk hosanqn aւeli shat erag։ Usti mec ban my petq che yusal Hayastani getoc naւarkutenen․ tepet ev baւakan mecuteamb naւakner: Kury ev Erasxy ktrelov anonc xarnurden ver al k՚ancnin։

Sakayn Yunac patmahayrn mezi ky canucane, te ir zhamanakn Hayq: Ephratay vray kes barbaros: bayc hantcharegh naւarkutiւn my k՚ynein․ irenc erkrin ev otarin berqery ky tanein, manaւand tesak my armaւi gini, boloradzev naւaknerov, voronc kmaxqy kam nersi koghmy urenւoy tchiւgherov ev dursy mortov patac er, ev inchuan 5000 taghand krnayin vercynel։ Getoyn hosanacy toghlov: shitak Babelon ky hasnein, isk dardzy camaqov k՚ynein, ays kerpov․ naւakachastatun masery ky caxein, isk morty: heternin naւakov berac ishoc vray dnelov, ky darnayin irenc naւahangisty, vor anshusht cher nmaner Marsilioy։ Terevs qezi cicagheli erevi ays bans, bayc aghuabann Erodot: ayd naւarkutiւny: Asorestani mayraqaghaqen etev: bolor ayn ashxarhin zarmanaliqneren ver ky hamarer։

G

Himay jrery mekdi toghlov: motenanq hoghun, phutanq hasnil angorcaran araracoc, ev erkrabanakan kazmuteanc bazmamanuac patkery dzgelov: jananq aւeli nshanaւor u yghkaqary (ogtakaragoyn niւtery u tarerqy qnnel, ev nax sksinq i vaghuc canuceal nerkakan u hoghayin hanqeren։ Vor deghagorc chyarger Haykaւy, vor karmragoyn hogh m՚e, Lemnosi kaւut hogun nman․ev erkuqn al hima ir anuambn ky kochuin․oroynman kaւ my kay ev i Gaghghia Luar getoyn erku aphancy vray, i Plut ev i Somiւr։ Vor patkerahanin canot che Hayoc hoghy, ayn karmir nerky: vor vormnankaruc xarnyrdoc mej ky mtne։ Te nkarichq ev te deghagorcq ky yargen Hayoc qary: Teophrasteay oreren i ver, ir geghecik kapoyt goynovy tchanchcuac, ev erbemn gotchazmi het shphotuac, vor ev erbemn iւghot ev shikakarmir k՚yllay։ Dardzeal hrovmayeci nkarchac canot er Arminium ysuac haykean kapoyt ev tchermak nerkn, vorov irenc palatnerun patery ky zardarein, ev voroy litrn vec frang k՚arzher։ Irenc anuani qandakagorcqn: Suseramartiky u Pelveterei Apolony yghkelu hamar, Naqsosinen aւeli Hayastani yghkaqary (cotes) ky gorcacein, vor naev margaritnern u azniւ qarery yghkelu ky carayer։ Isk miւs qodesn, aysinqn yesanaqarn Hayoc: Naqsosinen storin ky sepuer։ — Hinerun canot er Hayastani urish karcr qar m՚al, vor erkaten aւeli zoraւor niւterov: knqoc droshmy k՚ynduner։ — Naxniq ky gorcacein naev haykakan Voskemacoycy Crusocollo armeniaca, vor Makedonioy u Kiprosi mej elacen aւeli yntir er․ bayc aphsos vor himay anhetacac e, ev chgitcuir ur gtnuily, bayc karcem te tesak my arjasp er, ev noynn: inch vor Arabaciq mer ashxarhin anuamb Purei—erminie k՚ysein։ Dardzeal urish tesak m՚al ky hanein։ Puraq—el—ermani anuamb, zor mer bzhishknern himakuan Oltii vitchakin mej ky dasen։ (Uxtici arjasp) ։ Mer erkrin ays tesak beroc zanazanuteamb aynchaph harust e, vor shat erkayn k՚yllay manramasn xosil anonc vray, ays miayn baւakan ky sepem ysel vor Hayastan tchox e naev amen azg kaւerov, metaghnerov u paghleghov, vor Dioskoriteay canot er, manaւand amen tesak u amen dzevov agh xist arat ky gtnui։ Koghbay ev Naxijevanu aghahanqn: Noyi vordւoc zhamanaken i ver ky banin։ Hayoc erku gaւarnern: aghi anuny ky kren։ Daran—aghi u Manan—aghi, voronc aghahanqn amenun canot en։ Urish merdzakay nahangac gaւarner al noynpes aghi anunovy k՚ysuin Mard—aghi, Aghori, Aghtic dzor ev Aghiovnt, ur aghberq, vtakner ev aghi ltcher bazmatiւ en։ Bayc te ardeoq asonq voghoghich kam skzbnaւor covu my qashuelen, ete erkris hin kazmutenekam hrabughxnere dzevacac en․ asor lucumy ky toghum erkrabanic։

Diւravar hanqac mej canotagoynn e Cycumby vor der Aragacu cayrery voskegoyn ku phaylecyne․ sev ev tchermak Naւty, Kpradziւtn kam qaradziւty․ voronc het petq e yishatakel naev Vanay mot ekegheceac mekun mej qare my elac eghy, vor haւasti stuguac ban e։ — Hanqayinacxoy nshanner tesnuac en ynd mej leranc Bardzr Hayoc ev Ayraratoy ev yaytni gtnuac Tayoc Uxtiq (Olti) gaւarin mej։ Mer naxni ashxarhagirq ky yishatakin ays leranc mekun mej։ Erzirumay haraւayin arevelean koghmy, naւti het mektegh urish erku niւter al, vorq mezi ancanot en, bayc karcem te hrayin hanqer en․ ky yandznem mer hayrenakcac qnnel ayn teghern ev mezi canotacnel te inch en Dzighkn u Salaky․ voroc mekn guce yllay noyn inqn hanqayin acux։ Anonc xnamoc k՚aւandem naev voroshel Vanakny, zor shatq zhayri biւreghi tegh k՚arnun։

Isk azniւ qaranc nkatmamb, mer naxniq Araratinnery yargi ky hamarin, aranc vorosh teghery nshanakelu, aylq ky yishataken yaspisy, Torgom getoyn ezerqn, vor Kaspic tovy ky tapher։ Movses sutakn ev akn dahanaky ky yishe Evilatay edemakan erkiry, Phisoni ezerqy, vor yst mez e Tchorox, ev Evilatn: Xaghtiq mer, yst Yunac yntir matenagrac: Xalibq։ Chmornanq naev Aracanւoy aghberakanc motik Tiatini vtakac dzevacucac geghecik ev boloradzev ulunqn ayl։

Isk hasarak qaranc koghmane Hayoc lerinqn anspareli hanqq en․ noyn inqn mecn Masis miaktur sev porphiւr qar m՚e katary tchermak phatet patac, vor anshusht ir hing hazar medr ughghahayeac bardzruteambn shat aւeli vsemutiւn m՚uni, qan Shamiramay mer lerneren ktrac kotoghy, zor Asioy mayraqaghaqin kedrony kangnec, ibrev hin eotn hrashaleac meky։ Ays qaranc qani my ktor krnan tesnuil ev i Bariz Luvri getnayark srahnerun mej, zarmanali qandaknerov ev aւeli zarmanali ardzanagruteambq cackuac։ Babelon ev Ninue mecaւ masamb mer erkrin bnik harstutiւnnerovn kangnuecan u zardaruecan․ yayt e te inqn al zurk cher aydpisi shinuacnere։ Te ev urishneren aւeli aւryshtkuac al e, sakayn der inchuan ereq hazar medr bardzr leranc gagatan vray al beveragir ardzanner uni։ Xosqs: mer erkrin qarahatic erkarapatum cucakovy chcanrabernelu hamar, ayschaph miayn ysem vor hay hoghun tirogh qarern en parphiւr ev pazald։ Ays yetins Sevanay ltchin motery Garnoy xoradzorin mej hariւr medr bardzruteamb kotoghner dzevacucac e vor iraւcyne mogakan ev vsem tesaran my k՚yncayen, arzhanaւor mecogi axorzhakac hskahasak tagaւorin Trdatay, vor vaxic ev andndoc vray erkyncac sarataphi my cayry shqegh hovanoc my kangnec, i vayels Hayoc Oriordin, ir sirakan qrojy, , I hamar qer iւroy Xosrovdxtoye․ vran tasuireq dar ancnelen etev getnasharzhov my korcanecaւ․ bayc ir mnacordnern, grete amboghj kecac: ky haւasten mezi: vor ayd dastakertn Yunastani ev Hrovmay yntir kertuacoc verjinn er։ — Ays bnutean ev miangamayn aruesti karucac hoyakap ardzanneru anmijapes mot: urish m՚al kay, vor arajinnerun ayd erku gerazanc araւelutiւnneren zat, kronic yishatakarann al uni vran․ ev e mek, kam te laւ evs ysel eotn ekegheci ev nerqsaphor qaraktur maturner․ voroc xor miaynutean mej cackuac mnac erkar darer ayn yandugn geghardn, vor mer Phrkchin koghy patrec։

Ky gtnuin i Hayastan naev, te ev qich tegh, marmarion, alapasdr ev biւregh։ Bayc ir qarahatic bazmakerp tesaknern ir hrabyghxic berqern en, voronq Ayraratay hazaraւor ekegheceac shinuteany gorcacuac en, ev voroncme der kangun en mnacac qani my hariւr, vomanq amboghj vomanq kisakorcan, tasn, tasnevereq darere i ver․ zhamanak: phoxanak mashelu ays deghin, sev, gorsh ev goynzgoyn qarery, karces te al aւeli karcracucaner e։ Bolor Anii ev iren shrjakayicy mecamec shenqery ays qareren shinuac en․ kan aynpisi ekegheciq, voronc shinutean mej aph my kir gorcacuac che․ tepet ev diւrin er aynqan krayin lerneren shaghax shinel, bayc ayspisi shinuacoc qarery iraru kapelu hamar: erkati kam kapareay tchanker ev titeghner ky gorcacein, ev erbemn zasonq al zanc k՚ynein։

Ays tesak qarern bnakanabar irenc cnundy mtqnernis ky beren․ ayn sarsapheli titannery, voronq erkris koghery patrelov mekmek cxashunch ler dzevanalov kangnecan kecan։ Ayn marac hrabughxnerun hamar k՚ysem, voronc mnacordnern, inchpes naev hanqayin jroc aratutiւnn, mer erkrin bnakan kazmutean mek nshanaւor kerparanqy k՚yncayen․ ev chem giter te kay ardeoq urish arsharhq my: vor meroyn pes takn u vray herkuac yllay ayn pghutonakan uzhen: vor ayd vitxari ev ahaւor elevejnery droshmac e ir vray։ Gaghghioy Overnei mej Tomi marac hrabughxnery, gatchatchner en ayn ereq chors hazar medr bardzruteamb hskanerun qov, voronq te ev shinac en: bayc zorutiւnnin aւeli tmrac e qan te korac bolorovin․ ev irenc yrac aւermanc hetqy, vor shat erkar atenuan ban chen, anarat pahac en։ Mer ashxarhqin mek zarmanali ynddimerevoytn al ays e, vor ete patmagrabar nayelu yllanq: erkris amenen hin masn e, ev mardun bnik gaւarn, isk te vor erkrabanoren qnnenq: noragoyn kazmuacneren mekn e․ ev verji zhamanaknerun mej shat mec xlrtmunq ev phophoxutiւn krac e։ Hrabughxneren bazmac brnkily patmakan dare verjy handipac e, inchuan kan vomanq vor hazar hinghariւren, erku hazar tarie ver chen eller․ ev minchev card yaytni ky tesnuin laւayi gunagoyn hegheghnern, voronq antchorni odzeru pes voloruac en ayn hrabghxic beranaceal vhin bolortiqy u storotnin։ Noyn isk irenc vrayi tephy, (ete nearen inc), erkrabanq ayspes yselu), amenevin koruac che iren hin phaylmunqy, ev mamurn der vran qos che kapac։ Mer naxniq aւanduteamb gitein Mec leran phlchily, ev Aւag Maseac koghy mghonachaph my erkayn bacuac xor pataruacqy։ Ayn dzhoxadzev vihn che te miayn mer azgayin qertoghnery apshecucer er ir aharkuteamby, hapa Payryni ev Sumei nmannern al․ vasn zi ays Apoloni vordւoc achqern, vor qan zerkrabanicn aւeli taphancanc u herates en, gushakecin te Maseac cocy der mec eracmunq kan, vor ev yiraւi isk 1840 in yankarc durs portkac ardzykelov cuxi sev aliqner, shaghax, qarer u jur, ev bolor Ayraratay dashty doghacynelov։ Anshusht ayd mijocin ayn srbazan gagatanc vrayen heracer er hreshtakn Qnoy, ur vor mer darus ardzakabanic homerosn, Martirosac ergichn (Shadoprian) aghuabar haner kecucer er zna։ Vanay ltchin arevmtean gin eghogh leranc mekun verjin hrdehumy 1441—in ky yishatakui, isk Siphan, vor noyn ltchin hiւsisakoghmy vsem konadzevov grete chors hazar medre aւeli bardzr ccuac e, der ccmbaxarn tetev shogi my k՚ardzake․ — arevelean koghmy: Varag, otar che pghutonakan kazmuacqe․ isk ltchin haraւkoghmy der ays tesak nshanner stuguac chen i tchanaparhordac․bayc Zh darun verjery ayd koghmery bnakogh tchygnaւor my, Grigor Narekacin, Hayastani S․ Bernardosy, ir tagheren mekun mej hrabghxayin borboqman aghot nkaragrutiւn my k՚erevcyne․, Lerinatind xor vih i ver, caphin i noyn shtap, yordzanic․ Hrakoc leranc andzkin i tap bocn, i caւal cov xor herdzaւ․ Tchapagh tchepov dardz, noyn i dardz xaghayr phutayr i tesanele։ Arden mer naxniq Qristosi tuakanin arajin tarinery ays leranc mekun vray ky tchanchnayin, tun kraki, anyag hroy, andadar ayrman astuacocn, ev qarins hoseal yakn yordabughx, aghbern… qanzi varein zkrakn: qoyrn, ev zaghbiւrn: eghbayrne․ terevs vasn paycaruteann kraky aylabanelov i qoyr։ Urish koghmane gitenqor as covakis jrery aւeli leghi en qan te aghi manamand ezerqnery anank xarnuac en borakayin baghadruteamb: vor ktaւnery lualu ky gorcacen։ Isk Sevanay ltchin: bnaւ tarakoys chkay hrabghxayin kazmuteany vray․ krnanq ysel te hrabghxi xarnaranac mecagoynn e, sepaceal ev konadzev qaralernerov shrjapatac, voroncme tasuerkuqen aւelin irenc arandzin bazhaknern unin jrov lecuac kam parap։ Asonc etin ky bardzranay dep i arevmutq vitxarin Aragac (ramkoren Alakez), bolorovin zat arandznak, ev Hayastani lernerun amenen laynanisty ev stoyg chaphuacnerun mej bardzragoynn: Masisen verjy, vorun het, yst Ridderay ashxarhagrayin geghecik mtacuteany, ky dzevacyne mec dran my erku kamarakalnery, uskic k՚ancnin Gangisi ezerqneren dep i Pontos u Kovkas tchanaparhordogh amenayn karaւanq։ Aragacu katary chors gagat tchghquac u ccuac e, voronq ir xarnaranin ezerqy gitak kecac en, ev paycar ccumb unin koghernun vray։ K՚erevi te Qristosi tuakanin arji darerun mej der asor pataruacqneren cux ky cnder․ vasn zi ZhD daru diւrahaւat matenagirneren vomanq ky patmen te leran xory qarandzaւ my kay, ur mer Lusaւorichn matur my shiner u kantegh my kaxac e, vor inchuan i katarac ashxarhis var piti mnay։ — Moters brusiaci tchanaparhord my Hayastan hiւsisen haraւ qalelu ateny, ereq gisher eteve etev teser e Ayraratay leranc vray colaceal loys my․ teghaciq asikay seper en haւasti nshan my getnasharzhi Parskahayoc mej, ev yiraւi noyn orery Davrezh sharzh k՚yllay։ Ayn nahangy vorun shahastann e ays qaghaqs, misht Atrpatakan anuny krac e, vor ky nshanake teghi kam aman hroy, ev uni, urish lerneren zat, Saւalani hrabghxayin sepuhy, vor grete Spitak—leran chaph bardzr e։— Bayc Hayastani ev bolor yarajakoghmn Asioy mej amenen kendani hrabghxi zorutiւn ev nshan unecogh lern e Tantyrek (guceTonrak kam Tondrak yst naxneac) ibr 10, 000 votq bardzr, Payezit qaghqen ereq kam chors pharsax heri dep i Vanay covy, vorun gagaty amenevin nman e Vesuvi, bazhaky shat yndardzak ev xor, yataky mecamec qarinq ev biւrghaceal ccumb, ev shat teghen andadar jrayin ev ccmbayin golorshiq k՚ellan։ Leran mek koghmy kay urish bazhak m՚ayl jralic․ ev anor mot teghe my mec chychmamb aghbiւrabar shogi k՚elne ur k՚ertan bzhshkutean hamar։ Aւeli zarmanali yatkutiւn m՚al e (Narekacւoyn barov yselov) lerinatind vorotunqy, vor leran phoren ku lsui erbemn erbemn, ev Amerikayi Anteayc hrabghxic (pramitos, porochiւn) ysuac dzaynerun ku nmani։ Rusq ev Osmaneanq irenc verjin paterazmin aten: Payezitu erku koghmy banakac, gisher my yankarc vorotmunq lselov: karcecin tndanotic dzayn, ev meken zinuac iraru dem elan․ inchuan vor imacan bnutean gaghtniqy։ Qani vsem ev ahaւor petq er yllar Hayastani erevoyty qani my hazar tari araj, erb nerqin coverov akoseal, yarajakoghmean Asioy bardzragoyn tapharakin vrayankuac hariւraւor hskay hrabughxneren, ibrev bnutean lapternere, barkatchayt bocer ky caւaler ayn noracin zhoghovurdneru vray, vor der anstoyg qaylernin sharzhel ku sksein dep i ancanot erkirner։

D

Ancninq hima ays kntchrot kerparanqneren: anonc bun cocy, bayc es chem uzer։ Haykak, Pisidoni ereqzhanւoyn haruacnerovy qezi Plutoni mtin gaghtniqnery cucynel․ chem uzer ev voch isk krnam dimacd dnel inch vor bnutiւnn cackac e iren alucy mej, uskic ashxataser imastunn: haւasar hamberuteamb ev tchartaruteamb tchoxacac: xoghovaki my dzerqov xaւarayin andundneren durs ky hane ky mghe pitani jury։ Miayn Hayastani metaghakan harstuteany vray qich my k՚uzem xosil, ev hot al nshanaւor erevoyt my piti tesnes։ Sksinq amenen yargi hrahaleli niւten։

Zarmanali ban m՚e vor amen metaghe araj yishatakuac e voskin ashxarhis arajin matenin mej։ Astuacashunch girq Evilatay azniւ voskin Phisoni aphancy vray ky cucynen, vor e Edemay arajin gety, zor k՚anuanenq Tchorox․ ays getoys patac erkirn e, inchpes araj yishecinq, mer Xaghtiqn ev Yunac Xalibs ysacy․ ev te vor hima chi gtuir hon voski, mi zarmanar․ vasn zi Movsesi ev mer orerun mej 3400 tarien aւeli ancer e․ bayc antarakoys ky yishes Argonaւordnery: vor Movsesen ereq kam chors dar etqy ays koghmers ekan voski geghmy yaphshtakelu, zor es al ky hasknam voskehanq․ ky yishes naev vor qani my dar verjy banasteghcnerun hayrn: arcatatchox Aliւreay Alizonery mej ky bere, zor himakuan heghinakq k՚imanan Armenoxalibq (Tchanik) ev bun Xaliby (Xaghtiq) ․ ays bars yunaren ky nshanake hanq (erkati) ev hanqerun vray ashxatoghnery։ Minchev hima der arcat ky hanen hon Kiւmmiւshxanei (Arcatahanq) ev Isphiray mej, vor e mer Spery ev Straboni Sisbiradion։ Ays erkirs ir voskehanqovy canot er naev mecin Agheqsandri zhamanak, vor mard ghrkec hon voskւoyn hamar, bayc teghւoyn bnakichnern vranin vazelov spannecin։ Nmanapes Z darun mej ayn koghmery Pharangi voskehanqy hakarakutean arit er Sasaneanc ev Biւzandeanc mej։ ZhE darun tchanaparhordneren mekn k՚aւande mezi, vor noyn isk osmanean karavarutean aten al, Speri voskehanqn ky banein, ev etqy jrov lcuelun hamar: harkecan toghlu։ Nor atenners qani my erkrabanner stugecin vor Karnoy lernerun kazmuacqn nman en Aldayi leranc, ev chtarakusecan vor hanqer al piti unenan, bayc aւeli chphntrecin։ Yishelu e vor Karnoy glxaւor gegheren mekn Arcati k՚ysui։ — Mer hingerord daru azgayin patmichq ky xosin Araratay voskehanqerun vray, aranc teghy cucynelu։ — Hayastani Kur getov voroguac hiւsisayin arevelean koghmy, gter en Rus verakacuq te hanqac ev te getoc mej voskւoy qanakner։ Ays tegherun ashxarhagrakan anuanc mej al shat kan voski nshanakoghq։ Noyny hastatecin naev arevmtean Hayastani hanqern․ zor orinak, anceal darun skizby, Ridderi tchanaparhordutean zhamanak, Arzanayi mej voski al ky hanein։ — Arden yishac arcatahanqnernus vray aւelcynenq Atrpatakani ev Qiւrtistani mej yaytnuac hanqery, voronq banuac chen։ Mahadi xalifayin aten (775—785), zhamanakakic patmagir my ky vkaye vor Hayastani mej zut arcati lerner gtnuac en, bayc vorosh teghy chi nshanaker։ — Arat en i Hays pghndzi hanqern, manaւand Gugarac ashxarhin mej, vor Gogay ev Magogay naxnakan erkirn e, verin Kuri hosanac vray․ bovandak leranc sharq my Pghndzahanq anuny ky kren, ev gorcaւorner misht ky banin․ noynpes ky gtnui pghindz i Gharapagh, Arzni, Sper, ev Mokac gaւary i haraւakoghmn Vanay ltchin։ Erkatn aւeli arat e ev zanazan tesak, manaւand haraւayin Hayastani mej․ yisheal ltchin arevmtean haraւakoghmy kay Erkatahatq ev Kaparahatq ysuac lern։ — Kaparen zat Hayastan k՚yncaye kam k՚yncayer zink, mkndegh, zarik, anag, ev ayln։

E

Darnanq himay qnnelu mer erkrin eresy ev gorcaranaւor araracnery։ Erkrin dzevakerputiւnn ev klimayn, inchpes vor tesanq, mezi bargaւatch busaberutean my yoys chen tar, manaւand mecamec ev taւ careru։ Pontosen i Parskastan gnacoghn tchambun vray grete bnaւ chi tesner antar my kam bardzr carer, ayl tupher, macarner ev haziւ ureq qani my car mektegh։ Basen: Araratay mecagoyn dashtn: ur Erasx ky sksi ir yntacqy, i hnuc Anphayt k՚anuaner․ bnakichq erkrin: phayti tegh irenc tan vareliqy anasnoc aւelordoqy ky hogan․ bayc tunernin al sovorabar kes storerkreay yllalov: blri mi kam bardzradir getni my kogh taghuac, crten k՚apahovin։ Qsenophoni tuac nkaragrutiւnn ays tnerun vray: yet 23 daruc hima al ky stugui։ Shitaky xostovanelov, phayti pakasutiւnn voch aynqan bnutean: vorqan bnakchac anhogutenen e․ vasn zi noyn heghinakn ev K․ Kurtios ev aylq ky yishen carot lerner ev tapher: noyn Erasxay geghecik hovtin mej, zor Hromayeciq haւanelov ky kochein Erasxean dashter (Campi Araxeni) ev anke bareboys chein gtner Asioy mej․ aynchaph mshakutiւnn mer naxneac aten krnar kokel shtkel zanhartutiւns bnutean, ete ays geghecik dustrs Ararchin: krnay anhartutiւn m՚unenal։ Hima al ky gtnui antarq i Hayastan․ ev ayd Anphayt Basenoy mot: Soghanlu lernern 20—25 pharsax erkayn tegh cackuac en pes pes tesak eghevneoq, sotcheoq ev teghoshiւq, yoroc voch miayn bnakichq koghmancn, ayl ev petutiւnq Osmaneanc ev Rusac phayt ky ktren i pets shinutean amrocac, vor Hayastani mej iraru dem kangnac en․ (vasn zi D daren i ver ashxarhis voghbali baghd my unecer e: yllalu mijasahman, kruateghi ev vors erku naxandzord ev dimamart tirapetac) ։ Ays lerneren ktrec Hulaghu ghani vordin ir Apagha berdin himnarkutean niւtery։ — Soghanlu arevmtean koghmn en mayrevor lerinqn Tayoc, (Dasqi Hellenac) vorq kruecan ynd gndin tasn hazar Yunac, voroc arajnord er Sokratay barekamn Qsenophon։ — Arevelean koghmn, mer Sisakan ev Arcax ashxarhnern mayrot ev macarot en, voroy hamar al hima Garapagh k՚ysuin․ (terevs Ar—cax al noynpes imast m՚yncaye) ։ Arevmtean koghmn: Bardzr Hayoc ev Cophac mijoc shat antarner kan, naev kaghneac ev ynkuzeneac։ Isk haraւakoghmn mer erkrin, Tigrisi hovtin ev Vanay parataphin mijoc, manaւand ays etqinis haraւayin ev arevmtean koghmern, aynqan antarot e, minchev mer naxniq Phayti—ashxarh k՚anuanein Tigrisi ev Vanay anjrpetogh lernavayr sahmany։ Nor tchanaparhordq ayd antarac mej gtan tesak tesak kaghni carer, vor inchuan himay ancanot ein Evropeacւoc, ev berin irenc erkiry tnkelu։ Ays antarneren ku gay aznuagoyn Gghtorn ev Gazpen, zor odoc meghr k՚anuanen kam mananay․ ev anke: Taronoy erkirn, vor e ayzhmean Mshoy gaւarn, Meghrabughx k՚ysuer։ — Ayraratean leranc vray txteneac purakner kan inchuan 7800 votq bardzr tegher, ev gihi carer inchuan 8200 votq bardzrutean vray․ isk tphatesak carer: al aւeli bardzr ky gtnuin․ minchder yEvrope vor ev e astitchani tak: aydchaph bardzr tegh amenevin car chgtnuir։ — Gugarac erkirn mer nahangac amenen hiւsisagoynn, amenen al carot ev shataboysn e, ir xoranist dricn hamar, Kuray geghecik parahovtin mej․ karmir ev tchermak kndzniq k՚atchen hon ynd kaghni, haci, ptghi, ev pespes eghevin caroc։ Mer E daru orinakagir heghinakn ashxarhagrutean: ky yishe hon tosaxi carn ev hatcharacar al։ Noyn heghinakn (Movses Xorenaci) ky yishe Araratay mayraqaghaqin, Armaւray, vsemakan sosinery, voroc terevoc sosaւiւnn: hmayic azdumn er mer naxaharc․ mer atenners karcuecaւ te ayd carerun mecamec kotchghery yaytnuecan hoghun tak: ayn teghuanq, ur erbemn ky motenar Erasx, vor aւeli yeghyeghuk qan zzhamanakn: yet qarasun daruc phoxer e ir aleac yntacqy ev heracer i bnakarane vordւocn Haykay։ Ays tesak sosineren der hat my kendanւi e ev amboghj hraparaki my kes ky cacke yVorduat, hin qaghaq: mot qaravazicn Erasxay, bunn getnen erku medr ver tasn medr shrjapat uni։ Krnaykarcuil te arevelean sosin sephhakan yllay Hayastani․ yaytni e vor Hrovmayeciq mtucin ays cary yarevmuts։

Ays ashxarhakal azgin vray ynknalov xosqernis, yarmar ky sepem yishel hos, vor irenc ashxarhakalutean laւagoyn stacuacneren mekn er otar erkri berqern yntanecnel։ Hayastan yncayec anonc urish boysere zat zCirann vor der Italioy mej ir anuambn armenia՚ga k՚ysui․ ev latineren malns armeniaca (malus armeniaga), aysinqn haykakan xndzor, vor k՚erevay te noynn e zor Plinos saloroc mej ky dase, ev anushahotuteany hamar naxadas i salors։ Inch ysenq Hayoc Xndzoroyn hamar, vor aynpes anuani er Arabacւoc mej, minchev irenc banasteghcneren mekn: arshalusoy mekhatik nmanutiւn ky gtner oriord my: haykakan xndzor xacac։ — Yndhanrapes sovorakan hamegh ptughq arat en mer erkiry, ev amen tesakn al ky gtnui, bac i tzoy ev i dzitaptghoy, sakayn asonq ayl haraւayin ev cac koghmer ancanot chen։

Isk mahacuac ambrosean osharak tuogh carn․— vortn: araւel qan zhasarakac karcis ky yajoghi i Hayastan, vorovhetev busaberutean sahmanagicn shat bardzr e i Hays, erkirn ky bere aghek xaghogh, voroy ev arajin hayreniqn al eghaւ yet jrhegheghin։ Erasxay parahovtin mej yntir ayginer kan․ ev Erevanay ginin narynjagoyn, qaghcr ev mshkahot: Spanioy, Unkarioy ev Purkoneay laւagoyn gineac haւasar ky sepui։ Anvarzhic xrat ku tam Gandzakay ginin shat chphordzel, vor te ev anushaham: sastik zoraւor ev glxahar e․ isk Garapaghi gininern anyosh ev grete eghot en։ Tapanakir leran vray, yAkori 4000 votq bardzr tegh my, yanyishatak zhamanakac: aygi ky mshakein i yishatak aygegorcutean Noyi, ayn leran blroc mekn hin aten Ginoy blur k՚anuaner, vtak m՚al Ginegoyn get։ Vanay parataphn al inchuan 1700 medr bardzrutean vrayder ayginer uni vor erkaynoghkoyz xaghogh ku tan, bayc chen hamov inchpes Araratayn։ Karnoy bardzraւandakn voch aygi uni ev voch ptugh․ voronc pakasutiւny ky lecyne iren Tchoroxay hovtin Tortum vitchakn․ bayc anonc phoxaren ky bere azniւ armtiq․ isk Sevanay parataphn aւeli bardzragoyn yllalov: asoncme al zurk e։ — Corenn yndhanrapes yntir e, ev kay mecahat tesak my, vor ev shat kpchun kam aradzig xmor ku tay։ Vor azgayin patmaget chi yisher «argaւand ev berri… Shirakay ambarqne։ Urish tesak armtiq al laւ ev arat en։ Isk banjareghenq ev xaւartq, terevs amen teghe aւeli patuakan ev bazmatesak․ 300 tesaken aւeli ky hamruin bnik teghakan anuambq։

Haykakan Phlorayn shat hog chunenalov partizac ev jermanocac, aւeli vayreni u xopan teghuanq ky sire․ ir lernayin busaberutiւnn petq e busasirac hamar shat hetaqnneli yllay։

Verjin sahman busaberutean i Hays 4000 medren aւeli ver e, ankec al bardzr: miayn mecin Maseac vray ky gtnuin geghastghik (aster pulchellus), mknamirg qnqoysh (astragalus mollis) kanteghnik qaraboys (capanula saxatilis) ev ayln։ Hrchakaւor busabann Bidon Durnyfor: vor anceal darun skizbnery ky tchanaparhorder i Hayastan, cher dzhuarer draxtin nshannery tesnel i Karin ev yEjmiacin, aynqan zmaylac er ayn koghmerun harust ev geghecik busaberutean vray։ Himakuan busabanq ev shrjagayikq tepet ev aydchaph chen zmaylir, bayc tzhgoh al chen։ Asonc nshanac caghkanc mej, chem giter vor ceghin mej daselu e Aghberac—ariւn ysuac geghecik caghikn phoqr ev vardadzev, ev aynpisi varvrun tandzr karmir gunov: vorun nman my chen gtac akanates vkayq․ terevs aւeli diւrin hnarq my gtac e mer mijin daru gusanac mekn, ir sirelւoyn nmancynelov ayd caghiky։

«Ay aghberac arun:

Vor busar mej qarerun,

Achuid i narkiz nyman,

Mekn i qun u mekn artun» ։

Inchpes anunn ev ergichn ky yaytnen: ays caghiks sovorabar ky gtnui aghberac ezerq qareru sorer․ ev anshusht ete canot yllar hinerun: Vovidiosi aylakerputeanc gegheckagoyn niւt my k՚aւelcyner։

Petq che mornal xotery ev bzhshkakan boysery, zor Hayastan k՚yncaye, ev hin aten aւeli al aratapes k՚yncayer deghagorcac․ grete bolor Galienosi ev Epusinayi gorcoc mej yishuac ev hayeren targmanuac boysern: irenc bnik azgayin anunnern unin mer lezuin mej․ ysel e vor mer erkrin mej al canot ein։ I zbosans banasirac yishenq zManragorn ev zPhenuna, voronc: haykakan Eskulapeay hetevoghqn: zarmanali yatkutiւnner ev kerparanq k՚yncayen։ Chmornanq hrchakaւor Hamaspramn kam Hamasphiւrn al, voroy coghunn 12 tchiւgh ky bazhnui k՚ysein ev caghiknern zanazan goyn unin mekmeke paycar․ays boyss qarot leranc sorery cackuil ky sirer, ev vorosheal vor my yaytnuer gisheranc lusni lusov․ shat tesak zorutiւn uner, inchuan sramtutiւn al ky pargever, ev heghinak my vkayer e parzamtuteamb te ays boyss, gtay, ev charn phordzeci, erani e nma vor zbarin gorce» ։ — Hrovmayeciq Hayastanen ev Parskastanen mec phaphagov ev voskւoy kshirqov ky gnein lagherbicum kochac boysy, vor haւanoren e span yst mez, ev anor xezhn: anguzhat, te ev charahot, guce ev haykakan azniւ xashndeghn yllay։

Mer erkrin anuani ev ancanot busoc mej yishenq azgaynoc: phntrelu haykakan ynkoyz ysuacy, vorun kutq Ghphtinerun oracucin mej nshanakuac er yunis amsun, ev k՚ysuer te dzitaptghoy nman e․ (mite phshatin e, vor shat hasarak ev sephhakan e Hayastani, kam cuaghenin) ։ — Yetin karg buseghinac Xotq ev Seghq anuani en i Hays vasn yndardzak mardac ev arotic, vor tarue tari ky snucanen milionaւor vochxarner, ev ky ghrken aւeli dep i haraւev yarevmuts i Stampol։ Ays marmandqs ev arotqs hazaraւor tarinere i ver ky qaghen ky bereni Hayastan bazmutiւn hovuac shyrjakay koghmeru ev vranachu tohmer shat heru ashxarhqnere։ — Xoteru mej dasenq tesak my sez haykakan (bimbinella pimprenelle), kam manaւand tchahtchac—matnik (daetylus litoralis) vor ky snucane amenen yntir ev amenen hin tchanchcuac vordn karmroy, hrchakeal ir sharaphyal gunovn, vorov tagaւorac ciraniq ev hrovartakq ky nerkuein, zor ky yishe ev Dioskorites։ Arabaciqirenc tirapetutean aten ays vordy kam karmiry mtucin yEvropa, hima Rusq anke shah ky qaghen․ ev der Ejmiacni katughikosac kondaknern ky gruin ays Arartay nshanaւor berqov, vorun nmany yEvropa ky gtnui miayn i Lehs, ev yAmerika: i Mexigoy․ urish amen cegh vordern karmroy (oroc yisuni chaph tesak kay) shat arzheq chunin։

Z

Ays pztik vordy mezi arajnord arnylov: busakan ceghapetutenen ancnelu i kendanakann, bnakanapes nax ir kargin ku gamq․ ev antarakoys krnamq gtnel Hayastani mej qani my noratesak mijatner ev manaւand patenatev ceghen։ Germanaci bnaget tchanaparhord my hazaraւorner zhoghovac e asoncme ev ir ashxarhin zanazan bnapatmutean haւaqaranneru bazhner e։ Ir hayrenakcac mekn ayl Hayoc arevelean nahangac mej ky nshanake tesak my mec tchpran, vor ir tchruoghmamb krnar mrcil Teokriteay srngaphoghic het։ — Ays kargi kendanekac taguhin Meghun, k՚yncaye masnaւorapes yAyraratay ev i haraւakoghman gaւars: ir patuakan vastaky, vor mer erkrin glxaւor vatcharoc tuakic e։ — Sheram vordoy darmann shat hin che mer erkrin mej, hima ky yajoghi Kazbiakanin mot gaւarac mej։ gaւars: ir patuakan vastaky, vor mer erkrin glxaւor vatcharoc tuakic e։ — Sheram vordoy darmann shat hin che mer erkrin mej, hima ky yajoghi Kazbiakanin mot gaւarac mej։ Urish ev bardzragoyn karg my kendaneac, Dzkanc, arzhani e mtadrutean, te ev mer ashxarhn shat qich kam te bnaւ chuni covezerq։ Ludin (Saumon) mardachaph mecuteamb: Kazbic coven galov ver k՚elle Erasxay ev Kuri mej, ev aynqan arat: vor miayn dzuery ky hanen azniւ aghkit (qavear) shinelu hamar, ev misy ky taphen։ Hayastani amenen hasarak ev canot dzukn e Karmraxayt, vor amen getoc aghberakanc mej ky vxtay, ev inchuan Ephratay 9000 mtq bardzr akanc mej, i Karin։ Erasx ky bere erkaynadzev Tchanary, ev tandzramarmin Loqy, vor Ephratay ev manaւand Aracanւoy mej shat vitxari mecuteamb ky gtui ev nhang k՚anuani, ibrev ket dzukn։ Noyn tesaken karcui te gtuin Harchakay phoqr ltchin mej, vor shat dzknot e․ minchder anor mot: Vanay aghi covn: vor mecagoyn e qan zamenayn covaks yarajakoghmean Asioy, ev anor hamar kochui cov Aghtamaray (yanun glxaւor kghzւoyn), miayn mek tesak bnakich uni, pzti dzuk my, tarex․ vor patuakan snund k՚yllay ev shahaber vatchar my, vasn zi aghac ev choracucac ky ghrken chors koghmi gaւarnery, i Qrdastan ev i Parskastan։ Sevanay anoysh covakn vor phoqr e qan zAghtamarayn ev bardzr qan zayn (6500 votq yeresac covu), yst aւandutean bnakchac ezeracn: 12 tesak dzukn uni։ — Urish ltchak my ayraratean leranc parun storoty, Kogayoviti shambn, vor hima Palyg—keol ky kochui dzkanc aratuteamb, tarekan milion my frangi shah krnay tal․ anor hamar Rusac ev Osmaneanc yetin sahmanachaphutean aten: vitchi arit my eghaւ։ Hima toghlov dzknasirac qnnel Hayastani geterun mej ayn mahaham sev dzuky: zor ky yishe hin patmichn Ktesias, k՚uzei vor mer teghazninq achq my tayin i veray bovandak jroc: vor Hayastani mec ev phoqr ltchery ky dzevacnen, ev iren nshanaւor kerparanq m՚ayl ku tan։ Aghtamaray coven chheracac: petq e ditel Vormeay litchy kam Kaputan covy, vor arajinen aւeli erkayn e, terevs aւeli ayl yndardzak։ Ays ereq yisheal mecamec ltchac het chorrord m՚ayl: Covakn Hiւsisoy: vor hima Chyltyr—keol k՚ysui, yarevmtean hiւsisakoghmn Hayoc, mer erkrin eresac vray: tramankiւn my ky dzevacne, ev kendronnin kan erkotasneak my manr ltchakac։ Yarevmtakoghmn haraւoy: bac i Covq (Keoltchiւk) ltchen, kay bazmutiւn ltchakac ayn lernerun vray: vor asonc pattcharaւ Pin—keol ky kochuin։ — Hayoc mec u phoqr qarasniւ chaph ltcherun miahamur taracutiւnn krnay 10, 000 hektar hashuil։ Yndhanrapes ays ltcherun aphunqn nuazeal busaberuteamb, dric zanazanuteambn ev vsemakan tesarannerov gerazancen qan zlitchs Zuicereac․ bayc amenen geghecik ev varvrun tesarann irenc tevaւor bnakichnern en։ Terevs chkay erkir my vor aynqan bazmatiւ ev bazmazan jrayin trchunner unenay, inchpes Hayoc ltchern ev morern։ Ays etqi tesak jrsheghjic mej anuani e Karnoy shambn kam mor ev cov (saghlyg), voroy trchnoc haւkitnern baւakan ein shrjakay gegheru bnakichnery kerakrelu, yst vkayutean meci patmchin meroy, vor karcem qezi chaphazancutiւn my k՚erevnay․ bayc inch piti yses teghւoyn angghiakan hiւpatosaranin ev vatcharakan gorcatanc zbosaser paronnerun vkayuteany, vorq ky haւasten te tarւoyn kendanaber eghanakin mej: chambin bolortiqn minchev baւakan heru mijoc: grete anyndhat ky cackuin haւeghinac eramnerov, minchev hamardzak dziagnacutean argel yllay։ Ays dashtis mej (Karnoy) hamrac en aւeli qan 200 tesak trchnoc shatn jrayin։ Grete bovandak trchnakan ceghic chorsin ereqn tchanchcuac en i Hays, manaւand bardzrasrunq, mashkotunq, tchntchghkac ceghqn, ev gishahaւq, ays etqi ceghis mej arzhani en yishman lashhaւn, vor e garnaker mec angghn (gontu), ev Speroy u Araratay bazayq, vor shat tchartar en yorsal irenc dasakicnery, aghek varzhacnern inchuan 200 frang k՚arzhen։Vorsoy kam vayri haւuc mej nshaneli en mec kaqaւn: nman hndkaynoyn, ev urish tesaky kaqaւuc, sarsarekq (decasse, mezmentik), aqar (becassine), aqlor (rale), tandzr (outarde), salamb (francolin), hasarak phasian ev lor։ Jrahaւuc mej zanazan tesakq vayreni sagi, badi ev karapi, haւalusn kam jrxotan, aror (morillon), hoghamagh (harle), voror (mouette), ev shnoror, lughik (plongeon), tesak tesak tareghanc (heron) ev cicranc jraynoc․ cec kam qajahaւ kanach ev seaւ (ibis) ․ ev erku ashxarhacanot panduxtqn, krunk ev aragil, vorq inchpes ar otars: ayspes ev i Hays masnaւor patiւ unin։ Mer hin tagaւorq bac yyndhanur vorsapeten (Vorsapetn arquni) unein ev haւorsutean verakacus ev trchnapahs, ev terevs asonq ein Haւnuniq․ voch sakaւ tohmq ev ce» apetq trchunnere arac ein irenc anunn, inchpes Arcruniq, Bazeakalq, Karapuniq, Aghaւnuniq, Kruniq, ev ayln․ ev ays trchunnery kam voghj ev kam patkernin droshneru vray krein azgayin tonic mej, voroc skizbn shat hin e, terevs vomanc elne minchev i jrheghegh։ Ays mec patahars erkris urish koghmy aynqan zgali aylaylutiւn ev patmutean mej yishatak che toghac: inchpes mer ashxarhy․ ev ardeoq ays trchnoc heghuk bnakaranneren vomanq: zor yishecinq, mnacord chen ayn mec hegheghmann, vor qich shat hoghagntin orenqnery aylaphoxec։ Storin Kuray voghoghakqn, Erasxay hovtin mrranist hoghakargqn: baւakanapes chen cucyner te aten my (or erkrabanoren shat hin che) nereidac ishxanutean tak ein․ ev irenc bracoy zhzhmakac mnacordqn, voroc kendani nmaniqn der gtuin kaspiakan covu mej, chen karcecyner ardeoq te erbemn cov my k՚erkyncyner ir caւalcphik bazuknery ar urish cov my: ayn erkrin vrayen, vor yetoy eghaւ xandzarurq mardkutean ev hayreniq Hayutean։ Haykak, es voch erkraget em ev voch haւaget, bayc ky haւanim te aydqan bazmutiւn erakencagh kendaneacd (trchnoc) vorq mer erkrin bardzraւandak aւazanac vray sphreal en, voch miayn bnapatmutean usumnakan apacoyc m՚en, ayl ev yishecucichq jrhegheghi ev steghcagorcutean։

E

Darnanq ar urish das my kendaneac։ Serq haykakan qarotaneac naxayisheal dasin pes bazmatesak chen, erkrin klimayn ayl ays bans k՚imacyne։ Bayc ayspes yllalov: der voch shat hin zhamanak gtuein i Hays amenen kataghi gazanq al․ vov voch yishe Virgiliosi geghecik toghy․ «Ev vagerys haykakans: usoyc Daphnis lycelkarac» ։ Kam Sidoniosi ysacy․ «Ynd vagraber Nypatay kapartchaւor artorays» ։ Durnyfor ayl Masis leranc pataruacnerun mej teser e vagry։ Isk kendaneac tagaւory, ariւcy ku yishe i Hays Ayetios, ev mer patmichqn D ev E daruc, ev urish m՚ayl vor Zh darunskizbnery k՚aprer։ Yndzariւcn ev yovazn inchuan hima ky gtnuin։ Toghunq yishel urish gazannery, ev gazanamart gazany, aysinqn shuny, vorun ceghen kan mecamec ev uzhov tesakq․ chmornanq miayn erkaynamaz katun Vanay, vor Ankiւrioy katuen var chi mnar, ev tchermak u sevatutn aqisy, zor Latinq armenios kochein (phrankq ermin bermine․ Italiq: armellina), ev aydu kochmamb k՚imacynein te vor erkre arin u mtucin yEvropa։ Yntani anasunq barebaghdabar shat bazmatiւ en i Hays․ very yishecinq vochxarac aratutiւny․ naxreic ceghin mej gomeshn bnik k՚erevi Hayastani, vorovhetev ir egy yatkapes matak k՚ysui, vor amenayn chorqotaneac egy ku nshanake hasarakoren։ — Erevayrin kamorsi kendaniq aւeli arat en․ hnagoyn darere i ver: shrjabnak ishxanq ev aznuakanq ku gayin amen tari i Hayastan: i krtutiւn ev i zbosans vorsoy, ur gtuin tesak tesak vitq, aycemunq ev eghjeruq, voroc karotov ku baghdzayr naev mahuan ankoghnin mej Artashes, mer hetanos tagaւorac mekn, ev haracher․ «Vo tayr indz «zcux cxani ev zaraւotn naւasardi, zvazeln «ezanc ev zvazeln eghjeruac․ meq phogh haruaq ev «tmbki harkaneaq» ։ Yishenq zvarazn ayl, vor inchuan hima Ayraratay mej ev noyn isk Maseac storoty ky gtnui, Tatarac mshakac brndzi andery aւryshtkelov․ ev eragavaz ciry (ishavayri) vor halaceal yArtaւazday: yordւoyn Artashisi, zinqy eteven dzgec inchuan noyn ashxarhacanot leran vihy․ ur, yst araspeleac, tshuar tagaւorn: Qajac dzerqov kapkpac, ku janay kotrelu ir erkati shghtanery, zor andadar lizelov mashecynen ir haւatarim shunern․ maz ku mnay vor barkatchayt tagaւorn azatac catqe ayd mtagin qarayren durs: bolor ashxarhqs aւerelu․ bayc darbnac krannerun ev urish gorcaւorac gorceac dzaynn: noren ku hastycynen ir mashac shghtanery։ Grasteghen kendaniq hrchakuac en naev margarei my beranov, ir Tiւrosi dem yrac sparnalic dzaynarkuteany mej․ «I tane Torgomay «dziovq ev hecelovq ev jorւovq lcin zvatchars qo» ։ Ezekiel (IE․ 14) chi yisher uricsh ceghakic grast m՚al, aւeli pztik ev aւeli anparc, bayc voch pakas pitani, manaւand i lernot erkirner, inchpes e mer Mokac ashxarhn, voroy ireq gaւarq Ishoc anuamb ky kochuin։ Isk mekal kes aruestahnar kendanin, jorin: bnakanapes aւeli yargi er․ manaւand tchermak jorin, zor arevu zoh ynelu ev tagaւorac carayutean hamar k՚yntrein․ inchuan naev tagaւorac yugharkaւorutean hamar ayl zayn gorcacein․ mecin Trdatay voskezoc dagaghy krogh karqn: tchermak jorinere lcuac er։ (Tchermakn, geragoyn gunoc sepuac, mer tagaւorac mahuan handisin mej ayl mtner․ ays handesnerun verjiny tesaւ Bariz: yamin 1393in yetoy Hayoc tagaւorin, Z Leonin mahuamb ev taghmamby․ ir dagaghac mahitchn ayl tchermak behez er, ir caranern al tchermak haguac, tarin ijucin zna Kelestineac ekeghecւoyn nerqnayatak tapanatuny) ։ Bayc ahaւadik grastakan ceghin tagaւorn, zor amenen pertchaxos bnapatumn anuanec «gegheckagoyn i stacuacs mardkan», ev zor mer agarakayin aruestin kam Vastakoc groc heghinakn koche, «Ator tagaւorac ev parisp «amrutean hecelւorac, yaghtaharogh tshnameac «ev naւahangist tchanaparhordac, halacich «gaւarac, dghrdecucich qaghaqac ev laynacucich «sinorac» ։ Bayc vov e arajin ktritchn: vor ayd geghecik stacuacn yraւ։ Chem harcyner Yovbay, ete «Du agucer dzioy zorutiւn, ev zgecucer «zah ynd paranocaւ nora «․ ayl ku harcynem, voch aranc qich mi parcenalu․ vov e vor amenen araj krcaւ sandz ancynel ayn kendanւoyn, vor erbemn phoratogh hrabux ku darnay, erbemn qcnogh ynkerakic։ — Mer patmutiւnn, (ete k՚uzes aւandutiւn sepel, ete k՚uzes xorhrdabanutiւn, inch ayl k՚uzes sepe), mer patmutiւnn k՚yse, te ashxarhqis arajin paterazmin mej, yet xarnakutean lezuac, mer azgin nahapetn ev zoravarn, Haykn, dziaւor paterazmogh ayl uner ynddem Belay․ asikay ayl yaghtuac ev merac: yaghtoghin dzerqy toghuc dzioc, joreac ev ughtuc eramakner։ Dzin eghac e ev e isk hima al Hayastani amenen nshanaւor beroc mekn, ev ir pharac gorciq my․ mer azgayin zinuorutean voyzhn glxaւorapes hecelocy vray er․ Aram Haykay serndoc mej amenen hzorn, zhamanakakic Ninosi, 40, 000 hetevakac het 2000 dziaւor uner․ zhamanakn phoxec ays hamematutiւny․ 12 kam 14 dar verjy: Hayastan krnar, yst vkayutean Ezekieli, ir petqy lecynelen zat: inchuan Tiւrosi vatcharqnerun al ghrkel dzi ev dziaւor, erkuqn ayl anuaniq i hin zhamanaks։ Noyn margaren urish xosqov my grete zmez k՚apahove te Asorestaneayc banaky yaghtutean tanoghy Hayoc hacelagundn er։ Hay dziaւorq tchakatecan Trovay dashterun mej cerunւoyn Priamu verjin vordւoc het: ynddem homerakan qajac Yunastani։ Aqemenean (Parsic) tiezerakalutean aten: Hayastan ku ghrker tagaւorac tagaւorin amen tari mihrakan tonin 20, 000 dzi, vor yntrelagoyn sepuein qan zParsicn ev zMarac․ ev 50, 000en aւeli nzhoygq tarւoyn yarmar eghanakin ky zhoghovein Mughanu dashterun mej։ Mer tagaւorac mej amenen ashxarhakaln ev amenen gorozn ev hpart, Tigran, yst banic otar patmchac inchuan 150, 000 dziaւor uner, zat 17, 000 bolor sparazennere, aysinqn dzi ev dziaւor bolorovin zrahov cackeal, zor patmich my ky nmanecyne zrahamort kokordilosi։ Ardzak dashti mej: ays sparazenqs tchartar arajnordi my dzerq: grete anyagheliq ein, bayc negh teghuanq: te irenq irenc argelq ev te irenc etevy sharuac gnderun, ayspes Tigranay biւraւornern ynkrkecan zarnuecan Lukullosi legeonneren, vor hnaragitutyamb zanonq termopilean neghuci my mej phakec։ Hima Qiւrtern vor Hayoc zharangutiւny ky vaylen ev ky vatnen, tarue tari 50, 000en aւeli dzi ky vatcharen Parsic ev Osmaneanc։ — Haykakan, erivarn, hin aten amenen aւeli canot eghac k՚erevi, yet tatchik (arabaci) dzioy, mek hin ev ananun yoyn heghinak my: nkaragrutiւn my ynelov dzioc: yst ashxarhac, nax ev araj ky yishe haykakan erivary, ev ky tchanchnay zayn baւakan yaghtandam ev shat uzhov, voghnalayn ev pndakogh, ev Yovbay dzioyn pes sastik xrxnjacogh։ Haykakan erivarin het ky yishe zphriւgacin․ ev ays erku dzioc azgen serac ky hamari galmataci erivary։ Inchuan hima ayl haykakan dzin terevs naxapatiւn e yet arabaci ev angghiaci dzioc, yiraւi chuni vor asonc hasaky ev voch vayeluch dzevy, aւeli pztik ev aւeli tandzramis e, bayc eraguteamb anoncme var chi mnar, ev anoncme aւeli patuakan e varzhuteambn ellelu ev ijnelu lernot ev anhart erkirner․ paterazmakan dashtin vray vor ev e cegh dziu dem krnay elnel․ ev ir achqeren catqac kypranman sev kraky tesnoghn: karce te kruogh kendaneac mej gazanagoynn e։ Bnik haykakanceghic mej Xnusi dzin amenen geghecikn e, ky karcui ayl vor nizea anunn, vorov k՚anuanein։ Yoynq laւ dziaber erkir my, ays teghւoys anunen cagac e, kam Nzhoyg anunen։ — Hiւsisayin Hayoc erivarqn al laւ, uzhov ev aghuor en․ aynpes vor anonc amenen hasaraknern ayl, k՚yse germanaci bnaget tchanaparhord my, krnan Shdudkarti arquni axoroc laւagoyn dzierun kargy gruil, ev xrat ayl ku tay yEvropa mtcynelu Erzirumi, Trapizoni ev Dresti tchambov։ Bnutiւnn vor ayspisi geghecik kendani my yncayer er erkrin, anor stacoghin ayl hantchar tuaւ zanikay aghek varzhecynelu ev aւeli aghek ayl i gorc acelu․ dziadarmanutean aruestn shat katarelagorcac er mer naxneac orery․ vorun krnan vkay yllal qani my latin heghinakac banq, ev mnacordq azgayin dziadarmanutean gruacoc, voroc mej manramasn andamabanutiւn kay dzioy։ Isk dzioy gorcacutiւnn, Hayoc aznuakanac ev pataneac zbosanq, cucanq ev parcanq m՚er․ mer ishxanac ktritch zoravarac mekn, qajakorovn Mushegh, hackeroyti my aten daւatchanuteamb spannuelov, verji shunchy talu aten ky caւer k՚oghbar vor chkrcaւ mernelu ir tchermak erivarin vray, vor aynqan angam tarer er zinqy yaghtutean․ goroz tagaւorn Shapuh vor ays ktritch zoravarin dzerqen ayl srten ayl yaghtuer er, hrammer er vor qari vray qandaken anor patkery tchermakin vray hecac, ev ir xnjoyic tatcharin mej kangnen, zor tesnalov: arevun gini xmer, Apri tchermakadzin, yselov։ Shat aten che vor gtnuecaւ urish qandak m՚ayl mer erkrin verjin sahmannerun vray, noyn qajakorovy kerparanelov ir tchermakin vray, te ev gtnogh tchanaparhordn chitchanchcaւ ir giւty։… Bayc mer tchermakn, mer pigasosqn zmez shat heru ky tyrcynen․ baւakan yllay ayschaph teghekutiւn te irenc hamar ev te bolor mer erkrin gorcaranaւor ev angorcaran araracoc։

Y

Shnorhakal yllanq uremn bnutean, vor aysqan pargevnerov harstacucer e mer erkiry․ evs araւel pharq tanq tirojn bnutean, vor ayd pargevnery vayelel ev yargel tuaւ erkrin hantcharamit bnakchin, vor i skzbanc zhamanaki gitcaւ tchartaruteamb ogut hanel anoncme, ev otarac ayl sphrel, heraւor ashxarhqneru berqery iraru patkerov։ Hayn amen aten eghac e vastakaser mshak ir erkrin mej, zhir vatcharakan dursi erkirner, zgon gorcakal azgac: vor zirar chein tchanchnar․ ev phoxanaker e zbnakan ev zaruestakan bers ashxarhac: vor irarme heru ein shat mijoreakan zhamerov։ Hayn bolor erkris eresy ky ptyter, ky sovrer zlezus zhoghovrdoc: voroc targman k՚yllar, ev amen tegh mit dnelov ky sovrer shah ev tchartarutiւn։ Iren hamar otar erkir chkar ev chkay, ev amenayn azgq irme yishatak m՚unin։ Te vor laւ mtadruteamb qnnui azgac chuoc kam bazhanman patmutiւnn, inchpes vor S․ Girq mezi ky nerkayacnen, yaytnapes k՚erevi vor Asioy hiւsisayin ev arevmtean koghmern ev bolor Evropa irenc bnakichqn arac en ayn gaghtakanneren vor elan kam ancan i Hayastane, yaraj ev yet ir Hayastan kochuelun։ Tepet ev himakuan qnnadatutiւnn tarber karciq uni lezuac cagman ev acancman vrayoq, sakayn arzhan e yishelu, vor te zhoghovrdeany hamar, te anor lezuin hamar chkay erkir my: vor mer erkrin haւasar aynqan baghdatuteanc ev nmanuteanc arit eghac yllay։ Skseal yErodote, i Strabone ev yEvstateay: harcur amen lezuagitac ev banasirac, vorpisiq en Aqolutos, Shuarc, Poshar, Kalmed, Hervas, Lagroz, Visdn, Laypnic, Lyprikans, Shreter, Heeryn, Tch․ Uiliem, Angydil, Ballas, Glabrot, Atelunk, Por, Bod, Bederman, Vintishman, Kadderer, Nipur, ev ayln, te vor lezuin nmanakic e hayerenn։ Amenqn mekmek kerp patasxan ku tan, hayerenin merdzaւor ev azgakic sepelov zphriւgacin, asorin, babelonacin, qaghdeacin, hreayn, tatary, kovkasean – turqy, xazaxy, partevy, phehleւin, zandiky, hndka — germanacin, maraparsacin, hin yoyny kam pelasgeany, egiptacin ev ghptin, kelty ev uelchy, inchuan pisqayacin, finy ev siperiacin։ Ard i veray ays amenayn xarnaphndorutean vhin: uskic k՚uzen hanel zhayereny, manaւand te hayerenen hanel ays vihy, i veray ays amenayn aւeli kam pakas cur karceac, petq e vor ayd vhin xory tchshmarit ev skzbnakan ban m՚yllay, apa te voch ankareli k՚yllay haskynal: te inchu ev inchpes aydqan canr ev gitun andzanc gluxq ptyter en ayd vhin vray։ Ays ayl petq e laւ gitenal, vor ete S․ Girq, patizhq ev aւandutiւnq ku cucynen mezi zHayastan ibrev sermnaran my azgac ev ceghic, noyn Hayastan zarmanali ynddimakuteamb my hiւrynkal ev otevan eghac e zanaz azgac gaghtakanneru, inchpes en asorestaneayn, qaghdeacin, hndikn, hreayn, qananaci, skiւtaci, kovkasean, tesaghaci, yoyn, mar, parsik, ev inchuan chin ayl։ Ays amen tohmq nax qich kam shat aten my irenc orenqy ev lezun zut pahelov, yet qsan ev hing daruc xarnuecan ev ynkghmecan tirogh azgin ev lezuin mej, aysinqn hayerenin, vor i harke inqn al anoncme phophoxutiւn krec ev anonc berqerovn harstacaւ։ Qristoneakan kronqn srbazan ev andrzheli yraւ erkayn daruc ashxatanqy․ ev aydqan tarber tarerqnere dzevacuc mek azg my, vor i skizbn D daru ky parunaker anyndmej erkir my himakuan Phrankstani sahmanneren yndardzak, ev bazhaneal i 20 naxararutiւns kam payazatakan ashxarhs, vorq bazhanein i 620 gaւars, ev asonq ayl i harke 40, 000 gegh m՚unein, voroc pahpanutean hamar sovorabar 120, 000 zorakanq kayin, ev hogevor hskoghutean hamar aւeli qan 200 episkopos։ Ays dares etev: 1500 taruan mijoc my bolorovin aylaphoxec mer erkrin orenqy ev erevoyty, vor krec baghdin amen haruacqy ev xaghery։ Nor zhoghovurdq ekan graւecin zHayastan, ur hima ayl k՚erevan voroshaki․ vasn zi kronqn ev lezun antaphanceli parisp my dzgelov mejernin: otarakanin toghucin Hayastanin getiny, pahelov misht teghacւoyn: ir sireli hayreniqy։ Asankov, te ev heraceal, te ev halaceal ir bnik erkren։ Hayn iren het kre ir teraphqy, ev ky mshake zhayrenis ir harust lezuin mej, ky yarge zayn ir kronic mej, k՚usani: anor yishatakac mej, ev ky pashte zayn ir srtin mej։ Ays hayrenasirutiւns, i bac toghlov vomanc molorily ev vomanc anhogutiւny, arajnordec ancuc Hayoc azgy 44 daru mijoc: amen tesak dipuace, bnutean ev qaghaqakanutean yeghaphoxutiւnnere, ynd mej azgac: vor irme verjy cnan ev irme araj meran։

Dardzur dardzeal angam m՚ayl achqd ayd lernakghzi erkrin vray, vor ky bardzranay i mijoy Evqsinean ev Kaspiakan covuc։ Parskayin cocoyn ev Mijerkrakanin, voroc mej taphe galis Phisoni, Aliւseay ev Irisay։ Kuri ev Erasxay, Tigrisi ev Ephratay, Piւramisi ev Kiւdnosi․ phntre atonc amayi aւerak aphanc vray azgac ev azanc goroz mayraqaghaqnery․ ev yse indz․ ur en Ninue ev Babelon, Selevkia ev Tizbon ev Samara․ manaւand te yse, ur en atonc kangnoghqn, ayn hzor ev anuani zhoghovurdqn hin dareru, Qaghdeaciq, Asorestaneayq, Marq Partevq, Kapadovkeciq, Kilikiaciq, Liւdaciq, Karqedonaciq ev urish shater։ Harcu mek hinaւurc mardu my, vor anonc amenen uzhov, caghkeal ev yajogh zhamanaky aprelov, ky nshmarer anonc korcanumn ayl, harcu Ezekieli, ur en ayd azgern, vorq arkanein gah iւreanc i veray erkrin kendanutean» ։ Aւagh․ aha ky cucyne mezi erkris xory, andundy, ahaւor litch my, vochnchutean tegh my ev k՚yse․ «And Asur ev amenayn zhoghovq nora, ameneqin viraւorq… shurj zshirmoq nora… And Elam ev amenayn zorutiւn nora shurj zgerezmanaւ nora… and tuan Mosoq ev Torel ev amenayn zorutiւnq noca shurj zgerezmanaւ nora… and Edovm ev amenayn tagaւorq iւr ev amenayn ishxanq nora… ev noqa ynd viraւors nnjecin ynd ijealsn i xorxorat» ։… Dadre i sparnaleacd, guzhaւor margare․ mite piti yandygnis yselu ayl, te «And amenayn ishxanq hiւsisoy, ev ameneqean noqa zoravarq Asorestanւoyn, ijealq viraւorq handerdz ahrin zoruteamb iւreanc… ev taran ztanjans iւreanc ynd ijealsn i xorxorat» ։ Ches tesner, vor inchpes ayn aliqnern: vor tesan ayd azgery irenc aphanc vray, ky korusin xarnuin ankusht covun mej, minchder irenc aghbiւrnern andadar ky bghxen noyn bardzraւandakneren, ayspes ev azgn Hayoc, vor uner ir erkiry ayd aghberakanc mej, hon ku kenay der, minchder mekayl, azgern vochnchacer en i virapn zhamanaki։ Hima sovre mezme, vov margare, vasn zi menq aranc qoghoy ky tesnamq inch vor du 24 daru tandzrutenen ky tesneir․ mezme sovre․ ayd ishxanqd hiւsisoy ev arevelic, ayd zoravarqd Asorestanւoyn voch meran inchpes Asurn ev Elam․ ayl voghjacan, aprecan voroy haruacneren․ gerezmann chkrcaւ klanel ir amen phaphagacy․ ev Hayn minak mnacac qu hamrac zhamanakakic azgered, inqnin ky hske ir naxneac gerezmanin ev ir yetnoc vororocin qov։ Hayn: zhoghovurd aznuasirt, zhoghovurd hiւrynkal, zhoghovurd haւataceal, shat zhoghovrdoc ogtakar eghaւ․ ev ete erbemn ibrev paterazmogh: nizakakcelov Phughay ev Saghmanasaray i gerutiւn qshec zIsrayel, gone pashtpanec ayl zanonq ir getaphanc vrayev i bardzuns Armonay (kam Remanay) ․ ev te dashnakic yllalov Nabuqodonosori, geri varec zishxans Yuday, sakayn patuec ayl zanonq ir ishxanneren aւeli․ vasn zi tchanchcaւ te anonq Daւti ev Soghomoni vordiq en, ev anonc dzerqov k՚ynduner glxin tcharagaytadzev tagy, zor yetoy noyn isk ir gerւoyn gluxy graւ․ ev ete stipec erbemn (inqn ayl stipeal yllalov) zordis ev zdsters Saghemay: babelakan ureneac nerqev artasuatac qnarneru vray ergel Sioni saghmosnery, sakayn xul cheghaւ Astucoy dzaynin: vor urish margarei my bernov k՚yser iren․ «Patuer tuq yinen ayraratean tagaւoruteancn ev asqanazean gndin․ kangneceq znovaւ (zBabeloni) netakals, eleq i veray… erivarq, ibrev zbazmutiւn maraxoy» ․ ev phutac vazec Astucoy oceloyn, ev ir nizakakcin het (Kiւrosi), ev yet eotanasun tarւoy: ir gereac shghtanery qakelov, inqnin arajnordec taraւ zSaghatiel ev anor zhoghovurdy ev ancuc Hayastani ev Mijagetac sahmanneren, ev voghj anvnas pahelov tshnami zhoghovrdoc mijen hasuc i Paghestin։ Hayastan inqnin naxaxnameal erkir m՚er, ev sireli Bardzreloyn, ur shat kanux yaytnecaւ․ ev petq e vor amenayn azg vor ir cagumy phntre: darnay ayd erkrin nayi։ Edemay hetqy gtnelu apahovagoyn tchambayn e Hayastan։ Inqn yncayec Astucoy ir orhneal kaւy, ev yndunecaւ anor dzerqen zhayrn ev zmayr mardkutean․ inqn yncayec asonc ayl inch vor petq er irenc pahpanutean, irenc siroyn ev zghjmany hamar․ inqn eghaւ xandzararurq arajin cnacin ev gerezman arajin mernoghin․ inqn bardzracuc Araratay gagaty miւsangam yndunelu jrhegheghen azatuac mardkutean mek hatik tuny․ ev ayd iren hiւr eghac mekik yntaniqov erkrord angam erkirs mardabnak yraւ։ Inqn kerakrec arajin nahapetnery, ev anonc haւatqy anxarn pahec erkar aten․ Abraham inqnin nor hayrn haւatoc: irme cagac e, vasn zi ir hayreniqn: Ur Qaghdeacւoc: hima ky tchanchcui Hayoc yetin patuarnerun mej, lerancn Korduac, vor Mec Hayoc tasnevhing ashxarhac mekn e։ Verjapes, inqn, yst barepashtik aւandutean, k՚aghacher zYisus: araqeloc glxaւorin het: vor zgushanay i nengutene Hreic, ev gay ir tagaւorin, Abgaru het: apastani yEdesia։ Inqn yndunecaւ urishnere aւeli araqealner ev ashakertner ev yncayec anonc zarajin koys vkayuhin, noyn isk ir tagaւorin dustry, zor k՚axorzhem anuanel qoyr Abeli․ vasn zi soqa en naxavkayq, mekn naxnakan ashxarhi, mekayln norasteghceal ashxarhi․ mekn zoheal ir eghbormen: mekayln iւr hormen․ vov astuacayin voghbergutiւn։ Noyn inqn Hayastan yet ireq dar tntnalu, dardzeal yaraj qan zurish azger: bolor zhoghovurdy yndunecaւ zqristoneakan krons ev pahec misht․ ev vor zarmanalin e ev canr ynddimerevoyt my, qristoneutean arajin patuarn yllalov: amenen etqi patuarn ayl e erkris arevelakoghmy․ vasn zi ays koghmen: Hayastani mijoreen andin qristoneay erkir chkay, bac i gaghtakannere kam qarozchac dzerqov noradardznere, vorq krnan noratunkq ysuil i mej hetanosac։ Aten my ibrev kghzi m՚er, himay ibrev terakghzi my qristoneutean aylahaւat kronic mej։ Ays tchshmarit kronic zgacmamb, ays geragoyn zgacmambn e: vor Hayastan voch miayn krcaւ mnal ev dimanal ir inqnaglxutiւny korsncynelen verjn ayl, hapa naev krcaւ amenen dzhuar gorc m՚ayl gorcel․ aysinqn hamadzaynel iraru zshahaxndrutiւn erkuc ashxarhac: voroc mej drer e zinqy naxaxnamutiւnn․ ev ete erbemn ays barak ev dzhuarin partuc mej paksac e, aւeli inqzinqy xabac e qan zurishnery։ Apa ev voch aranc ardeanc vastyker e zyarg ev hamarmunq ev vstahutiւn tirogh ev sahmanakic azgerun․ inqn tuer e zorq ev ktritch zoravarner Sasaneac ev Biւzandacւoc․ ev ir tchartaragoyn vordiqnery bazmecucer e ibrev inqnakal Kostandianosi gahun vray, ev phoxarqay Egiptosi ev Hndkastani tirapetac qov․ zanazan hnarqnerov Arabacւoyn sury btacucer e, ev iren sovrecucer qani my ogtakar aruestner․ voronc het tchartarapetutean votch m՚ayl, vor qich my dzevaphoxeal urish heraւor ashxarhac mej ayl mtaւ․ Evropa angam aranc imanalu arer e zayn։ Hayastan Kophretosi Xachakrac nizakakic eghac zErusaghem araւ․ Hulaghuni Netoghac dashnakic: zPaghtat araւ։ Voch sakaւ pashtoneaner ev qajanshan zoravarner yncayec osmanean, rus ev parsik teruteanc, voroc ishxanutean tak himay bazhnuac e erkirn։ Ir tchartararuest gaghtakanac dzeroq shat ogtakar carayutiւn yrac e Rusac, Lehac, Aւstrioy ev Danubean ishxanuteanc, ev ir vatcharakannerovn: mijin daru Italioy amen teruteanc, Spanioy, Holantioy ev qani my teruteanc ayl: vor hima Phrankac mec teruteanc masn en։ Ays etqinis mayraqaghaqn isk, arevmytic Babilonn, mek Hayu my eraxtapart e ir amenen shat yatchaxac ynkerutean teghւoyn skzbnaւoruteany hamar․ Barizu mej arajin qafearany bacuecaւ yamin 1672 Sen—zhermeni tonavatcharin mej ev Dproci ysuac getataphin vray (Quai de Ecole) ․ i dzern Yarutiւn kam Basgal anuan, erkrordn al Stephan anun meke my, vorq erkuqn ayl Hay ein․ anshusht irenq chein naxatesac te irenc dzernarkutiւnn zarganalov: vorchaph bariq kam chariq karenay piti berel․ bayc menq krnanq yusalu: vor ayd norutean hamar irenc shnorhakalutean yishatakaran my yncayen zbosaserq։ Isk indzi aւeli naxamecar ev axorzheli e nkatel ayn lusaւor nshannery: zors Hayastan ir horizonen durs ayl sphrac ev drac er erknic ayn koghmery: voronc tak ir vordiqn apastanaran my ku bntyrein․ ev ku sirem patuel Orleani sahmanin mej zS․ Grigor arqepiskopos Hayoc Nikopolsoy i Zh daru, himay pashtpan Bitiviei․ — i Gomin: (Commines) zS․ Xrisol (Voski, Chryseuil), teghւoyn pashtpany, zor aւandutiւnn sepe ashakert Barizu S․ Dionisiosin ev ku tchanchnay Hay․ — i Fonden: i hayrenis S․ Bernardosi: pashtpan teghւoyn zS․ Ambrosianos․ — i Kant: (Peltchioy) zS․ Makar, pashtpan teghւoyn ev Hay episkopos Zh daru․ — i Mandua: zS․ Simeon, vernoyn zhamanakakic․ — i Lugga: zS․ Zaւen kam Daւit (S․ Davino) ․ — yAngona: zS․ Kirakos․ — i Patua: zS․ Phitentios episkopos y՚B daru, ev ayln․ voroc amenqn ayl hayazgi ku tchanachuin։ … Bayc, aphsos, vor hos che yarmar tegh: haykakan Volimposi srbazan bardzunqy trchytelu։ Phutam uremn, Haykak, bovandakelu ays haykakan bnagrutean hamarot patkery․ yusam vor ays chaphovs ayl imacui, vor mer azgn ete ev qaghaqakan patmutean mej arajin gorcery che gorcac, bayc ev shat mec gorcoc masnakic eac e․ azg my: vor skseal i Noye grete anyndhat inchuan himay ky hamre 250 azgapet, ibrev naxarar, tagaւor kam katoghikos, voroc het kapuac en iւr, aւandutiւnnern, ev anov naev bolor zhamanakagrutean yishataky․ ayspisi azg: arzhani e mtadrutean ev qnnutean, te ir bnik vordւocn ev te amen mardu: vor barekam e tchshmarit philisophayutean։ Es chem vaxnar yselu, te Hayastan mek vorosheal vitchak kam npatak my unecer e yaraj qan zayl azger, ev vor aւeli harkaւor e gitnalu, der ayd vitchakn lmncac che։ Gaghtniq my che ysacs, ev voch xorhrdaւor ban my, ayl hnaceal haւanutiւn my Hay mtac, te der gorc m՚uni katarelu erkris vray․ barebastik gorc my։ Amen ban lmncac che iren hamar, dur my piti bacui iren hamar aten my… vor shat ayl heru che, inchpes vor karcem․ ayd durn erkar zhamanak krkin krkin kghpac phakac chmnay piti․ arden zoraւor banaliqner ky tesnem, ev hamardzakuteamb k՚uzem cucynel․ chyllay te vaxnas, … mer erjankutean apagay banaliqn, ayd aynqan erkar zhamanake ver baghdzaceal banaliqn, ayd banaliqn: e dastiarakutiւnn։ Dastiarakutiւn hayrenasirakan, hayrenasirutiւn yeceal i veray imastasirutean, ev sa himneal i veray surb kronic։ Aranc ays kapakcutean chkay katareal krtutiւn, chkay qaghaqakanutiւn, chkay mard katareal։ Ynkerakan partqery laւ katarelu hamar: mards karot e hayrenakan nershnchman my․ ev vorpes zi hayrenasirutiւnn chmolori ev yet chmnay, petq e vor arajnord unenay zimastutiւn, necuk: zhaւats, ev psak: zyaւitenakann tchshmartutiւn։

— Vov Haykak, vov Hay pataniq, aghek qaghaqaci yllalu hamar: petq e qnnel ev sovril zhayrenis։ Ays e arajin usumn yet usman handerdzeal kenac։ Qnneceq ev sovreceq uremn ayd azniւ ev bareber Hayastany, ibrev hayreniq dzer ev dayeak amenayn ashxarhi․ — qnneceq aydor bnakazmutiւny, qnneceq aydor baroyakany․ qnneceq aydor bargaւatchumy i harust lezuin, vor apahov graւakan m՚e bazmatesak arkacnerov hndzuac grakanuteany․ — qnneceq zayn verjapes: ir kronic ztuteany, ev ir cisic vayelchuteany mej։ Ayd qnnutiւnqd, ayd usmunqd yordor yllan dzezi aւeli qan zaւeli yargelu zhayrenis ev mshakelu zayn: yst amenayn nshanakutean banis։ Vasn zi ays isk e arajin patuer Ararchin: truac ar hayrn mardkutean, ev truac bun isk mer erkrin mej․ GVoRCEL ZNA EՒ PAHEL։

G․ Haykay shrjan

TVoMAR EՒ TUAKAN HIN HAYVoC

HAYADIR

A

MER hayreneac hamarot bnaxosutiւnn yrac atens: yisheci, Haykak, vor amen qnnoghi bnakan ev axorzheli e gitnal patmuteanc handisarany, aysinqn handipac kam patmuac banerun ur tegh eghac yllaln, vor e ysel: ashxarhagrakan teghekutiւn my, te bnakan ev te qaghaqakan։ Banasirin arajin bnaracn e inchy, inch eghac yllaly, vor e lok Patmutiւn․ erkrord bntracn e ury, vor tegh, ashxarhis vor koghmn eghac yllaln, ev ays e Ashxarhagrutiւn․ errord bntreliqn ayl e erby, aysinqn patmeloc vor aten, vor tari handipac yllaln․ ev ays e Zhamanakagrutiւn, zor ev azq patmutean k՚anuanen gitunq, aranc voroy mut ku mnay patmutiւnn։ Ete erkrabanutiւn ev ashxarhagrutiւn karevor en patmutean nkaruc: ibrev entakay ev yatak my, zhamanakagrutiւnn ayl ibrev loys ev paycarutiւn tesaranin: harkaւor e։ — Mer amenen cankali ev pitani patmichn: Movses Xorenaci: iraւambq k՚yse․, Voch e patmutiւn tchshmarit: aranc zhamanakagrutean» ․ bayc dzhbaghdabar voch inqn ev voch shatq i patmychac meroc, manaւand hinern, hastat ev yaytni zhamanakagrutiւn my brnac ev yishac chen irenc patmutean mej․ miayn erbemn ays kam ayn tagaւori ev kayser terutean tarinerun ku yarmarcynen irenc patmac dipuacnery, ev vorovhetev ayn tagaւoruteanc skizbn ayl canot tuakani my vray chen grac: dardzeal tarakuseli ku mnay ysacnin, manaւand vor tagaւorac terutean skizbn: shat ku zanazani yst aylevayl hashuoy patmychac․ miov baniւ barekarg ev hastatun zhamanakagrutiւn my chkay mer hin patmychac mej, vorov patmutean dipuacnern ayl anhastat ku mnan։

Zhamanakagrutean pakasutiւnn ku yaytne tumari ayl pakasutiւn kam xarnakutiւn․ ev yiraւi, azgernis ete hnuc i ver unecac e iren yatuk tumar: vorov ev zhamanakachaphutiւn my, (inchpes verjy piti tesnes), sakayn draci ev tirogh ev zanazan azgac orinac ev varchutean tak ynknalov, kam gone anonc het sert yaraberutiւn unenalov: stipuer e ir tumary ev tarinery anonc yarmarcynel․ erbemn Babelacւoc kam Nabunasaray tuakany varelov, erbemn Yunac kam Agheqsandri kamAsorւoc ysuacy, erbemn Parsicy, erbemn Hrovmayecւoc, yetoy K․ Polsi kam ekeghecakan tuakany, ev ayln, minchev vor ays amen azgac merdzaւor ev harkaւor azdecutenen qich shat azatelov, ev barebaghduteamb yaraj qan zcagumn Hagaracւoc tuakanin (hitchret), i kes Z daru: ekeghecakan tonic kargy hastatelu stipuac: kargaւorec ir bnik tumary, ev anor het mektegh zhamanakachaphutiւnn al, tomarin norogac tarien, kam Qristosi 552 tarien: skselov tuakan my, vor k՚ysui Hayoc tuakan kam Mec tuakan, evs ev Xosrovayin tuakan kam Partev, ays tuakans e vor anke etev i patmychac ev i bolor azgen gorcacuelov: ku sharunakui minchev himay։ Bayc ays ayl yaytni e vor etqi erku darerus mej: azgernis te bnakuteamb ev te canotuteamb aւeli motenalov arevmtean azgac, yst hasarakac sovorutean: Qristosi tuakany ev yulean tumary ku banecyne, aranc toghlu ir ekeghecakan tumary, ev tuakanin sharunakutiւny yoracoycs, i tchakats groc ev i kondaks, ev asonc nman aritneru mej։ Ays tuakanis skizby gitnalen etev: diւrin e anor tarinerov patmuac depqery hamematel Qristosi kam urish tuakani het։ Miayn te Qristosi tuakann yulean tumaraւ e yarelevs, yarevmuts: anor noroguteambn: vor k՚ysui Grigorean kam Nor tomar․ himay asonc zanazanutiւnn ays e: vor norn (or ev Latinac k՚ysui) 12 or ku kanxe qan zyuleann (or ev hin k՚ysui) ․ asor yanuari mekn: Latinac kam noroyn 13 e։

Arden gites, Haykak, vor mer Hayoc tuakann voch nor ev voch hin tumarin tarin uni (och grigorean ev voch yulean), vorq stoyg aregaknayin tariov en․ aysinqn 365 or 5 zham, 49․ ysel e vor 365 ore zat: tarւoyn vray vec zhami chaph yaւeluacn ayl i hashiւ k՚arnun, vor ev vraye vray: chors tarւoy mijoc 24 zhami ku motenay, vorov or m՚ayl ku dzevanay․ ev aha yulean ev nor tumarn: irenc tuakanin amen chorrord tarin 366 or ku hamren, ev nahanj tarin k՚anuanen, mekayl ereq tarinern al 365 or ev hasarak tari։ Isk Hayoc tuakann nahanj chuni, ayl amen tarinern ayl hasarak tari en, bnakan oruan chaphov, aysinqn tarin misht 365 or ky hamre․ vorov yaytnapes urish hin azgac nman: sxal ev sharzhakan e ir tarin ev tuakann al։ Sxal e, vasn zi arevun kam erkris shrjannerun chi yarmaril, pakas ku gay․ amen tarien 5 zham 49 pakas hashuelov: dareru mej aregaknayin shrjan mecapes kartchecucac k՚yllay․ anank vor erbor erkirs 1460 angam arevun vray ku pati stugiւ: yst yulean ev nor tumari, hinn kam hayn: 1461 piti hamre․ kam te urish kerpov ysem, erb hayn ev latinn ays taris mektegh skselu yllan: irenc taregluxy noyn amsoyn noyn ory sepelov, yet 1460 angam erkris shrjapatutean zaregakamb: latinn kam nor tumarn noynqan tari k՚unenay, isk hayn mek tari m՚aւeli․ vorovhetev iren tarin qani my zham kartch e․ iւraqanchiւr tarie toghuac zhamern: amen chors taruan mej or my ku kazmen, 1460 taruan mej amboghj 365 or ku gumaren․ hayn ays 365 orn al: (or ir tarւoyn sovorakan chaphn e) k՚aւelcyne tuakanin vray nor tuov my․ isk latinacin ays 365 ory cruac yllalov amen chors taruan vray (phetruari etevy or m՚aւelcynelov: i harke 1461 hamrelu tegh: 1460 piti hamre։ — Ard yaytni e vor ays hin tarւoyn kartchutiւnn: tuakanin sharqy k՚aւelcne․ vorun aւeli paycar orinak e mahmetakanac tarin: vor al aւeli kartch e, lusnakan yllalov, aysinqn lusni 12 angam phophoxutiւnn hamrelov, vor ku gumaren 355 or, ev aregaknayin shrjanen 10 kam 11 or pakas tari my k՚unenan, vorov irenc tuakann (hitchretn) shutov k՚atchi․ mer 97 taruan cern: yst Tatchkac lman 100 taruan k՚yllay, ev irenc erkarakeacnern: mer chaphov qich my ku kartchynan։ — Ard inchpes vor ays lusnakan tarin pakas ev yaytni sxal e: ete hamematenq erkris bolormany arevun vrayoq, ayspes ayl Hayoc tumarin tarin (te ev pakas sxal), vasn zi k՚ynduni aregaknayin tari: bayc tchishd chaphovy chyndunir, pakas ku hashue։

Voch miayn sxal ysi ayl ev sharzhakan k՚yllay tarin։ Amen qich shat erkinqy ev erkiry ditogh azgq ev mardik, erkragorc angam, ev manaւand asonq, hnuc i ver tchanchcer en arevun tarekan shrjany, ev anor erku angam gisherahaւasary ev erku angam kacqy kam dardzqy, corekuan ev gisheruan zhamuc erkaruteamby ev kartchuteamby․ erbor ays baners: voronc ket k՚ysemq usumnakan lezuaւ: uzenamq hastatel amsoc orerun vray (inchpes vor i skzbane hastatuac en i ditoghac kam yastghabashxic), yulean kam nor tumar banecynoghin: misht noyn amsoyn noyn ory ku handipin ays ketern, isk Hayoc tumarin: chors tarin hegh my or m՚araj ku handipin․ inchpes, ete yamin Qristosi (1870) garnanamutn kam garnanayin gisherahaւasarn ir mehekan amsoyn 26in ku handiper, inchpes vor naev 1868i, 1869i, 1871in, yamin 1872 mehekani 25in ky handipi, 1876in mehekani 24in, ev ayspes kargaւ․ vasn zi chors tarin hegh my nahanj chynelov, or my chaւelcynelov, ir amisnerun orern araj k՚ancnin, ev chen miabanir aregaknayin keterun․ aynpes vor 1460 taruan mej ays ketery Hayoc tarւoyn amsoc amen mek orerun al handipac k՚yllan kargaւ․ ketern teghernin ku mnan, bayc amsun orern anonc vray ku phophoxuin։ Aha ays e sharzhakan ysuiln mer tumarin․ ev vorovhetev mer amisnern ev tarin misht (chors tarin hegh my) araj k՚ancnin qan zyulean kam nor tumary, anor hamar ayl mer tumarn kam tarin k՚ysuin yarajaxaghac։

Bayc ete miayn ays phophoxutiւns yllar mer ev nor tumarin tarberutiւnn: vnas kam pakasutiւn my cher yseln, te garnanamutn mehekani 25in e kam 30in, kam naւasardi 5in, ev ayln․ anunn ky phoxuer, irn noyn ku mnar։ Sakayn mec vnas ev shphotutiւn k՚yllay aydov․ vasn zi amen tumar hastatuac e erku mec ev glxaւor bani hamar․ mekn erkris ku veraberi, mekayln erknic․ asikay mardus kronic kam apagay kenac, anikay: erkraւor kenac ev aprustin hamar․ mekov erkragorcutiւn ku kanonaւori, mekaylov kronakan partq ev kargq։ Erkragorcin hamar hark che vor amisn ayspes kam aynpes anuani, kam ayschaph ev aynchaph tuov orer unenay, ayl harkaւor e vor ayn orern, kam te tarւoyn iւraqanchiւr or ayl: aregaknayin shrjanin mek vorosh keti my vray hastatuac yllay․ varucani, naւarkutean, ev urish shat bani hamar: harkaւor e arevun shrjany gitnal, te vor amsoyn vor ory k՚yllay garnanamut, erb hovoc ev dzean eghanaknern, erb zov orer, ev ayln․ vor yst aynm iւraqanchiւr bnakan aruestaւor irenc gorcy shtken, ev katarui kencaghakan tntesutiւnn: ir yarmar ev harkaւor zhamanakin․ ev inchpes mek oruan gorcoc tntesutiւnn ku chaphui zhamacuci my vray, ayspes ayl amboghj tarekan zhamacoyc kam oracoyc petq e։ Ard ays zhamuc ev zhamanakac ketery: miayn erkinq nayelov chi krnar gtnel amen aruestaւor․ shat qichern kan vor karenan aregaknayin shrjanin phophoxutiւnnery chaphel ev tchshdel․ hark er vor hasarakac hamar ayn phophoxutiւnnern, ayn ketern: tumarin vray arnuin, aysinqn qaghaqakan tarւoy amsoc orerun vray hamruin․ ev ysui te ays amsoys ays ors: aregakn: erknic (kam kendanakamarin) shrjanakin ays vorosheal ketn e, ayn vor: ayn kety․ ev te: erb arevn ayn ketin vrayn e: ayn vor corekn ayschaph zham, gishern ayschaph zham k՚yllay, ev taqutiւnn u crtutiւnn (yndhanrapes) ayschaph aւeli kam pakas։ Ard ayspes tchanchnalu ev yselu hamar: hark ev anshusht vor ays ors kam ayn orn ayl: irenc yatuk anunnern unenan․ ev asonq en amisn ev irenc (aւurc) qanierordqn․ — uremn hark al e vor inchpes ir aregaknayin shrjanin ketern hastatun en (i kendanakamarin): noynpes tumarin vray ayl hastatun yllan, aysinqn tumarin kam amsoc amen mek orn: arevu shrjanin mek mek ketin het hastat kapuac yllay․ ev ayn aten hastatun ev ansharzh k՚yllay ev k՚ysui tumarn ev orerun erkaynutiւnn․ apa te voch: voch miayn sharzhun ayl ev shphot․ eghanaky tarւoy ev orerun chaphn (kartchutiւn kam erkaynutiւn) vorosh anun ev nshanak my chen unenar— kam aւeli parz yselov, amisnern ev irenc orern amenevin ban my chen nshanaker, bac i tuen․ vasn zi garnanamutn: vor himay mehekani kam aregi mej ku gay, aten m՚al ahki amisy ku gay, aten my qaghoci, ev ayln, amen ket amen amsoy amen oruan ku handipin zanazan tariner։ Asov erkragorcac ev nmaneac aruestic shphotutiւn k՚yllay, vor or yneliqnin chen gitnar, ev inqn iren hark k՚yllay vor hastatun tumar kam oracoyc my bntren։

Noynpes ekeghecakan tarin ayl hastatun tumar my k՚uze anhrazhesht․ vasn zi inqn ayl erkragorci ev asteghabashxi pes, ev ayl aւeli, tarւoyn amen mek ory imanali erknic mek mek ketin: aysinqn yishataki het: kapac e— ev dardzeal k՚uze vor ayn ketern ayl aregaknayin keterun yarmarcyne, vorpes zi anmorac ev anshphot kargaւ katare ir gorcy։ Asor glxaւor pattcharn ayl bnakan ev yaytni e․ vorovhetev ir yishataknern yst meci masin erkris vray ev vorosheal or my handipac en, k՚uze vor amen tari noyn aregaknayin hastatun oruan mej handipacy: dardzeal noyn ory: noyn ketin anphophox katare, Orinaki hamar, tearn meroy Qristosi mardeghutean ory, kam Cnundy, kam Qarasnoreay i tatchar galy, kam Tiramor cnundy, Yncayumy, Veraphoxumy, kam Araqeloc ev Lusaւorchac nahatakutean ev mahuan orery: tchichd noyn eghanakin noyn orerun katare։ Ard ete ays yishatakners mer Hayoc anhastat tomarin orerun vray hastater ev yst aynm arner, inch k՚yllar․— or my Cnundy dzmeruan xory ku toneinq, vor m՚ayl amaruan taqerun։ Veraphoxumy: mek my chnkan orery, mek my dziւneru mej— yst aysm amen toner ev yishatakner ayl andadar ev anpattchar ku phophoxein։

Voch voq yandzn k՚arnu ays bans․ tegh my ev ekegheci m՚al chkay: vor yandzn arac yllan։ Ysel e vor sharzhun ev anhastat tumar unecoghq ayl: ays banis hamar hastatun kerp my tumar my bntrac ev yndunac en․ noynpes ayl erkragorcutean ev urish karevor aruestic ev qaghaqakan kardac ev handisic hamar: petq e vor hastatun tumar m՚ayl unecac yllan ayn amen azgq ev zhoghovurdq: vorq chaphaւor qaghaqakanutiւn ev krtutiւn m՚unecer en, inchpes mer Hayoc azgn ayl: shat darere araj։ Uremn mer azgn ayl ir sharzhun qaghaqakan tumaren zat: ansharzh, hastatun ev hin tumar m՚unecer e․ tumar my kronakan, erkragorcakan ev qaghaqavarakan, vorov ev hastat zhamanakagrutiւn my։

Aha ays tumars ev asor skizby, ev mer zhamanakachaphutean kam tuakanin hastatun ev hin kety: k՚uzem gtnel ev cucynel qezi aysor, Haykak։

B

Ekeghecakan kargac nkatmamb: hastatun tomari petqn miangamayn hastatutiւnn: arden canot er qezi, ev giteir vor menq mer sharzhakan tarien zat: ekeghecւoy hamar unimq ansharzh yulean tomar m՚ayl: vor Yaysmaւurac k՚ysui, ays tonakan kam srbagir groc mej gorcacuac yllalun hamar, hon tarւoyn amen mek oruan vray hastatuac en tonq srboc ev terunakanq, yst orinaki Yunac ev Latinac, ev misht ansharzh ku mnan tonq, nahanj ayl ynelov, aւeleac 5 orerun vray vecerord m՚ayl dnelov amen chors tari, (phoxanak phetruari verjy) ։

Aha uremn uninq egher hastatun tari m՚ayl, sakayn ays Yaysmaւurac kargaւorutiւnn shat hin cherevir․ ZhG darun mej shinuac en mer himay unecac Yaysmaւurqn։ Bayc tonery ayspes hastatun aւurc vray bazhnogh ev kargaւoroghn: dar ev kes ayl araj eghac e, mec gitnakan ev sophestesn Yovhannes Sarkaւag vardapetn․ vor yamin 1116 norogec tumary, ev ays hastat kerpy draւ․ nor tuakan m՚ayl skselov Qristosi 1084 tarien, vor ysuecaւ Phoqr kam Mtruk, hinghariւreak ysuac 532 taruan shrjann, sksuac mer mec tuakanin het (yamin Qristosi 552) ․ ev erb noren tonic shphotutiւn k՚yllar, Sarkaւag: manr ev ystak qnnuteamb tumar my grec, cucuc sxalmanc pattchary ev harkaւorutiւny nor ev anphophox dasaւorutean tonic, zor ev yraւ․ ev aynuhetev gorcaceli eghaւ, ev ir anuamb kochecaւ Sarkaւagadir karg։ Ir, kam Yaysmaւurac hastatun tarin ku sksi i 11 ogostosi (yst hin tumari, yst nor tumari himay 23i) ․ ays tareglxin oruan pattchary qich my verjy ku tesnenq։

Yaraj qan zSarkaւag inchpes ku varein ekeghecakanq․ — yaytni e vor hinghariւreak kam 532 taruan shrjanov, vorov amen ekegheciq ayl ku varein․ sakayn diւrutean hamar misht ku vayeler parz hastatun tumar m՚unenaln, zor mer arajin tumaragirqn: Nerses katughikosi aten, yamin 553, chein drac․ bayc ankareli er vor irenq ayl chunenayin: te ev ankatar: mek vorosh kanon my, kam qani my hastatun toner․ ankareli er vor irencme dar m՚araj eghac targmanichq mer ev anonc astuacashnorh arajnordqn Sahak ev Mesrovp, amen azgac gituteamb hmtacealqn: kargaւor tumar my chunenayin, gone ekeghecւoy mej։ Ev yiraւi ku gtnemq vor, A․ kan hin tonacoycner kam hin kargaւorutiւn tonic: zor S․ Sahak dasaւorac e, yst vkayutean naxneac, voroc mej erku kerp dasaւorutiւn kay․ mek my yst amsoc Yunac kam Latinacւoc, aysinqn masn mi tonic: yulean tumarin amsoc vray hastatuac, mas m՚ayl hin Hayoc amsoc vray․ ev inchpes arajinq: ayspes asonq ayl ansharzh en, ev asonc taregluxn (kam arajin amisn naւasard) ayl: Sarkaւagay pes ogostosen ku sksi․ ysel e vor Sarkaւag ayl S․ Sahakay hetever e։ — B․ S․ Sahakay ashakartac targmanac groc mej qani my tegh yoyn kam ebrayeci hastatun orerun dimac: Hayoc amsoc orer gruac en, yselov, «or e hayeren» ays inch amis ev ays qaninerod or amsoyn։ Ard ete hastatun hay tari my chentadrein: chein krnar aynpes ysel․ ev hastatun tari m՚entadrelnin yaytni e anov: vor ayn yulean tumari patshatchecucac orernin: kam tchishd Sarkaւagadir kargin, kam Yaysmaւurac tarւoyn orerun ku hamadzaynin, kam anonc mot։ Anonc mot ysacs ays e․ mer naxniq erbemn Yunac kam Asorւoc grqer targmanelu aten: amsoc orerun hamematutiւny diւracynelu hamar urish tchar chen gtac, bayc ete miacynel mer ev anonc amsoc skizbnery, aysinqn arji orery․ ayspes, aregi, marti ev nisani mekery mektegh skselov, naւasardi, ogostosi ev iluli mekery mektegh․ ev ayln։ — G․ Erbemn al mer naxniq phoxanak aregi: naւasardy zugac en ynd marti ev nisani։ Ysel e uremn: vor Sarkaւagen 700 tari araj ayl: mer groc targmanutean aten: noyn orinakov hastatun hay tari my ku tchanchcuer: sharzhakanen kam qaghaqakanen zat։

Ku mnay gitnal te hapa yaraj qan zS․ Sahak: ir naxord ev hamariւn hayrapetqn, minchev i S․ Lusaւorichn, inch tumar ku banecynein ekeghecւoy tonic․ kam anke araj: Trdat hayrenaser mec tagaւorn, ir Arshakuni naxniqn, ev anoncme araj mer bnik Haykazunqn: inchpes ku tonein irenc azgayin tonery, zor i harke unein․ ev arden gitemq anonc mek qanin, inchpes Naւasardac kam Amanoreay (nor tarւoy) tonery, Astyghkan tony, Vardavari tony, ev ayln․ voronq irenc arajin amsoyn (naւasardi) mej ku kataruein, caroc caghkanc ev jur canelu kam jroc mej loghalu xagherov․ — gitenq ayl vor Hayastani mej ayspisi xagher: tarւoyn miayn qani m՚amsoc mej krnan kataruil, erkrin erkaratev crtuteany hamar․ — ankareli er vor ayn tonern sharzhakan tarւoy oreru vray kapuein, ev yaytni ayl e hastatun oreru vray druac yllalnin․ irenc taregluxn ev naւasardn ayl: yulean tarւoy ogostosi 11in er։ Ev vorovhetev antarakoys gitenq vor qaghaqakan sharzhun tarin ayl mi ev noyn haykakan 12 amisnerov ev aւeleac hing orerov ku baner, hark e ysel te urish hin gitun azgac pes erku tari unein, mekn qaghaqakan, miւsn srbazan: or er hastatun, ev antarakoys asor skizbn er hing amsov m՚araj, areg amsen skselov, vorun anunn ku nshanake zarev․ ev ku sksi bun aregaknayin ysuelu vayeluch oren, aysinqn garnanamuten (y՚9—21 marti) ․ ev asov ayl naւasardi gluxn kam qaghaqakan taremutn: noynpes tchishd ogostosi 11in (23i) ku handipi։

G

Tarin garnanamytin ory skseln (inchpes vor Hreayq ev Parsikq ayl k՚ynein irenc kronakan kargac hamar: ) shat vayeluch ev bnakan e, ev mec patiւ k՚yne anor: vor zays nax gtaւ ev draւ․ ete yllay Movses margaren: yst Hreic, ev ete yllay irme al hin meky: zor Hayq irenc azgin ayl, tumarin ayl, amenayn parcanac ayl heghinak ev nahapet ku tchanchnan։ Bayc inchu qaghaqakan orinoq naւasardn: ogostosi 11in yllay glux tarւoy ev ashxahazhoghov tonic․ anank or my: yorum aregaknayin shrjanin mej nshanaւor ket ev handipum my chkay։ Vov er drac ays kargy, zor mer S․ Targmanichq ayl brner en, Sarkaւagn ayl, Yaysmaւurq ayl paher en․ ev vor mecn e: Hayoc mec tuakany hastatoghqn ayl noynpes anphophox togher en․ vasn zi irenc tumary norogelun ev tuakany kargelu tarin: amenevin chdipan tareglxoyn, vor ayn tari yulisi 11in ku handiper, aysinqn Hayoc qaghaqakan sharzhun tarւoy gluxn kam naւasardn: Qristosi 552 tuakanin: ku skser i 11 yulisi։ — Ard te vor irencme, ev naev mer Targmanichneren araj Hay tormaradir my bntrenq, asoncme 300 tari ver elnelu e, mer bazmahandes B Artashisi orery․ vasn zi tepet mer Arshakuneac naxahayrn Vagharshak: shat geghecik karger ev sovorutiւnner hastater er i Hays, k՚yse Xorenacin (B․ CT․) bayc cher drac «zshabatuc ev zamsoc ev ztareac bolormanc» gitnakan ev orinaւor karg my․ ayl «ays amenayn yorini yaւurs Ar «tashisi» ։ Asor torn ayl Vagharsh kargeac naւasardi nor tarւoy tonery ashxarhaxumb handisiւ katarel i Bagrevand, ir horeghbor Mazhan qrmapetin gerezmanin ev bagnin qovery․ bayc voch sa ev voch ir papn Artashes: chen Hayoc bnik tumary ev azgayin tony kargadroghqn․ manaւand te Artashes kerpov my xaphanac k՚erevi Haykazanc kargadrutiւny, te ev aւeli kanonaւor tumar my mtcynelov, vor er anshusht yulean tumary, arnylov i Hrovmayecւoc․ vasn zi gitemq i patmutene: vor arajin inqn eghaւ Hrovmayecւoc harkatu․ ir aten kaysrn Trayianos zHayastan Hrovmayecւoc inqnakalutean gaւar sepec․ (te ev qani my tari etqy Adrianos kaysr: noren kes azat toghuc) ․ ayn atennery naev Kappadovkaciq: (oroc hin tomarn ev amsoc anuanqn motaւor en Parsic ev Hayoc) ynduner ein Hrovmayecւoc tumary․ ysel e vor Artashisi yrac tumari kargadrutiւnn al, i 122 tuin Qristosi, er Hrovmayecւoc tumarin hamadzaynutiւn my, toghlov yst masin hin Haykazanc kargy ev zhamanakachaphutiւny։ Ays banis vkay k՚yllay hnaxoyz ev bazmahmut Sarkaւagn mer, vor k՚yse, te «haւastapes i TchIB am Qristosi aւart ar «Tuakann Haykay» ․ tuakanin aւartiln: voch lmynnal: ayl i harke dadril imanalu e․ isk Haykay tuakan ysacn ayn e: zor aւeli yarmarapes yetoy k՚anuane HAYKAY ShRJAN․ vor ev mer ansharzh ev sharzhun tarinerun ev hin ev hnagoyn tumarin canotutean pattchar ev arit piti yllay hos։

Very yishecinq vor mer te sharzhun ev te ansharzh tarւoyn skizbn kam naւasardi gluxn k՚ynknay yulean tumarin ogostosi 11in (nor tumari 23) ․ ays bans meken k՚imacyne vor aten m՚eghac e vor erku tesak tarinern ayl noyn mek orn sksac en, erkuqin naւasardqn ayl i 11 ogostosi en egher, ev ereq tari miaban ertalov: chorrord tarin sharzhun kam qaghaqakan tarin: skser e i 10 ogost․ yet chors tarւoy ayl: y՚9 ogost․ ev ayspes amen chors tari or m՚araj skselov: heracer ev kanxer e qan zansharzh tarin։ Ard ysinq vor Hayoc tumarin skzbnaւorutean tarin (552 Qristosi) naւasardi mekn i yulisi 11—in er, tchishd amis my kam 31 or araj qan zansharzh tarin․ ysel e vor 31 angam nahanj chynelov: chors tarin hegh my: ayspes yarajacer er qaghaqakan tarin, ard 4 angam 31 tarin ku gumaren 124 tari․ ysel e te tumarin norogutenen 124 tari araj te kronakan ev te qaghaqakan tarin noyn ogostosi 11in sksac en, vor er Qristosi 428 tarin․ (vasn zi 124—552— 428) ։

A՚l aւeli very yisheci vor mi ev noyn amsoyn orn: aregaknayin kam erknic noyn ev mi vorosh ketin handipelu hamar: petq e 1461 anhastat ev 1460 hastat tari, uremn vorpes zi Hayoc erku naւasardqn: kam erku taregluxqn ayl iraru handipin, mi ev noyn ory sksin, petq e vor 1460 nahanjaւor kam 1461 annahanj tari ancni․ kam aւeli usumnapes yselov: 1460 tarekan shrjan my։ Ard inchpes qich m՚araj tesanq: mer ays erku tesak tarinerun zugaւorutiւnn eghac er i tuin Qristosi 428 (11 ogost) ․ anke etev der che handipac, bayc mot e handipelu: yamin 1888․ vorov ku lranay shrjan m՚ayl 1460 amac mer targmanchac oren minchev i mez․isk anke (428 en) arji 1460 amac shrjann sksac er yamin 1032 nax qan ztuakann Qristosi․ anke arji shrjann ayl bnakanapes (1460 tari al araj) yamin 2492 nax qan ztiւ Qristosi։ Aha ays shrjans e ShRJAN HAYKAY, ev ayn Qristosi tuakanen araj 2492 tarin: e TUAKANN HAYKAY, vor ev krnay ysuil arzhanapes: stugagoyn ev pharaւoragoyn HIN TUAKAN HAYVoC, ev skizbn zhamanakagrutean․ voroy skizben minchev himay (Qristosi 1870 tuakanin) k՚yllay 4362 tari։ Ays e hariq Hayoc azgis minchev himay, vorun nman hastat tuakanov: bac i Hreic, Chinac ev i Hndkac: himay chkay urish hin azg my։

D

Bayc ays parcanqs kam gitutiւns apahovelu hamar naev otarac arjev, petq e haւastenq qani my phasterov ev aւanduteambq ayl, i veray erku phasticn zor himay yisheci․ aysinqn, mek m՚or mer erku tesak tarinerun zugaւorutean skizbn: ku handiper i 1032 amn nax qan zQristos․ ev zi azgernus hnutiւnn: yaytni e te Qristose 1032 tarien aւeli araj e, apa anke arji handiputeany tanelu e, vor e 2492n։ Ev erkrord: vor yaytnapes Sarkaւag vardapet hin tumarnere ev patmutiւnnere qnnelov tchanchcer, vkayer ev yaytner er ays Haykay Shrjans։

Uremn mer tuakanin ev shrjanin skizby gtnelu hamar, qnnenq te inchu ardeoq Hayoc nor tarin 11—23 ogostosi hastatuac e․ ev inchu Haykay shrjann sksaւ 2492 tari Qristose araj․ vasn zi voch asteghabashxakan paragay my ev voch nor eghanak my ku handipin tarւoyn ayn oruany vray․ petq e uremn asor pattchary bntrel patmakan dipac mej։ Ev nax otarazgeac mej yntyrelov i hin patmutean, ku gtnenq iraւcyne Egiptacւoc mej (or ev minak krnan hnuteamb Hayoc het mrcil, ev voronc het der urish shat nmanutiւnner unin: vor der laւ apacucuac chen), ku gtnenq vor ayn Neghosi aphanc bnakichqn: irenc ayn barebughx getoyn harsaneac tarekan handesy: ardarev ashnanayin gisherahaւasaren amis my araj ku katarein, vor e tchishd 11—23 ogostosi, Hayoc tareglxin ory։ Mer azgn al ays tareglxin handesnerun mej, ku tonaxmber hetanosutean darerun mej jrhegheghin yishataky, inchpes inchuan mer orern al ku kataruin: jri xagherov ev aghaւni trcynelov i toni Vardavarin kam aylakerputean Qristosi․ vasn zi mer surb harq ogostos amsoyn 6—in hastatac ein ays tony, nor tarien hing or etev, ev noyn ory mer hetanos naxniq nuirac ein irenc Astghik dicuhւoyn․ isk tarւoyn skizbn: uner ir arandzin astuacy։ Bayc tepet ev ays erku tonern: egiptakan ev haykakan: te orerun yarmaruteamby ev te yishatakac: yaraberutiւn m՚unein iraru het, i veray aysr amenayni ays erku hin azgac shrjannern mekmeku chein hamematir, aysinqn noyn ory chein sksir u lmynnar։ Aske zat: ayn handisic tonaxmbutiւnnern chen apacucaner oruan yntrutean pattchary, vasn zi ayn orn chi miabanic vor jrhegheghin skzbany ev voch verjanalun het, ev voch Neghosin jrocn atchmany kam nuazmany, ev voch Shnik astegh aregaknayin ambardzmany het․ apa uremn urish pattchar petq e bntrel, te mer Haykay shrjanin ev te ir arji oruan hamar։

Bayc nax kartch my parzem, Haykak, ays asteghabashxakan yishatakutiւns, vasn zi amen stoyg tumar ev zhamanaki chaph: asteghac sharzhmambq ev shrjanoq k՚yllay։ Haykay shrjann ayl canot naev urish azgac: usumnapes k՚ysui Shnkan shrjan, kam yst Egiptacւoc Sotiakan shrjan, irenq Sotis k՚anuanein Shnik astghy, vor Shun hamasteghuteanc mej e ev Phoqr Shun ayl k՚ysui, ev qan zamenayn asteghs paycaragoyn e։ Irenc erkragorcutean hamar amenaharkaւor er gitnal Neghos getoyn atchelu ev nuazeu orery, skizby ev verjy, ev ditelov gtan: vor atchman skizbn k՚yllar amarnayin arevadardzin aten, ev gtac atennin Shnik astegh erevnaln ayl arevun elnelen araj, (or usumnapes aregaknayin ambardzumn k՚ysui) noyn orerun handipecaւ․ uremn ayn orn irenc tareglux drin․ bayc vorovhetev irenq al mezi pes qaghaqakanoren sharzhun tari ku gorcacein, vorov amenayn tonq ev erkragorcutean karger ku phophoxuin, hastat kronakan ev gitnakan tari m՚ayl drin asteghabashxakan qnnuteambq, ev tchanchcan 1460 taruan shrjany․ irenc erku tesak tarineru skizbn ayl ku zugaւorer Shnkan erevnalun, arevadardzin ev Neghosi ambardzman handipac mi ev noyn ory։ Ays e Sotiakan kam Shnkan shyrjann։ — Darnanq himay mer yishatakac։

Mer hin tomaragirq ev Yaysmaւurq k՚ysen, te yet xarnakutean lezuac amen nahapet kam azgapet Babelonen darnalov ayn erkiry uskic eler er, kam ur vor k՚ertar graւelu, patuirec ir hetevoghacy vor tonaxmben hayreniqy mtnelnun taredardzy։ Mer Hayk nahapetn al, k՚ysen, mtaւ Ayrarat ashxarhqy kam ir Torgomay hory bnakac erkiry: ogostosi 11—23—in, ev hramayec vor noyn ory tarւoyn skizbn sepui։ Ku hastaten dardzeal, te ays diւcazns arajin eghaւ tarecoyc talu ir noracin azgin, zor ev ku pahe mer azgn masamb anphophox, inchpes vor irenaւanduecaւ ayn naxnakan darerun mej։

Ays e aha mer mejy ogostosi 11—in tonin pattcharn։ Erkrord ev aւeli stoyg pattcharn e: Haykay dardzen qich tari verjy: Belay yaghtuiln ev spanumn (or eghaւ yami 2492 Qristose araj), inchpes vor cucuc hasarak haykakan tuakanin anyndhat yajoghutiւnn։ Mer patmutean zhamanakagrutiւnn al (or dzhbaghdabar baւakan tchox che ays hin zhamanakac vrayoq), k՚yncaye mezi tuakan my: haykay tuakanin cucacin mot։ Yovhannes katughikos i Haykay cVagharshak 2295 tari ku dne․ anke ayl minchev i Qristos 149 tari, gumarn e 2444, vorov miayn 48 tari pakas k՚yllay qan zmer tuakans (2492), bayc ete Haykay mahy sepemq katughikosin yishacy: krnay merinin het tchishd hamadzaynil։ Mer xndroyn hamar aւeli pitanin ays e, vor hin otar zhamanakagrutiւn al amenayn tchshduteamb ku hamadzayni Haykay tuakanin het․ vasn zi Aphrikanos ev Evsebios irenc manramasn tiւerovy Belay tagaւorutean verjy ku nshanaken veroyisheal 2492 tarin Qristose araj։ Ays hamadzaynutiւnqs Haykakan tuakanin: otar zhamanakagrac tuac tuakanin het, ev vkayutiւnq mer tomaragrac ev Yaysmaւurac, karcem baւakanapes iraւunq ku tan mezi aranc tarakusi yndunelu Haykay shrjanin ev mer azgutean skizby: Qristose araj 2492 tarin․ ev mer azgayin geragoyn tonin hamar: ogostosi 11—23 y․ vor ayd Haykay tuakanin arajin tarin: ku handipi choreqshatbi or my․ vor ev haւanoren tarue tari toneli or m՚eghaւ Haykazanc․ ev kyrnamq yndunil mer patmychac erkiւghac aւandutiւny, vorq Haykay gorcoc mej diւcaznakan qajutene ver ban m՚al ku diten, — kronakan dimadrutiւn my, azatutiւn my i brnutene arajin krapashtin, kam anor: vor Astucoy vaylac patiւy ev pashtonn: ir andzin ku sephakaner։ Asor hamar ays tonakan ors ev handess petq e mezi krknapatik srbazan ev sireli yllay։

Arajin shrjann Haykay lracaւ Daւit margarei tagaւorutean ev mer Pertch (B) haykazin azgapetuteany zhamanak, yamin (1032 naxqan zQristos) ։ Isk erkrord shrjann lracaւ: zarmanali handiputeamb: ayn mezi hamar shat caւali tarin, yorum kerpov my naev azgernus miandznabar inqnakacutiւnn ayl lracaւ lmncaւ, — yamin Qristosi 428, — urbat or my։ Ayn sev tarin (428) er vor mer verji tagaւorn Artashes Arshakuni: tagen zrkuecaւ, ev Hayq irenc azgayin miapeten․ ayn tarien i ver Hayastan erku mec teruteanc mej bazhnuecaւ (Yunac ev Parsic), ev azgn erku teranc caray kam hpatak eghaւ․ ev vor aւeli shat zarmanali e, anke verjy amboghj G shrjan m՚ayl lranalu mot e (vasn zi 1442 tarin ancer e), ev azgernis misht noynpes mnacer e: erku kam ireq mec teruteanc mej bazhnuac, tepet ev hazar u mek qaghaqakan phophoxutiւnq ev tirapetutiւnq eghac en ays erkayn 14 u kes daruc mej te i Hayastan, ev te ir mot ashxarhac mej։ Ays G shrjans: yorum emq, sksac e shabat or my․ ev piti lranay qich tarinere etev: yamin 1888 yorum ogostosi 11—23 n hingshabti or my piti sksi D shrjann, zor amenayn srtov ku maghtem qezi, Haykak, ev amenayn qu zhamanakakic azgaynoc: vor erjanik skzbnaւoruteamb yllay, ev ogtakar miaւoruteamb my bolor Hayazgeacs։

Yet ayschaph vkayuteanc aւandutean ev patmutean ev azgayin ev otar zhamanakagrutean, zor 40 dare i ver amboghj azg my ynduner e, ev hastater en mer hrchakaւor matenagirnern ev ekeghecakan Harq, petq che vayeluch sepel, yndunil ev tonaxmbel ayspisi yishatak my, ton my, vor e Haykay․ kam yandgnutiւn ev anteghutiւn che։ araspel sepel ayn amen bany: vor patmakan zhamanakac sovorakan shrjanen ver k՚elle․ manaւand erb aynpisi hin zhoghovrdean, my vray e xndirn: vorun petq e dime amen zhoghovurd vor ir cagumy bntre, aysinqn mardkutean hayreniqy, Edemay erkiry։ Zhxtelen, chhaւanelen diւrin ban chkay․ bayc chkay naev aւeli dzhuarin ban my: qan ziraւambq zhxteln։ Isk es ku haւanim tesnel, (naev yandzn arnlov amenen anachar qnnutiւnn al) mer hayreneac mej yet Adamay ev yet Noyi: Hayk my, ev k՚uraxanam i handisin vray, vorun chem al vaxnar hraւirelu bolor yabetakan ceghin serundnery, voronq ayn hin zhamanaky chunein aynpisi ereveli glux my kam nerkayacucich my: inchpes er mer Haykn։

Sakayn mi karcer, Haykak, te inch vor patmutiւn kam aւandutiւn ku zrucen mer Haykay vray, amenn al k՚uzem haւatali sepel։ Antarakoys e vor Hayoc azgn uner glux my kam nahapet my: zhamanakakic Belay, Babeloni ashtarakin shinutean aten, ev ays shenqi korcanmanen verjy: ekaւ apaւinecaւ Ayraratay erkiry, vor anke etev ir anuamby kochuecaւ։ Ir anuny, yst vrac HAVoS, mer mej k՚ysui HAYK, vor yst qerakanakan kanoni lezuis: HA miavank barin nuazakann krnay sepuil, ays anuamb ky tchanchnamq menq mer azgy, ev voch Armen kam Aramean, inchpes vor otarazgiq, k՚ysen։ Erbemn mer nahapetin anunn verjagir yodov my ky drui Haykn, manaւand erbor zVorion nshanake, vasn zi ayspes kochuac e ays hamasteghutiւns: mer surb Groc ev ekeghecւoy surb ev imastun harc gruacoc mej․ vorq harkaւ asov azgayin hin aւandutean my ku hetevein, uskic haւanakan e vor Yoynq hnarac yllan irenc Vorioni araspelnery, ete hark sepelu yllanq vor ays erku azgeren (Hayq ev Yoynq) meky mekalen arac yllay ayd aւandutiւny։ Ete karciq zhoghovrdean ev ete Hayastani vipasanic shoghoqordutiւn, ays hamasteghutean loysn nor paycarutiւn my ku tay Haykay irakan euteany vray, ays eutiւns hastatapes ku stugui shat my ashxarhagrakan anunnerov ayl, voronc skizbn i patmutene ev yaւandutene k՚yncayuin mer diւcazin։ Masnaւorapes Vanay hrchakaւor bardzraւandakin vray ky gtnuin ays hin teghuanqs, paycaracac Hayoc nahapeten, vorun zaւakanern pahecin erkayn zhamanak, grete 120 cnund vordւoc vordi yajordelov: ayn anunnery, ev naev erkrin arajin shenqerun mnacordnery, voronc mej hastatac en inchuan himay irenc yntani bnakutiւnnery։ Ays bardzraւandaks aruestov ev bnuteamb zarmanali, aւeli gegheckacac e yaւerzh yishatakac arzhani Haykay gorcqerov, vor der ky hnchen patmuteamb ev aւanduteamb anuani eghac shenqeru mnacordac mej․ inchpes en nax ev araj amboghj gaւarner: vorq ltchin hiւsisayin ev arevmtean koghmy ky paten, voroc mekn k՚anuani Haykay mek vordւoyn anuamby (Xor) Xorxoruniq, ev miւsn ir torany anuamb (Baz) Bznuniq, uskic ev litchn kochuecaւ cov Bznuneac։ Etqy: Nebrovtay lern․ teghaciq k՚aւanden te Nerbovt uzer e leran gagaty palat my shinel, vor korcaner e vrezhxndir kaycaknerov, ev ynkghmer gh leran vray bacuac viheru mej։ As leran votqen dep i haraւayin koghmy ky tesnui erkayn sharq my mecamec zhayreru zor ramikn k՚anuane Ughtu Qarer, vasn zi k՚ysen te Nerbovtay ughtern en asonq, vor ltchin ezerqen aւaz ky krein palatin kam berdin shinuteany hamar, ev Astucoy barkutiւnn zanonq i qar dardzuc․ ev haւanoren leran hrabughxi sastkutenen phyrtac kam zhaytqac qarer en։ Ltchin haraւayin koghmy Kaputkogh bardzr lery kay jrerun mej erkyncac, hin atene i ver tchanchcuac ir erkati ev kapari hanqerovn, asor haraւayin koghmy minchev himay Belu, aysinqn Belay (or e Nerbovt) anuamb gegh my kay․ aւandutiւnn k՚yse te ays hskayin diaky hon ijucin։ Ltchin noyn koghmy, bayc aւeli dep yarevelq Tshogh geghy kay, ur yst teghakan aւandutean, hskayin marmnoyn mejen Haykay ardzakac nety qashecin, ev bacuac caken arevun tcharagaytnern koghme koghm shoghalov ky taphancein։ Qarasunen aւeli jurer, araւel kam pakas erkayn yntacqov: ky taphin ltchin mej․ asonc amenen mecn e Horgomay gety, vor himay Xoshap kam Angghay get (Entchil—chay) k՚ysui, vorun aghbiւrnern tepet ev gtnuac chen, ayl yaytni e vor arevelean koghmen ku gay ev ltchin haraւayin arevelean ankiւny ky taphi, geghi my qoven: uskic ir anuny k՚arnu: Horgom։ Ays getoys layn ev yndardzak dzory (orun mej der 40en aւeli hayabnak gegher kan: hin Haykakan anunin pahac en․ ev qani my hatin vray k՚erevan xor hnutean nshanq Haykay zhamanaken i ver), ays dzors ky kre amenen sireli ev amenen srbazan anuny bolor ashxarhi my: vor grete Gaghghioy chaph yndardzak e, ev ky kochui HAYVoC DzVoR․ anun parz, miangamayn ev aynchaph vsem uskic aւelin cher krnar tal noracin azgi my arajnordn ev hayrn, vor tesaւ ayn heraւor sahmannerun mej ir ktritch zaւaknery ev tornery paterazmil ir qovy, ashxarhis amenen aharku tshnamւoyn dem, spannel zna ev vastykil arajin yaghtutiւny, vor ev miangamayn amenen orinaւor, amenen pharaւor ev amenen pitanin eghaւ։ Ays zut haykakan dzorn i ver ertalov: paterazmakan dashtin kedrony ky hasninq, ev amenen patueli yishatakaranneru: vor en ireq teghiq kam ireq shenq zhamanakakicq ev hamanunq: handipac depqerun․ nax Hayq (Xeq) geghn: uskic vor dzorn al ir anuny k՚arnu, mer yaghtogh diւcazn shinec, noyn isk paterazmi tchakatin vray։ Ankic qich my heru, dep i haraւ: Astuacashen geghy, vorun hamar aւandutiւnn k՚yse, te hos teghs Astuac erevecaւ Haykay, orhnec anor agheghy: vor eghaւ iren gorciq pharac, isk ir hakarakordin hamar: zenq mahu։ Patmutiւnn ky tchanchnay zHayk arajin ev amenen qaj agheghnaւor։ Ays erku gegherun mej ky gtnui geragoynn yishatakaranac, aysinqn HAYKAY BERDN․ amen koghme zatuac bluri mi gagatan vray, ev ibr hrashqov my dashtin mejen bardzracac․ ays blroyn bolor katarin erkaynutean vray ky tesnui korcanac berdi my parisp, vorun der ireq kam chors karg mecamec qarern ky mnan, kiklopean shinuteamb my, tepet ev ky gtnuin tashacoy qarer ayl։ Shrjapatin mejtegh qarazhayrin mej xoroch my ku tesnui, vor haւanabar jrhori tegh phoruac e։ Evropaci tchanaparhordneren der voch voq motecer e ays heraւor arandzin teghւoys: vor mardkayin yishatakaranac arajin eresin vray nshanuac e․ otarakan my che lsac ayn xorhrdaւor ardzagangqn: vor ky hnche Haykay diւcaznakan dzayny minchev yetin vordւocy akanjy։ Mard ky karce te astuacayin arhaւirq my ky taracuin hon naxasahmaneal azgi my srbazan cagmany vray, ev handart hogi my ku ptyti: ayn azgin naxaharcy uruakannerovn hovanaceal hovtin mej։ Bayc inch en ayd vororocin ev ayd azniւ ev ktritch zhoghovrdean aghberakanc qov․ — GEREZMANQ․ ev krnam ysel mutq ev korustq xrovarar ev angut zhoghovrdean m՚al։ Ayn blurin votqy, ur inkaւ Bel ir ahegh paterazmoghnerovn, ir 60 hskanerovn, hon Haykn irenc verji bnakutiւny phorec, ev anuanec Gerezmanq։

Isk inqn ky karcui vor qich my zhamanak al bnakac yllay Van qaghqin qov․ vasn zi ays qaghaqis yndardzak parteznerun ev aygestannerun mej, vor dep i arevelean koghmy ky taracuin, Haykavanq anuamb tegh my kay, mot ayn qarazhayri blrin: ur shatonc gtuac ein dzeragorc ayrer ev beveraqandak ardzanagrutiւnner․ isk norers ays blurin votqy phorelov gtan mecayarg hnutiւnner, metaghe amenner: noynpes beveragir dzeverov, voskezoc kurqer, ev naev dzoyl voskie gorcuacner, xeceghen anotner: ansovor baghadruteamb, voronc mej gtnuecan sermaniq sovorakanen aւeli mec haterov, voronc dpchelov phoshi dardzan։ Vanay bardzravandakin cayry, ev ir arevelean koghmy dzevacynogh leranc patuarin mej: vor hin aten Zarasp kam Zakros lerinq k՚ysuein, kay ev Qelishin lery, vor parskeren ysel e kapoyt siւn kam ardzan, ev 9, 000 votq bardzr e, vorun qoven hin zhamanake i ver tchambay my bacuac e Hayastanen Parskastan ancnelu․ leran gagaty yishatakaran m՚al kay beveraqandak grerov, ev ir votqy kam qovy gegh my: Hayk anuamb, zor asori matenagirq ayl yishac en։

Bayc ays amenayn teghers: vor mer Diւcaznin anuny ky kren, chein ir hastatun bnakutiւnn, kam sirayozhar teghery ev ir tirakan atory․ ays etqins urish bardzraւandak erkri my vray hastatec Hayastani kedronin mot, ev voch heru Aracanien (aysinqn himakuan Murat chay getoyn aghbiւrneren, vor e arevelean Ephrat) ․ Hayk ays dashtin aynpisi anun my tuaւ, vor mekalonc pes laւ yarmarac e, aysinqn anuanec HARQ․ vorpes zi cucne te hon hastatecan anonq, vorq Hayoc azgin hayr eghan, hon teghs aւan m՚al shinec, vorun harkaւ ir anuny tuaւ, aysinqn e HAYKAShEN։ Qox germanaci tchanaparhordy ky yishe ays dashtis mej (or himay Xnus ky kochui) gegh my Hayk kam Phayq anuamb։

E

Karcem, te ayschaph niւtakan yishatakaranner baւakan en hastatelu Haykay eutiւny, ev haւastelu ir shrjany ev tuakany handerdz araj ysac pattcharnerovs, vorovq mer mek hin heghinak my ku hamardzaki zHaykn hnagoyn qan zMovses margare: tumaragir anuanel․ aւandutiւnn ayl k՚aւelcyne te Hayoc amsoc anuanqn ir vordւoc ev dsterac anuanqn yllan․ — guce yllan vomanq, bayc yaytnapes bolorn ayl chen։ Sakayn parcanq e iren, kam iren yajordac: ev ayd Haykay Shrjany ev Tuakany tchanchnal, dnel ev pahely․ — parcanq ev patiւ e mer imastaser Sarkaւagay ayl: ays hin yishataks yarucanely Hayken 3600 tari etev, ev cucynel vor mezi canotagoyn Hayoc tumar ev tuakan ysuacen araj: kar hnagoyn tumar my ev hastat tari my Hayoc, vor k՚ysui hin tumar Hayoc․ ev ays banis hamar Yovhannes Garneci: merdzaւor zhamanakaւ Sarkaւagay: k՚yse asor vrayoq․ «Ayn: vor ztumarn erevecoyc zhin Hayin» ։ Aha ays hin Hayin tumarin hastat amsocy vray er vor sharec mer arajin tonakargn: anmahahunn S․ Sahak: Hayoc ekeghecւoyn sephakan tonery, zat i Yunac asacneren: zor yst latin amsoc orerun draւ, anor hamar mer azgayin amsoq sharac tonern ysuecan HAYADIR։ Ays anuns e vor erbemn es ayl ku banecynem qezi patmelu atens mer hin yishataknery, zanonq dnelov irenc handipac ory yst hastatun tumari։ Ays hin hay tumars kam Hayadirn anshusht pahuac er azgernus kronakan ev gitnakan gorcoc mej․ bayc zhoghovurdn qaghaqakanoren sharzhun hasarak tariov k՚ertar․ zor mer targmanichq ayl i harke chein krnar phoxel․ bayc norogoghqn tumari yamin 552 krnayin gone ekeghecւoy tonery ansharzh tumari vray hastatel, ev chyrin, anor hamar yomanc shat ku meghadruin։ Verjapes Sarkaւag vardapet, inchpes i skzban ysi, ays hastatun kanony draւ srboc tonic hamar, gone yishelu zanonq ayn orery: yorum hastatun tumar unogh azgq ku yishen․ ays ir Sarkaւagadir kargy hratarakec yamin 1116, te ev anke araj ayl tumari vray baner grer er։

Ard ays e, Haykak, mer nahapetin anuamb yisheal ev yisheli Haykay Shrjann, ev Tuakann Haykay, zor terevs arzhani er mezi gorcacel: aւeli qan zsovorakan pakasaւor tuakann mer․ vorov ev amen azgac zhamanakagrutiւnn ayl diւraւ krnayinq chaphel ev hamematel mer azgin zhamanakac het։


D․ Yanuari 6 i Hays

TARՒVoYN arajin amisn: mer kisagntin vray, grete amen tegh yst kerparanac bnutean txur e, qich shat dzmern yllalov․ zor miayn qaghaqakan ev ekeghecakan tonq ku mxitaren ev yishatakq anceloc ku zbosecynen։ Ays amis mer Hayastan ashxarhin eresn ayl amenen sgakerp ev canr erevoytneren meky k՚yncaye, grete bolorovin dziւnov ev sarnamaneoq cackuac․ dzmern hon ir atoroyn vray ansharzh k՚erevi, kam buqerov erkinq erkir mrrkelov, kam te ev parz yne: anank chor ev barak curt my ku tarace odun mej, vor karces te arev: ir paycarutiւny miayn paher ev kraky marer e։ Hapa gishery․ erb choracac sarnapat caroc mijen sarsrali odzasulik paxrcin kam arevelean hovn, gogaւor dzorakneru mej vorotalov ayn erkayn vayery vuyery lsecyne։ … Goceceq goceceq durn u erdiq, amen tcheghq u caktiq։ Voh, inch qaghcr e, Haykak, sharuil nstil amracacuk dzeghuan my tak, te ev hoghe yllay, karmraboc phran kam tonri my ezerq, ev 14—15 zham erkayn gisheruan qarord mas my anceal dipuacoc, ev manaւand hayreneac, amsoyn noynatiւ orerun mej handipac banery zrucelov vipasanelov ancynel։ Vorchaph cankali er mezi ayl ekeghecakanin het qaghaqakan ev azgayin Yaysmaւurq kam Hayadir m՚unenal․ araւoty zayn kardal, irikuny asov zbosnul krakin bolortiqy։

Yanuar amsoys mej gisher my ev or my kay, zor Hayn grete amen azge aւeli mecahandes k՚ancyne, ev chi krnar tan mej argileal mnal, ayn vor dzmer chkay, photoriky kutoghu, dziւn buq k՚arhamarhe, durs k՚elle, ku phutay yekegheci, Astuacayaytnutean tony katarelu, ev erandeamb catqytelov tzachaph tandzr sarer angam ku kotore, tmrac paghac jury k՚artyncyne, mejy ku mtne: qristosanish xachin knqahayr yllalu ։

Ayd mec tonin ory sovorakan handesneren zat: shat nshanaւor depq ayl handipac en mer naxneac aten․ voroc mek qanin yishenq ays irikun mer yntani krakaranin ezerqy bolorac, toghlov vipasanic zanonq banazardelu, ev gusanac: ergelu։ Yishelu depqeres shatn handipac e mezme 800 ev aւeli tari araj, ZhA darun erkrord qarordin, mer Petros katoghikosin orery․ vor ayn depqerun glxaւorin pattcharaւ: Getadardz ysuecaւ․ ev tepet qich my chaphen aւeli azgaserq ev chaphen pakas yunaserq aylayler en eghacin patmutiւny, bayc anhimn cherevir ir parz ev hin vkayuteany mej։ Ete Petros katoghikosi ajn hrashagorc cher, ir dzerqy eghac xachn irme araj ayl shat hrashqner cucer er․ menq ku siremq Petrosi pertchaxosik sharakannery, bayc chemq krnar govel ir pertchaser hnarqnery, vorovq ekeghecien aւeli qaghaqakan tesuteanc mej anun toghac e։ Ir qarasnameay hogevor tirutean arajin tarinery: Ani tagaւorabnak qaghaqin mej ku nster, ev erkrord tagaւori my pes pharoq ku phayler, 500 mec gegheru ter yllalov, ev hayrapetanocin mej kam ir het qani my vardapet, 12 episkopos, 60 kronaւor qahanay ev 500 ashxarhik erec pahelov․ isk ishxanuteany tak kayin 500 episkopos kam tem, vor te ev chaphazanc erevi, gone eghacin krknein aւeli che։ Ynddimak bann ays e, vor vorchaph ayn Hayoc katughikosn ishxanaser k՚erevar, zhamanakakic tagaւorn ayl: Yovhannes – Smbat: imastaser er․ erkuqn ayl xoraget, vorov erbemn hamadzayn: erbemn hakarakq iraru։ … Bayc inch petq e mezi hima caghkac ev vatcharashah mayraqaghaqi my mecerun qaghaqakan gaghtniqy qnnel․ minchder chors din hambaւ ku hnche: te mecazor kaysrn Vasil K․ Polsen eler ev shat zoroq ku gay i Pontos․ k՚ancni i Tays, Vrac tagaւoren pahanjelu ayn erkirnery: zor Daւit kiւrapaghatn Tayoc togher er kayser, ev Vracin korzer er։ Shrjakay tagaւorq ev azataglux ishxanq vaxov kam patuov ku phutan kayser arjev․ mer bagratuni tagaւorn Yovhannes—Smbat, voch aynqan tandzramsuteann hamar ku dandaghi ev chi sharzhir, vorchaph mecamtuteambn chuzer Hayoc ishxanuteanc mej ir naxapatiւ atory nuastacynel, ev ir draci manrik tagaւorac nmanil․ bayc: anoncme, ev inchuan ir eghboren, ev ayl aւeli kayser sparnalic yonic hambaւen kaskacelov, ir tegh anor eresy patuelu k՚ugharke zPetros katoghikos։ Sa ir ekeghecakan hetevoghac ev spasaւorac het: arquni dran mardik ev zinuorakan gund arac, ibrev erktagean ishxanapet my: k՚elle kayser dimac, anor dzmerocy: i Pontos․ ev yst arzhanւoyn patuelov ev patuyւelov, ku hraւirui merdzakay Astuacayaytnutean tonin or jrorhneac handesy katarel․ yst vomanc Tchorox getoyn vray, ayl haւanoren yst ayloc: Trapizoni getakin vray։ Yet aghotic ev orhnuteanc: erb miւrony ku taphe i jurn: ev mejy ku dzge ayn xachy: vor masn uner i bun phrkchakan xachen, ev i S․ Seghbestrose yncayuac er ar Lusaւorichn mer, yankarc jren lusoy cncughq ku cagen, i zarmans amenecun ev i masnaւor parcans Hayoc։ Ays e parz ev stugagoyn patmutiւnn: zor zhamanakakicn Aristakes Lastivartcin patme, ev irme arac Vardan aylq․ vorq voch qaghaqy yishen ev voch getoyn anuny, ev voch asor jroc yets i ver darnaly, inchpes k՚ysen Kirakos ev aylq։ Vanay Varagay vanqy partoghn tesac e hon Petros katoghikosi gerezmany aysu ardzanagruteamb․ «Tւin GTchHA։ AYS E HANGIST «TEARN PETRVoSI KATVoGhIKVoSIN․ VoR I TRAPIZVoN «ZGETN TchRVoX ARGELAC ARAJI VASIL ARQAYIN» ։ Ays ardzanagirs katoghikosin mahuan zhamanakakic che․ vasn zi inqn ayd tuakanen shat tari verjy vaxtchanecaւ i Sebastia, ev hon ayl i S․ Nshan vans kay anor gerezmann․ ysel e vor nshxarac mek masn phoxadruer e i Varag, ur erbemn nster, ev gerezmanin vray gruer e jrorhneac hrashic tuakann, vor ev e stugiւ 471 (GTchHA) Hayoc tuakann (1022—23 am Qristosi) ․ tuakany ayspes ku hamematemq, bayc Tchrox (karda Tchorox) gety chemq krnar Trapizoni motecnel, vasn zi lernerov zatuac ev shat heru en irarme․ uremn yaytni sxal kay ator mej, ev verjin zhamanaki ardzanagrutiւn m՚e։ Zayn ayl toghlov handerdz yoduacoc patmuteambq, kardamq glxaւor dipuacin mek tchoxaban gruac nkaragrutiւny, voroy heghinakn mer canot patmichneren che, ev qich my tchamartakogh ev tchakatamartogh e։

Ev gnaceal katughikosn ar kaysrn i Trapizon, unelov ynd iւr episkoposuns erkotasan ev eotanasun qahanays yabeghayic․ ev erku banibun vardapets, zbazmimastn zYovseph Hyncucn, ev zqajn ev zanyaghtn zKozern Yovhannes․ ayl ev i zinuorakan dasen ev yaւagac ars․ ereq hariւr։ Ev areal i tagaւorakan tanen gandzs voskւoy ev arcatoy, dzis ev joris։ Zor teseal inqnakaln Vasil zTer Petros hayrapetn: yoyzh uraxacaւ․ qanzi hambaւ araqinutean nora ev varuc srbutean: haseal er yarajagoyn ar tagaւorn։ Vasn zi er sqancheli ayr, li amenayn bari masamb, ev uner shnorh imn astuacakan bzhshkeloy zaxtazhets ev halaceloy zdevs։ Vasn voroy ev Vasil geragoyn mecareac zna qan zamenayn patriarquns Yunac․ ev lrjamtuteamb ynkalaւ zbereal yncays nora․ ev mecashuq pharoq patiւ arareal episkoposacn ev azatacn: vor ynd nma ein։ … ev i noyn aւursn ehas tonn cnndeann ev yaytnuteann Qristosi․ ev el amenayn zoroqn iւrvq ev qahanayiւq yorhnel zjurn։ Kocheac ev zkatoghikosn Hayoc iւraynoq i yezr getoyn․ ev hramayeac zi nax Ter Petros orhnesce zjurn, ev apa Yoynq։ Ev yorzham orhneac ev eark Ter Petrosn zmeronn i jurn, ev zkni surb iւghoyn harkane ereq angam zsurb xachn i getn․ ev aha hur sastkapes bocagoyn ciranacaւal phaylatakeac i xachen, ev ibrev zagheghn vor yamps dni colaceal: xoran arnoyr i veray getoyn․ ev vorpes zsrahatatchar Astucoy i mej areal uner zamenesean zars ev zkanays․ ev shogh lusoyn bak areal parphaker zbazmutiւn amboxin ynd inqeamb։ Ev lusaւorecan demq mardkan ar hasarak vorpes zvard karmir․ ev loys elaner i xachen ibrev zyordahos jurs vor bghxen yaghberac։ Isk surb xachn erever i dzern katoghikosin vorpes boc vareal lusov․ ev i lusoy anti erphn erphn hataner xachadzev yst chaphoy xachin, ev xaghayr i veray jurcn ibrev ztrchun slaceal vorish vorish i mimeanc․ ev hot anushutean lnoyr zamenesean։ Isk bazmutean zhoghovoyn zahi hareal kayin ev aghaghakein ev asein, Ter voghormea։ Ev minchder noqa aghotein, zhoghovecaւ loysn miagund, ev erics angam ehar zjur getoyn ev amphophecaւ loysn i coc xachin․ ev jur getoyn zetegheal i krunkn darnayr ev zar i koys argelaւ vayr mi։ Yaynzham zarhureal amboxin ev bazmutiւnn andeal yerkir doghayin։ Ev surb xachiւ tearnagreac katoghikosn erics angam zgetn ev asac․ Tesin zqez jurq Astuac, tesin zqez jurq ev erkean, xorq xrovecan․ ev tesin amenayn cagq erkri zphrkutiւn qo, ev zhoghovurdq zsqanchelis surb nshani qo։ Ev ard vorpes i dzern surb xachis qo ekac jur getoys kangun, gnasce dardzeal yyntacs iւr vorpes yarajn։ Ev apa dardzaւ getn i teghi iւr, ev xaghaceal gnayr vorpes yerekn ev yerandn։ Yaynzham tagaւorn Vasil ev amenayn zorq nora ankan ar vots eraneli surb katoghikosin Petrosi․ ev mecagoch harachanoq hamburein zsurb nshann ev arkanein zorhneal jurn i veray gagatanc iւreanc։ Isk tagaւorn Vasil dner ztagn i getinn․ ev hramayer Ter Petrosin arkanel aphovn iւrov zjurn orhneal i veray glxoyn iւroy։ Ev areal kaysrn zgetargel surb nshann i dzers iւr ev anyagabar hamburer zna, ev novaւ knqer zamenayn zgayarans iւr․ noynpes ev metrapolitn ev amenayn zhoghovurdqn: eraphaphaq hamburiւ voghjagurein zamenayaght surb nshann ev zaj katoghikosin, ev i hambureln zsurb nshann: bazmac liner aroghjutiւnn։ Ev minchev orn tarazhamecaւ: voch aւartecaւ hamboyrn zhoghovrdeann i bazmutene amboxin» ։

Petros katughikos ays handesy ev despanutiւny katarelen etev: dardzaւ yAni․ bayc erkar aten hon chmnac, tagaւorin ev ir mej taradzaynutiւn ynkaւ․ Yovhannes merzhec zna i katoghikosakan atoroyn, ev teghy graւ zDeoskoros Sanahni vanac ev temin arqepiskopos arajnordy․ vor harkaւ qicherun ynduneli eghaւ, anor hamar stipecaւ tagaւorn noren zPetros dardznel tal yatory, mijnorduteamb Yovsephay Aghuanic katoghikosi․ vorun het 4000 ekeghecakanq ayl zhoghovqi ekan yAni․ ev tagaւorn u katoghikos hashtean։ Ays handesn ayl masamb Astucayaytnutean tonin eghaւ․ ev erb hakator kam brnadateal katoghikosn Deoskoros: aւur patshatch tony ku katrer, qani my yandugn andzinq glxen qoghy patrecin, vor katoghikosutean nshan er, ev dardzucin zinqy ir vanqy, ur ev yozharuteamb gnac, bayc ayd anarganac haruacy shat canr er iren, qich atenen srtarac meraւ․ yomanc ibrev brnabarogh: datapheteal, ev yomanc ibrev akamay yandznaru: ardaraceal, ev ir tchgnaser barucy ev gituteany hamar patueal։

Dardzeal yet inn tarւoy (1045) noyn inqn Petros katughikos: Jrorhneac handesy katarec urish xarn tesarannerov i Karin gaւari․ vor himakuan Erzirum qaghaqen zat: anuani ev harust qaghaqaւan m՚ayl uner, Arcn ysuac, Karnoy dashtin mejen ancnogh ephratakan Sev jroyn aj koghmy, chambin (Saghlyg) mot, vor hariւraւor ekegheciner uner ev vatcharakanutean bareoq lceal er, ev mer patmelu dipuacen ireq chors tari etev ayrelov ev aւrelov i Turqac: hima toghac e ir anuan ev nshxarac yishatak: Garaarz ev Vaghaւer geghery․ ur terevs hnaxoyzq der karenan gtnel hetaqnnutean arzhani baner։ Petrosi erkrord angam katoghikos nstelen minchev ays nor handisin sakaւatiւ tarinerun mijoc: Hayastan shat yeghaphoxutiւnner teser er․ Yovhannes tagaւorn merac․ vordin Gagik tagaւorutene zrkac։ Ani mayaraqaghaqn i dzers Yunac ancer, tagaւorazunq eler e Phoqr Hays gacer ein․ isk inqn Petros vor Anoy vatcharman kamakic er: nster er hon arajin pharoqn, ev qaghqin nor yoyn qaghaqapeten ayl patiւ k՚ynduner։ Asov bun qaghaqaceac aynchaph hatchoy cher yllar․ qich atenen Yunac ayl kaskaceli eghaւ․ ev erb nor qaghaqapet ekaւ: kayser hramanaւ zinqy qshec anke ev hramec ertalu nstelu yAren Karnoy․ ur ev very yisheal tarin mecaւ handisiւ katarec Jrorhneac handesy Ephratay noryncay vtakac mej։ Erb xachaluay ynelu pahn hasaւ ev ktritchq patrastuein netuelu i jur, tatchik m՚ayl uzec anonc hetevil․ katughikosn haskcynel tuaւ anor: te ayd bany qristoneic miayn ku patshatchi ibrev kronakan handes my․ tatchikn ayl imacuc vor inqn ayl qristoneay yllalu ev mkrtuelu hamar k՚uzer mtnel i jurn, ev haւanuteamb katughikosin mtaւ։ Ayn aten miւronakir phoqraւorn: apakeay shishy dzeracy vray zarnelov kotrec ev taphec te jrin ev te norahaւatin vray, erkuqy meken knqelov․ bayc shishy kotrelu aten apakւoy ktor my dzerqy viraւorelov: iւghy, jury ev ariւny mektegh xarnec։ Ays bans, k՚yse zhamanakagirn, anyajogh dipuaci my gushakutiւn sepec handisates zhoghovurdn․ manaւand erb iroq ayl handipecaւ։ Vasn zi erb yet handisin katughikosn nster er i seghan, yankarc kayserakan hramanaւ mardik ekan zinqy verucin, tarin Xaghtoy—Arintch ysuac giւghin berdy, vor hima Gaghtaritch k՚ysui, ev erku gegh e, mec ev phoqr, Karnoy ev Xaghteac mijasahman։ Noynpes qich atenen Petrosi qerordin ev yajordy Xachikn ayl: brnecin ev urish berd m՚argilecin․ yetoy zerkuqn al i Kostandnupolis xaւrecin։

Ays dituaces eotn kam ut tari etev (1052): noyn katughikosin vory, bayc voch ir nerkayuteany, noyn mec tonin xtman gishery caւali dipuac my handipecaւ i Kars qaghaqi, vor Arcin nman vatcharakanuteamb harstacer er, ev Anii pes arandzin tagaւorac mayraqaghaq er qich m՚araj․ minchder pashtonaserq gisherayin zhamergutiւny katarein, ev amenevin tshnamւoy kaskac my chkar, ev anor hamar qaghaqapah zorqn ayl anzgoysh ein, tonin zbaghac, Turqac Toghrul—bek sultanin horeghborordւoyn apstamb Gudulmushin tapharakan aspataknern: dzmerayin sovalluk gayloc pes mtan i qaghaq, ev srbazan u azgayin handesnery yarcunq ev yariւn dardzucin․ tun ev ekegheci voghboc ev mahu tegh eghan․ vov vor krcaւ qaghqin amur berdy phaxchil: azatecaւ․ mnaceloc shatn jarduecaւ, amenqn koghoptecan irenc stacuacqneren․ harstuteamb lcuac qaghaqn aւer dardzaւ․ vasn zi anzgam koghoptichqn inchpes aւazakoren mtan: aynpes elleln ayl baւakan chsepelov: krak ayl tuin, ev etevnen sev cuxy vkay toghucin irenc gazanuteany։ Bayc Kars ir amur berdin pattcharaւ baghdaւor gtnuecaւ qan zArcn, noren noroguelov․ sakayn noyn pattcharaւn ayl aւeli shat angam paterazmi haruacner ev mec neghutiւnner krec, inchuan mer orery, (1855) ։

Tshnamiq ditelov ev gitnalov vor Hayq yanuari vecin mec tonaxmbutean pattcharaւ tunernen teghernen ky heranan, shat angam noyn ory vazac en anonc vray, ev azgernus mecagoyn tonn i sug dardzucer en, orhneal jurn ayl yariւn minchev azgayin arak egher e ysel․

«Astuac pahe

Yaytnutiւni hecelen,

Vardavari hegheghen» ։

Bayc menq toghlov hima ays txur tesarannery, qich m՚ayl urax dipuacner tesnenq․ phoxadrinq urish hay ashxarhq my, ancninq darukes zhamanak, ertanq i Kilikia, mer verji tagakap ceghin handesnerun nerkay yllalu, noyn ays srbazan ory zor terevs aւeli qan zBagratunis paycarapes tonein Rubineanq․ vasn zi arajinnerun korusac tagy: irenc gluxy druecaւ yet ibr 100 amac: yaytnutean tonin or, yamin 1198, i nerkayutean nuirakac zanazan azgac։ Ays azgashuq pharac norogutiւnn: ardiւnq e qajutean, tchartarutean, naev ardar pharasirutean Levoni, vor yst kargi payazatac: B e ayd anuamb, ev yst kargi tagaւorac A k՚ysui։ Ir naxordqy sovorabar Paron ev erbemn sebastos kam margiz k՚ysuein, kam mec ishxanq, ev Leranc ishxecogh․ vorovhetev araj Phriւdioy ev Isaւrioy leranc, yetoy Kiւlikioy leranc ev dashtac sksan tirel։ Levoni papun eghbor ev naxordin: qajin B Torosi anuamb ayl: Torosi erkir kochuecaւ ir vitchakn․ isk ays Levons ir papun: A Levoni korcanac anuny kangnelov: ir tirac erkirn al Levoni erkir anuanel tuaւ։ Qajuteamb ev xoramankuteamb shrjakay ishxanac ahaւor ev patkareli yllalov ev evropaci merdzaւor ishxanac sireli ev ognakan, hamardzakecaւ Alemanac Phreterikos kayseren tagaւorutean tag uzel, erb kaysrn ir erkiry ekaւ i Selevkia qaghaq, ur phutacaւ Levon xaւrel ynd araj nora zkatoghikosn ev zS․ Nerses Lambronacin․ dzhbaghdabar ceruni kaysrn hon anzgushabar getoyn mej luacuelov xeghdecaւ, ev tagadrutean xostumy ankatar mnac։ Bayc Levon dardzeal xndrec znoyn anor yajordogh vordien, yEnrikos kaysere, ev naev i srbazan papen Kelestinose, vorq qan my payman pahanjelov i Levone (i nshan haւatakcutean ev miabanutean) xaւrecin iren phaphagac pertchaphayl tagy, ev ariւcanish drosh my, yamin 1197, i dzern Konradosi ciranazgeac arqepiskoposin Mayencay, voroy ynd araj xaւrec Levon: ir xnamin ev qartughary: Yovhannes Ssoy arqepiskoposy։ Yajord nor tarin i toni Astuacayaytnutean: zhoghovecan i S․ Sophia ekegheci Tarsoni, ev mecaւ handisiւ tagaւorecucin zLevon i veray Hayoc․ ocoghn er Grigor Apirat katoghikosn, tagaւorn: veroyisheal latin episkoposn: isk handisatesqn: despanq kam paylq arevmtean teruteanc ev vatcharakic hasarakapetuteanc, kronakarg aspetq, patriarqn Asorւoc Antioqay, metrapolitn Yunac, Erusaghemi Hayoc episkoposapetn, vec mecator arqepiskoposq, tasn episkoposq Kiւlikioy, bazmatiւ vanaharq, vardapetq ev qahanayq․ isk yashxarhakanac yisuni chaph berdater hay ishxanq (oronc anuny ev berdery ku hamre Smbat gundstapl patmich: Levoni qerarn vordin), ev urish latinaci ishxanq Antioqay ev Kiprosi teruteanc։ Handisin pharqn Levoni hambaւn yndardzakec․ Paghatay xalifayn ev Kostandnupolsoy kaysrn irenc koghmane ayl tag xaւrecin, isk Levoni erkrin chors koghmy eghogh ishxanq, yst bani Smbatay gundstapli: «amsumn tchanaparhaւ heru yishein zanun tagaւorin Levoni, ev antes: doghayin» ։

Mecin Levoni torn B Levon tagaւorn ayl, yet 74 amac, noyn qaghqin ev noyn qaghqin ev noyn ekeghecւoyn mej noyn tonin ory yandzn araւ tagaւor ocuelu, ev handisin hrchakogh atenaran eghaւ ir qartugharn Vahram Rabun vardapet։ Tagaւorq mer ev zhoghovurdq: irenc mecagoyn handisi or sepein ayn ory: yorum Qristosi ereq anorinakan mec ev pharaւor yishataknery tonein, te srbazan te artaqin handisiւ։

Anshusht axorzheli piti yllay ays handisic mek nkaragiry lsel akanates otarazgie my, vor A Levoni tagaւorutean ereqtasanerord tarin handipecaւ iren ev tonin, ays andzs e Villeprant oltenpurkean, Hannovrei Hiltes haym qaghaqin kanonikos vardapetn, vor 1211 tuakanin tchanaparhordelov yarevels: ekaւ i Kiւlikia, ev erku amsoy chaph hiւrynkalutiւn gtaւ mer tagaւoren, vor nax tesaւ i Tarson, ev yetoy i Sis, voroy hamar k՚yse․ «Ays qaghaqs ter tagaւorin mayraqaghaqn e․ bnakichqn antiւ ev harust, bayc parisp chuni, anor hamar krnayi aւeli qaghaqaւan kochel qan te bun qaghaq, te vor Hayoc arqepiskoposarany chunenar․ naev Yoynq hon patriarq unin։ Sakayn uni amur berd my leran gagaty, voroy votqen ku sksi qaghaqy astitchanabar dar i vayr taracuil…։ Jrorhneac handesy Hayq ays kerpov kataren, tonen 12 or araj, zor menq (latinq) xntumov ev keruxumov k՚ancunenq, anonq i patiւ tonin: apashxaruteamb ev pahoq ancucin, hrazharelov i dzkane, i ginւoy ev i dzitoy, isk bun xtman ory bolorovin comapahuteamb kecan, vorpes zi yet verjalusoyn pataragy matucanen, ev bolor ayn gishery astuacayin pashtamambq ancucin։ Isk erkrord ory Qristosi Cnndean tony ku kataren, yselov te Qristos noyn ory cnaւ, ev yet 30 tarւoy dardzeal noyn orymkrtecaւ։ Araւotun amenqn phutayin qaghqin mot getoyn ezerqy ertalu, ur vor tagaւor tern ayl k՚ertar, ayspisi kargaւ։ Inqn tagaւorn bardzrahasak dziu my vray hecac er, ir qoven k՚ertayin Aleman aspetac kargapetn, Selevkioy Hiւrynkal aspetac berdapetn, irenc kronakic hazar ynkernerov, yetoy zayr tern Ruben, phoqr tagaւorn, (Levoni eghbor dster vordin), zor inqnakaln Voton: i xndroy mec tagaւorin: tagov psakel tuer er․ asor eteven ku gayin ir erkrin aznuakannern․ ev bazmutiւn zorakanac gegheckazard haguac, voroc tchortern amen mekun droshnery ev varery dzerynuin bardzracucac, ev anonc sarac dzierun sandzen brnac: mec tagaւorin arjeven k՚ertayin։ Iren ev asonc xumbin mijen ku vazvrtein bazmutiւn zinakir phayekac, ibrev andznapahq tagaւorin․ isk bazmutiւn zhoghovrdeann chors koghmen k՚oghjuner zna sastkadzayn aghaghakaւ, SURB TAGAՒVoR։ Ayspisi mec handisiւ tagaւorn ku gar ijnelu iren hamar getoyn ezerqy kangnac vranin tak։ Irme etev ku gayin Yoynq ev irenc patriarqn: hetevakq, shat srbazan spasnerov, ev aynchaph phogheru ev urish erazhshtakan nuagaranac dzayn dzger ein, vor aւeli handes my: qan taphor my ku dzevanar։ Asonq ayl irenc voroshuac teghy: getezerqy ku spasein urishnerun։ Yetoy gayin Hayoc ekeghecւoyn uxtn, mkrtelu xachy berelov ev vayelchapes yarajelov: irenc arqepiskoposin het․ voronc xonarhakan kerpy ev vayelchakarg taphory: shat aւeli piti govein, ete mek erkaynamoruq qahanay my (asov: nman urishnerun), dzhbaghdabar shphotutean pattchar chyllar․ vasn zi asikay veroyisheal getoyn xarnuogh pztik vtake my ancnelu aten: votqin mek koshiky korsyncuc, ev jrin yntacqen azatelu hamar anzgushuteamb ashxatelovy: episkoposin ev urishneru ancnelun argelq eghaւ․ te vor mekn ayspisi anhogutiւn m՚yner i Hilteshaym taphori aten, sastik yandimanutiւn k՚arnur։ Asonq ayl veroyisheal getoyn ezerqy: irenc teghy brnecin kecan։ Erbor bolor taphorn mektegh ekaւ, sksan asdien ergel․ ev inchuan kurcqernin ijac oduroyc kcki nman erkayn moruqnerun sharzhelen k՚imacuer: vor aghe voyzh ku tayin yunaren ev hayeren aւetaranner ev yntercuacner kardalu aten, ev ayn kerparaneal Yordanany orhnelov: berac xachernin mejy mkrtecin, ev aj koghmen aghaւni my trucin։ Ayn aten mekn: ishu vray hecac: getoyn mej mtnalov ev kangun kenalov: shaqaradzayn: kokordov kanchec, Kecce tagaւor mer yaւitean․ ev dardzeal, Orhnesci ev naxaxnameal pahesci amenayn uxt qristoneic, ev erb amenqn miaberan anor patasxanelov: Amen ku kanchein, inqn ergapetn jrin mej ku tapyltyker, vor ev cicaghelu pattchar eghaւ shateru։ Yetoy tagaւorn ev urishnern ayl ayn jrov irenq zirenq coghecin, isk Asoriq merkacac ku luacuein anor mej։

, Ays araroghutiւns lmynnalen etev: ekeghecakanq irenc vanqy qashuecan, isk tagaւorn ev zinuorakanq phutacan dep i dashtery․ ev palarakap erivarnery vazcnelov ev nizakner netelov: zinuorakan xagher yrin․ ev bolor ory mec uraxuteamb ancucin։ Erkrord ory amenqn irenc teghy dardzac։

«Ays ayl gitceq, vor ter tagaւorin: ayd (Sis) qaghqin qov iren zbosanac partez my patraster e, vorun sqancheli phaphkutiւnnery nkaragreln: ku xostovanim vor karoghutenes ver e։ Tony katarelen ev ter tagaւoren hraman arnelen etev, vor zmez shat mecapes patuec, ekanq Naւarza (Anaւarza) amur berdy… voroy anuamb tagaւorn ir nshany «Naւarza ku hrchake» …։

Ayspisi handesner: ete chkarenan ayl dzmeruan saramaniqy bolorovin halecynel, gone gunagoyn ciacanner ku dzgen vranin։


E․ Zapel

+22 Yanuari, 1252․



Ev du zachys takaւin, matagh bambichn, ar qez geres,

Nazelid Zapel, miayn tagaւoreal Hayoc dshxւyd,

Voch zerkri sosk evet, ayl ev zerknic achs ev yzsirt,

Xyttygheal i gegh vogւoyg ev gird marmnoyd․ ev zqoysyd du

Yerkri: Hetmoy miayn, ev i yerkins: Astucoy tas։

HAYK․ ZhZ․ 1069—73

ZAPEL anun: vor himay shat merazgi yntaneac mej anushuteamb ku lsui, aւeli anoysh yishataknere araj ekac e, ev terevs aւeli qan urish azgac: mezi nuirakan eghac․ kan anonc mej ayl Izapel taguhiq, bayc guce voch mi aynqan sireli ev pashteli: vorqan mers Zapel, zhamanakakic ev nman maqruteamb varuc: ir anuanakcin S․ Izapeli: qroj S․ Ludvik tagaւorin Phrankac։ Zapel arajin e ays anuamb i mej azgakcacn, arajin bardzr tagaւorakan patuovn, ev arajin geghecik varuqn ev srbuteamb, hrchakaւor: naev qaghaqakan kenac dipuacovq։ Ev inchpes mek hatik Tigranuhi i mej haykazun taguheac meroc, mek hatik Satenik kam S․ Ashxen Arshakuneac mej, kam Katramide ev Xosrovanoysh i Bagratunis, Rubinean harstutean mej ayl mek hatik Zapel taguhi․ manaւand te bolor mer azgin payazatac mej: sa mekik tagazharang ashxarhatikin eghaւ․ voch tagaւori kin yllalovn: kochecaւ taguhi, ayl ir amusinn irme kochecaւ tagaւor։ Irme araj: otar patmichq ku yishen, (ev dramn ayl ku vkaye) vor Eratoy anuamb Hayoc ishxecogh taguhi my eghac e, Qristosi yashxarh galun tarinery, ibrev kin ev qoyr Tigrani, bayc anunn ev hambaւn isk ancanot e mnacer ir azgin։

A

Zapel ir tkar serov, phaphuk hasakaւn, heghuk srtovn, nor tagaւoruteamb dzevaceal azgi my: kes inqnaglux ev payazatoren varogh berdater ishxannery miacynelu, ev Hayoc manaւand aynpisi zhamanaki Hayoc azgavar yllalu, erte ankareli andz my ev ban my k՚erever․ ev sakayn verin azgaxnam teschutiւnn, phordz ev ktritch ishxani my (Kostandni) qaghaqagitutiւn, ev mec u hasarakac eraxtaւor u patkareli tagaւori my (Levoni) kamq, vor ir deraboys dstriky ktakaւ tikin kargec ir 34 tari arean qrtambq xnameal azgin ev qsanameay paycaraceal tagaւoruteann, karoghacucin ays bans․ ev eghaւ Zapel arit hangstean Hayoc noratag harystuteany, vorpes ev ir anarat varqovn: yst anuann stugabanutean: Astucoy hangist (Eli—sabet: hrearen) ։ Mer patmutean, ev masnaւorapes Rubineanc mijoc։

Zapel azniւ ev geghecik gohar m՚erevcaւ, bardzr glxoy ev bardzr baghdi my sahmanuac, ev ibrev ayspisi gohar, (ete krnam ysel, lusaphayl: der chbanuac isk, der nor gtuac) ankareli ayl er vor bazmac baghdzali, aknuneli ev hakarakeli chyllar, ev krnay qaghaqakan mtoq yarmaruil Zapeli vray: inch vor te noyn te srbazan mytoq ysaւ mer hogergak hayrapetn: Hriphsimei hamar․

«I veray mioy patuakan margarti

Xaghacin cyncalov amenayn (hetanosq) ։

Arevmutq: yarevels yntaceal hasin

Qarozel yaytnapes yzchqnagh tesutiւnn։

Lyւan tagaւorq ev lycan xnduteamb․

Vorsal yandzn arin yzgaghtni mecutiւnn․

Pargevel irerac xostanayin baniւq,

Ev cacuk hynariւq: goghanal i mimeanc» ։

Zapeli ayspisi baghdi entakay yllaly imanalu hamar: baւakan che gitnaln vor Hayoc arajin ev anuani tagaւori my dustr e, ev voch te miamor dustr ayl, kam hratarakeal zharang Levoni․ ayl harkaւor e ev gitnaln te inchpes ayspisi mec zharangutean sahmanecaւ, ev inchpes hasaւ i noyn։ Ir mecasirt herates ev xoratet horn glxaւor hogoc ev gorcoc mekn er ays․ Levon: voch miayn Rubinean tagaւorutean heghinakn eghaւ, ayl ev pahogh, zoracynogh u hrchakogh hayreni teruteany, yorum ev yajoghecaւ anhun janqov, ktrtchuteamb, erkaynamtuteamb ev barak qaghaqagituteamb my, vorov gerazancec qan zamenayn Haypets, ev qan zchats yazgapetac otarac։ Gites, Haykak, vor ir naxordqn amboghj dar my vorchaph ashxatecan irenc boyny hastatelu Torosi zhayrerun vray, pashtpanelov i Yunac ev i Selchukeanc․ vorchaph kyruecan: yaghtuelov ayl: yaghtelov ayl․ gites, vor ir hayrn: Stephane: Yunac krakov eracucac katsayi my mej xachecaւ (yami 1164—1165) ․ gites, vor ir horeghbor (Torosi) vordin: B․ Ruben manuky, terutean orinaւor zharangy: charachar spannecin: Hayoc tuny qandel phaphagoghq․ gites, vor ir miւs horeghbayrn Mleh: Hayoc naxatinq ev annman anzgam m՚er ev brnuteamb yaniraւi tirec kam nuatchec ashxarhqy, ibrev tasn tari, minchev yet anor mahun krcaւ Levoni andranik eghbayrn: Ruben G․ payazatel Hayoc paronutiւny (1175) ․ bayc apahov mnalu hamar karot er eghbory (Levoni) ognakanutean։ Sa azatec zRuben Antioqay dqsin dzerqen, vor xabeuteamb brner ev banter er zna․ anor hamar Ruben krkin eraxtapart ar Levon, ir tarazham hiւanduteamb canracac aten: kronaւorelov, anor toghuc tirakan atory (1186), ev anor het: arzhanaւor xratner tuaւ: chvystahanalu mecamtuteamb ir qajuteany ev hantcharoyn vray, ayl ev mec xohemuteamb ev barepashtuteamb qaghaqavarelu։ Janac Levon ays amen dzirqery yarmarcynelu iraru, ev dzhuar paragayic mej shat angam yajoghecaւ qan te sxalecaւ։

B

Arajin dzhuarutiւnn i skzban teruteann ev grete minchev i verjn ayl, ir drakic ev hamazor Antioqay dqsin koghmen er, vor inchpes ir eghbayrk daւatchanec: ayspes iren ayl ku daraner․ erkayn xagher xaghac Levon anor het, ev ete Evropacւoc dashnakcutean u eraxteac partqy chunenar, ev manaւand patkaranqn i srbazan gahen Hrovmay, voroy mijnorduteamb ayl ir tagy ev ir droshn ynduner er, terevs bolorovin zinuorakan uzhovy varuer Antioqacւoc het․ bayc hark er erbemn uzhen aւeli xoragituteamb varuil։ Aysu mtoq Levoni arajin xaghn kam hnarqn eghaւ xnamenaln ir naxandzordin kam tshnamւoyn het, vor er duqsn Pemund G․ voroy anerdzagin dustry: Izapely: araւ i knutiւn (1189) ․ isk anor (Pemundi) andranik vordւoyn Rayimonti kam Remundi: kin tuaւ (1195) ir eghbor (Rubini) dustry: Alic, (or ayri mnacer er i Hetmoy Sasnecւoy), ev asoncme (yAlicay ev i Remunde) cnaւ (1196) Remunt—Ruben Brindzn, vor piti yllar orinaւorapes zharang dqsutean Antioqay․ ev mayreni areambn: ankaskac ev barekam piti paher zHayastan։ Bayc erb asor hayrn Rayimont tarazham meraւ (1200) ev ir hngameay vordin anuanecaւ koms, anor horeghbayrn Pemund D․ yaphshtakec: voch miayn anor ishxanutiւny, ayl ev ir xrfac ev apshac hory atory․ (apshuteann hamar le Bambe k՚anuanein zna) ։ Bayc iraւunqn ev Levon: vrntecin zhayraneng gahasery, ev dardzucin cery yatorn, isk erb sa qich atenen bnakan mahuamb meraւ (1201), vordin (Pemund D) noren ishxanutiւny dzerq dzgec ynddem iraւanc Rubeni—Remuntay։ Aha ays banis hamar grete qsan tari hakarakutiւn ev kriւ er Levoni ev Pemundi mej, ev Antioqay dqsutiւnn takn u vray eghaւ․ ireq chors angam araւ Levon zAntioq ev nstuc ir eghbor tory․ Antioqaciq erkparakac: vomanq Levoni: vomanq Pemundi kusakic k՚yllayin․ Latinq bnakanapes aւeli ays etqinis koghmn ein, vaxnalov vor chyllay te bolor erkirn ayl Hayoc tagaւorin ishxanutean tak ancni․ manaւand vor Levon aru zaւak chunelov: zRuben anuanerer iren yajord, ev tagov ayl psaker er zna (1210) ։ Latinq mec ognutiւn gtan irenc Hrovmay srbazan qahanayapety․ ev te anor namakoq u nuirakoq, te patriargoq Antioqay ev Erusaghemi, te zhoghovqov yAntioq, ev te banadranoqku brnadatein zLevon toghlu zAntioq i Pemund․ Levon ayl despannerov ev namaknerov ev ishxanakan uzhov erkar tariner dimacaւ, ir iraւunqy ev dashnagrutiւny pashtpanelov․ inchuan vor urishnern ayl tchanchcan zRuben orinaւor zharang dqsutean, ev banadranqy verucin i Levone։ Ays baners gone hamarotiւ hark e gitnal, laւ haskynalu hamar Zapeli apagay baghdy, vor kerpov my ays antioqean xndirneren cagecaւ։

Levon te ir yrac amusnuteambn ev te Rubeny vordegrelovy: vorchaph vor Antioqay merdzaւorecaւ, aynchaph ayl etqi tarinery iren zzueli eghaւ ays merdzaւorutiւny, ev amenen aւeli ir kinn eghaւ ir srtin visht, zor terevs aւeli qaghaqakan tesuteambq qan srtin phaphaganoqn arer er․ ev cher ayl unecac irme iren nman ktritch zaւak my, zharang ir aynqan ashxatanoq gtac ev pahac tagin, bayc der naxaxnamutean kamoq varelov, ev Rubeny iren yajord yntrelov: gohuteamb k՚aprer։ Sakayn erb yet ibr qsan tarւoy (1206) kenakcuteann: canr ambastanutiւn lsec taguhւoyn vrayoq haւatarim andze, terevs ir aznuakan chaphen ayl aւeli durs elnelov ev patzhelov zkinn: bantargel yraւ i Vahka berdi․ ev anke unecac matghash aghjiky: yandznec ir mory: Rita tiknoj, vor der voghj er, ev voroy anuamb kocher er dustrn ayl։ Mer patmichq zsa miayn yishen zaւak Levoni․ bayc otarq anuanen naev zStefania: kam Esdefemi (Estephemie) dustrn ayl zor tuaւ i knutiւn qajin Yovhannu Prienay Erusaghemi tagapahin kam tagaւorin։ Izapeli verjn inch eghaւ: anyayt e․ haւanoren qani my tarien meraւ yargelanin․ ev Levon erkrord amusnutiւn yraւ, ertalov i Kipros ar (tagaւorn Hiւk) vordin Amaւreay, ev arnlov (1210) i knutiւn, haւanuteamb S․ Papin asor matagh oriordy: Sipil, vor er yst mer zhamanakagrin (Smbatay) , Kin imastun ev hamest» ։ Aske: Levoni cerutean cirani caghik yncayecaւ mekhatik aghjik my, ZAPEL, yami 1216։

G

Zapel ir ceruni hory xonarhac arevun yankarcaphayl loys my, nor yoys my beraւ։ Levon noyn tarin arden angam m՚ayl Antioqay tirer ev hastater er hon zRuben․ bayc erb na noren halacuac i Pemunday: dimec ar hayragir ev pashtpann iւr, Levon: arden dzandzraceal, ceraceal ev hiւand, yaytni tesnelov vor ete Ruben inqn iren karogh che atory pahelu, anov Hayoc gahun ayl vnasaber piti yllay, voch miayn verji angam (1219) chognec anor, ayl ev merzhec ir atoroyn yajordutenen ayl, ktaky phoxec, ev ir stacuacoc u tagin zharang anuanec, (evropakan orinac hetevelov) ir noryncay Zapel dstriky, ibrev naxaxnamutene pargeveal payazat my։ Ir verji tarinery: erb dzerqi ev votqi yodacaւuteamb tanjuelov: cher krnar katarel ir qarasun tari yrac ariւcakan arshaւanqnery, ev voch arcui pes tchankery dzgel lerne ler, berde berd, ir yndardzakac erkrin sahmanakic hakarakordac vray, der erbemn mrnchalovy ky vaxcyner zanonq․ zorqn u zoravarnery ku ghrker kam yognutiւn negheloc ev karoteloc, kam i halacel ztshnamin․ ev ete sa zoraceal: zirennery qsher u vtanger, Levon erkati tegh voski sphrelov: ku heracyner vtangaւor merdzaւory ev k՚azater ir gereleal zorqn ev ishxannery։ Ayspes ayl yraւ yami 1217, erb Ikonioni Azzetin Qeyqaus sultann pasharec zKapan berdn, ev gerec Levoni glxaւor zoravarnery, vor ein mec ishxann ev payln Sir Atan, ev Kostandin gundstapl (sparapet), ir (Levoni) qerւoyn vordin: Paperon berdin tern, i ceghe Hetmeanc։ Levon geretaph ynelov zAtan ev zKostandin: bolorovin eraxtapart ev andznanuer yraւ zanonq․ «zi laւ e tagaւori aghek tchort pahel: qan zayl harstutiւn» ։

Ayspisi aghek ev haւatarim tchorteru vray vstahaceal ev zanonq ir zaւkin xnamakal kargelov: ir derakayc dster loysy paycaraceal ku tesner․ ev ir canracac sevcac teverun vray trtracynelov ayn tchermak phaphuk dzagy: ku yusar te anov norogui ir arcuayin mankutiւnn ayl․ anov karenay kam nor vorser ynel kam hinery pahel։ Miayn ku mnar anor arzhanaւor varuzhneak my gtnel, arzhanaւor lcakic my, vor te ir, te anor, ev te Hayoc baghdy hastate։ Bayc Zapel shat derabusik er․ Levoni yodacaւn ayl cher yusacyner zanika chaphahas tesnelu․ sakayn anor hamar ayl aւeli ku hogar ku mtacer․ ev ir angin gohary (dustry) zzuelov, mitqy palate palat, arqunien arquniq k՚ertar, Zapeli phesay my, Hayoc ishxan ev iren gahakal my gtnelu, minchder ayn hogac mtac vray ev yognac dzerac mej: Zapel anhog ev anget ku caghker ku cicagher, ku bacuer gocuer, zhayreru ev hegheghoc ezerq busac nunufari my nman։

Sultanin i Kilikia aspatakac tarin: (1217) yEvropioy bazmutiւn Xachakir zorac ekan noren zErusaghem azatelu, yet eresnameay geruteann i Salahettinay․ Levon andzamb chkarenalov ertal: zorq tuaւ ir anerdzagin: Kiprosi Hiւk tagaւorin, vor ev gnac i Taphor ev i Ptghamayis, ev XAchakrac kanux hasan gndic het qajuteamb gorc tesaւ։ Ays yarajapah gndic glxaւorn ev amenen ktritch ishxann: er Matcharac tagaւorn Andreas B․ vor mec hambaւ ayl hanec․ bayc ir erkrin shphotuteany hamar: stipuecaւ shutov hon phutalu․ i dardzin ekaւ yAntioq, (or ays atens ayl Rubeni dzerqn eghac k՚erevi) ։ Levon: vor amen ban ku giter k՚imanar, haւatarim despan my xaւrec ar Andreas, ev dashambq xosecan vor anor hamanun vordin Andreasy: psaken Zapeli het․ tepet ev der erkuqn ayl baւakan tariq chunein, vasn zi Andreas ayl haziւ 8 taruan krnar yllay։ Unkarac hin arevelean ariւny yarmaragoyn sepec Levon irenin het xarnel, anonc tagaւorin ayl aske hatchoy anaknkal ozhit cher krnar yllal: ir vordւoyn hamar, zor yankarc Hayoc tagaւor piti tesner։ Ays banis hamar Andreas gohuteamb tught my grec (i marti 1219 tarւoy) ar papn Vonorios, imacynelov Levoni het yrac xnamexosutiւny, ev tnorinumn xndrelov vordւoyn hamar, miangamayn ev aghachelov vor inqn qahanayapetn yandzne zna Tatcharakan ev Hiւrynkal aspetac: xnamakal yllalu tghayin: yet mahuan Levoni։

Bayc ays gorcs chyajoghecaւ, vasn zi Levon shutov meraւ noyn tarin (1219) ev Andreas tagaւorn zbaghac er i Kalicia: hon tagaւorecynelu ir erkrord vordin․ ev inchuan vor hos banery ughghec։ Hayq urish ynker gtan Zapeli․ manukn Andreas ayl Venetikci oriord m՚arnylu baghd unecaւ։ Ayspes zur eghaւ Zapeli arajin phaphagoghin aknkalutiւny, tepet ev k՚erevi: te Levon ayl noyn yusov meraւ, noren yandznelov zZapel: katughikosin ev ir haւatarim ishxanac, ev glxaւorapes Atanin, zor ev payl grer er, aysinqn ibr xnamakal teruteann ev hayraglux (atabek) ir derahasak zharangin։

D

Zapeli xnamakalutean tak eghac zhamanakn: vor eotn ut tari qshec, shat dzhuarakntchirn eghaւ․ ev iren phoqrik srtin ayl voch phoqr vaxer ev caւer beraւ․ voroc arajinn eghaւ korusaneln ir hayragiry, vorun dzerqen haziւ varzher er cnoghakan xnamq yndunil։ Atan payl or my Ssay S․ Parsam ekeghecin ertalu aten shat chbanuk tchambe my, Ismayelacւoc kam Hashishi aւazakac sri tak ynkaւ, voroc satanayakan pashtonn er yankarc hasnil ishxoghac vray ev spannel։ Atan: Levoni hazarapetn ev erbemn sparapetn yllalov: anshusht aylazgeac ateli er։ Ishxanq Hayoc anor tegh haւanecan payl tchanchnalu Levoni hamshiraky, zKostandin gundstapln, zor arden erkrord xnamakal grer er Levon, ays andzs vor 50 tarւoy chaph Rubinean terutean necuk ev grete karavar eghaւ, ays zhamanakis amenen nshanaւor andzn er, amenayn baremasnuteambq ev yet Levoni meci: arajin mec mard krnay ysuil bolor mnaceal terutean zhamanakin․ ceghov, inchpes araj yisheci, i Hetmeanc er, vor tshnamiq ein Rubinean tany․ bayc sa ceghin krser tchiւghen er, voroy andranikn: Tarsoni ev Lambroni ter yllalov: hakarak er Rubineanc․ isk ays tchiւghs Paperoni ev urish berderu zharang: Levoni hor het xnamuteamb miaban ev haւatarim eghaւ Rubineanc․ Kostandni andznakan ardiւnqn ayl hasuc zinqy ays bardzr astitchanin, ur krcaւ ayl amur ev pharaւor kenal hnaraget xelqovn, zoruteambn ev barekirt vordւoc ognuteamb։ Ayspisi zoraւor ev banget andzi my dem kenal kam hnarel: shat dzhuar er, ev vov vor phordzec: mecapes vnasecaւ․ ev nax Brindzn Ruben—Remunt։

Sa halacuac yAntioqay, merzhuac ir bazmeraxt mec qerien, minchder tarakuseal ku mtacer: vray hasaւ Levoni ev yetoy Atanay mahn, Ruben: mek ishxanutene zrkuac: achqy erkuqi dardzuc, voroc atenoq iraւamb ayl krnar yusal․ isk himay te voch zoruteamb hin ktakin Levoni: gone azgakanuteambn ev xnamuteamb, (vasn zi Zapeli morqoyrn er ir kinn ayl) ev Hayoc u Latinac lezuin ev sovorutean varzhuteambn: vstahacaւ xndrelu Hayoc tagaւorutiւny։ Bayc Levoni kamqn ev Kostandni vaxn heracucin zna․ sakayn tarabaghd eritasardn: cher krnar shutov mornal vor tasn tari araj Levoni het tagakic ev dziakic: Hayoc handisakan tonic haghord k՚yllar․ ev shater kayin: vor voch miayn zinqy tchanchcer ein yajord Levoni, ayl terevs ev himay ayl chhakarakein, ayn aten: der pataneak, himay ibr 25 taruan ktritch aspet my, Hayoc ev Antioqay ev Xachakrac nshannerov zardaruac, ir amenen varvrun ev yusagin kenac aten, yer krnar aynpisi mec phaphage my yet dardzynel sirty․ xndranoq chkrcacy: uzec phordzel urish hnarqov, naev zinuc zoruteamb։

Ayn aten (1219—20) Xachakirq arajnorduteamb Yovhannu Prienay: Erusaghemi tagaւorin: eker pasharer ev arer ein zTamiad․ hon er Papin nuirakn ayl: Pelagios ciranaւorn, vor ibrev phoxanord qahanayapetin: k՚uzer Xachakrac glux ayl sepuil ev hramayel։ Asor dimec Ruben, ev gtaւ ognutiւn staki ev zorac․ Xachakirq Tamiaday armamb hpartacac ev chphacac anhog kecer ein․ diւrin er asoncme zhoghovel gund my baghdaxndrac, ev nor teghi my dzerq dzgel։ Ayspes ayl eghaւ, Ruben yankarcuc gndovn ekaւ i Kiւlikia, mtaւ i Tarson, ev aranc ynddimutiւn gtnelu hon, (ur vor misht Levoni ceghin het sert barekamutiւn cher eghac), ishxec inqzinqy Hayoc tagazharang anuanel, ev gtaւ kusakic ayl zinqn aynpes tchanchcnelu։ Aske qajaleruac: araj ancaւ: dzerq dzgelu urish qaghaqac ev Levoni tagin vray․ bayc zgastn Kostandin haւatarim gndov my yankarc vran hasaւ: Mamestioy koghmery․ anor kusakicnery jardec cruec, zinqn ayl brnec beraւ iren apastan karcac Tarson qaghaqy, ev shghtayakap bantargel yraւ։ Tshuar eritasardn anyoys i Hayoc ev yAntioqay, der ku yusar Xachakrac ev Qahanayapetin ognuteany, ev sa yiraւi harabar xnamelov ev tchanchnalov zna orinaւor ter Antioqay: grov yandznec ar naxayisheal nuirakn: vor hog tani anor azatutean, ev anognakan chtoghu anor kiny ev erku aghjiknery․ nuirakn krcac janqn yraւ, nzovec zAntioqay brnaւor duqsy, ev Tatcharakan aspetac yandznec arnul qaghaqy, vorov terevs yoys yllar Rubeni gone noren hon darnalu, bayc na voghbergakan vaxtchan m՚unecaւ, bantin, ev aւeli srtin neghutenen: erku ireq tarien: ir dalar arevovn u amen yoyserovn marecaւ, meraւ։ — Hayoc tagn iren hamar cher, ev voch ayl iren pes urish merdzazharang aknkalui my, te ev aւeli ayl arzhanaւor andzn։

Ays erkrord kam errord (yet Andrei ev Rubeni) aknkalun: eghaւ naxayisheal tagaւornErusaghemi Yovhannes Prien, pattcharaւ knojn xnamutean, ays ktritch, zgon ev arden tariqn arac mardn, vor mec anun uner Evropacւoc arjev, ev der nor Tamiradn arnylov: ayl aւeli hrchakuac er, ir zhamanakin baghdaxndir, naev baghdakoroys ev baghdagiւt glxaւor andzn ayl krnay ysuil․ ev yst aysm: qajutiւnn ev urish dzirqern ku mtanan։ Lselov Levoni mahy ev Rubeni handipacy, iren yarmar sepec zharangutiւny․ ays mtqov elaւ Tomiaden ekaւ i Ptghomayis (Aqqea), u pahanjec Hayoc tagy։ Ayspisi mec ev zoraւor andzi dem kenayn diւrin cher, bayc vorovhetev knojn iraւambq eker er, Kostandin ayl novin iraւamb pahanjec irme: vor zkiny: (or er hamahayr qoyr Zapeli) hety bere։ Yovhannes dardzaւ ir karceceal tagazharangin, ev hiւand gtaւ zna, vor ev qich atene meraւ․ 15 or verjy ir mekhatik chors taruan manch zaւakn ayl meraւ։ Srbazan qahanayapetn Vonorios ayl xrat ev banadranq grec Yovhannu: ete Hayoc het paterazmi anonc tagaւor yllalu hamar։ Amen koghme Yovhannisi haykakan aknkalutiւnn phtchacaւ․ anor vray shat chancaւ: Erusaghemi tagaւorutiւnn ayl korus, ev anonc tegh gtaւ Kostandnupolsoy kaysrutiւny (1231), u yunakan tagov mxitaruac meraւ (1237) ։

E

Zapel: aranc ir gitnalu ays yaphshtakichneren azatelov, petq er vor shutov apahovuer nor aknkalunere․ ev tepet Kostandin amenayn artnuteamb ku hsker, bayc erkar tariner ayl anxrov mnalu cher yusar, usti Zapeli chaphahas tariqin chkarenalov spasel, gone xelahasutiւny tesnelov, erb eotn tarekan eghaւ: i zhoghov kanchec azgin glxaւor ishxannery, pashtoneayqy, zorapetnery ev ekeghecakanqy, ev ysaւ (yst patmeloy ir vordւoyn: Smbatay sparapeti ev zhamanakagri) «Paronayq, duq giteq te yinch neghutean gti zashxarhs, u zmer Paronin (Levoni) yetamnacqn․ u Astucov inchu i yays beri․ u mer Paroni dustrs: kargman eghaւ․ amend tatpirueceq (patrastueceq) vor mez Paron beremq, zi es uzem vor im tan ev im vordւocn andorrutiւn arnem» ․ aysinqn, Zapeli phesay my beremq: vor es paylutean hogen azatac: im tuns hogam։ «Na amenn tatpiruecan shat orer, ev haync patehecin (patshatch tesan: ) vor qan yayl teghac: beren paron Alozin zAntaqay Brndzin vordin: zFilipn․ zi i mots e, ev laւ kare ognel mez i mer amen kariq» ։ —

Ays Antioqay Brindzn kam ishxann er canot Pemund (kam yst vomanc Bemund) D․ Shil kam miakani kochuac: (Le Borgne), vor aynchaph vitchic pattchar eghaւ ynd Levoni ev ir eghbor torin Rubeni․ i veray aysr amenayni mer paronayqn shat orer mtacelov: qan zamenqn pateh gtan irenc paron berelu anor errord vordin: Philipposy, vor ibrev 17 tarun patani m՚er․ ev arden mor koghmane xnami er Hayoc ev tegheak anonc sovoruteanc, ku yusayin vor ir hor ev hanguceal aneroj mej ancacnery gitelov: irenc vray eraxtapart yllay, ev hlu haւatarim mnay ir nor hayreneac orinac։ Ays bans apahovelu hamar: haւatarmutean xosq ev erdumn ayl pahanjecin irme․, Berin i poman (payman) vor hayenak kenayr, , u zekeghecin ev zseghann hayenak taner․ ev zamen mard yiւr iraւunqn paher», Aysinqn, ekeghecakan ev arqunakan handesnery: haykakan cisov vare, ev zamenqn irenc ishxanutean ev iraւanc mej pahe։ Apa (1222) mec handisiւ psakecin anor het zoriordn Zapel, vor ibrev qoyraharsn phesayin ev taguhi Hayoc ev miamit aghaւni: chors tari ayl hory arquni darpasin ev aragastin mej ku tchemer, der ir xnamakal ev hayranaxandz Hay ishxanac hskoghutean tak․ ev shat barebaghd eghaւ yntir dastiarakner unenalu te yiւrocn ev te i Phrankac, mitqy ev hogin krtelu, ev ir bardzr vitchakin yarmar stacaւ i kusakan hasakin: sirt mayreni, aghqatac ev karoteloc hamar, tchashak ev ser imastutean ev gituteanc, ev amenen aւeli: barepashtutiւn, hamestutiւn ev astuacsirutiւn։

Ashxarhn: iren tiknutean, phesayn: harsnutean, erkinq: azgin mayrutean ku patrastein zna․ inqn der artaqin pharac anhmut: miayn parkeshtutiւny giter gegheckagoyn zard․ ev karcer te aynpes kusaxarn kenakcuteamb apahov piti mnay ir psakakcin het։

Bayc te ir ev te hasarakac karciqn xabuecaւ։ Phesayn Philip yaraj qan ar harsnn: anarzhan gtuecaւ ar ashxarhn: voroy tagovn psakuer er։ Arji ireq tarin vaxov ev zgushuteamb qaghaqavarelov: erb uzhovcaւ qsanamean erandov ev hamardzakuteamb, sksaւ inqn ir xelqov varuil, manaւand te hory xelqovn, vor voch aynqan vordesiruteamb: vorqan shahasiruteamb: pghtorec anor mitqy, ev sksaւ sa paghil Hayoc sovorutenen, ev, iւr horn taptrov k՚uzer vor dzger zHayoc zamen ishxanqn, ev yiւrocn dner» ․ Hay pashtoneic tegh: Phrank mtcynel, ekeghecւoyn ev seghanin cesy phoxel, Sisen aւeli Antioqay motenal։ Ishxanq xratecin zna, bayc na ir hormen molorac: voch miayn tchamben chdardzaւ, ayl ev gaghtuk hory xaւrec Hayoc arquni zardery, ev manaւand Levoni mecacax shinac palatadzev vrany, zor mec handisi orer ku kangnein։ Ev voch aynqan erdmunqen: vorqan Hayoc vrezhxyndrutenen vaxelov: uzec inq zinqn ayl phaxcynel ir hayreniqy։ Gaghtuk zZapel hetn arac tchambay eler ev haser er i Til Hamtynoy: Jahan kam Tchihun getoyn qov։ Kostandin ktritch zinuornerov hasaւ eteven, gisheranc daranelov pasharec zberdy, ev ners mtaւ ankarceli aten․ minchder yognutiւn, qun ev ser mecagoyn xaghaghutean ev erjankutean mej ku karcecnein caghkahasak amusinqy, yankarc zamenn ayl yndhatec, xrovec, halacec․ — ev i~nch andardzakan halacanq․ — erkateghen dzeroq aragastin mijen yaphshtakec zPhilip, erb zarhureal ev kisamerik lcakicn Zapel: doghdyghalov lalov, ev eresnery cytelov: haziւ krcaւ kanchel «Vay ter, vay ter», dzeruynery dep i grken phrtac phesayn karkarelov․ minchder angut yaphshtakoghqn: anonc katogin kapery ispar ktrelov: yancaւorac kapanoq prkecin zPhilip, ev xul akanjov: elan qshecin zna minchev i Sis, ur ev berdargel yrin, ibrev matnich azgayin iraւanc ev erdmnazanc։ Lur xaւrecin Antioqay Brndzin ayl: vor yet dardzne Hayoc gandzy, ev zordin azate, isk chil ev shuar hayrn: Hayoc voskւoy ev arcatin het ku kshrer vordւoyn sery։ Arji beran, qich m՚ayl vaxen lrec, vor chyllay te Hayq der kric taqutean mej yllalov anor kenacn ayl vnas hascynen․ aten ancnele etev despanner aghashaւorner xaւrec vor gone miayn ardzyken, iren xaւren vordin, xostanalov bolorovin hrazharelu yiraւanc tagaւoruteann Hayoc։ I~nch dzhuarakntchirn ev voghbergakan xndir, tagen hrazhareln terevs yllar diւrin, bayc inchpes hrazharer Zapeli srten, vor ev anxardax sirer ir varuzhany։ Erku tarւoy chaph tevec ays xghtchali vitchakn։ Pe mund tesnelov vor despanuteamb bann araj ch՚ertar, andzamb ekaւ i Hamtun, aghachelu zishxans Hayoc, zijanelov zanonq goh ynelu ev phrkanaւorelu tshuar zaւaky։ Hayq chkrcan che ysel: togh tuin vor mard zrke imacnelu vordւoyn։ Aphso~s, shat ush․ kam nengutiւn kam srtneghutiւn arden azater ein zPhilip… i kenac։ Patgamaւorqn lur berin te der nor: qani my (tasn) or araj Philipposi dalar arevn bantin mtutean ev txrutean mej marer er (1225), i patizh: irme aւeli: ir anzgast hory, i vrezh azgayin hayenak iraւanc, bayc ev i phush phaphuk srtin Zapeli։ Zapel himay zargaceal: skser ghr zgal ir vitchaky ev partqery, achqin dimac sarsaphelov teser er ir koghakicy: zineal ev zayraceal mardkan dzerq ynkac․ ete azgin iraւanc dpchoghin cher krnar pashtpan kenal, mite ir kenakcin ev tagakcin barexos yllalu iraւunq chuner։ K՚imanar: vor ir tkar hasakn xaghalik k՚yllay baghdin ev shateru baghdi․ bayc der amen phaphagovn ayl chkarenalov ir aghaւnoy sahmanen ver trchil: lrik sirty drac ku dadrer։

Z

Azganaxandz paronayqn Hayoc: erkrord angam payl drin zKostandin, vor futacaւ Philipposi koghmnakic ishxannery cruel․ ev anoncme 28, kam yst vomanc 70 hogi brnec, kam spannec kam vryntec kam nuatchec։ Tari m՚ayl artnuteamb karavarelen etev, ir anuanakic Kostandin katughikosy ev mec ishxanneren mek qanin haւanecuc: vor Zapely harsnacyne ir vordւoc mekun, vorpes zi inqn ayl hayrabar pashtpanelov: amen phordzanqe azat pahe ztagn ev ztaguhin Hayoc։ Ete pharasirutene azat ayl cher ays xorhurds, sakayn irme arzhanaւor mard ayl chkar Zapeli skesrayr yllalu, voch voq ishxec dzayn hanelu, ev voch voq yetoy zghjacaւ։ Inqn Levoni hamshirak, vordiqn ayl noynpes ein Zapeli, ev grete mektegh meccac․ asoncme phesayacuner HETUM, errord vordin Kostandni, ibrev 15 tarekan, , Manuk tioq, aroyg marmnov ev geghecik tesanelov» ․ yst aseloy zhamanakakic patmchin․ (Kirakosi), ev yst akanatesin (Vardanay) , mecahogi ev hantcharegh pataneak, vor er andzneay ev tiknegh ev gegheckagitak eritasard» ։

Ays vayeluch ev hatchoyakan dzirqern: ete otarac antarakoys graւ m՚ein ashxarhqin xaghaghuteany ev irenc tiknoj erjankuteany, sakayn Zapeli mec ev zgayun srten chi krcan xlel Philipi phushy, vorchaph ayl eraxtaւor tchanchnar ir krkin angam hayraglux eghac Kostandiny: Zapel k՚imanar vor voch miayn anor tevoc takn e: ayl kerpov my ev tchankerun․ ev ays tchankery shat sur ev ariւnot k՚erevein iren․ Hetum ayl sirun dzag m՚er, bayc bazei kam arcuoy dzag։ Zapel: vorsere zzuac: anxrov xaghaghutean boyni my ku phaphager, k՚uzer mek uzhov my zinqy bazei ev arcuoy chhasac bardzrutean cocy dzgel, u mnaq barov ysel te harsnutean ev te tagaւorutean psakin, voroy hamar pattcharac ku seper erku ktritchnerun (Rubeni ev Philipi) iren mekmeke merdzaւornerun: kartch orov u sev sgov caւali mahery։ Mtacacy mec ev yozhar, bayc i gorc dneln er dzhar, payl paron ishxanq ev episkoposq ku yordorein zna i kenakcutiւn Hetmoy ev i tiknutiւn․ inqn ibrev anognakan aghaւneak ev voroj: mncher mayer, layr u lrer։ — Kamay akamay nshanelov na ynd patanւoyn (1226) toghucin vor zhamanakn ayl yordore zsirt dshxoyin, ev apa mecahandes kataren tagorhneqy։

Ayn mijocin srbaser aghaւnin srtin miamtutean het hogւoy xoragitutiւn miacnelov: uzec vor ertay mayry tesne: toghucin ishxanqn․ yusalov vor sirtn ayl hangchi ev mxitaruac darnay։ Mayrn: Izapel: kam ir kamoq, kam Hayoc zgushuteambn qashuer er ir Selevkia Isaւrioy, ev ir phrank azgakanac qov ku kenar։ Ays amur berdaqaghaqs: vor Kiւlikioy arevmytean sahmanacayrn er, Levon tuer er Latinaci Hiւrynkal aspetac, voronq mec patuov ev spasaւoruteamb ynduner ev ku pahein zayri dshxoyn Levoni․ himay anor zharang dustrn ayl aւeli patuov yndunecan, manaւand erb imacan vor aghjik taguhin chuzer anke ev mormen bazhanuil, kam anor ev azgakanacy xratovn, kam ir kamoqn, ev phaphagi vanq my qashuil: qan arquneac mej nazel։ Berdin drnery amracucin։ Kostandin zays lselun: meken zorqery zhoghovec, hasaւ pasharec qaghaqay․ qaghaqapetn kam glxaւorn aspetac: Frer (Eghbayr) Pergran: ir aspetac ktrtchutean ev berdin amrutean vray vstahacac: dem kecaւ Hayoc․ Kostandin chuzelov erkayn pasharmamb vtangi dzgel baghdy, sparnacaւ Perdranay: vor ete shutov chtay zZapel, meken piti ertay Ikonioni Alayettin sultanin het dashnakcelu, ev anor zorqern ayl arac: gal bnajinj ynelu aspetac tuny teghy։ Pedran mek koghme vaxnalov sparnaliqen: mekal koghmen ayl ir ev irennerun patuoyn ev qajutean naxatinq sepelov qaghaqy matnel hakarakordin, ev anke aւeli: ir hiւrery, hon apaւineal taguhinery, aspetakan hnaragituteamb my patasxanec Kostandeay, te menq voch k՚uzemq dzer dem kenal u qaghaqs pashtpanel, ev voch ayl krnamq matnel․ vasn zi bareyishatak Levon tagaւorn mezi tuac e, ev hos en ir kinn ev dustrn: dzer tagazharangn, ev hos k՚uzen mnal․ inchpes krnamq menq hamardzakil mer barerarnery ev mezi dimoghnery dzer dzerqy tal irenc kamac dem․ uremn toghuceq mezi: vor menq mer kamoq durs ellenq berden, ev duq gitcacnid yreq։ Ays paymanaւ aspetqn irenc patuovn elan, toghucin zSelevkia, Kostandin noren dzerq dzgec mory bunen brnac dzagi pes: Zapely, ev hraւirec i tiknutiւn ev i mayrutiւn Hayoc։

E

Ayl chkaracaւ Zapel ynddimanal Hayoc, ev Kostandni u Hetmoy xndracin․ imacaւ Astucoy kamqy, ev yandznelov zinqy anor naxaxnamutean․ i azgin haւatarmutean, paylin pashtpanuteany, ev phesayin siroyn, psakecaւ i harsn Hetmoy ev i taguhi Hayoc, ekeghecakan ev qaghaqakan mec handisov ev hasarakac hatchuteamb ev uraxuteamb, voroc masnakic yraւ Kostandin: (i hastatutiւn ashxarhin ev ir zaւakin) ayn azgery kam ayn tagaւornery: voronc het yaraberutiւn m՚unein Hayq։ Grec ar srbazan Qahanayapetn, ar kaysrn Alamanac, dashnakcecaւ ynd sultanin Ikonioni․ terutean pashtonnery yandznec arzhanaւorac։ Ir andraniky (Smbat) sparapet draւ, mek vordin ayl (Levon) marajaxt kam ishxan tagaւorutean, isk inqn anuanecaւ Arqahayr ev Aւag paron․ ev te ir tagazard tany ev harsin, te bolor ashxarhin xorhrdatu, ev amenahas ognakan u karavarich eghaւ qarasun tarւoy chaph: cxor cerutiւnn (1263) ․ Hetmoy ev Zapeli toghlov aւeli pharq ev vayelqy, iren vray araւ hog ev ashxatutiւny․ ev ayspes tchshmartec ir vordւoyn ysacy, te hariւrapatik phoxarinec Levoni: zinqn azatelun i kapanac sultanin, anor dster asank hayrutiւn ev hazarapetutiւn ynelov․ ev tchanchnalov misht na zharang tagaւorutean Hayoc ev tikin։ Ayspes ayl azgn: te ev tagaւor kocher zHetum, bayc naxapatiւ ku tchanacher ztaguhin Zapel, noynpes ev yetagayq, gone minch anor mahy ev Hetmoy minak mnaly․ inchpes vor ayn mot atenner gruac yishatakagirq vomanq aranc isk Hetmoy: k՚ysen․, I tagaւorutean Hayoc Levoni, vordւoy Zapel taguhւoyn, dster Levoni tagaւori» ․ kam inchpes Yovhan Erznkaci zatelov k՚yse vasn noyn Levoni (G), , vordւoy imastun arqayin Hetmoy: hor, ev mor: Zapeli srboy taguhւoy» ․ ev Vahram i chars tagaւorac zZapel miayn yishe։

Noyn inqn Hetum: inchpes vor k՚erevi, ir anuamb ktrac dramnerun vray: Zapely ir ajakoghmy kecac ku droshmer, bardzradzogh xach my haւasar brnelov, ev arquni gaւazan․ vor (ete chem sxalir) erbemn miayn Zapeli dzerqy k՚erevi, (dramin ezerqn ayl gruac e Karoghutiւn Astucoy e․ miւs koghmn: ariւc my xachakir, nshan Levoni tan, zor pahec ev Hetum ev ir payazatqn, ezerqy irenc anuny grelov, inchpes HETUM TAGAՒVoR HAYVoC։

Mer erkaynachar tagaւorac patmutean mej amenen cankali ev geghecik maseren mekn e Hetmoy tagaւorutiւnn, (or mec masamb ays oruan yishatakes durs e) ev shat erjanikneren mekn, gone erku tagakcac kenakcuteann aten։ Hetum: vor erbemn ibrev zqoyr zguer er zZapel ir hor paylutean aten, ev himay ibrev harsn lcakic uner, patuer zna ev ibrev tikin ev ir tagin pattchar։ Zapel vor ir arajin tarabaghd amusnoyn kusaxarn sery ev caւy cher krcac jnjel ir phaphuk srten, shat tariner (ibrev 8 kam 9) chuzec nor aragasty vayelel․ minchev erkar phordzov tesnelov Hetmoy gastutiւny ev barepashtutiւny, yozharuteamb k՚uzer anor tagaւor hrchakuiln։ Kusutiւn qan zamusnutiւn naxapatiւ sireli er iren, bayc verjapes haւanecaւ bolor terutean my phaphagin ev ogtin․ sirec nor amusiny, naxaxnamutiւnn ayl orhnec irenc sery ev pargevy yraւ։ Zapel 11 ameay er psakuac aten ev ibr 36 ameay bolorec kenac psaky․ irenc tagakcutiւnn eghaւ yamin 1226, isk andranik vordin yishui ibrev tasn tari verjy։ Ut zaւak yncayec, ereq manch ev hing aghjik․ arajin: Levon (G) tagaւor B, Toros G․ Ruben vor shat chaprecaւ erkris vray․ (dsterqn) D Fimi, vor Sidon qaghaqin gaghghiaci ishxanin: Yulianu Iplinean: kin eghaւ․ E Sipil: kin Pemunday Z․ Antioqay brndzin․ Z, Rita kin Saruandiqar berdin tiroj, (zor arevmyteayq Sire de la Roche anuanen) ․ E․ Mariam: kin Kitay Iplinean (Guy d՚lbelin) gaghghiaci senejalin Kiprosi (senechal) ․ Y Izapel, ir mor ev mamun anuanakic, vor shutov traւ yerkinq։

Y

Zaւakac zargacman ev dastiarakutean xnamqy chsksac, Zapel: ir tiknutean arajin tarinern, inchpes Filipi aten ayl, ir andznakan krtuteany ku paraper, masnaւor sirov ev yozharuteamb baregorcuteanc ev usman, hetevelov ir hory phaphaganac ev orinakin, ev janakic gtnelov ir phesayin, erkuqn ayl irenc astitchanin karor pharq ev patshatch ku sepein zgitutiւns, manaւand surb groc, grasirac ev gitnoc dzerntu k՚yllayin, ku patuein, yntanebar k՚yndunein, harcynein, ev irenc hamar grel tayin։

Erb mecanun vardapetn (ev patmichn) Vardan Arevelci i Kiւlikia: katughikosin qov, Hetum ev Zapel mec patiւ cucin iren, ev ibrev ashakertq: i surb groc ev i qerakanutene xyndirner ku harcynein․ voroc parz ev zhamanakin diւrahaskanali lezuovn patasxan ev meknutiւn grac e Vardan․ mekun mej k՚yse ar Hetum, yishelov ztaguhin․ «Ayzhm haync ara: im Paron, sakaւ mi ashxatea (i kardaln) ․ qo sakaւ ashxatiln: araւel e qan zayloc chtan…

Ev zogi im tarapeal ev tkar yishesces, vor zqez sire araւel qan zasel… Bayc aghachem zparzamit (tget) mard ev zaraqini: mi harcanel (ays dzhuar xndirnery), vor chamachen, zi (ev) es naxahoguteamb greci․ ev te arzhamayn zis harcanen: ev es gtanim tkaraceal․vasn voroy mi meghadir linir zhmun (arzhamayn meken) chgtanoghacn ztesutiւn banin։ Ev es gitem vor ays che tagaւorakan irq, (grac girqn) ayl voskegir piter ev tchartar grchi․ es shat pattchar unein: vor xaphaner zis yays dzernarkutenes» … bayc sirovn hrashagorciւ yaghtahareal eghen pattcharn, ev vorpes tesaneq: eghev․ te kamis: diւrin e tal phoxel yaghekn (maqur orinakel), vor hesht kardayq, ev togh Grigoresn phoxe, vor ban chkornchi։ Bac im kam e vor im matanc satarn: mnay ar dzez․ vo gite te aւeli shnohւor lini dzez, vasn yusoyn imoy vor ar Ter, ev siroyn: vor ar dzez, zi aync (aynpisi) tchar ev patmutiւn che: vor shat ashxatanq tanin, ev apa ban gtanen, te tught mi kardas zhmun kam erkuq: gtanes yolov xorhurdys։ Ev Astucov: tghayahasak ev mtoq ev achoq zoraւor eq․ ev i miangam kardaln sakaւ inch ashxatiq, ev yayln, anhog liniq։ Ev zi arqay ev arqayuhi i mium marmni tesani, ev hasarak e hogevorn ev marmnaւorn, te Astucov irq mi ogut lini i grelocd kam mxitarutiւn: erkucd (ayl) lici։ Ev zaknd bazmagoyn ev paycar: vor psake zdzez yaւitean (girqn), togh Taguhi pahe, ev i pitoy zhams: arnoyq i nmane․ ev nma hramaye Poghos harcanel zdzez ev zpatehn canucanel, ev partakan en, ase, aprecucanel zirears: arn ev knoj։ Ev zerkosind aprecusce Ter Yisus kendanutiւnn dzer: i xnams Hor ev i gut Hogւoyn srboy, yorogumn snndean dalarardzak tnkaboghboj sharaւegheal vostocd, ciranacin tghayoyd, i girks Sioni srboy․ i katarumn psakman hayakoyt aznuakan azgac ev azanc, tohmic azatac, azatecucichq: areanaru zarmic, lcagirq ev bernabardzoghq, koracucichq otar azgac․ i phars pharaւor ev pashteceal Astuacuteann» ։

Zapeli dzerntuuteann ar usumnasers: geghecik vkay ev ptugh m՚ayl e ir vordւoyn (G․ Levoni) qartugharn: Vahram vardapet․ vor ev inqnin ysaւ ir tiroj tagaւor ocman ory atenabanelov mayr ekeghecւoyn mej․ «Eranelin Zapel taguhin, voroy voghormuteann ev arat pargevacn vor ar usumnakansn: ptugh e mers nuastutiւn, ev evs vehagunic qan zmez, ynd vorum zantchar barutiւnsn ynkalci phoxaren» ։ Vorov k՚imacyne Vahram te Zapel kam ir masnaւor caxqovn dastarakel tuer er zna ev anor nmanner, kam pattchar egher: arquneac dprutean mej mtcynelu zna։

Zapeli aւeli evs hrchakeal, goveal ev orhnealardiւnqn: ir gtac ev karekic srtin argasiq: voghormutean gorcqern ein, vorq ev arandznakan barepashtutean gorcoc qov: ir paycar hogւoyn artaqin tcharagaytnern krnayin ysuil։ Zhamanakic patmich my k՚yse․ «Yoyzh barepasht er kinn ayn ev voghjaxoh․ sirogh amenayn erkiւghacac Astucoy, ev aghqataser, pahoq ev aghotiւq hanapaz tchgner» ։ Isk i taguhւoyn barerareal atenadpirn: ir votanaւor grac Rubineanc patmutean mej ayl ku druate zna ayspes․

«Sa araւel barepashteal

Ev haւatovyn bardzraceal,

Sirov yAstuac er miaceal

Ev yerkiւgh Tearyn xrateal,

Bari gorcovq er zardareal,

Ev aghotiւqyn misht maqreal,

Zxonarhutean zard yzgeceal,

Zparkeshtutiւn naxapatueal» ։

Voch miayn antiւ voghormutean gorcqer lrik ev ancoghabar yraւ Zapel, ayl ev erkaratev mnayun yishatakner toghuc, voroc glxaւor karcemq zyishealn i groc Hiւandanocn Ssoy, zor kangnec yamin 1241․ ev ir ciranacin aւakneren aւeli, ete krnam ysel, gtov ku xnamer zhiւands․ voch miayn arat rotchkaւ: zor ir zarderen ev ancaւor zbosanqneren ktrelov: kaper er anonc, ayl ev andzamb ayceluteamb ev dzeroq darmanelov, yst Xosrovanushay barepasht dshxoyi Bagratuneac։ Ays banin amenen merdzaւor ev srtakic vkay e inqnin ir phesayn Hetum tagaւor, vor ir mek pargevagrin mej: grete Zapeli mahuan tarin grac, ayspes k՚yse․ «Ev koghakics Zapel taguhi, vor tarapanoq hogay kronaւors ev hiւands» ։ Anshusht bolor Rubineanc terutean aten anjinj mnacer er ays Zapeli gtutean yishatakarann, te ev Sis qaghaqn shat hegh tshnameac ev kraki matnuecaւ․ isk yet bolorovin terutean vercuelun ev qaghaqin aւerman, ev amenayn arquni yishatakac moracutean, Zapeli chqnagh srtin yishatakin ays mek phoqrik yaytarar nshoyln: yankarc yet 600 bazmadep tarineru: mer orers yerevan elaւ, (1833) ։ Ssoy himnakuan katughikosaranen mghon my heru arevelean koghmen, hoghu tak mnacac srbatash vem my, zor tepet phtchacuc molerandn naxandz aylakronic, bayc barebaghdabar vrayi ardzanagirn mnac orinakuac, ev er ayspisi։

KATARECAՒ

YARMARUMN ShINUACVoC HIՒANDANVoCIS

QRISTVoSASER TAGUHՒVoY ZAPELI

I TVIN HAYVoC VoGh․

Yusali e vor azgernus eraxtaget patkaranqn ev sern ar yetin gerahrchak mayrn ev tikin iւreanc: Zapel, chushanay anor urish yishatak ayl yerevan hanel, i phars ancelocn ev i mxitar mnacelocs։

T

Bayc Zapeli amenen mec ev goveli shnorhqn: ir srbaser ev erkiւghac kencaghavarutiւnn er, zor aynpes zmaylelov yishen amenayn akanatesqn ev merdzaւorq zhamanakaւ, inchpes qich m՚araj lsecir․ voroc mekn ayl hamarotiւ koche zna, Amenagov taguhin Zapel» ․ miւs my: , zgushakencagh taguhi ev yst Astucoy qaghaqavareal» ․ urish m՚ayl: te «Astuacahatchoy kenoq kayin i Qristos» (ynd Hetmoy) ։ Ir bolor hogn ireqi dardzynelov: aranc irarme bazhnelu, i xnams mayrakan ev tiknakan, (oroc hamar imacaւ ir kochumy, ev te anke hrazhareln: ir ashxarhqin mecamec shphotuteanc ev kruoc pattchar piti yllar), i xnams aghqatac ev karoteloc, ev i xnamsnerqin mardoyn: ir hogւoyn․ zor ev yarqunis ev i lcakcutean arn tagaւori: ibrev i kusastani amotxacuteamb ev hamestuteamb zardarer․ ev bazmaboghboj zaւakacn miangamayn gorovi mayr ev artun dastiarak er։ Ev aynqan partuc ev patshatchic mej: erb minak yllar yarqunis (shat hez Hetmoy paterazmi kam urish gorcoc hamar heranalovn), yarandznutean palatann tchgner pahoq ev aghotiւq։ Bayc ir astuacaser ev mardaser srtin misht baւakan cher yllar arandznakeac srbutiւnn․ shat hegh palaten durs k՚elner: te ibrev yaytni taguhi ev te ibrev cackeal ancanot andz my, ertal vazel: ur vor barepashtutiւn ev voghormacutiւn krnayin tanil։ K՚ertar erbemn ir sireli zbosarany, ir dastakert teatrony: lselu srtaruch dzayner, k՚ertar ir Hiւandanocy ev Aghqatanocy․ kam urish hiւandanocner ev arandzin tuner, ur ayl vor lser te hiւand my kam erese ynkac my kay, kam karot my te marmnaւor te hogevor darmanneru։ …

Ku yishem zmec ev diւcaphar kayrsn Ogostos, vor imastutean ayl patuogh: shat hez ku hraւirer ir arandzin seghanin kcord: ir zhamanakin erku mec banasteghcqy, Virgilios ev Vovratios․ asonc mekn, k՚ysen, shncharutean neghutiւn unenalov: step hekekalu dzayn ku haner, mekayln: achqy tchprot: step artasunq kater։ Ogostos ku cicagher u k՚yser․ «Nsteal kam es ynd mej artasuac ev harachanac» ։ — Vercur gluxd, vov tiezerakal sebastos Ogostos, voroy mecuteand ardzannern ev kamarnern i Tiberise minchev i Sangaris der kangun en, vor Ankiւrioy yishatakaranid mej yishes Hayoc tagaւor my dneld ayl․ tes (ete krnan tesnel ayn achqern: vor 14 tari mektegh aprelov: chtesan zerknic ev zerkri loysn: Qristos) tes zHayoc taguhis ays, vor Qristosi xachin nshanaւ tagy kaper ev bardzracucer e․ tes vov mecd ev amenamecd yerkri, tes ays phoqrik dshxoys Kiւlikioy, inchpisi~ artasuac ev harachanac mej nsteal kay, ev ku sire nstil ynd erkar․ lsecir du ayl ayspisi hekekanq my․ srbecir ayspisi artasunq my․ nstar erbeq ynd mej hecutean hiւandac ev artasuac aghqatac։ Tes—menq tesnenq hos zZapel․ inchpes vomanc aratapes stak, zgest ev degh bashxe, vomanc andzamb ayl caraye, sphophe, mxitare․ — inchpes, shatery: aւeli arat u qaghcr srtov ev bernov ku yordore hoginin hogalu․ hin ekeghecւoy zgast ayreac ev sarkaւaguheac nman: ku sovrecne tgitac zkanons ev hramans haւatoc․ ku sirecne anhogneru: ekeghecւoy surb xorhurdnery, ku yishecyne irenc anceal varqy․ ev zghjumn ku sharzhe xist kam aghtot srtery․ xostovanel ku tay meghqernin ev surb haghorduteamb zoracynel hoginin․ ev ayspes zomans marmnov bzhshke, zomans ayl hogւov yaւitean hangchecyne։ Isk aynpisi teghuanq: ur vor patshatchoghutiւnn kam atenn chen toghur iren ertal, ir haւatarmac meky ku ghrke: noyn xnamq ev hogy matucanelu։ Zapel ays banerus mej ku tchanchnar zinqn: taguhi ev mayr azgi։

Erbemn ayl ir srtin veratrich kraken varuac u varuac: k՚elner gaghtuk haւataւori my pes, gluxy qoghov cacakac u i getin xonarhac, hogւov qan te achqov tesnelov ztchamban․ ku phutar k՚ertar uxtategheac ev vanoreic dranc qov aghotqi kenalu․ manaւand ur vor lser te surb andz my kay, voch miayn hon anor mot phaphager hasnil, ayl ev k՚uzer noyn tchamben ertal, noyn hoghn u qary koxel: zor srbazann koxac er։ Qani~ lur ev anshphot zhamer, qani~ mut u curt gisherner, lusnkay kam anlusin erkinq: tesan mer jermerandn uxtaւory: ancanot ev anmardadzayn tchambun vray․ voch dzmran dziւn u buq, voch torosakan curt paxrcin, voch hoghmakoc carerun ev jrerun mrmraln, gazanac mrnchel u kancheln, ev voch yankarc daranoghi my ev ir arajin payly spannogh aւazakin patahelu vaxn, krnan argilel zsrbaser taguhin։ Ibrev ayn hrashali harsn tiezerakan phesayin xandakat: ku lser anor cacuk dzayny․ «Ek i Libanane (i qo palatane) harsn․ ek aysr i Libanane․ ekesces ev ancces i glxoy haւatoy, i katare Saniray ev Hermoni, i mayreac ariւcuc ev i leranc yncuc» ․ ev k՚ancner k՚ertar ibrev zaghaւnin miak katareal ev geghecik: kenalu srbutean tatcharac drangeac nerqev, andzayn lrik aghotqov: srtanalu i ser hogւoyn tirojy, ev srtacynelu zna ir maqur siroyn։ Erbemn ayl tchambun vray kang arnelov, haziւ vanac ev ekegheceac dranc motecac: k՚ynkner i cunks, ku pagner srbazanic koxac getiny, ku trjer margartakat artasuoqy, ku qser galar demqery ayn krkin srbeal hoghoyn u kaւoyn vray․ anov ku shpher shparer taguhin Hayoc ir paycar hogւoyn drsi hayelin։ Ays ein sirelagoyn zardaranq ev gegheranq ev zbosanq Zapeli։

Ayspisi demq, ayspisi sirt, ayspisi hogi: inch kerpov krnar erevil ashxarhayin ev tagaւorakan handisic mej։ — Inchpes vor ku vayler surb ev zgast dshxoyi my․ vor ir amen partqy ev patshatchy gitelov: cher pakser ev i tonic ev yynkeruteanc, anonc nor vayelchutiւn m՚aւelcynelov ir chaphaւoruteamb ev parkeshtuteamby․ ev inchpes arquni ciraneac verarkuq chein krnar xaphanel irenc nerqeven hagac xoshor xaytogh zgesty, ev voch ayl shnorhagegh taphancik zhpitn: hogւoyn zuartutean tcharagayty․ as er zinqy aւeli patkareli yncayoghy: qan ir caghkac hasakn ev canragin tagn։ Voch voq erbeq lsec ayn shrtunqneren aւelord xosq kam katak my, ev voch dzaynov cicagh my phrtaւ bernen, canrik lrjutiւnn: bnakan dzev ev goyn k՚erevein ir kerparanacy։

Zh

Banerus barebaghdabar vkay unimq, Haykak, zhamanakic yishatakagirnern, bayc dzhbaghdabar: ayschaphis miayn, ur er te aւeli yllayin kam mezi hasnein ayspisi yishatakq, ev ayl aւeli baner patmac yllayin Zapeli vray․ guce mer mijen ayl elner Mondalanper my manramasnabar grelu Hayoc srbakencagh dshxoyin varqy, vorpes na Unkaraci dshxoyin ev Zapelin (Eghisabet) ։ … Ays yishataks: vor yankarc bernes elaւ, ku stipe zis, Haykak, xorhrdacutiւn m՚ayl ynelu ev cucynelu zarmanali ev vernaxnam handipakcutiւnner ays erku taguheac mej, vor terevs der dituac chen ev k՚arzhen mtadrutean։ — Erkuqn ayl hamanuanq․ erkuqn ayl zhamanakakicq, dshxoyn Kiւlikioy ev dshxoyn Turinkioy․ asika: ibrev tasn tari yaraj cnac qan zmern, 20 tari ayl anke araj bolorec keanqy․ na erku erkveceak tari aprelov, mers: ereq։ Erkuqn ayl chors tarekan ein: erb irenc vitchakin tiruhi sahmanuecan․ erkuqn ayl noyn mek taruan mej (1221—2) psakuecan․ Zapel ynd Filipi, Eghisabet ynd Ludvik Hermanay gaւaratearn (Lantkravi) ։ Bayc mecagoyn ev hrashaxarn handipuacn ays e, vor aten my: qani my tari sahmanuac er: vor ays erku lernabnak haւbalners iraru qoyr yllayin․ Turinkia ev Kiւlikia sxrali kerpov zirar voghjunecin։ Eghisabet: dustr e ayn Andreasi ev qoyr ayn Andreasi: voroc mekn Zapeli ayr․ miւsn skesrayr piti yllayin․ ev ete anonq cheghan, ete Zapel cheghaւ koghakic krser Andrei, ev ete erku srbatchem aghaւniqn cheghan tevakicq mek tari, mek seghani, mek xorani qov, ete Unkarac surb oriordn ericuteamb hasakin chgrkec u gguec zoriord Hayoc, ev voch sa bazkik bolorelov anor nazeli vzen kaxuecaւ, sakayn erknaւor baghdn zugec drec yraւ zanonq qoyrakic, gorcakic, hogekic։ Inch masnaւor araqinutiւn ev gorc tesanq Zapeli vray, znoyn patmen ev Eghisabeti vray․ erkuqn ayl noynpes srbaser, ashxarhateac, pahecogh, aghotogh, aghqataser, hiւandapah։ Zapel vanac ev ekegheceac dranc qov k՚aghoter։ Eghisabet erb ir palatin matran dury goc gtnelu yllar: dursy cunk drac k՚aghoter․ — Zapel ir mayraqaghaqin: Ssoy mej: hiւandanocy shinec, vor uzac aten ertay darmane caւagarnery․ Eghisabet ir Marpurki aparanic storoty shinec hiւandanoc my, noynpes xnamq tanelu։ Erkuqin amusinqn ayl tesnelov irenc ynkerin barepashtutiւny: toghucin hamardzak ev gorcakic ayl eghan anonc araqini gorcoc։ — Erkuqn ayl grete noyn mek taruan mijoc (1225—6) irenc erkraւor mec korustn yrin, Zapel zFilip, Eghisabet zHerman․ sa 20 taruan ereq zaւakoq ayri mnacac: ir anerdzagin grgruteamby: ibrev terutean gandzy vatnogh (ar aghqats), halacecaւ yarquneac ev ibrev anashxarhik panduxt varac mnac ev mec charakruteamb ev aւeli mec u srtaruch hamberuteamb, minchev halacoghn angam zgastanalov: noren dardzuc ztikinn yarqunis․ bayc na ir aւakac vitchakn apahovacynelen etev: qashuecaւ palaten durs arandzin anaki my mej, ev miandznakan zgest hagnelov (S․ Phrankiskosi errordakan kargin), qich atenen mec tchgnuteamb ev srbuteamb knqec keanqy (19 noyemb․ 1231) ev qani my tarien (1235) dasecaւ ev yekeghecւoy i kargs srboc։ Ays vshtac ev halacanac: kerpov my krnay hamematuil noyn aten Zapeli caւy: Filipi spanman vray, arandznanaln i Selevkia, ev brni beruiln i Sis yynkerutiւn Hetmoy։ Ev ete sa ayl Hermanay pes vaghamer yllar: antarakoys e vor Zapel ayl Eghisabeti miandznakan keanqn k՚yntrer, vorun arden aynchaph phaphager er yaraj qan zpsakiln ynd Hetmoy։ — Naxaxnamutiւnn ayschaph sahmanec erkri vray nmanakcutiւn ays erku taguheac, voroc anshusht aւeli mec e nmanutiւnn yerkins, ur: tepet qani my tari ush ev aւeli aprelov, bayc der shut ev ankatar kenoq: traւ ev Zapel ar zugakic anuann, baghdin ev hogւoyn, toghlov anmxitar yerkri ir erkraւor zugakic ev tagakicy, ankec unecac zaւaknery, (oronc vomanq der haziւ irenc mor katy ev siroyn meghry tchashaker ein) ev bolor zinqy patuogh ev pashtogh ashxarhy։

ZhA

Ardeoq dipuacakan caւ my, te ir phaphuk srtin hin haruacen busac verqn, te manaւand sastik phaphagn ar laւagoyn eranaւet keans, ir arden geghecik keanqy phutacucin i gegheckagoyn vaxtchan, ar i phoxel yamenageghecik kendanutiւn։ — Voh․ qani qaghcr ev anoysh er ayn hogւoy hraւerqn: vor ekaւ iren (i 22 yanuari 1252 i) ․ — dzayn cankali erknaւor ev anmah phesayin, vorun harsnaceal e amenayn maqur ev maqraser hogi․ — vasn zi inchu e hogin: ete voch ar mianal ir steghcoghin het․ — dzayn Qristosi Astucoy, zor voch miayn hogւoyn anshunch anyod akanjovn imacaւ Zapel, ayl ev zgali kerpov my lselov: anpatmeli uraxuteamb imacuc iren qovn eghogh ev ibrev hiւandi nayoghnerun, te aha lsem dzayn: vor kanche zis։ Ek aghaւni im, ek katareal im, ek sireli im․ ev ays xosqs ibrev verjin barov mnaq yselov merdzakayicn, hogin: hogւoyn phaphagoghac het xarnuecaւ, toghlov yerkri qymcicagh u paycar: ayl ansharzh marmin my, i sug ev i ser hasarakac։ …

«Isk taguhin zkeans aւandeal

U i ket kochmanyn zhamaneal,

Dzayn i yerknic yzna kocheal,

Zor iւr unkambn yaytni lyւeal,

Ek aghaւni im, asaceal,

Isk na yorzham zays dzayn lyւeal

Zyւartagin srtiւ berkreal,

Tesleamb kerpin zyւartchaceal

Ev i hogin iւr cyncaceal,

Merdzakayicyn zays azgeal,

Ev ynd patmeln: iskoyn phoxeal,

Zhogin i dzers Tearn aւandeal,

Zxecin unayn: yerkri togheal,

Zor qahanayqn akumb areal

Zna orhnutean hoghoy tyւeal,

Ard taguhin yerkre eleal

Ev ar Qristos veraphoxeal» ։

Ayspisւoy barւoy ev barerari, srbakeac ev sirelւoy taguhւoy, harsin ev mor mah: vorchaph caւali ev sgali eghac e kenakcin, zaւakacn, merdzaւorac, pashtoneic ev bolor ashxarhin, azatac ev ramkac, aghqatac ev hiւandac, kronaւorac ev zinaւorac, qezi diւragoyn e haskanal, inci aւelord yseln, Haykak, aւelord sepem ev xarnel zqez anor erkarachar yugharkaւorac mej, yor krnamq ekac sepel zbovandak Kiւlikia ev zmasn Kiprosi ev Antioqay, ekeghecakan, qaghaqakan ev zinuorakan xmberov, voroc mej chem ayl krnar gone paghac patkaranoq matnanish chynel: erku zanazan dzevov bardzrapatiւ alevor gluxner, erku nahapetqn Hayoc, erku anuanakicqn, Kostandin katughikos ev Kostandin arqahayr, xnamakalq ev dastiarakq taguhւoyn ev hayrabar siroghq, vorq ibrev erku mecamec mayriq mrrkasharzh antari my: irenc dimac irencme shat dalar ev caghkaboghboj mijabekeal carin vray crac: doghdojun tchiւgherov k՚olorin k՚ereran։ Bayc dardzynenq ashuynis iren gil u dalar barak barunakneren, voroc andranikn (Levon) der haziւ 16 tarekan e․ dardzynenq manaւand ayn phaphuk tnkoyn necuk u nshdarik eghogh arqakaghnoy nman pancali: bayc himak qakeal menaceal ev koraceal tagaւoren… Hetum: ayn orern mec patrastutean mej er, harkaւorabar ertalu ar Mangu xaqann Tatarac: yashxarh heri։ Zapeli yankarc yandardz ashxarh ertaln: aynqan xor ev arzhanaւor sgov patec zayriaceal tagaւorn, vor erku tari chkarcaւ heranal sevu seneken, apa te gnac։

Hetum: voch kenakic ev tagakic miayn er Zapeli, ayl ev anargel gorcakic anor srtin bari bermanc․ ev ete ir arquni anhrazhesht partqn ev i more vorbaceal zaւaknerun hogn: chpatuirer, terevs aւeli shutov toghur inqn ayl tagy, ev arandznakeac hogekeac, m՚yllar․ inchpes vor yraւ ayl verjy, yet teghaւorelu ir dsterqy: ev tagy toghlu (yamin 1269) ar andranikn Levon։ Ev sa ir cankali ev caւali morn anmorac yishataky kerpov my kendanacynelu hamar: ir ireq erec dsterqn anuanec Zaplun, Zapel, Sipil։

Zapel taguhւoy mahacu nshxarqy anmahutean maghtanoq ev ansut yusovn patelovu knqelov: hangucin n tapanatun Rubinean payazatac, i vanqn Drazark, ur nax hangcher er teghւoyn shinoghn Toros A, torn A ev mec Rubini․ ev irme etqn iren ceghen shat paronayq ev parunuhiq․ ev ur yet 19 tarւoy (1270) hangucin taguhւoyn qov er tagakic ev koghakicn ayl, te ibrev arqay Hetum ev te ibrev Eghbayr—Makar․ vor ev Zapeli pes baghd unecaւ otar surb tagaւori my handipakic yllalu։

Irenc eraxtaget ev siranuer vordiqn ev payazatq: arquni srbapatum Yaysmaւurac mej nshanakecin Hetmoy hangstean ory (28 hoktemberi), ev ays ors (22 yanuari) Zapeli pashteli yishataky, zor i keans ev i mahun: tchanachoghq ev merdzagayq: surb: anuanein․ inchpes vor Hetmeanc yishatakn ayl: voch miayn mer ayl ev latin miandzanc hin zhamagroc vomanc mej ancac e eraneleac kochmamb։ Erani er azgis ayl, ete: inchpes shat arzhanaւorac yishatakn anmahacucer e, zomancn ayl noren artyncyner։ Isk qez, Haykak, anshusht axorzheli k՚yllay, qu yntaneac ev merdzaւorac miji matghash Zapelac canotancnel: ibrev irenc naxyntac orinak hamestutean ev imastutean u pashtpan mer azgin verji payazatutean mej amenen anuani, patueli, sireli ev srbeni eghac taguhin ZAPEL։


Z․ Geredardz G Levoni

6 phetruar – 1289

VARENQ erekoyean xaroyky, bolorinq hayreni krakaranin ezerqy, i Kiւlikia, yarqunis tagaւorin Hetmoy։ Hetum (ays anuny kroghac mej amenen anuani ev sireli andzn) Hetum A, yajord mecin Levoni, inqnin hraւer ku tay, ev qan zurish tariner aւeli artoranoq, ir haւatarim hpatakacn ev paronaycn, galu zhoghovelu bazmuteamb, ev Astuacayaytnutean mec tony katarelu։ Ku phutan ishxanq ev paronayq: apahovcynel irenc amur berdery ev ijnel lerneren, ellel parspapat qaghaqneren ev zhoghovil i Msis։ … Ev inchu voch i Sis, yatorn tagaւorac։ — Mi harcyneq։ — Paronayqn galu ev ancnelu aten: ku nayin mek my ayn mayraqaghaqin koghmy, ev der egiptakan sev cxoyn nshany tesnelov, gluxnin sharzhelov: eresnin xachaknqelov ku phoxen tchambanin, te ev shat dzhar kugay irenc yarajeln, vaxnalov tagaւorin txramac demqy tesnel․ sakayn mek m՚ayl irenc hraւerqn tughterun vray nayelov, ev tesnelov anonc arquni karmirkap kniqy: sirt k՚arnun, ev ku mtnen i Msis․ vorosheal ory: nax qan ztonn ku nerkayanan miaban, arevel ev shnorhaւorel tagaւorin znor tarin ev zaւag tonery։

Sirov ev patuov k՚ynduni znosa tagaւorn, ev phoxaren voghjoynner talov: ku hramme vor nstin․ ev nax inqn ku bazmi canruteamb ir gahy։ Voh, vorchaph aylaphoxuer e tagaւorin demqn qan zanceal tarin։ Tari my miayn krnar aydqan aւelcynel haziւ vatsnameay glxoyn aliqy, vor voski psakin taken kaxuac: ir spitak arquni behezeay qghamdin ku xarnuin․ ev erkyncac demqn ayl ayn glxun deghin tagin ku nmancynen։ Vorchaph tarber er ayd demqn ayn Hetum tagaւori voskehatik varvrun kerparanqen, erb aydpisi handisakan or my bardzr gahun vray elac aten։ Kiւlikioy amenen azniւ cnundn: tiknac tikinn Zapel, dustrn mecin Levoni, anor aj koghmy ku bazmer, ayn ir kenakic ev tagakic dshxoyn, gahun bolory brnein ir hing vehakerp mecapatiւ eghbarqn, Smbat gundystapln: hin Haykazanc ev Vardananc naxandzord: sparapetn Hayoc, Levon: mec marajaxtn, Likos: gaylanun ktritchn։ Barsegh: vsemaphayl arqepiskoposn ev arajnord Drazarku, ev Yovhannes: eritasard arqepiskoposn Mamestioy ev arajnord Arqaykaghnoy, gahun storoty Soghomoni sut ariւcnerun tegh: erku erandun krakot koriւnq kenayin: Levon ev Toros tagaւorordiq․ ev ibrev amenun hovani: tagaւorin dzax koghmy nster pharoq ir jojglux arqayahayrn: Mozonn Kostandin, abrahamean cerunin։

Ayd yisheal mecaphayl ev mecazor arqunakan siւnern: aysor xortakac k՚erevin zhamanaki orenqen․ miayn amenen krtser arqay—eghbayrn Yovhannes arqepiskopos: mekdin bazmer, mekal din ayl amenen mecn: cerunazard sparapetn Smbat, voskekot trin vray krtnac, erbemn erbemn taւ taւ yunerun taken erku xor kaycakner ptytcnelov։ Tagaւorin glxun ayl canraceal k՚erevi grete kes dar krac tagen․ 43 erkaynev bazmaphordz tariner pespes gohar qareru pes sharuac ein anor vran․ vorchaph zanazan teghuanq, vorchaph zanazan andzanc mej kangner er Hetum ayn gluxy, vorqan erkayn ev tarevor tchambaner ynelov: Kiւlikioy drneren minchev Tatarystani xoragoyn anapatnery: azgin ev tany hamar qrtnelov, k՚imanayr hima psakin canrutiւny։ Ev terevs anke etev phaphageli er iren hangchecynel ayn yognac gluxy, yllar naev sev qari my vray։ … Bayc srtin vray ayl kay canrutiւn my, ev shat mec canrutiւn․ inchuan vor zayn chtetevcyne, iren hamar mahn angam anhangist e։ …

Asonq mer mtacutiւnnern chen, ayl ayn bazmaxumb paronnerun: vorq bazmer en tagaւorin dimac։ Isk Hetum ibrev tetev qne my totuelov gluxy, ev cacuk krakov my varelov achuynery: ku dardzyne hon eghogh ishxanac vray, ev yetoy ku hrame senekapan spasaւorac: vor pakasnern ayl kanchen ev nstecynen․ isk spasaւorq kargen pakas chgtnelov: k՚imacynen vor amenqn ayl hon en։ Tagaւorn noren achq dardzynelov: ku tesne, te voch shat, ayl mec pakas․ ku hramme ku stipe vor zanonq ayl kanchen։ Spasaւorq shphotac ku nayin ku hamren, pakas chen gtner, ev vaxov motenalov k՚ysen, Surb tagaւor, amenqn hos en։ Tagaւorn neghanay, spasaւorq irar k՚ancnin, ishxanac ku darnan․ asonq ayl k՚apahovcnen ztagaւory, te Surb tagaւor, amenqn ayl voroc hraւerq ev patuer xaւreciq, hos en, angam m՚ayl sraphayl achqery chors din dardzynelov, ev barkaceal: ayl marmrac ev heckltac dzaynov kanche․ Ete amenqn hos en, ur en hapa paronac paronqn․ Levon ev Toros։ …

Levon ev Toros, erku krake neteru pes tran ays anuanqs tagaւor hor my bernen, ev chmnac voghj sirt my․ ishxan, paron, episkopos, dziaւor, spasaւor, amenqn viraւor harachanq my phrcnelov ku sksin lal vayel, erkinqn erkir nayil․ bolor arqunakan atean nor merac andranik zaւki my sgaseneak dardzaւ․ tagaւorn cackec hayrakan demqn ir spitak behezin tak․ ev mekn cher hamardzaker motenal, ban my ysel, mxitaranq my tal, paronac gluxn i getin koraceal․ vardapetac ev episkoposac shrtunqn galov hamraceal, k՚uzein vor eghacn eraz yllar․ ev te cher kareli anke heranalu: gone anzgay yllalu։ — Bayc vov krnay anzgay yllal, erb dziaւorac parcanqn: zuartunn Toros: der ir choreqamseay gerezmanin mej sev sev verqeru nshannerov ahegh diւcazin nman parkac k՚erever dimacnin… ev erb sadem tagazharangn Levon: barbaros Piypars sultanin sev berdin mej shghtayakap tanjuer։ Anvax Smbatn angam, horeghbayr sirun ev ktritch koreancn, dzerqy trin, tevn i gah tagaւorin krtynac: artasuataph achqery verucac aten: karcuer te meken piti catqe ev arquni nizakneren meky korzac: vaze ertay Msray suldanin gahy koxe, ev ir eghorordin: paron Levony, yaphshtake bere hory girky, isk erb gluxy totuelov noren dep i kurcqy k՚ijecyner, karcuer te ashxarhq ancer e Hayoc tann hamar․ ev amenqn al glxakor mnayin… Tandzr sug my pater er Hetmoy arquniq, arevelqe ev arevmutqe, Tatar ghanen ev srbazan Papen ekac mxitarutean grern angam chein pharatac zayn։

Inchpes ekaւ ayn sev sugn, inchpes eghaւ ays char dipuacn։ — Gites Haykak, vor Kiւlikia te ev amur erkir, bayc aylazgi terutiւnneru draci er, vorq k՚uzein yaphshtakel ayn patuakan ashxarhy։ Tagaւorq Hayoc erbemn barekamuteamb, erbemn zenqov ku zgushanayin anoncme․ voroc zoraւoragoynn: Ikonioy suldann, shat hez Levoni ev Hetmoy het kruer er, erbemn mekn erbemn mekayln yaghtelov, bolorovin apahovvutean hamar: Hetum nax ir eghbayry: Smbaty: ghrkec ar ghann Tatarac, yetoy inqnin gnac ar Apagha ghan, ev ereq chors tari ushacaւyotarutean, mecazor ev aharku Helakiւ ghanen stipuecaւ nizakakic yllal anor, Arabacւoc ev Turqac dem shat paterazmner ynel, ev Baghdat arnul, u bolor Parsic, Mijagetac, Asorestani, Hayoc Asorւoc ishxannery nuatchel․ vorov ir sahmannern ayl azat ev hangist mnacin shat tari․ urish zoraւor tshnami chkar, bayc miayn Msray suldann, vor heruen ku sparnar, isk Hetum mek koghmen erkiry parispnerov ev berdov amracucer, mekayl koghmen tatarac ognutean vray vstahacer er, ev ayl aւeli ir xoraget hory xratuc ev eghbory qajakriւ bazkin vray։ Baghdat arnelu aten Egiptosi suldanin koghmane ayl mard kar hon, ognakan xalifayin․ asoncme erkuqn krcan phaxchil․ mekn er Funtuqtar Piypars, chaphaւor tariqy arac, mek ayln eritasard my Sondor el— Achqar (shek kam karmir bazay) anuamb, vor irei pes ktritch vazuk dzi my uner․ ev tesnelov ynkerin te hasaky te gesh dzin: vaxcaւ te geri ynkni spannui․ stipec vor ir dziun vray hecni ev phaxchi։ Te vor es geri ynknim, k՚yser, aghayuteans xnayelov: zis chen spanner․ qu partqd yllay azatel zis։ Ev nman aynpes eghaւ․ karmir bazayn brnuecaւ։ Piypars prcaւ ev hasaւ yEgiptos yordorec anor Quddugh suldany: Tatarac dem paterazm banalu, ev paterazmin mej ayl shat qajutiւn yraւ, anor hamar vardzq uzec Halepi kusakalutiւny․ ev erb suldann chtuaւ։ Piypars hamaxohuteamb qani my ishxanac spannec zna ev teghy ancaւ (1260in) ։ Anke etev glxaւor mtacutiւnn er vrezh arnul i Tatarac ev anonc ognakanneren, yarmar arit ayl gtaւ Helakiւ ev Perqayi: mec ghanerun azgayin kriւnery․ voroncme yaghtuogh ev phaxchoghnery k՚ynduner ir qov։ Anor hamar Helakiւ patuirec Hetmoy: ir nizakakcin, vor Egiptosi suldanin vray yardzyki։

Hetum xoragituteamb nax Ikonioy suldanin het dashnadrutiւn yraւ (1262), yetoy vazec Ayntapay vray․ bayc Piypars arajuc imanalov yllaliqy: shat zorq xaւrec xaphanec Hetmoy xurhurdy․ ayn aten Hetum qani my hariւr mard ayl i Tatarac arnylov ev 150 aspet antioqaci, mtaւ Asorւoc erkiry, bayc curten stipuecaւ yet qashuil, manaւand vor Piypars ku gar ir erkrin sahmannery koxelu։ Anke etev sksan mekmeku dem patrastuil suldann Msray ev tagaւorn Hayoc, ev zirar hnazandutean kanchel, te ev irarme ku vaxein․ bayc erb Helakiւ pashtpann Hetmoy ev qristoneic: meraւ (i skizbn 1265 tarւoy) ։ Piypars sksaւ hamardzak yaraj gal։ Nax xachakrac dzerqen araւ amur qaghaqnery, verjy pahanjec i Hetmoy: vor Asorւoc drnery azat toghu ir mardkanc ancnelu, chargile ir erkren coren berelu, ev naev iren hark tay։ Hetum patasxan chtuaւ anor․ te ev dem kenalu cher hamardzaker, bayc ev voch ayl dashnagrutiւn ynel, Tatarneren aknacelov, vasn zi tshnamiq ein Egiptacւoc։ Aha ayspisi dzhar depqer kan varchutean mej, vor phoqr teruteanc (inchpes er Kiւlikecւoc) hnarqy anhnar k՚ynen։ Piyparsay uzacn ayl as er, hraman tuaւ Hamadi el – Mansur ishxanin ev Galavun zoravarin ev urishneru, (oroc meky Smlmot k՚anuanen mer patmichq), yardzakil i Kiւlikia, ur ev mtan ogostos amsoyn skizbnery 1266—in։ Hetum arajuc lernery berderov ev pahapannerov amracucer er, ev Egiptacւoc sharzhmunqy lselun pes: unecac zorqy tuaւ ir erku ktritch koriւnnerun, tagazharang Levoni: vor ayn aten eresnameay er, ev qaj dziataph Torosi: vor aւeli caghkahasak er, ev erkuqn miategh qani my tari araj (1260) aspet karger er, patuirec anonc vor covezerqi ev leranc mijocy: Agheqsandrioy (Isqenteruni) qovi brnakapany pahen։ Isk inqn: irme aghek despan chgtnelov: sirt i beran arac phutacaւ pzti gndov my gnac Tatarac zorapetin, vor Elpostani ev Kokisoni mej tegh banaker er, ev ognutiւn xndrec shutov, bayc vorchaph aghachec, motakay vtangy araj draւ, vorchaph vor ir angin zaւakacy vray kaskacot hor my sirt krnar xosil ev janal, anogut eghaւ, Tatarn yamareal k՚yser te aranc hramani El—ghanin: Apaghayi: chem krnar mard tal։ Urish tchar chkar, petq er surhandak xaւrel ghanin: ev xaւrec․ bayc surhandakn ayl petq er kam hayr yllal kam trchun, vor qich oruan mej karenay ktrel bolor Phoqr ev Mec Hayoc laynutiւny, ev sranal inchuan Mazandarani motery, ur gtuer ghann, hramann arnul ev berel tatar zorapetin։ Ardeoq spase: Hetum surhandakin darnalun, bayc mite angut ev tchartar tshnamin ayl ansharzh ku spase ir teghy․ — ardeoq darnay trchi yognutiւn zaւknerun․ — bayc ete inqn anke heranay: Tatarnern terevs teghernen ayl chen charzhir ognutean galu։ Ays dzhuarutiւns arajinen canr er․ hark er Hetmoy hon spasel 15 aւur chaph, bayc ir qashac erkayn hamberutiւny: vov krnay chaphel․ vov krnay kshrel srtin alekocutiւny aynpisi aten, vor yiraւi baւakan er Hetmoy, te ev sev ayl yllayin: mazery tchermykcynel, ev oruan tegh: tari my canracynel hasakin vray։

Isk tagւorordiqn inch k՚ynen։ Amaruan amenen taq orerun, vor Kiւlikioy qarut kogheren krak ku bghxen dashterun vray, minchder merdzakay vanqer S․ Astuacacni Veraphoxman tony hrchakein lerne ler dzore dzor, irenq hon kecer ayrelov mrkelov ku spasein horernun, ev tshnamւoyn, ev etqins aւeli shut hasaւ chkarcac koghmeren։ Irenc krtynac leranc vray Hetum ashtarakner kangner ev pahapan grer er zgushutean․ ev voch voq karcer te mekn aynpisi teghe ancnelu phordz phordze, bayc Piypars ir zorac 15—20or miayn mijoc ktrer er Kiւlikia aspatakelu ev krcacnun chaph aւerelu, petq er vor amen janq ynen, ev aha yankarc Isqenteruni lernerun glxen, sev mrrki pes sksan var taphil Egiptosi hnocanman taq odun varzhogh Qeolemenner, vor lcin vari dashty։ Hayq (inchpes shat hegh ayspisi aten ku handipi) yankarcutenen shphotuac irar ancan․ tasn ev erku mec ishxan kar mejernin, vomanq zarnuecan, vomanq phaxan, vomanq brnuecan, hon er ev arqay—eghbayr gundystapln Smbat ev ir ktritch zaւkynern Levonev Hetum․ hon ir mek eghbayrn ayl (Likos), vor noynpes ir tagaւor eghbor vordւocy pashtpanutean hamar paterazmelov: pharoq ynkaւ zenqn i dzerqy․ isk Smbatay ays pharqs chtruecaւ ays angam, ayl pahuac er urish paterazmi․ isk hima petq er Hayoc banakin mnacordy: bolorovin kotoracen aprecynel։ Inch janq chyraւ ardeoq ayn ariւc dardzac soskali sparapetn: ir eghbor koriւnnery azatelu, voronq hon irme aւeli irenc hor patuerqin, ev anke ayl aւeli: irenc qajasrtuteany uzecin lsel։ Smbat cher giter: mnaceal zorac arajnordel, te anonc qovy kenal․ ete anonc yamar qajuteany nayelov qovernin kenar, anshusht Hayoc banaken mard my piti chazater․ apa: mek my mnaceal ishxanordinery ev zorqy apahovapes et ku qasher, mek m՚ayl arqayordւoc ku vazer։ — Bayc vorun hasni․ Levon: Saruandi—qar berdin votqy kecer, Toros irme shat heru ku kruer․ Levon ku janay horeghborn het pashtpanel irennerun, Toros andadar araj araj ku netui ir bardzrapinch bardzraphrinch dziovy, ku zarne ku kotre ztshnamin։ Menq Ilioni dashty chemq tesac, ev voch zEktor: Trovay parispneren durs Aqillisi dem patrastuac, ev voch anor ceruni horn ev mor ev knoj aghachanqy lsac, zinqy ayn soskali hskayin anyaghteli zenqeren yet kecynelu․ bayc Torosi hamar krnar pakas ysel Hay Homer my, ete Homeri kes hogin ayl unenar։ Qani my haւatarim zinakirnerov miayn mahu shrjanaki my mej catqytelov ir bardzravig dziovn ev seaւ photoriki pes chors di mrrkelov: bolor caghkeal eritasardutean uzhovy, kes gund my dzevacyner․ vahany toghac: tur u nizak er sharzhacy, voronc haruacen: antarahar phaytic pes antiւnq phruecan bolortiqy, inchuan tasn hazar egiptaci spannecin, k՚ysen, ayn or aydpisi ktritch Hayq։ Toros der achuynern ariւn dardzac amen di ariւn ku tesner, ariւn ku haner, tuac ev arac verqy chimanalov, shatern iren yordor ev dzayn tuin։ Heriq e, tagւorordi, yet dardzir․ bayc voch mekun ayl chlsec․ chlsec anshusht merdzaւor yntaneac gtoyn, ev voch isk heraւor hor my cacuk dzaynin․, Shat e azniւ vordeak im Toros, Toros: dardzir ays angam, minchev gay hayrd ayl ev mektegh vrezh arnunq» ։ Chlsec ayn dzaynerun, ayl ayn mardakotor sev antarin mej minak mnacac bardzradzaghk caroy my pes: der tchrnchalov cher dadrer ir haruacneren, minchev bazmutiւn suseraւor tshnameac ertalov motenayin, ev shat angam harcynein․ Soskali ktritch, vov es du, inch k՚uzes․ qu bolor banakid chyracn: dun miayn k՚uzes ynel․ dzge ankusht zenqerd ev eku apre qaji pes mer dzerqy։ Toros: miayn zanonq zarnelov patasxan ku tar, minchev qani my angam andznatur yllalu yordorelen ev ogut chyllalen etev: katghac suseraւorqn motecan patecin ayn mek hatik varsaւor cary, dziaւor nahataky, vor grete anonc bazmutenen xyghduelov: ev irme araj viraւorac dziun krnyken vayr ynknalov: kotrac nizakin vray eres i vayr phruecaւ erkayn, yetin angam hayreneac hoghy hamburelu shnchaktur shrtunqovy… Koghoptoghq ariւnluay grahicn: imacan, bayc aphsos, qich m՚ush, vor Hayoc tagaւorin vordin e egher ktritchn ayn․ apa te voch: guce astuacordi ayl karcuer diւcatip Torosn ayn։ Voch pakas anke qajuteamb kruer ev Levon, noynpes kruecan ev irenc hor eghborordiqn, Smbatay koriւnqn, voronc mekn ayl meraւ, mekaylqn: Levoni ev ir haւatarim tchorterun het: geri ynkan tshnameac dzerqy։

Vov krnay patmel angut Piyparsay uraxutiւny: erb dimacy hanecin zanonq, yet 20 vor Kiւlikioy mek masy aւrelen ev ayrelen ev mayraqaghaqn ayl koghoptelen, tagaւorac gerezmannery qakelen ev gandzery parpelen, (oroc miayn mek amanen 60, 000 karmir (oski) haner ein), darnalov anbaւ aւarov, minchev mek ez my erku drami ku caxein…

Isk Hetum minchev cerb k՚ushanay, manaւand te minchev cerb ku dandaghin Tatarq… Aha ku darnay surhandakn yApagha ghanen: berelov ar zoravarn Tatarac hraman ognelu Hayoc։ Hetum tatar gundy arac: gacacen aւeli shutov ku ktre orerov erkayn tchamban․ ku mtne ir erkiry… Yntani lrutiւn ev otar aghaghak, sev nshanner, aւerakac phoshi, ayracneru cuxq, amen ban iren k՚imacynen, der ku tesne Egiptacւoc verjamnacnery: vorq irme erku or araj eler ein erkren, ev der ku lse anonc qamahanqy ev ashxarhin harachanqy, k՚imanay, ku zgay Levoni gerutiւny, Torosi mahy։

Ete amen bane ver kronqi voyzhy chzgar Hetum, chem giter ardeoq inch k՚yllar kam inch k՚yner․ bayc ays uzhov miayn sirty brnelov, ev ayl amen ban toghlov, gluxy ku dardzne dep ir qajayishatak aneroj shinac vanqy, ev hon ayn mec tagaւorin (Levoni) gerezmanin vray ynknalov ev surb vanakanac hogexos mxitaranqy lselov: haziւ krnay qich my zspel zinqy․, Bayc zsirtn (k՚yse akanates patmichn) inqn ev Astuac miayn gitein te vorpisi krakov lceal er․ zi voch tesaner zaynpisi gegheckapatker ev zcaghkalic vordisn iւr araji iւr․ voch yerekoy ev voch i vaghiւn, ev voch i zham tchashoyn: yutel ev ympel․ ev ynd mit aceal zanmxitar aghets geghecik vordւocn, zTorosi geghecik patkern ev zvayeluch hasakn: vor i sroy bazhanecaւ yanoghorm ev areanarbu anorinacn, noynpes ev zLevoni ahiւ ev angohiւ lineln i mej aylazgeacn i carayutiւn․ zays amenayn zmtaւ aceal barepasht tagaւorn Hayoc, ayrer anhnarin krakov, ev galarer aghiqn yaghags siroy vordւocn vor voch tesaner: ev taւaler ynd erkir anmxitar sgov, bayc gaght ev i cacuk» ։ Urish cer patmich m՚ayl canot Hetmoy, ir hamashxarhakan patmutiւny lmancynelu aten: lselov ir erbemn hiւrynkal ishxanazanc sev goyzhy, doghdojun gyrchovy verjin tghtoyn vray k՚aւelcyne ays depqs ayl․, Glux ev xoc anoghjanali kotorelocn: Toros arqayordin, geghecik caghik i matagh hasaki merdz i phtits moruac․ vkayeal yamenayn beranoy anpakas i bovandak baroy, ev kusuteamb shtemaraneal i crars shnorhacn Astucoy, vor yozharuteamb evs dimeal i psakn arean․ qanzi harceal zovn: voch et zanun horn, zi kenoqn gereal: mi lici aւeli bern horn ev ashxarhin, ynd andranik eghborn: Levoni, psakeloy ev hraւireloy yator tagaւoruteann: ar kenoq horn։ Qanzi na eghev glux gereloyn mer, ev hur aghekez lerdacharchar ev srtaktur ashxarhis mer ev azgis, vor kamq shnchargel ev yererman։ Hasane dzern verin: vor eharn casmamb, noyn bzhshke voghormuteamb, acelov zmecarac xocn, arnelov geredardz: (Levoni) zor taran ynd aylsn, hngetasan or yamelov yashxarhn, ev lnlov aghetiւq․ znosa iroq, ev zmez xocotich hambaւovn» ։ Ev ku verjacyne patmutiւny yishelov Kostandin cer katughikosin sgaւor mahy, vor grete 50 tari nstaւ yatorn, ev chdimacaւ Hetmoy vordւoc caւalic dipuacin, voroc knqahayrn ayl er․ «Vor ev tchashakeac isk ev i tandzraceal ev zmrseal verjnoy leghoys: merdz i katar kenacn: tearnabar zdghrdumn tagaւoruteann meroy, zsur ev zgerutiւn iւrakan cnndean ev snndean ashxarhin, mteal i phordz hnoci gehenahot hroyn borboqman, dzernasun arqayordeacn korstean, vorq manaւand merdz berin zorhas nora, ev ararintagnapel stipman shnchoyn, borboqelov zcaraւ lucman yoqnataxic kencaghoys։ Zor teseal Yisusin iւroy ev Astucoy, yndGhazaru hane artaqoy aysqan dzhndak krics: yanpatumn» ։

Bayc Hetmoy darnakskic caraւy chkrcanbolorovin marel Akanc anapatin bazmabughx aghbiւrnern․ ayl haziւ zovacac: yishec miangamayn tagaւorutiւny ev hayrutiւny, dzerqy srtin vray draւ, ev hety berac tatar anogut ev ankirt zorqery ardzykelov: dardzuc achuynery i kes anapataceal erkren․ phutacaւ gnac ar ghann Apagha, patmec ashxarhqin ev srtin haruacnery․ xndrec aւeli mec gund my zorac ognutean, hasarakac tshnamւoyn (egiptacւoc) vrezhy pahanjelu․ bayc ghann ir merdzaւor tshnameac het zbaghac: ays xndirqy ankatar toghuc։

Anke anyoys dardzac atenn er: vor Hetum urish tchar my mtacelov kanchec ishxannery Jrorhneac tonin artiւ․ ev vordւocy yishatakaւ: anonc sirty ev qich m՚ayl xghtchernin tchmlec․ vasn zi baւakan tiraser chgtnuecan te paterazmin aten ev te anke etev․ anor hamar ayl hima chein hamardzaker ban my xosil, minchev nax tagaւorn eresy ev berany bacaւ, ev ishxanac ev vardapetac lur artasuacn ayl shnorhakalelov: mxitarec zanonq vorocme petq er inqn mxitaruil․ zToros Vardananc psakakic sepelov, zLevon: hamberogh naxararacn: i dran Yazkerti, ev aւeli k՚yntrem, k՚yser, asonc ayspes yllaln, qan te anonc azatuteamb dzer ev dzerinnerun korystean pattchar yllaln․, Indz laւ e Levoni carayutiւnn, ev Toros iւr areambn i veray qristoneic spanac, qan es ays amen erkris ev dzer areand ev xghtchid tiracac» ։ Ays mecahogi xosqern sirt tuin vardapetac ev ishxanac: phoxadardz mxitarutiւn talu tagaւorin, te ev anor sugn drsen cucacen hazar angam aւeli er։ Ev ayspes kes mxitareal kes sgahar: katarecin Yaytnutean ev Jrorhneac handesnery, vorchaph kareli er․ ev dardzan noren tagaւory barevelu, ev mxitarelu։ Aske vstahutiւn arnylov Hetum, yaytnec bernov ayl inch vor sirty k՚aghaghaker, Levoni azatutean hnarqy․ der voghj er Levon, ev gerutean mijen ayl haւatarim dzerqov u zarmanali srtapnduteamb imac kutar irennerun, vor amur kenan Egiptacւoyn dem։ Isk xoragetn Funtuqtar tchartar haւorsi nman: aynpisi shahaւor vors my voghj ku paher, anov ir urish phaphagacnery vorsalu hamar, ev yet qich my vaxcynelu ev yandimanelu, yishecynelov hory arhamarhakan hraւerqy: vor zinqy i carayutiւn kancher, hima tesar, k՚yser, vov voru eghaւ caray․ hramec vor tanin Gahire qaghaqin anuani Lernaberdin (Qalaa՚dւel—Tchepel) mej banten, bayc aranc shat neghelu, inchuan hraman ayl tuaւ anor: Erusaghem uxti ertalu․ ev erbemn azatutiւn ayl ku tar durs hanelu zgushuteamb։ Aha ays depqn e vor ayn zhamanaknerun mot mer banasteghcic mekn erger e։

Aւagh yzLeonn asem,

Vor Tatchkac durn ynkel geri։

Im lus, im lus, u surb Koys,

Surb xachn ognakan Leonis u amenus,

Suldann i moytan elel

Ir voski guntn ku xaghay։— Im lus, ev ayln։

Xaac i Leonn eret․

, Ar xagha ev tur tatayid» ։

«Leon, du tatchik linis,

«Es u im tatas qe geri» ։

Leonn i berdin nystel

Dastarakn achicn u ku lar․

«Qervant: vor i Sis k՚ertas:

«Dun xapar tanis papayis» ։

Vonc vor papn al zan lysec

Shat hecel qashec eramov․

Ekaւ i suldann elaւ,

Shat geter ehan arynec․

Iar: zir Levon vordin

U hasaւ syrtin muratin։

Im lus, im lus, u surb Koys․

Surb xachn ognakan Leonis u amenus։

Azniւ ev qaj ergich, ku hamardzakis tagaւorid paterazmaւ shat arean geter hanel tal, ev yaphshtakelov vordin: hasnil srtin muratin․ iraւ ays er Hetmoy mtacutiւnn, bayc baւakan voyzh chuner aynpisi tshnamւoy dem։ Ishxanqn ayl asor tegh xorhrdakic k՚yllayin: vor phrkanq talov azate zordin, ev irencme ban talov: k՚uzein xghtchernin srbel։ Bayc Hetum erku naxandzordac mej er․ mek koghmen Egiptacւoc, mekayl koghmen Tatarac․ tshnamutenen aւeli dzhar er barekamutiւnn kam dashnadrutiւnn, kam phrkanq taln․ ev ete aynpes azater vordin: krnar dardzeal korsncynel bolor ashxarhovy: Tatarac dzerqov։ Naxandzn inch chariq chyner․ Hetumi qsan taruan hamardzakutiւnn ev xosq ancyneln mec ghanic qov, shat anhaւat ishxanac canr eker er, ev skser ein hambaւel te Hetmoy barekamutiւnn kaskaceli e, anikay cacuk Msray suldanin dashnakic e։ Ays bany imanalov ghanin qov gtnuac Mec Hayoc azniւ tchshmarit azgaser ishxanq: cacuk grerov imacucin Hetmoy․ ev vorchaph ayl eghac dipuacoc hamar caւakic k՚yllayin, der ku hamardzakein yselu, te Surb tagaւor, aւeli laւ e mek vordւoyd mahn, ev miւsoyn gerutiւnn, qan ku ev bolor azgid, ev zoroq ev ekegheceoq kotorac ev aւeracn․ zgoysh kecir, chyllay te Egipacւoyn kes aւerak tun m՚ayl tas․ apa te voch: anhaւatic xosqy tchshmartac k՚erevis, ashxarhqd ku phtchacnes, zmez ayl amot ev mahapart k՚ynes։

Ayspes dzhuaruteambq pashareal Hetum, te tagaւorutiւny k՚uzer aprecnel ev te vordin․ aւeli yaytni tshnamւoyn vray vstahacaւ, qan kaskacot barekamin Tatarin․ ev cacuk despanner ghrkelov Piyparsay: harcuc te inch k՚uze Levoni azatutean phoxaren։ Piypars pahanjec anor sirelւoyn tegh: ir sirelւoyn azatutiւny, ayn Karmir bazayn: vor der Tatarac qov er․ erkrord, ayn berdery: zor Tatarac ognuteamb irme arer er Hetum: et dardznel։ Hetum dardzeal cerutiւny ev yognutiւny mornalov: gnac Apagha ghanin, ev gangatelov Piypars vray: imacuc anor pahanjmunqn․ ayl Apagha meken yandzn charaւ toghul zSongorn․ bayc Hetum yet dardzin i Kiւlikia: eghborordւocy meky xaւrec ar ghanin, ev verjapes berel tuaւ zanikay․ vor inqnin grec ar Piypars ev imacuc Hetmoy dzeroq azatiln i Tatarac։

Ays zhamanakners Piypars eler eker er Antioq pasharelu ev qristoneic dzerqen arnylu, ev araւ ayl։ Hon imacuc Hetum vor patrast er xaւrelu iren ir barekamy․ bayc anor het uzac berdery talu ku dzharer։ Ayn aten Piypars iren grec․ «Laւ mtace, tagaւor, te vor du qu vordid ev tagazharangd azatelu hamar aydchaph ku dzhuaris, mite es ayl chem krnar aւeli xstanal im barekamis vray, vorun het arenakcutiւn ayl chunim․ inch vor k՚uzes yre Songory․ bayc gitcir vor mer hashtutiւny aւrogh du k՚yllas, ev es aske darnalus aten: ku gam vrad» ։ Ays sparnaliqen etev ayl ushanalu ev voroshelu ban cher mnar․ Hetum yandzn araւ paymannery, ev Antioqay mej dashnadrutiւn m՚yrin, ev erku koghmen xaւrecin xndruacnery, handerdz yncayiւq։

Yet qsan ev erku amsoc dardzaւ gerealn Levon i Kiւlikia, ev hety ir horeghborordin ev irenc tchortery։ Hetum bolor ishxannerovn ev ashxarhagumar handisiւ: orov tchambay ynd araj gnac vordւoyn, vor anke etev iren qani my vordie aւeli k՚arzher։ Ardeoq cer nahapetin Yakovbay: Yovsephay voghj yllaln lselov Egiptos ertal ev uraxanaln, te Hetmoy ir Egiptose ev noyn isk Yovsephay druac banten: elac ekac vordւoyn tesuteamb: phoxadardz uraxutiւnn aւeli er․ es chem giter, ev voch voq gite․ ev vochg isk ayn iraru plluac erku srtern, vor ku zgan ev chaphy chen giter։ … Erb mtan i Tarson tagaւorakan qaghaqn, amen koghmen zhoghovac vanakanq ev ashxarhakanq ekan yuraxakcutiւn․ ev erb mtan yarqunis, arajin handipoghn eghaւ anshusht caghkahasak parkesht kin my: yncayelov ir het i hamboyr Levoni: irenc bazmaptugh siroyn erku naxyncay eraxayriqy: hezanazik Zapluny, ev tagi payazat 3—4 ameay Hetmiky, zor ayn sev paterazmen qich araj i loys yncayer er mayrn, Keran, tiknac tikin dustr ishxanin Lambroni։

Ayspes Hetum hasnelov yst ergchin: srtin muratin, tarinerov phaphagac urish mek kamqn ayl uzec katarel, 45 tari gluxy canracac tagy: dnel i glux Levoni, ev ertal hangchil yaւitenakanutean naxaphunqy, miaynaban my։ Levon hrazharecaւ lalov, aghachec zhayry, vor chstipe zinqn ir kendanutean aten anor atory nstil․ bayc hory yognutiւnn ev nerqin phaphagn aւeli stipoghakan er․ anshusht heruen dzayn m՚ayl ku lser sa phutalu, zor urishnern chein haskynar։

Yajord tarin dardzeal ev verjin angam erkayn tchanaparhordutiւn m՚yraւ ar ghann Apagha, na shnorhakalelov Levoni azatutan pattchar yllalun․ ev erkrord ir hrazharelu ev anor tagaւorutean hraman ev hrovartak uzelov․ zor ev araւ, phutacaւ ekaւ yarqunis, zhoghov yraւ ev kamay akamay brnadatec zLevon yandzn arnul ishxanutiւny, ete ev ir toghac tagy dnel cher uzer ir kendanutean aten։ Ciraneac u behezin het totuelov amen ashxarhakan hog ev mtacmunq, anke etev vanqer ev anapatner ku ptyter, erkrord ev ananc tagaւorutean my patrastelu․ voroy hamar tchgnoghakan zgestov ayl zardaruac ev anuny Makar drac, ku spaser handerdzeal hraւirakin, vor ev chushacaւ․ verq my phutacuc zmahy (28 hokt․ 1270) ev hasuc zinqy ir phaphagac ev anxrov hangysteany․ toghlov zmarminn ir sireli Drazark vanac mej: sirelagoyn andzin qov, ir srbakencagh kenakcin Zapel taguhւoyn, vor ibrev qsan tari irme araj hon ardaroc quny ku vayeler։

Levon B yet erkayn ev canr sgoy, aghachelov ev stipuelov ir bolor ashxarhqen ev yotar tagaւorac ev draceac, haziւ yandzn araւ hory tagn i glux dnel, ev anor nman pespes dipuacneru ev kric mej tagaւorelov, noynpes sireli eghaւ azgin ev patueli otarac․ masnaւor phoyt ev ser unelov ekegheceac ev vanac ev gragitac, voroc aratapes nuerq ku tar, vor ir erkrin mej miayn, ayl ev i Mec Hays ev i gaghtakans yItalia․ ur ev Berutchia qaghaqin Hayoc ekeghecւoyn nuirac tchashoc girqy, ir yncayagrovy kay minchev cayzhm։

Levoni tagaւoruteany hingerord tarin: ir gerogh Egiptacւoc het paterazmelov ev vrntelov, verjapes yaghtakan paterazmen dardzac: irme eritasard dzien viraւoruelov, mecaւ pharoq meraւ ceruni sparapetn: horeghbayr tagaւorin: Smbat (1276), yet mahuan amenayn hamamayr eghbarcn, voroc andranikn er։ Isk Levon yet qsanameay tagaւorutean vaxtchanecaւ (i 6 phetr․ 1289), voroy qaghaqavarutean amenayn dipuacnery patmelu hamar: inchuan i loys hskeln ayl chibaւer։ … Bayc arden mer hskman kanteghikn ku kackytay, ev krakarans i moxir ku darnay։ — Gisher bari։ …


E․ Skizbn tarւoy ev mardkutean i Hays

Marti 9—21

A

AHAՒASIK Mart amis, vorun spasecinq chors curt ev erkayn amisner․ bolor bnutiւn ku haracher ku kancher zmart․ voch ibrev tarւoy gegheckagoyn amisy, ayl pattchar merdzaւor gegheckuteanc․ voch ibrev zapril dalar, kam gunaւor ibrev zmayis, caghkazard ev ptghacoyc, ayl ayd amenayn shnorhac nshan tuogh․ ev cnogh mankagoyn ev zuartagoyn eghanaki tarւoyn, — garnan։ Garunn der ekac tirac che, ayl aha ku gay ev yaraje, ev dzmern ertay ev heranay։ Mer krakaranin zhamern ku kartchynan․ araւotn ku kanxe, irikunn k՚ushanay։ Corekn atchelov: ir tagaւorin (aregakan) tcharagaytnerovy ku zardari․ odn ku zgay ev ku pahe ztaqutiւnn․ ku zgan jur ev hogh․ camaqac, sevacac, pndacac erkirn: dzmeruan dziւny ev egheamy ku halecyne ev kakghanay․ ev aha hing vec amis ir cocy togheal tagheal sermanq, tmreal tormeal tunkq: cayr ardzyken, kanchn k՚yncayui, karmir ku gay, caghik k՚erevi։

Iraւ der mer bardzradir ashxarhin amen taphern ayl irenc kerparanqy chen phoxer, ev ays shnorhqnern cherevir vranin․ der dziւn ev sarn yamareal ku brnen zsar u dzor, bayc amenevin anzgay ayl chen․ alevor zhayrern sksin sev xayc arnul․ hoghn te ev voch dalar: gone ku yaytne zinqn ev ku janay totuel vrayi tchermak tandzrutiւny։ Mer hiւsisayin xorahovitnern, evs araւel arevelean ev haraւoy ezerqn: k՚arnun barexarn klimayic haւasar garnan goyn ev shnorhq․ vorq arden mer draceac ev mer dep i haraւ gaghtakan eghbarc erkirnerun vray hamardzak ku phaylin, ev zuartaceal bnakichqy i gorc ev i zbosans hanen։ Aha Tados tiroj ergadzaynn ayl Erusaghemen ku gay․

Ha mytaq yamis martin․

Carern amenayn caghkin …

Hotyn gayr garnanayin

Loysn elne Hayoc zatkin։ …

Menq: te caghiky ev te loysn amenun haւasar maghtelov: lsenq urish tchartaragoyn ergchi ev bazmaruest andzi m՚ayl vor Tigranakerti koghmeren k՚erge, noynpes marti caghkanc het xarnelov Zatkin yishataky։

Martyn ku gayr caghkynerov,

Erknic haւeryn kardalov,

Hreshtakapetq pharys talov․

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Bark aregakyn cagecaւ․

Sastik dzyneryn halecaւ․

Garn u maqin yncayecaւ․

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Amp u erkinqyn xist gorac,

Voghormutean coghyn coghac,

Cov u geteryn xist cyphac․

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Aghberakunqyn yordorin

Car u tchygheryn zardarin․

Xot anasunqyn kerakrin․

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Mardapes e dater meghun,

Zhoghver caghikn i lernerun․

Voch vaxenay i merelun,

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Piւlpiւl ghumrin: araւotun

Erkir dardzer vardin hotun,

Gankat k՚arner na i hoghmoyn,

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Kaqaւyn gayr sare i sar

Karkachelov i dzorn i vayr,

ZAstuac orhner inqn andadar,

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Haւ u dzagern haւsarakan

Saghmos asen noqa lyman,

Aghaghaken ar ter miayn

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Dasht u sareryn norogin

Ev zerd nor harsyn zardarin,

I yAstucoy pharaւorin,

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Qar artasus bghxe yzjur,

Vorpes yghcov eghev aghbiւr․

Vard u caghikn e hamasphiւr․

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Erusaghem qaghaqn aysor,

Ashxarhs i hon ertan yusov․

Surb Yarutiւn lycvi lusov,

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Hay u Horomyn xachapasht

Amen bopik u glxibac

Uraxanan lusoyn dimac․

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Teryn tace xaghaghutiւn

Ev ashxarhi uraxutiւn․

Hotyn ku gay anmahutiւn,

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Imastaserq uraxanan

Ev astynvorys lianan,

Amen meghac dzerq lyւanan,

Yorzham Hayoc zatikyn gayr։

Evropioy mej ayl kan ashxarhq: ur garnan galy handisiւ kataren zatki orery, bnutean ev shnorhac hatchoyagoyn erku yishataknery yirar zugelov, zgarun ev zzatik․ inchpes mer ergichn ayl, vor e yst vomanc arqepiskoposn Amday, Mkrtich Naghash, terevs mer amenen nshanaւor ev tchartar andzn ZhE darun mej։ Inqn haykakan Mijagetac cnund ev hogevor ter bazmatiւ vitchakac ayn koghmerun: Hayastani shat gaւarneren araj ku tesner garnan berqy․ ev mezi het k՚oghjuner ays orers, ev mezme araj ayl: babelakan kam lalakan ureneac erkayn xarteash xopopnery, lelakin terevnery, lorւoyn (tilleul) karmir boghbojnery․ hon arden parkesht manushakn kapoyt achuynery bacer e ir anxnam menaranen, anushik hot my xarnelov anushik hovi my․ ev ete aspatakogh gndi my verjamnac zorac nman: yankarc barbaros hom my chphche, ore or busaberutiւnn ku yaraje, ev grete ditogh achq my chikrnar hasnil anor shut shut zarganalun։

Ard antarakoys bnutiւnn ku norogui, ceraceal tarin ku verjanay, kam noren mankanay․ eghanakac ev zhamanakac skizbn dardzer e։ Arzhan er vor ays bnutean norogutean eghanakin: sksein zhoghovurdq irenc qaghaqakan tarin, ev garnan gisherahaւasarin kargel irenc kaghandy kam xndarar nuiramsaky։ Yaysm masin shat xeloq ev iraւambq gorcein hin zhoghovurdq, voroc arjev meq caghkeal nor zhoghovurdqs: anteghuteamb anyarmar mijoce my ku sksimq mer tarin, (dzmernayin arevadardzen 10 kam 20 or verjy, 1 yunuari) ։ Ayn hin azgeren minak qich shat anphophox mnacac Hreayn: minchev caysor ir srbazan tarin ku sksi garnan het․ miayn te tarin arevu het hamematelu aten: amisnern ayl lusni het k՚uze yarmarcynel, vorov voch tchishd ev voch misht garnan het ku sksi tarin։ Barebaghdabar, yaysm ir het ev irme hin azg m՚ayl kay: vor noynpes ir hin srbazan taremuty haւatarmuteamb ku nshanake ir tomarin mej, ev minchev card misht arzhanapes ku sksi ayd tarin: erb arevn anor ev ir sirakan Xoy asteghatuny mtne, vor e ysel soyn vors garnanamti, (9 marti kam 21 yst nor tom․) ։ Ays azgs: vor yaysm masin aւeli qan zHoroms ev zHellens: imastaser manaւand te tchshmartaser gtnuer e, ev ays giւty paher e: terevs yangets otarac, Hay azgn e․ voroy hamar iraւamb parcelov ir hin heghinakac mekn, anor astuacatur dzric meky sepelov ir tomarn ayl, k՚yse hamardzakapes, te Astucme arin «ztumarn, and Movses, ast HAYKN yaraj qan zna» ։ Hayoc qaghaqakan sovorakan tarin al, yst amenayn hin azgac (oroc ramikn voch erbeq astghabashx k՚yllay) sharzhakan ev phophoxakan er, nahanj chynelov․ ayl srbazan tarin: hastatun e․ voroy skizbn voch yst qaghaqakan tarւoy, Naւasard amisn e, latinac ogostosi 11—23in hastateal ansharzhapes, ayl bun arevu amisn, AREG։ Bac oracoycd ev naye, ku tesnes vor Areg amisn Xoyi tanuterutean het ku kski, vor e ketn garnanayin gisherahaւasari․ ev uraxuteamb parce naxneacd vray, vor ays geghecik bnakan tchshmartutiւny anphophox pahelov yaւurc jrhegheghin: hasucer en minchev i mez, ev mezmov otarac, areal irenc geradiւcazn naxahormen, i Hayken, vor voch miayn tchartar sharzhich er agheghan, ayl ev tuoc ev chaphuc։ Miangamayn ev caւe vor chemq krnar der i gorc dnel ev zugel ays hin tomary noroyn het ev varel։ Qaghaqakan tarւoy skzban handisic, aysinqn Naւasardin, phoqr i shate teghekutiւn unimq․ ayl kronakan tarւoyn ev Aregin skzban handesnern: Haykazanc xorhrdapah qrmaranac het cackuac en mezme։ Shat e giteln ev tesneln: vor imastuteamb garnan skzban het Aregin skizbn ayl zugac e nshanakac e Hayadirn։

B

Noyn Hayadirn yaphshtakelov zmez i hnutiւn zhamanakac, nereli k՚yne toghul aysor noragoyn yishataknery, ev hnutene hnutiւn elnel i ver qan zaregn ev zskizbn haykakan amsoc, ev ku nshanake aysor yishatak m՚ayl, vor voch mer himku ashxarhis daruc mejn e, ev voch ayl anke arjinin, al erku ashxarhac mijocn krnay ysuil, naxajrheghean ev yetjrheghean ashxarhqnery miacynogh kamrjoyn vray․ vor e cer naւoghin: Noyi: tapann։ Surb groc het hashuelov anor i tapany mtnelun ory, yst srbazan amsoc Ebrayecւoc (ev voch yst qaghaqakanin: vorpes vomanq k՚ynen) jrhegheghin galy ev dadrily, tapanin nstily i lerins Araratay, patuhanin bacuily, ev ayln, ays oruans ku handipi tapanin dzeghuan bacuiln, aysinqn vrayi cacqin։ Tapanin i lerins Hayoc nstelen inchuan leranc gluxnerun jren durs erevnaly: erku amis ancaւ, yorme gushakui tapanin mecutiւnn ev bardzrutiւnn․ yet 40 aւurc bacuecaւ anor patuhann, vasn zi jurn anke ayl vayr ijer er․ ev ibr yet amsoy my, ays eghanakac norogutean ory: bacin argelakanqn tapanin vernacacqy, ev ibrev tan darpasneru kam ditanoci vray elnelov: tesan «zi nuazeal er jurn yeresac erkri» ․ nuazeal er ayl voch camaqeal bolorovin․ vasn zi asor hamar der erku amis ayl petq eghaւ։ Inch hianali ev srtaruch tesaran։ Ayn leranc koghn: voroc taphi my vray nster er tapann, k՚argiler hamardzak tesutiւny: i patuhanen․ anor hamar Noy ku stipuer trchunner ardzykelov anonc darnal galen kam chdarnalen imanal jroc cacutiւny ev erkrin camqelun chaphy։ Isk hima ir 30 – kangneay naւatan ditanocin vray elac: ir hamberogh yntaneoqy, ku tesne ayn amrakert yndardzak naւy covayin berdi my pes amenabardzr lernataphic mijoc nstac, voroc eteven: dep yarevels, yarevmuts ev i hiւsis darnalov: Hayastani aւeli kam pakas bardzr lernern k՚erevin․ vomanq amenevin lerk u merk nor jre durs elaci nman․ vomanq qani my amsakan arevu taquteamb sksac ibr aghuamazov my cackuil barak kanachuteamb, voroc vray ciranaphayl cicaghi aregakn i xoyi asteghatunen․ anonc mej ayl k՚erevin xoradzoriq ev hovitq, ev qani mi dashtq: ibr ashnan verjin arorac patrastac sermnacan ev anboys sev arter։ Isk haraւayin koghmen k՚erevin covacaւal dashtq ev anapatq Mijagetac ev Asorestani, vor yiraւi der, te voch covu: gone tchahtchi pes ku cacanin, ev tegh tegh camaqac, tegh tegh jracacuk, arevun zarnuacqneren ibrev phshac hayliner ku colanan։ Erku amis Noyeanq tapanin erdiqen ku diten ays tesarany, manaւand te misht phophoxeal tesaran my, jroyn or yst ore qashuelovn, ev arevun or yst ore taqanalov: ev ayn dashtac vray tegh tegh erevcac txrali demqery, aւereal ashxarhi ev xghduac hasakac ev gegheckuteanc mnacordnery bolorovin qayqayelov, cackelov, ev toghlov miayn (txragoyn mnacord) chor u tchermak voskorner, ayn heshtamol phaphuknerun, ev ayn yandugn hskanerun: vorq karcecin te miayn erkris vray e mardus vitchakn․ ev anicealq yerknic: erkres ayl durs i coc andndaceal covun cackecan, kerakur kitic ev vishapac․ haziւ toghlov sakaւ inch nshxarqnin coven phoxac: irenc hin bnakaranac qov․ voroc himunqn angam taknuvray eghac hoghun het xarnuac korac en։ Ev erkir erkrord angam k՚erevi «anerevoyt ev anpatrast» anapat my amayi, anmardadzayn, ankendani․ yoroy vray haziւ ibrev pzti sharzhun gcer kam bcer: tapanin patuhanen ardzykuac trchunnern tapharelov k՚ancnin: dadar kam boyn my phntrelu։ …

G

Vorchaph tarber er ays erevoyts erkri: ayn arajin skzbnakan anpatrast vitchaken elac ev norakert zardaracen․ erb dzaynn ev matn ararchapetin: hing astuacayin oruan mej: gorcelov ev nergorcelov, phoxec ztarers erkri ev boyss ev i kendanis, patrastelov i vayels geragoyn araracoy my: zor anoncme etev piti steghcer․ ev voroc aysor isk yishatak e yst Hayadir kargi: garnanamti ev bacman tapanin het․ aysinqn Ararchagorcutean, voroy skizbn y՚17 amsoys nshanaki ev verjn i 22, steghcmamb mardoyn։ …

Steghcumn mardoys․ — inch mec ev arzhanaւor yishatak․ voch aynqan hnuteamb, vorqan hiacmamb mtac ev qnnuteamb։ Vov krnay antarber kenal erb iren cagmany, ev arajin cagman xndir my ynknay i mitqy։

Shat hegh lernadashtaki my vray vayri kaghnin tesnalov inchuan hariւr votq bardzruteamb, vorun terevazard teverun bolortiqn 5—600 ev aւeli votq ku shrjapaten, ev chqin tak hoviւ my bolor ir hotiւn k՚apastani, ev voroy krtynac bunn: papun papun ayl yenaran ev hovani eghac e․ hianalov ayd hin u nor hskay hasakin vray, vor inchuan eot ut hariւr nor garnan cicagher ev nor dzmeranc dimacer e, zarmacmamb harcer emq, Uskic ev inchpes araj ekac e․ — ev aւeli zarmacmamb lser emq: te pzti xozake my, btachaph kaghine my araj ekac e ayd ahegh hskahasak busakan nahapetn։ Hapa ayd kaghinn․ — ayn ayl asor nman ev aske araj hskay care my․ — ayn hin korac vercuac carn ayl urish xozake my․ ev ayspes mekmeke։ Verjapes, manaւand te skzbnapes, amenen araj vorn er, kaghnin te kaghinn, carn te kutn․ kam vor noyn e: yst biւrbay philisophayic, haւn te haւkitn։ Irenc xndirqn ev qnnutiւnq der ays mec harcman patasxany chen krcac tal․ ev der haւery trcnelov: haւkitnery glorcynelov araj k՚ertan։ — Menq haւaneal ev haւataceal emq movsisakan astuacashunch groc patmutean, vor amenen araj mezi cucyne ztiezers: ibrev amenacrar dzu my steghcuac yanzhamanaken Astucoy․ voroy Hogin: ibrev holatev hamasphiւr haւ my: grgayr i veray andndaptoyt taruberac tareracn, ir kamqov ev hramanaւ kochelov ev kokelov i zanazan dzev u bnutiւn․ vorov miangamayn kerpacaւ kaghnin aranc kaghini ev haւn aranc haւkyti։

Mer skizbn ayl ays kanonov eghaւ, bayc aznuagoyn kerpov, mer azniւ bnutean hamemat։ Vov i haւataceloc: ir kronakan ev patmakan usmanc skizby che lsac che sovrac․ bac angam m՚ayl hrashali naxamargarein groc gluxy, ev karda qu skzband skzbnaւorutiւny, mardoyn steghcagorcutiւny․

Ete uzes, mtacd vray hecac: trir minchev qu hayreniqd, edamakan sahmannery․ ev der draxtin mej chimtac: anke durs ev qich mi heru (bayc mi minchev i Damaskos), yntre darataph kam dzoravayr my․ dicuq te yllay mer hin Srmanc, (terevs ev Sermanc) lernerun mej, vor hima Pinkeol k՚ysuin․ ev anke veranalov patmakan zhamanakac skizby, tes nkate hon ijac: yaraj qan i Sina, ev yaraj qan i Qoreb: mek mec tetev u sharzhun brgan pes ban my, ibrev ampov, cxov, lusov, biւreghov shaghuac, voroy mijen karces tesnel mardkayin kerparanac uruakan my, vor cirani gotւoy nman yndardzak girk u tever sharzhelov, ev ir storoty eghac kaւayin hoghi kosht my qrqrelov: yiraւi qezi mezi nman niւtakan kerparanq my ver ku kangne։ Arji steghcuacneren tarber ev aznuagoyn kendanւoy my kaghapar k՚erevi atikay․ haziւ erku tatov getiny koxac, ughghadzig ku veranay erknaditak bolorak glxov․ erku koghmen tever ardzykac, voch trchelu yarmar, ayl ibrev pharelu iren nmanւoy my het, kam te noyn isk iren steghcoghin: erb tchanchnay zayn։ Tesacnis der ankatar kaghapar m՚e․ ansharzh, anyard, anzard patker my, bayc Astucoy patker yllal gushakui․ kaւakert karmrakert ardzan my, vor karces te nersen kendananalu ashxatelov: manr qrtan kaylakner ku tore bolor zanguacen durs, zor erekoyean zovagin hoghmikn kamac kamac camqecynelov ku tchermykcyne, k՚amphophe․ ev ibrev heruen motecynelov achqid: hetzhete yaytnagoyn ku cucyne mardkayin kerparanq․ nax egiptakan ardzan my karces zayn, verjy kovkasean kertuac my, yetoy mome mard my․ hima bun mard ysel chysel ches giter, vasn zi ban m՚e, bayc voch kendani ev voch mereal, voch i qun ev voch artun․ ayl ayspisi: vor voch anun uni ev voch tchishd patker my: mer himakuan gaghapharac mej։ Isk hrashagorc tchartarapetn: ibr te pah my kiskatar toghlov ir amenen zarmanali shenqy: ku dite anor chaphakcutiւny, ev canruteamb u mtacmamb k՚uze ayd kaւeghen patkerin azdel voghorkutiւn, goyn, sharzhumn, shunch, keanq, zgacumn, ban ev hogi․ ev ays amen ysacners: ir ditelun ev hatchelun aten: k՚azdin, k՚erevin ir dzerakertin vray։ … Tes, inch shut shut aydor artaqin erevoytn kakghac kokac sksaւ phaylil, hetzhete momagoyn, moxragoyn, shushanagoyn, ciranagoyn, verjapes marmnagoyn․ ev aynqan barak u phaphuk, vorpes te taphancik mashk my miayn cacker nerqin zarmanali meqenayn, ev ibrev apakւoy my take cucyner kaputatel jgher ev erakner։ … Aha yankarc bolorak glxen inchuan usery yndzuecan ardzykecan gund gund xop xop phunjer, bayc ibrev pghndzi andrii my vray: ansharzh en․ aghot aghot arshaluse my cagac araւotu pes yankarc k՚erevin barak tartaphq ev yunic kamarq, voroc nerqevy erku margartaphayl gogq kan, mejteghuanqn sev adamand․ — anshusht tchanchcar achqery․ bayc anonq zqez chen tchancher, qezi chen nayir, chen sharzhir․ sarnamac ltchakner en, cackuac akunq en, vor k՚uzen loys arnul ev loys tal։ … Eghici uremn loysn, anhamberuteamb kanches․ eghici loys i veray ayd sqancheli dastakertid․ eghici da kendani patker Astucoy։ … Ev aha eghev loysn kendani։ — Ku tesnes, andrin mard k՚yllay․ k՚yllay yselu chmnar, kaւe kaghaparn: Adam eghaւ։ Inchpes eghaւ, uskic ekaւ ayn tcharagaytn, ayn goynern, ayn sharzhumn… Der vayrkean my, ropik my, pik m՚araj patker er, hima andzn e։ Vasn zi hrashagorcn: astuacayin eraguteamby dpaւ aydor tchaktin, ev meken ardzanin meqenanern sksan sharzhil։ Dite da gangur gisaknern: inchpes bard bard ku cphan․ naye da chikorak shrtanc sharzhmunqy, da zmruxte achac hreghen taւalmunqy, erkxorsheay rnganc barak shncharutiւny, da geghecik glxoyn hezik ptoytqy, da jajur tevoc taph taly․ da droyt tuogh votic dophiւny, vor voch miayn andrin i patuandanen ktrecin, ayl bolor andzin nerqin azduacqen uzh arac: aynpes sastkuteamb my getnin tund ku tan, vor odaparik gunten aւeli shoyt ev bardzr piti catqer yerknic mijoc, te vor der tchaktin vray gruac chyllar matn astuacayin, vor ibrev amehi erivar my: sandzov, kam cxov hoghmov zinuac patrast naւ my: xarsxov, der brner e zayn․ bayc aynpes my k՚erevi: te haziւ ev voch ynd erkar krnay hamberel brnuacn։

Isk astuacapetakann yetin hatchutean zhpit m՚ayl talov, ir anqnneli cocen ku phche norashen patkerin vray shunch m՚ayl․ shunch banakan, anniւt ev anapakan, vorov bolorovin k՚yllay ku katarui mardn․ ev haghord astuacayin zorutean, astuacayin eraguteamb my tchanchnalov inq zinqy, inchpes ev usti yllaln, miangamayn achqov ev shrtambq, tevoq ev cngoq, srtiւ ev baniւ ev hogւov ku kanche: ASTUAC IM։

25 Aprili 775․

«YAKUNS Ephratay, i caghkazard vayelchutiւnsn», yst srbazan ergchin, i cmaks Caghkotan ev i bardzravandakn Bagrevanday, hraւiren zmez aysor hayadir yishatakq։ Inch geghecik hovit, manaւand te inch yndardzak dasht: lceal zarduq busaberutean․ zor ku snucanen hariւraւor akanakit vtakq, ijnelov i koghic ayraratean lernasharic ev Aghtamaray parataphin․ vorq amen koghmane shrjapateal dzevacynen ays dzuadzev ev tashtanman hovits, ibrev 90 mghon erkayn arevelqe yarevmutq, ev 30 mghon layn i hiւsisoy ynd haraւ․ ev zhoghovelov i gogavayrn ev xarnelov ynd glxaւor vtakin: ku getanan k՚yllan paycarn Aracani, vor e arevelean ozhandak ev zugakic edemabughxn Ephratay, vor i Bardzr Hayoc i gagaten Karnoy k՚ijne, ev erkuqn ayl i hamanun Caghki lerneren։ Ete ays mec tashtadzevis haraւayin shrtunqn, aysinqn Apa­hu­neac (Melazkert) ev Caghkotan (Xamur, Tiatin) lerinqn: tchegh­que­lov ancq my chtayin Aracanւoy, anshusht geghecik ev qan zAghtamar yndardzak co­va­litch my k՚yllar Bagrevand․ ev terevs erbemn aynpes ayl eghac yllaly stu­gen mezi erkrabanq։ … Bayc du, Haykak, du hos guce aւeli caghka­han k՚uzes yllal qan erkraban․ ays hovitnerus mej mtac atend: Sha­ha­pi­vany ku phntres․ mer hin naxneac het ku phaphagis naւasardi ash­xar­haxumb handesnery katarel․ bayc der ireq chors amis kay ayn to­ne­run․ urish angam ayl ku gamq i Bagrevand, vor voch sakaւ yishatakner u­ni։… Bayc qani my amse etev amaruan taqun: himku caghkanc dala­ru­­tiւny chemq gtner․ te ev ayn atenn ayl uni ir lernabusik goynzgoyn caghknern։

Himay garnan caghkunqn cacanin phnjik phnjik, trchunq dzaynen manramnchikq, jrern krkyjan zovik zovik․ ur er te azgayin gusnak m՚ayl erger mezi zgarun։ — Chen pakser garun ergogh Hay gusanq, dzernaւorq ev mshakq, srbamorus pashtoneayq, patriarqq ev katoghikosq angam․ aysqan zgali ev shoshapheli bnutean ev vayrac gegheckutiւnn: grete harkaւ ergich ev banasteghc yrac e zanonq, gone garun govelu hamar․ bayc Kostandin Erznkacin, iskashnorh, iskatip gusan 550 taruan, yandzn charnur asank drsen drdeal qerdogh yllaln, ayl tesilq tesnelov, loys tesnelov arer e ayd shnorhqy․

«Aynpes vor, k՚yse, es i yim xosic sharelyn zarmacay» ։

Ev ayspes k՚erge zgarun․

Mec gohutiւn, hariւr hazar,

Mez aւetiq e nor hasel․

Ev mez shynorhq yerknaւoren

Yerknic yerkirs i mez hosel։

Erkir e li mutn ev mylar,

Sarn er kapel ev pagh u qar․

Hanc vor chykar boys mi dalar․

Himi: inq nor e zardarel։

Dzymeryn band er ev xaւar․

Garun ehas u nor bahar,

I ear i menj gishern aւar․

Zi aregakn e mez cagel։

Erkirs e mayr annymani,

Zinch geghecik irq: cynani,

Shat barutiւnq yinq synani․

Hanc vor phrin gegheckacel։

Erbor hnchec hoghmyn haraւ:

Zinch trtmutiւn: yerkre taraւ․

Hanc vor chykay tegh mi caraւ․

Amenn en baruteamb lycel։

Hez vorotac amb coghaber․

Kamar kapi yerkins i ver,

Hose yerkir ahegh geter․

Haւsar zerkir en arbucel։

E harsaniq tiezerac,

E cyncutiւn ptghaberac․

Goynyzgoynov ceghq i ceghac

Caghkunq zerkir en zardarel։

Covyn dyrurd arnu sirov,

Xaghan zerunq yerkir u i cov․

Akunqd yordor gan pagh u hov:

Ev i qaren yaraj bghxel։

Ahegh gochen geters yolov

Yord i lerunqs i vayr galov,

Gan man i man caւalelov․

Sirov i covn eres dyrel։

Xaghan eghunq ev aycemunq,

Ijnun i dasht ւ yaghbiւrakunq,

Erevayriq ev anasunq

I kapanac en ardzakel։

Haւeryd gan qaghcyr dzaynov

Cicern i het saghmoselov․

Gay artutikyn kardalov,

Zaraւotun e barbarel։

Atchumn arnun ev cynanin

Haւq u gazanq ւ erevayrin։

Dzagoq haւert elnen parin,

I en miaban eram kapel։

Caghkunqyn gan ev zhoghovin

I burastan ւ i baghchanin․

Mek mi mytel i mej covin,

Tesn e deghin ւ yerer kacel։

Blbuln ehas shaqarberan,

Aւetaber mec yarutean․

Vardin ehar kananch vyran

Vor gay bazmi zerd hur varel։ …

Erb blbuli ev vardi xosq bacui: ergn shat k՚erkynnay․ apri Kostandin: mer ergichn․ bayc hima hangchi qnarn, hangchin caghkunqn ayl․ vasn zi yankarcahas hovu my pes oruans yishatakn k՚ancni hovtes, ev k՚aylagune zgarun։ Dashtis erku cayreren ku lsui xor dghrdiւn my, votnadzayn my, ahegh shshnkoc my․ leranc glxen phoshexarn amper k՚elnen, anonc mejen tchermak phaylakner․ arevmutqen ekacn dimaci arevun tcharagaytnerovy varvyrac arcate heghegh my ku nmani, vor Bardzr Hayoc dareren phutaphoyt tndalov ku taphi hos․ arevelean koghmen ekacn aghiւsagorcac hnocen elac sev cuxeru pes ku caranay u ku cacnay … Asonq yirar chmotecac: menq motenanq patmutean tchambov․ ancninq hazarov tariner, aysoruan amsaketin het zugenq tareketn ayl, Qristosi 775 tuakann։

Ays nshanakeal taris: verjin tari e kenac ev ishxanutean erku mec inqnakalac, vorq mejernin bazhnac en arevelqi baghdy kam dzhbaghdutiւny։ Mekn e Kostandin kaysrn, anuani ir patkeramartuteamb ev moluteamb, voroc yarmar stacac garsheli anuny: pahe minchev caysor, Kobro Nimos․ (……․․) ։ Pulkarac ev patkerac het kruelen: aten chuner arevelq hogalu ev pashtpanelu hpataknery, voroc mej sepuein ev masn mi Hayoc։ Isk mekayln e Epustchafar Apt—Allah El—Mansur, zor patmichq mer Japhr anuanen, xalifay Arabacւoc, vor amirapetutean hin atory phoxadrec i norogealn Baghtat (763), ev Korbonimosi tulutiւny tesnelov: ir brnutiւny taracec inchuan i Kiւlikia, vorov Mec ev Phoqr – Hayq ayl ynkan ir ynchaqaghcutean ev angtuteanc tak․ voroc hamar shat meghadruac e bnik ev otar patmichnere․ vasn zi hamarot yselov, ir 21 taruan u 4 amsuan ishxanutean aten vec hariւr hazar mard jardel spannel tuaւ, k՚ysen․ voroc mej anshusht qani my biւr ayl azgakic petq e voghbal։ Aydpisi amirapet my unogh amirayq: anke gtasirt chein krnar yllal։ Ir ishxanutean aten Hayastani vostikanac mej (vasn zi ayspes k՚anuanein yArabacւoc ekeal kusakalqn) amenen glxaւorn e Abdlla, eghbayr hamanun naxord amirapetin, vor yndhanur Parsic ev Hayoc koghmanc mec koghmnakal er․ ev urish kamahatchoy hramanneren zat: ays ayl draւ ir hpatakacy, vor moruqnin acilen, ev gluxnin kangun u kes bardzr xoyr my dnen․ ays ev asor nman patuerqnerov ku gayin i Hays vostikanq ev harkahanq․ (inchpes Suleman, Zaleh, Ruh, Muse, Muhammet, Ezit, Peqir: Baqar yst mer patmchac) ․ vorq aynchaph kegheqecin ashxarhnis, minchev shatern phaxchelov getni tak ev qarayrneru mej pahuytein։ Zhamanakin hogevor tern: Trdat katoghikos, ev Hayoc azgayin hogabardzun Sahak bagratuni: shat angam boghoqecin Abdllayi․ isk naostikannery ku phoxer, brnutiւny ku toghur։ Ayspes yet veroyisheal Ezitac ev Peqirac: xaւrec (770) zHasan—Ipn—Qahdapa (ordi Kahadray: yst merocs), vor hety beraւ xorasan – parsik ankarg gund my, voroc yrac charutiւnneren qani my yishelov zhamanakakic ev akanates patmichn (Ghevond), zzuelov k՚yse․ «patmel voch karemq zaghetic patmutiւn» ․ meq ayl aynpes ynemq, vor arcunqov chitoshnin aprili caghkynern։ … Bayc inch yne xeghtch zhoghovurdn, vor unecacy brnahan harkahanac talen etev: chunecacn ayl talu hamar ku cecui, ku kaxui, saruceal ltchic mej ku dzgui․ inch yne hin hayutean mnacac zinuorutiւnn, vor ir eghbarc darn hecutiւny ku lse․ inch ynen Xrami ev Naxjuani ekegheceac mej ayrac naxararneren mnaceal tchir ishxannern: vor irenc sephakan payazatutiւny ayspes takn u vray ku tesnen․ inch ynen manaւand mecasirt Mamikoneanqn: Artaւazd ev Mushegh, vordiq Hmayekay ev Hrahatay․ mite viraւoreal ariւcuc nman miayn mrnchen irenc achac arjev anapataceal hayreneac vray։ — Che, ayspes chyrin․ ayl yusahatutean mrunch my zayragin srtiւ, irenc srtakcac u patuakcac dzayn tuin․ vorq, yst aseloy patmychin, «edin zogi i dzern iւreanc, ev dzernamux eghen yirs: zor voch karein vtcharel, vasn zi nuazunq ein․ ayl sakayn laւ hamareal zmah qajuteamb: qan zkeans vtangaւor, dzernamux eghen» ։ Nax erandunn Artaւazd, anvax, bayc ev voch aranc xoramankutean iren hin naxnoyn: Gayl—Vahanay, yandgnoren gnac i mayraqaghaqn Hayoc: i Duin, ur arabaci vostikanin phoxanord zoravar my nster, ev grete anor achac arjev ir sakaւatiւ gundy zhoghovelov: sksaւ zinqy zrahel paterazmakan patrastuteamb, hambaւelov: te tshnameac dem piti ertay։ Arabaci zoravarq: irencme haւatarim karcelov zna, miangamayn ev chuzelov irenq zirenq vtangel, terevs ognecin ayl zinqy zinelu․ ev ibrev yarajamartik gund banaki: toghucin irencme zatuelu։ Artaւazd mek m՚or xabuac banakin bazmutenen durs elaւ, meken vazec dep i hiւsis: Shirak gaւar, anke Vrac amur ev azat koghmery ertalu․ ayn aten ays gaւars der ir Ani berdy ishxananist cher yrac, ayl k՚erevi te himakuan Rusac ishxananist ev amur berdaqaghaqn Kiւmri: er glxaւor aւan my, ur aniraւ harkahan my nster։ Artaւazd anor shat aniraւutenen terevs voch shat pakas aniraւuteamb my vrezh pahanjec․ spannec․ ev zhoghovac staknery yaphshtakelov gnac Vrac koghmy, miabaneal ishxanazanc het mektegh։ Arabacւoc achqern bacuecan․ meken naxni vostikanneren meky zorapet dnelov ev irenc carayutean mej eghogh Hayoc sparapet Smbatn ayl mek tegh asac: Artaւazday eteven ynkan, inchuan Axylcxayi koghmery yardzykelov․ bayc haziւ qani my ktor ban krcan aւarel, ev yet dardzan․ vasn zi Artaւazdeanq inchuan Egeracւoc erkiry (Atchara) gacin, ev ayn teghւoyn u moti Vrac gaւarac tirecin։ Isk Ipn – Qahdapa vostikann: urish ban chkrcaւ ynel, bayc ete arji angut hnarqy banecynel․ aysinqn: dardzeal amen di harkahanner ghrkel․ vorq pzhgali picakneru pes elan zhoghovrdean mnaceal vastaky ughevcucy qamelu․ bayc ays angam shat chyajoghecan։ Vasn zi ete Artaւazday heru er, mot er Mushegh․ vor nax ir erkirnerun mej mtacnery halacec, ev brnutiւn ynoghnern ayl brnabar srov datec․ ev pah my ir yntaniqy Erasxadzoroy mot Artageric amur berdy apahovcynelov, elaւ anke 60 ktritch arac hety, mtaւ ays mer eghac Bagrevanday gaւary, ur Epu—Mtchur: phoxanak hezabar caghik qaghelu brnabar hark ku pahanjer․ zna ayl anor mardiknern ayl kotrelov: photorki pes yaraj ancaւ․ isk cxahalac picaknern: ahov doghov sksan cakeru mej qashuil․ vorov hamardzakutiւn arin negheal ev llkeal phaxstakanq Hayoc: galu ev Musheghay pztik gndin qarnuelu․ vorun hambaւn ev sarsaphy chors di taracecaւ․ bayc zorac qichuorutiւnn ayl imanalov: vomanq i tshnameac sirt yrin meken vran hasnelu ev terevs mek haruacov vercynelu irenc argelq ev satakich eghoghy։ Bayc aynpes gazanaceal Mamikon my brnel: shat dzhar ev vtangaւor phordz er։ Ayspes phordzecin nax 200 arabaci paterazmoghq, vorq Karnoy qaghqen (Erzirum) elan, aghek zinuac ev zrahuac, ijan i Basen, galu i Bagrevand․ gishery vray hasnelov: mtan Xars giւghy, (terevs Mzhnkertoy mot), ev anor aygestaneayc mej phruecan․ aygeac patery irenc patnesh karcelov։ Imacaւ Mushegh, ev hety qani my ktritch arac: gisheranc hasaւ hon․ ev vorovhetev ayd patery hiւsac chein: ayl miayn qar qari vray dizac: canki my pes, anonc tak nstogh ev parkoghnerun vray phluc․ hon kapuac dziann ayl xrtelov sksan irenc terery koxkyrtel, gisheruan, dzierun, patin phlchelun shphotutean het mektegh: ners taphecan Mushegheanq։ Eghacn yaytni e․ terevs vomanq yaylazgeac krcan: merk koghoput phaxchil azatil, bayc shatern ayn qarerun tak qnacan, mnacin։

Haziւ qich m՚aten krcaւ Mushegh hangist arnul ir amrocy, vasn zi aylazgeac aghaghakn ku gorar․ Dyւnay koghmnakal zoravarn ir pahapan zorac mejen chors hazar ktritch dziaւor yntrec ev yandznec Epu—Netchip zorapetin, vor ertay jarde jnje apstambnery։ Netchip ir gundy anonc eragyntac tatchik dzierun pes trcynelov hasarakac duran tchamben, yAyraratay i Kogovit, anke i Bagrevand hanec, ev ekaւ anor glxaւor shinaւanin mot, vor e Bagaւan (Iւsh—gilise) ։ Ays aւanin mot, ays Aracanւoy naxyncay vtakac ezerq, ays motik Npat leran shqin tak er, vor anke 400 tari araj urish Mushegh my, Qajakorovn Mushegh, Shaphoy arqayic arqayin ahegh banaky cruec․ bayc ayn aten Hay — Arshakuni tagaւori my amboghj zorac sparapet er, ev yunakan gund m՚ayl martakic uner, ev Mec Nerses my bazkatarac aghotaւor։ Anke 200 tari verj: urish Musheghi my vray galov: ancaւ Bagrevanden Xosrov Anushreւan, ev kotrecaւ i Musheghay Ephrat getoyn vray։ Isk aysor asonc toranc torn hrahateann Mushegh: 4000 arabaci sparazen dziaւorac dem uner 200 Hay․ qsani dem mek miayn․ sakayn unecacn baւakan eghaւ iren։ Asonq yardzykecan ekoghnerun vray, shphotecin, cruecin, shatery getin phrecin, aւeli shatery phaxucin․ phaxstakanac eteven ynkan, orov tchambay halacecin dep i hiւsis, inchuan Aragac leran votqy․ shatern ayl tchambun vray phrelov, ev anonc het zoravarnin al․ ev aւarnerov u dzioc eramakov yaghtakan dardzan։ Aylazgeac mnacordqn hasan i Duin․ bolor qaghaqy i dogh, i sug, anecq ev nzovq sharzhecin․ ev aynpes ah ynkaւ mejernin: vor karcein te amen drne Musheghy ners ku mtne․ ev grete chvstahanalov qaghaqin amruteany: nerqin amrocy qashuac smqecan։

Ays anaknkal ev grete anhaւatali yaghtutiւnn ev yajoghutiւnn, ev ayn aharku Arabacւoc ahabek yllaln: krnay gushakuil: te erkayn atene i ver ynktchac zhoghovrdean my inch azdecin․ inchpes hambaւn hrchakuecaւ․ inchpes gluxner taqcan: xelapataken ayl i ver, minchev xohemutean ev naxagohutean dzaynery chlsecin․ ev zirar grgrelov patshatchen ver baner mtacecin․ manaւand chaphazanc borboqeal tchgnaւor my, aւeli srtin harcnelov qan Astucoy, zamenqy ku yordorer ev qajalerer, ev ibrev tesilq tesac haւanecner, te ardarev azgin baghdn hasac e․ mi tarakusiq k՚yser, dzer mejen mekn baւakan e hazari dem kenalu, erkuqn: biւruc dem։

Yiraւi shat dzhar er ramkac: (yet tesnelu vor 200 ktritch 4000 sparazen hecealnery vanec) ays dipuacin mej: srbutiւny ev stutiւny irarme voroshel։ Bayc voch miayn ramik mardik ev arandzin ishxanq miabanecan, ayl inchuan Smbat bagratuni sparapetn ayl: haւanecaւ toghlu zArabacis ev miabanelu ynd hamazgeacn։ Ays bans yaghtutean my chaph arzhec miabaneloc․ bayc mecagoyn yaghtutean m՚ayl ku phaphagein․ aysinqn haւanecynelu zAshot, naxayisheal Sahakay ishxanapetin vordin․ vor chaphaւor tarւoq, ev tariqen aւeli phordz hrchakeal xelaci mard er․ vorchaph ayl hayreneac pharqy phaphaqer, ayl aւeli anor apahovutiւny ku pahanjer․ k՚imanar k՚imacyner ayn tchgnaւorin chaphazanc naxandzaւorutiւny, ev k՚yser iren eghogh ishxanac ev yordorchac․ «Vov hayrenaserq, zgoysh keceq․ qaj eq ev erandun, bayc aւeli laւ e imastuteamb gorcel ev dzezme arjinnerun phordzy qnnel․ kamq ev karoghutiւn misht chen krnar iraru haւasaril․ mekn i dzer dzerqn e, mekayln voch․ shut ev anaknkal yajoghutiւnq: erbemn mecagoyn anyajoghuteanc pattchar k՚yllan։ Qani my harkahan ev zoravar zarkiq, qichov shateru dem kecaq, ev ertalov ku yusaq shatnal․ sakayn inchuan vorchaph krnanq bazmanal, inchuan erb miagund mnal։ Der Arabacւoc mec zoravarn i Duin e․ der i Karin urish mec zoravar m՚ayl kay, der shat berder anonc dzerqn en։ Ete berdern ayl arnuq, ete Hayastani mej eghac zorqn ayl halaceq, der dzhuarutiւn qich my k՚ushacyneq, vtangy ky motecyneq։ Inch piti yllay dzer bovandak gundn Emir — El – Mumneay terutean covacaւal ev ahaւor zorutean dem։ Vor azg, vor terutiւn krcaւ kam krnay anor dem kenal․ Yunac tiezerakan inqnakalutiւnn ayschaph angam kruelov: chkrcaւ ir korusac erkirnern i dzerq dzgel, aha kaysern Kostandin: vor minak ariւcneru dem ellelov: spannec, teseq inchpes sarsaphac: togh ku tay vor amirapetn koxe ir sahmannery։ Inqn covn u camaqy baւakan amur chigtner aynpisi tshnamւoy my dem, duq inch bani vray grac eq dzer apahovutiւny։ Ard ete k՚uzeq tchshmartapes hayreneac oguty, inchpes ev es amenayn srtiւ, handartoren mtacelov keceq teghernid․ ev janaceq imastuteamb darman tanil eghac ev krac chareac։ Apa te voch, inci k՚erevi, te kam yet vnasakar phordzoy: piti yandzn arnuq korakor nuatchil mnal teghernid․kam yusahatac: miayn zdzez aprecynel janalov: inqnakam toghul hayreniq, tun, tegh ev vastak, dzer harc qrtinqov zharangac bariqy, dzernaxneac haւatqov kangnac ekeghecinery, ev dzer cnoghac gerezmannern ayl: ateleac votic koxan, ev ertal i carayutiւn kayser Yunac, ev pandyxtuteamb keanqernid mashecynel։ Ev kam, vor shat vaxnali e, shut kam ush: dzer tshnameac dzerqy ynknalov: charachar mahuamb piti jynjuiq» ։

Ays ev ayspisi banq baւakan cheghan ayn taqcac gluxnery zovacynelu, toghin zAshot, ev ekan iraru het dashinq dnel, xorhurd ynel, hnarq mtacel, ayl inchpes shat angam patahac e ev ku patahi ayspisi dipuacoc mej, chkrcan miabanil mek gorcoy vray, vomanq irenc erkiry qashuecan, vomanq amur berderu apaւinecan։ Amenen taq gluxnern vor Musheghay het miabanner ein: zinuor ev ramik, 5000 hogi gund my eghan։ Duiny toghucin, gnacin Karnoy qaghaqin vray, zor qani my tari araj Ezit vostikann arer er i Yunac ev laւ amracucer․ terevs hima mejy baւakan zorq chkar, che Hayoc tuoyn: ayl vogւoyn dem kenalu, bayc parispnern baւakan zoraւar ein․ bolor ayn tari (774) dzmeruan sastik sarnamaniqneren ayl chdzandzranalov: Hayq pasharecin kecan qaghqin qov․ ev mecamec meqenaner kangnelov: ku cecein patery․ ev qani my cak banalov: krcan qich my qar taphel i ners ev qani my mard spannel․ bayc aւeli sovov ku neghein qaghaqy, vor ev andznatu yllalu vray er, erb yankarc mec mrrik ev zoraւor hark my hasaւ Hayoc vray։ Asonc heranaly yAyraratay, ev vomanc ayl irenc berdery qashuily tesnelov Dyւneci arabaciq, sirt arin, chors koghmen ayl zhoghovecan, ev sksan ayrac srtov u caruac srov motakay gaւarac mej ptytil, ev shat ariւnaheghutiւn ynel․ bayc apstambnery nuatchelu hamar stipuecan amotov: eghacy imacynel amirapetin։ Sa vrezhxndrutean yarmar arit gtnelov, antiւ zorac mijen yntrec Xorasanik ktritchnery, 30, 000 hogi, dziov ev zrahov aghek my patrastac, ev yandznec Emr Ipn—Ismayil phordz ev hrchakaւor zoravari my dzerq։ Vor ev haraւayin hoveren araj ancaւ Asorestan, ev Aghdzneac koghmeren galov mtaւ i Xlat mec qaghaqn․ zhoghovelov haւatarim mardik: aghek my qnnec teghekacaւ Hayoc patrastutiւny, vorchaph hogi miaban ev ur yllalnin, ev inch voyzh unenalnin․ zor i harke shat qich ev ibrev vochinch gtaւ ir banakin bazmutean ev kazmutean hamematelov։ Hon i Xlat er ayn aten xohakan ishxann Ashot, ev tesnelov ir hayreneac vray ekac chariqn, ev ir xratac ishxanac anhaւanutiւny, sirtn k՚ayrer ku haler, aranc kraky durs talu․ manaւand vor piti stipuer Arabacւoc gorcakic yllalu iren azgayinnerun dem։ Anhnarin tagnapin mej aranc aten korsyncnelu amenayn cackuteamb imacuc ishxanakcacy: Emri patrastutiւny, ev aha zhamanakn e, k՚yser, cucynelu dzer xostacac hastatutiւny, kam iraru pashtpanuteamb mernelu։ Arji xratun mtik chyrin dashnakicq, etinqes kaskacecan․ karcecin vor Ashot Arabacւoc haւatarim mnalovn: zirenq xabel k՚uze ev heracynel i Xlatay․ ev mtqernin drin Karnoy pasharoghac nman: ays mec qaghaqs ayl arnul yaylazgeac։ Hamazasp Arcruneac ishxann glux kecaւ, hetn araւ Vaspurakani zorqeren zat: Amatuneac gundn ayl, Smbat sparapetin Ashot eghbor gundn ayl, ev elaւ ertal Vanay covun hiւsisayin arevelean koghmy: Artchesh berdaւanin vray, uzelov himnayatak ynel․ ancac tegheren ramik hetevak mardik ayl ku zhoghover ku xarner zorqerun։ Erb hasan i Berkri, Xlaten Hay my ekaւ noren imacynelu te Emr zoravarn mot e ereq biւr ev aւeli zorqov։ Hamazasp hpataceal: zays ayl nengutiւn karcec, ev phoxanak pargevelu: patzhec lrabery, ev araj ancaւ hasnelu yArtchesh։ Asor bnakichqn ayl imac tuer ein Emray, vor bazmuteamb zorac cacuk tchambanerov eker apahov tegh my daraner er․ ev haziւ te Hayq sksan Artcheshi berdy cecel, Arabaciq daranen ellelov vranin ynkan, ev anzen anhmut hetevak gndin mec masy jardecin, voroc vomanq ayl phaxchelu aten covy taphecan․ ev ayspes anxohemutean zoh eghan 1500 anpart mardik․ anonc het irenc arajnord chors aznuakan ishxanq ayl․ mnacealqn phaxsteamb cruecan։ Ays patahars eghaւ aprili 16in (775) ։ Arabaciq zanonq erkar mijoc halacelen etev: dardzan anke mekayl apstambnery phntrelu․ ev Xlatu ev Manazkerti gaւarneren ver phutalov taphecan hos, i Bagrevand։

Aha ays er ayn hnoghanman sev cuxn zor tesanq yarevelic․ vor ev koxelov ays caghkazard vayelchutiւnnery, getoys aghberakanc qov: Arcni ysuac giւghy ijan․ ev dadrecan zenqernin srelu ev mahu gorciqnery patrastelu։ Isk arevmutqen phrtac phoqr arcataphayl hegheghn: er Musheghean gundn Hayoc, vor pasharer zqaghaqn Karnoy․ ev yankarc lsec Artchishu kotoracy։ Yet aynchaph erkayn hamberutean, pzti gndov my aynpisi mec qaghaq my pasharelu ev vtangelu, vorsy brnelu aten: stipuil toghul, vorqan canr, vorqan srtaktur er։ Ayl urish hnar chkar․ akranin krtchtelov dardzucin eresnin i Karnoy․ bayc ur ertan։ — Erku tchambay kar dimacnin․ mekn ev apahovagoynn er: Artaւazday brnacn, ancnil ertal yarevmutq ev i hiւsis, Yunac koghmy mtnel, ev yet aynqan neghuteanc: gone april ev hangchil։ Isk mekayln: koriւn korusac ariւcun tchamban er․ zoraւor tshnameacy vray darnal ev yusahat kataghuteamb zarnuil, yllay inch vor yllay։ Ev ays etinqy yntrecin ayn zayrasirt ynkerakoroys ariւcqn, Karnoy leranc dareren taphuil i Basen, ev anke ayl Sukaւ leranc (Qeose tagh) krnaken ynknil i Bagrevand, qich oruan qich zhamuan gorc my eghaւ irenc․ hon ayl chdadarelov, voch tshnamւoyn bazmutiւny uzecin qnnel, voch anor sharzhelun spasel, al darudur getni my vray ardzykac hragunti pes catqytelov araj ekan, ev phoxanak tshnameac spaselu: irenq ancan gety։ Tshnameac ahegh bazmutiւnn ev aւeli aharku patrastutiւnn, arabik erivarac vazn u phrinchn, lusnanish vranac ev droshuc sharzhiւnn, xarnalur aghaghakn gochumn, ev paterazmakan gorceac ev tmbkac vorotumn, phoxanak zirenq vaxcynelu, aynqan aւeli katghecucin borboqecin, vor Arabacւoc banaken qani my hariւr qayl heri: toghucin voch miayn irenc bernery, ayl ev dzianqy․ hetevakuc aւeli azat, ev hamardzak krnayin haykakan agheghnery qarshel heruen, u motanc tur u nizak sharzhel։ Erkayn tchambun yognutiւnn ayl chein uer mtik ynel, ete gisheruan seaւ varagoyrn erku banakac mej chkaxuer։ Anor mek koghmy 30, 000 sparazen Arabaciq, mekayl koghmn 5000 hetevak tetevazen Hayq ancucin, inch hogւov inch mtacuteamb aprili 24—in 25 mtnogh mijocy, krnar gushakuil qan te gruil։ Araւotn haziւ te cagec: Hayq anhamberutyamb netuecan bazmutean mej, sastik kotorac my yrin, sryntac hecealnerun mek masy halacecin heracucin, bayc verjapes irenq ayl yognecan։ Arabaciq srtmteal ev ghpnahar yet dardzan, Hayoc naxararneren mek qanin: (or ramkin pes hetevak chein) qshecin irenc tchorterovy։ Hayoc ramikn ayl, yet qashuecan, ayn aten Arabaci heceloc ekaւ vrezhxndrutean kargn․ sksan koxkyrtel dem dnogh hetevak Hayery։ Asonq ibrev erkaynachar aliq: aւeli mec ev erkayn aliqe my cackuelu taghuelu aten, verjin anhnarin tchig m՚ayl yrin, yetin yusahatutean kam yusoy dzayn my verucin, irar zirar kanchelov ev sirt talov․ «qani vor tevernus vray der qich my uzh kay, k՚ysein, petq e taphenq mer hayreneac ev ekegheceac vray․ voghj voghj eres dardzynel ev yet darnal: ankareli yllay mezi․ merninq zenq i dzerin, qan phaxsteamb aprinq» ։ Ev ariւnot achuynin mek my erkinq tanelov, mek my Bagrevanday pashtpan S․ Yovhannisi, kanchelov u goralov: noren yardzykecan, ev angam m՚ayl: irencme mec ev uzhov aleac vray elan, miayn hazar hogi mnacer ein miagund: erku ereq biւruc dem, gor verjin angam m՚ayl qshecin։ Isk asonq aynpes zarhureal shphoteal ein, vor chein giter te mardu het, hreshic het, te hreshtakac het ku paterazmin․ ev iraւ te sut: irenc shphotutiւny cackelu hamar, yetoy ku patmein, te menq Hayoc gndin het ku tesneinq erknaւor zorqer, papasner ev erecner, vorq aւetaranoq ev burvaroq k՚arajnordein anonc։ Anshusht ayspes tesan inchuan vor Hayoc vray zenq sharzhelu voyzh tesan inchuan vor Hayoc vray zenq sharzhelu voyzh chmnac։ Ayn aten tiւn yaghtec, ev eghbor dimakac chgtaւ: arabaci gundn yaghtakan eghaւ։ Tarie i ver andadar kruogh ev vazogh: 3000 Hayq irenc nizakac vray eres i gehin Aracanւoy caghkanc mej phruelov: ariւnov nerkecin aprili erang erang phrocy։ Hon erku bardzr caroc pes ynkan paragluxq nahatakacn: inchuan etqy irenc xostmann ev qajutean haւatarim mnalov, Musheghn mamikonean ev sparapetn Smbat․ anonc het naev shat mecatohmik naxararner, inchpes bagratunin Sahak, gnunin Vahan—Dashnak, ev Samuel mec naxararn Mamikoneic, vor tarւoq der eritasard ev gegheckuteamb anuani, caghkanc, mej caghik, ev ir ynkerakcacn het yiraւi garnan amen zarderen aւeli srtaruch ku phayler, ir verqeren bghxac varderun mej։

Ete ayn tchgnaւorin qich my artornoq tesac ev shphotac tesleann hamemat: pharaւor vaxtchan my chunecaւ paterazmn, sakayn ev voch bolorovin anogut mnac։ Te ev gorcn qich shat stgtaneli yllal anachar datastani arjev, chikrnar antes ylluil aynqan qajutiւn, hayrenasirutiւn, kronasirutiւn ayl։ Bayc azganaxandz miabanutiւnnin aւeli goveli k՚yllar: ete yst xratun Ashotoy sharzhein paterazmen araj, kam paterazmi aten․ ev kam te yet paterazmin: Arcrunin Mehruzhan chspanner qajin Musheghay erku vordiqy (orq iren apaւiner ein), ibr te hayrenin eghaւ pattchar aynqan mardkan ev ir harazatac kotoracin։ Isk Arabaciq vor ayn gundy kotrecin, ev Bagrevanday dashtac vray antagh toghucin, u sksan chors di aւrel ev aւarel, irenc korustnern ayl chein krnar cackel, ev voch ishxel shat hegh aynpisi phordzer phordzelu։ Emr: ibrev yaghtakan: amirapetin ertalu aten: charachar caւelov brnuac meraւ i Parskastan․ qani my amsen inqn amirapetn ayl noynpes vercuecaւ․ yajord tarin: paterazmin mej ynknogh Smbat sparapetin vordin Ashot, sksaւ noren Arabacւoc eteven ynknil, ev erkirnery azatelov: Ani berdy amrcuc, vor yetoy ir ceghin tagaւorutean ator eghaւ․ ev or my aghotq ynelu aten: tshnamineren pasharuac, aghotqy chtoghuc, ayl lmancynelen etev: elaւ zarkaւ zanonq, ev glxaւorin: Liparon Abdllayn: erku ktor yraւ։ Aske etev ekogh vostikanq sksan zgushuteamb varuil Hayoc het, manaւand Harun El—Reshit, vor amirapet yllalen vec tari araj (780) Hayoc ev Parsic mec vostikan druac er։

Ays e Bagrevanday ysuac kriւn․ zor karmir ardzanagruteamb nshanake Hayadirn y՚18 ahekani (25 aprili) 775 tuin Qristosi։

T․ S․ Teodoros Sahluni

AHAՒASIK hasaւ meghrakatn Mayis, gegheckagoynn yerkotasan harazats tarւoy, gone mer hayreneac ev anor nman ashxarhi mej․ ur ays amiss: hayadir haykadir: Mareri anuamb hezik nazik ku pare i blurs ev i bardzuns, bolorovin kanach u dalarazgest․ dzerqn u cocn, gluxn u gotin: phunj phunj goyn goyn caghiknerov lcuac, vorq ir tetev garshaparac koxac teghen karces durs bghxen․ arcataliq aghberakunq kanchen krkjan․ caghkaphetur trchnikq ergen paren․ tetevtatik ulq ev aycemunq sahin suran․ hotaւor hovikq ev zov zephiւrikq cop cop camernin cacanen, erb hovte hovit cacnalov blre blur catqelov: ancni vaze bambishn bardzanc Hayoc: mrazardn mareri։ Anor shoghakat shogoli shnchen: caghkynern var var shoghshoghan, ptghunq xayc xayc xandzin karmrin․ ev ete dzaynn anushik hasner akynjid … Voh, ergn haykacnin marereay: Hayoc hovasun bardzanc vray, hazar tariner araj, erb ir azgn ter u zharang er bolor ir astuacapargev erkrin, ayn atenuan mrazard marereay ergn ayl: iren nman annman er․ mer nor ysac ergern: inchpes chor terev my vardi dimac: chein krnar kenal․ voch mer gusanq ev voch otar ergichq krnan anor ardzagangnern artncynel bardzr Hayoc paghandzaւac mej․ ev te tchashakik my, dzaynik m՚uzemq erazel, terevs miayn Betelay blurneren lsuac vayele meghraberann marereay․ vor tui: te der Ephratay eritasard vtaknerov caghkac cacuk cmake my k՚erge․ «Aha dzmern anc․ andzrevq ancin ev gnaceal meknecan․ caghikq erevecan yerkri merum․ zhamanak ehas hataneloy․ dzayn tatraki lseli eghev yerkri merum․ tzeni ardzakeac zboghboj iւr․ vortq mer caghkealq etun zhots iւreanc» ։ … Anshusht erandun sirt my hos chdadrelov: zmaylac, hogeshunch ergchin het uze hraւirel ancanot merdzaւor my, srbazan geghecik my, aghaւnakerp hezadem my … «Ynd hovaneaւ vimin» ։ — Ayo, Hayadirn aysor ku tesne, ku yaytne aydpisi my, ancanotaceal anuamb ev tegheaւ, vor aha hangchi ynd hovaneaւ caroyn ev i veray vimin․ yetin ev qaghcragoyn hangist, nax qan zhangistn yaւitenic։ …

Ahaւasik na․ nman srbazan sqancheli eghborordւoyn, ardarev spitak u karmir e․ eritasard my kur ev katareal hasakaւ․ bnutiւnn ariւcu ev kerparanqn aghaւnoy․ gite mrnchel, bayc yntre mnchel․ ibrev mec ashxatanqe ev yerkar vshtere ekac: anmardadzayn dzoraki my mej: phruac e menaւor cari my tak, vor karces ir getnamac tchiւgherovn ibrev mayreni tevoq k՚uze pashtpanel zanikay, vor aj tevy dzorezeren ccuac qari my vray drac e carin nerqev, ev yognac gluxn ayl tevin vray, dzaxy kurcqin vray parkesht patmutchanin xorsherun mej։ Karces tchaghkapatchoytchn mareri i hovit ev i blur tapharelov: ku phntrer ays eritasardy, vor yst eraxtapart patmychi my toghac yishatakin, «Er achoqn tux, ev gangraher, ev eresoqn xarteash, ev andzambn erkayn» ․ (achqern sev, mazern gruz u dalar, eresn deghin u karmir, hasakn u kazmuacqn erkaynadzev) ․ zgestn parz maqur erkayn patmutchan my, vzen inchuan cnkuynery ev ayl var․ mejqy gotւov zspac․ srunqn partevakan srnapannerov cackac․ deghin dastaknern kisabac․ usin qov mekdir dzgac haykakan eghjeradzev xoyrn։ Drsuanc amenevin anhogutean kerp, nersuanc anhnarin hog my, vor erbemn erbemn bacxphik yrac erku sev adamand patuhanneren ku yaytnui․ pah pah yankarc sev ampi shuqi pes ban my bolor eresen sahelov: anank xeghtch u caւagin erevoyt my ku tay, vor karces te qovi dzorakin vazac vtakin pes: iren hamar bolor ashxarh k՚ancni, ev krnay ysel inqn ayl ibrev zAyrn caւoc, te «Trtum e andzn im minch cmah» ․ ayl shutov ampi take elac bark arevu tcharagayti pes loys my ku cage demqin vray, sqancheli handartutiւn my bolor andzy ku pate․ ku xphe erkaynashar tartaphqy, ev aynpes anushak u tetev quni mej k՚erevay, vor dardzeal karces lsel ir meghmik shynchen, te «Es nnjem ev sirt im artun kay» ։ Vov qun cankali qan zartnutiւn․ vov hrashali handartutiւn․ vov hangist anbcutean, vov txrutiւn antrtum․ zephiւr, corcor, bolor garnan gegheckutiւnn ku tui iren het lrel u mraphel։ — Voh, Haykak, te giteir ays miaynutean pattchary, ays qnoyn petqy, te giteir anor yajordelu yetin artnutiւnn, anshusht phaphageir vor gone Ephesosean mankanc chaph erkynnar aydor qunn, kam te noyn isk kenac yetin qunn ayl hasner shutov xarnuer anor․ anzgali kerpov shunchy arnur ver qasher, ev dimacnis toghur anariւn nahataki shu­sha­nagoyn marmin my, taւalac i mej manushakac ev aghbranc — areanc։…

B

Bayc ur emq meq․ ur e ays ancanot dzorakn, ancanot erkirn, ev vov ays annman eritasards։ — Mi te kamaւ morcan patmichq ev zlacan ashxarhagirq, (ev manaւand mer bazmeraxt patmahayrn ev ashxarhagirn Movses Xorenaci, vor bolor Mec Hayoc 200i chaph gaւarnery mekik mekik hamrec) nshanakel mezi Koteroy erkiry, Salahuneac gaւary, Surenashen aւany, Partenic dgheaky, ev ayn srtaruch Seghemnut dzoraky: ur aysor ku hraւire zmez Hayadirn, Ephratay bardzr hosanac ezerqy, vor Karinen ijnelov i Derjan gaւar, anti k՚ertay yEkegheac (Erzynka) ․ ev ays erku yetin gaւarac mijoc dar – var erkirn e mer phntracn, vor kerpov my vorchaph ancanot e: aynchaph ayl canotanalu anunner uni․ k՚ysui naev Korduac erkir, Hayoc urish heru ashxarhi ev gaւarneru anuanakic․ terevs anonc nman kord, xortubort erkir m՚yllalun hamar, kam bnakichqn noyn teghen ekac yllalun hamar․ k՚ysui ev Koteroy erkir: yanun Koter aւani․ k՚ysui yatkapes ev araւel hayapes Salhuneac (kam Salahuneac, Sahluneac) gaւar, voroy mej ein veroyisheal shenq ev teghiq, ev qani m՚urish ayl, zor yishe hayadirn ev lre himku ashxarhagrutiւnn։ Ays tegherus hnagoyn ev mek hatik ev mezi harkaւor yishatakn: aske 1500 ev aւeli tari araj k՚elle․ ayn tarinery: vor qaghaqakan mtutiւn m՚ayl ku pater bolor mer ashxarhy․ erb sasanean Artashir parsik: Arshakuneac tagaւornery halacec i Partevac ev i Hayoc ev brnabar tirec mer erkrin․ uskic heraceal patanin Trdat: Hrovmayecւoc qov ku mecnar, ev ku patrastuer qajuteamb tirelu hayreneacy․ isk naxararq Hayoc: vomanq hnazandein brnaւorin, vomanq ayl irenc erkirnerun amruteanc vstahaceal: ku spasein irenc orinaւor tiroj։ Asoncme mekn er Salahuneac gaւarin tern ayl: Suren, voroy ceghabanutiւnn mnacac che, ayl ayschaph yishuac: vor tagaւorakan ceghe er kam xnami, inchpes anunen al krnay gushakuil․ ir anuamb aւan my shiner er, Surenasher, yetoy Zuren kochuac, mot i hin berdashenn kam dgheakn Partenic, vor yetoy Berdotn ysuecaւ, ev anuanen k՚erevi vor shinac er leran my kogh, voroy vray kayr berdn, ev shinoghqn ein Parteanq kam terevs Partevq։ Ays erkirs grete Mec Hayoc arevmtean sahmanacayrn e ev mot Phoqun Hayoc u Yunac bazhnin․ ysel e: Hrovmayecւoc ishxanutean, vorq ayn aten inchuan ays koghmery nuatchac ein։ Yunac sahmanakcuteamb k՚erevi te Suren yunakan axorzhakner ayl uner, ir anuan hamemat sur barqy kakghcynelu hamar․ ev k՚erevi te tikinn ayl yunazgi er, Aghuita anuamb vor e Sireli, (Aghaւiti yst yunac), ete haykakan aghu kam aghaւni anunen arac che, kam Zarmuhi anuan targmanutiւn my chyllay (ibr yunaren aghaւi, zarmanali) ․ ev ays terevs ir bnashnorh gegheckuteann hamar kam anoysh barucy, vorovq anuani er․ irenc siroyn ptughn ayl vkaye vor i shnorhs morn ev yunakan merdzaւoruteann: kochuecaւ Atenadoros, vor nshanake Turq Atenasay, imastutean dicuhւoyn, geghecik anun, vor voch aynqan cnoghac yntir tchashaky ku cucyne, vorchaph cacuk shnorhac yntrutiւn my․ vor i hetanosutene kanchelov zna i loys Qristosi: apa Astuacatur anuamb knqec։

G

Ptghoc aratutean amsoc mej yncayecaւ Atenodor yamin Qristosi 269, ktritch hor ariasirt vordi, ev geghecik u garaghi mor: geghecik ev goghtrik zaւak․ atchelov araւ ayn hasaky ev kerparanqy: zor tesanq Seghemnuti dzorakin mej qarin vray hangchac eritasardin vray։ Bayc tghayutean hasaken ver ancnelu aten, erb dalar mrtenւoy my pes shitak ku bardzranar karmruk u gangruk, ev vopniazeay sev achqern antargmaneli phaylunuteamb my ku varein, ayn vtangaւor hasakin shat hegh naxandzot hiւandutiւnneren mekn ekaւ vran․ tasnuhing tarekan er, erb asteghanman gegheckuteanc mej: caւoc ev virac amper cruecan, ev verq anbzhshkeliq, vorq vordւoyn marmnen aւeli cnoghac sirty kegheqein, tepetev, erb caւerun azdac heghutiւny bnatur shnorhacy het xarnelov, Atenodor: ir xarteash gluxy mory cngac vray drac, ev dzeruynern hory dzerac mej: hangcher, kisabacik kisamaghdzik shoghakat achqerovn, tarakoys ku berer: te ayd caւagin mrurqn: iren aւeli shnorhq berac en te tarac, aynqan lusaւor kerparanqn cher xaւarac, ayl barak shuqerov xarnuac։ Te ev noyn isk caւern zinqn aւeli sireli yrin cnoghacn ev cnoghqy iren, sakayn krnar hayr my: ir payazaty, ir cerutean yoysn ev yajordy, ev mayr my: ir sirelagoyn cnundy: ayd tarakusi mej tesnel, ev siroyn sastkuteany kskicn ayl aւeli sastik chyzgal։

Sureni zbosanac ev Aghuitay zardaranac caxqn: mecaւ masamb bzhshkac ev bzhshkakan darmanoc truecan․ inch vor harust naxarar my ev vordegorov cnoghq krnayin ynel: eghan․ bayc zaւaknin chibzhshkecaւ․ chmnac astuac: voroy uxt ev nuerq ev zoh chmatucin, bayc Atenodor chyryndcaւ։ Eotn tari, kenac arugagoyn tarinern, hasakin atchman ev dzevacman tarinern, hiւanduteamb ev caւerov ancan, ev caւerun ancnelu yoysn al grete mektegh ancaւ։ Ev erb aroghjutene yusahatac: erkar voghjutean mtacmunqn araj ku gar, erb kenac phaphuk teln: voloruac moloruac erevar cnoghac achqin, ev angut ktroghin mkratn ku motenar mor my dimac, ev erb dalaragegh hasakn mijakotor cari my pes: getin taracuac tesnyւer kaskacot mtac․ — voh, ayo: amen caւe caւali er։ … Bayc lrenq, guce zur tegh hin ev nor srter tchmlin։ … Ayspisi caւoc miayn mek zoraւor bzhishk ev degh my kay․ — k՚uzes, vov karoteal․ — chors mat achuynerd ver vercu, k՚imanas, ku tesnes։ … Bayc inch ynen anonq: vor zurk en mer surb kronic shnorhqen։ — Der kes erani anonc ayl: vor gone bnakan lusov kronaser en ev bareser․ ev azniւ srti ev mtacogh glxi ter yllalov: irenc keanqy mardkoren k՚ancynen, ev bareraruteamb ku stanan kam ku vayelen ayn bariqy: zor bnutiւnn irenc che tuac kam yet e arer։

Aynpisi mek m՚er ev Aghuita, te ev der qristoneutean shnorhqen zurk, ayl voch heri։ Ir erkirnerun mej litch my kar Sikibighon ysuac (or yunaren lsuelov: guce Tzenut kam Tzagarak nshanaker hayeren), zor hima chenq tesner ashxarhacuci vray, bayc petq er baւakan yndardzak yllal: vor Aghuita anor ezerqy aւan my kam gegh my shiner, iren zbosanac tun ev agarakner u partezner, ev shat hegh hon qashuelov ir garnuk patanekin het bnutean geghecik tesarannerov: ir ev anor caւery meghmer․ ev vo gite qani erkayn zhamer: vayrkeanneru pes k՚ancnein ayn ciacacan covakin ezerqy, erb Atenodor dalar vardatyphi pes gluxy mory krtyncucac, ev na ir varsaւor tchakaty: barak tchiւgh urenւoy pes vordւoyn vray kaxac, mek my jrerun handartuteany vray, mek my zaւakin anmegh xaghaghuteany ku nayer, ev srtin borboqac kraknern: ayn erku paycar zovuteanc mej ku marer։ Ltchin mekayl koghmy: shinac giւghin dimac: aghbiւr my kar, patshatch ev anoysh anuamb Artenut, vor aւeli anoysh xoxojalov k՚ijner ku gar: terevs xarnuelu noyn covakin cocy, inchpes Atenodor ir mory girky, antarakoys shat hegh Aghuita ayd aghber vaghuk arcatnery ir voskehatik vordւoyn caւac masanc vray dardzucer, luacer jnjer er․ Atenodor anor qov haւaqer drer er marereay gunagoyn boysery, yaraj qan phunj phunj yncayelu ir mory, vor misht mayrabar: te iren ev te ir vordւoyn mas ev psak ku haner ayn margartakat caghkyneren։ Vordւoyn caւoc vray gorovelov: ku yisher anor pes caւagarner․ manaւand erb ku tesner zomans anoncme, vorq yst barbaros orinac hetanosutean, halacuelov i shinic ev i bnakuteanc, amayi anbnak teghuanq ku tapharein, ibrev nzovealq ev anicealq, ays sovorutiւns kar naev mer azgin mej ayl, zor yetoy shat xnamqov janacin jnjel S․ Lusaւorichn ev ir hamanman surb torn Mecn Nerses, shenqere heru teghuanq hiւandanocner ev urkanocner (borotneru tegh) shinelov, vorq ev aydpisi barerarutean tegheac mej hnagoynnern ku sepuin, bayc irencme araj ayl ays aznuasirt tikins Aghuita Arbenut aghber qov shinec tarapeloc patsparan my, ur zhoghovecan 35 caւagarq, ev gtasirt Aghuitayi turqerovy k՚aprein, ev k՚orhnein irenc barerary։

Asonc mej er ev Dasios kam Dasik cerunin, vor, inchpes Aghuita anonc mayr sepuecaւ, inqn ayl hayr eghaւ te anonc ev te noyn inqn Aghuitay ev Atenodoray։ Araj: anonc mej ir patkareli kerparanoqn ev arcataphayl erkayn moruoqn: Tir dic kam Vahagni qurm my karcuer, vor qaghcr shrtambqn aւeli qan vosketel qnarov: amenun sirty kakghcnelov, ete caւernin chkrcaւ bzhshkel, gone bnutean bariqneren u vayelchutenen skselov: ayn ramik caւagneloc mitqy bardzracuc inchuan ar bnutean tern․ ev erb hasuc yarmar vitchaki, hanec yaytnec ir cacakac hovuakan sringy ev nor nuaz my ergec, zamenqy aphshecuc, zamenqy zmaylecuc, zamenqy hetevcuc iren․ ays nor nuags: Nazovreci hovuapeten sovrac er, anor vardapetutiւnn er, Qristosi aւetarann er։ Cerunin Dasik gaghtuk qahanay er, ir ynkerac hoviւ eghaւ, marmnoc caւery tetevcynelov: hoginerun merelutiւnn angam voghjncuc, dardzuc zamenqn i qristoneutiւn․ ev caւoc u phchoc mej hogezuartch vardanoc my, draxt my bacaւ, ur: ayn ashxarhqe morcuac ev merzhuac tarapealqn aւeli erjanik u srtabac ein, qan irenc erkar gerutiւny totuogh u Trdatay yaghtakan dardzov pharaւoreal diւcapasht Haykazunq։

Aghuita ev Atenodor ayl lsecin Dasiosi ev Yisusi dzaynery, ev srternin tndac, ev te voch aւazanin jrov: gone sirov nersen mkrtuecan, ev sirov k՚ertayin cackabar surb ceroyn aւetaranutiւny lselu, vor yunaren ku kardar surb grqery ev ku bacatrer chhaskacoghac։ Minchder hon, ibrev abelakan seghane my: surb kronic nuerqn, aghotq ev zohn: hezoren ku bardzranar ar Astuac, dimacy aւanin qov hetanosac meheannery kangnuac: ku hraւirein zaroghj ev zhiւand i zoh ev i pashton Herakli (Vahagni) ev Asklepeay: aroghjutean chastuacoyn: voroc tonqn masnaւor handisiւ katarein hon tarue tari։ Baremit kam teramit qurmq ev zhoghovurdq mec janqov ku yordorein zAtenodor ayl: vor gay ayn mardaser astuacneren bzhshkutiւn xndre․ bayc na misht patruaknerov ku zgushanar․ inchuan vor hayrn ayl tesnelov vordւoyn chaphahas tariqy, vor qsany ancucer er, ku xrater vor anhogutiւn chyne․ «ays vec tari e k՚yser, vor mer astucoc zoh ches yrac, terevs anor hamar ayl caւerd k՚erkynan» ․ isk Atenodor: noyn isk caւery pattchar ku berer zohi chertalun․ ev voch miayn vec: ayl ev krkin vec tari xabec hayry, ev tchartaruteamb azatecaւ։ Haւanakan ayl e, vor Suren ibrev gaւarapet my ev tagaarm, erb lsec Trdatay galn i Hrovmayecւoc, phutacaւ dimacy ellelu, ev arquni banakin mej er, vor: (ir erkirn: Salahuneac mot» Ekegheac gaւarin mej Gayl getoyn ezerqy dadrer er։

D

Qani my tari ayspes ancnelen etev: vor my Surenashen aւann tndac ginuc shshukov․ tagaւorakan gund my zorac erevecaւ, voroc arajnorder ishxann Mazent․ asonq Ekegheac Erez aւanen galov ev dep yArtashat ertalov i hin mayraqaghaqn Hayoc, k՚ancnein Salhuneac gaւaren, vor tchambun vray er, voch paterazmi ev voch pashtpanutean hamar er ertalnin, hapa yancaւor my, kapuac my, tagaւorin anhnazand my ku tanein, terutean dem partakan gtuac mahapartac amenen sastik banty dzgelu, vor er Artashat qaghaqin getnaphor virapy, isk yancaւorn ayn: er Grigor my…։ I harke amen die hetaqrqirq ku vazein teghekanalu te vov e, inchu hamar e, ev erb lsein te Qaji aranc Trdat tagaւori hory: Xosrovay spanoghin vordin e, inchpes akranin krtchytelov k՚uzein virapy chhasac: hon spannel vochnchacnel zayn: vor qani my tarie verjy piti yllar irenc xaւareal hogւoc Lusaւorich։ Hark er zorakanac ev kalanaւorac heracynel vrezhxndir amboxy, ev apahov teghe my ancynel kapealy, anshusht aւeli apahov tchambay ayl chkayr: qan mer caւagneloc patsparanin sahmannern, uskic: zzuelov ku heranayin ayn aten aroghjuteamb, qajuteamb ev azatuteamb parcecogh zhoghovurdn Hayoc, isk hiւandqn, tkarqn ev neghealqn: hamardzakutiւn gtnelov: ibrev ankar ev karot mardik: pahapanac kaskac chein berer։ Ayspes krcaւ Dasik ir ynkernerovn ev Atenodorosi het: motenal ar surbn Lusaւorich, zoroy xostovanoghutiւny arden lsac yllalov, ev anshusht astuacayin azdecuteamb imanalov te inch andzn e ev inch piti yllay ayn kapuacn, beraւ ibrev hoviւ hlu ir caւagar vochxarnery: apagay hovuapetin votqy dzgec, ev ayn srbazan nahatakin arajin hrashqy ev shnorhqy vayelecin ays neghealqs, vorq ev aranc neghutean ev caւoc: Astucoy pharq talov dardzan։ Hon: Dasik cackabar imacuc Grigori te vov e hetn eghac ishxanordin: ev gaght haւataceal u der anknunq yllaly։ Surbn Grigor qajalerec gcer qahanayn, ev patuirec vor aranc vaxi arnu tani patanin irenc dimacy: arevelean koghmy eghac aghbiւry, (ardeoq Arbenuan, te urish my) ev hon mkrtelov zAtenodor: anuane Teodor, Atenasay turqn yne Astuacatur։ Aynpes ayl eghaւ, Lusaւorchi cackeal loysn, zor haւataceloc achqn miayn ku tesnein, ev mkrtutean jurqn: noren cnan ayn kaytar patanin, ev marmnoy u hogւoy aght u bic: zamenn ayl jnjecin․ demqn aւeli qan zmankuteann paycaracaւ․ hogin evs aւeli․ ev voch miayn geghecik, vayeluch, ktritch, ayl ev shnorhazard ev surb, maqur, pashteli andz my eghaւ Teodor։

Eranashnorh mayrn ayl ays astuacayin pargevac haghord yllalov, erkuqn ayl chein bazhnuer Daskay qsven․ Arbenuti dzoraky qristoneutean caracacuk tatchar my dardzucin։ Hayoc hetanosutean verji tarinerun ev verji janqerun aten, erb Trdat drdeal i Diokghetianose hraman haner ev halacer zqristoneays: ir nor tirac ev yndardzakuac sahmannerun mej, ir haւatarim ev anahtapasht ishxanqn ayl noyn hogւov irenc erkirnerun mej hskein։ Bayc Suren vorchaph ayl diւamol ev vrezhxndir er, chkrcaւ imanal vordւoyn qristoneutiւny, chlsec anor anoysh saghmosergutiւny Arbenuti xoxojanac ev Tzenuti cphanac het։ Inchuan yet vec tarineru: urishnern kaskacelov ev haskynalov: matnecin vordi my: ir hory, anmeghutiւn my: angtutean։ — Ibr anaxorzh qne my artynnalov Suren, ayn aten imacaւ te inchu Atenodor cher ertar Vahagni ev Asklepeay seghannery zohiւq ev psakoq patuelu․ te inchu aynpes miaynutiւn ev arandznutiւn ku sirer vordin: naev yet bzhshkuteann, ibrev tghayutean ev hiւandutean yishatakac sovorutiւn my։ Inch vor cur haւatqi my erandn, hayreni gut ev tirakan kamq my krnayin ynel tal: yraւ Suren․ vec amis ashxatecaւ vordւoyn sirty dardzynelu, ir chaphen ver ayl xostmunqner ynelov, ev bolor Salhuneac gaւarin yndadzak terutiւny ev pharqy cucynelov erandun eritasardin․ ayl amenevin chkrcaւ azdel qristoneay srtin։ Hayrutiւnn dardzaւ i terutiւn, terutiւnn i brnutiւn, eghaւ halacich ev dahlitch vordւoyn․ kareli xostmancn hakarak: amen kareli sparnaliq ayl yraւ, ev hasuc patizh u zrkmunq․ akamay qan kamaւor angtuteamb tanjec ir aghiqy, sakayn chkrcaւ zatel zordin ir nor ev yaւitenakan horen, n Qristose։ Yet vec amsoc yognecaւ, yusahatecaւ tshuar ev voghbali hayrn, mek hatik ev verjin hnar: kam aprecynelu kam korusanelu: sepec ir sev sury․ sparnacaւ u vtchrec soskali mah։ Teodor bnaւ chvaxcaւ mahuane, vor iren phaphageli hangist m՚er։ Bayc nor Sanatruk my tesnel, nor Kayen my, ir hory dzeroqy spannuil, voh, ays darn er qan zmatch ev maheru mah։ … Aghagh Aghuitay, voch ir koghakic kenakic amusnakan iraւunqn, voch knojakan mayrakan xandaghatanqn ev gutn: chkrcan azatel ir mek hatiky։ Gazanacer er Suren, achuynern ariւn, berann mah ku phoxer, voch voq krnar motenal anor․ sparnaleac zhamanakn ayl ancer er, yllaliqn haser er։

Teodor verjin angam my nayelov ir krkin ev mekmeke shat annman cnoghac vray, bolor vordiakan ev qristoneakan erku kraknerov varac arevanman achqerovn, annkun zoravari pes, vor yet amenayn zorakanac: qaj qaj k՚inknay zoraւoragoyn tshnamւoyn arjev, arcunqnery zspelov, ev toghlov ayn shenqy: vor erbemn iren cnndean: tegh, ev aske etev iren hamar amayutiւn ev unaynutiւn er: bolor ashxarhis het, terevs mory dimac sarsapheli ev antaneli tesaran my chbanalu hamar, elaւ gnac andardz neti my pes։ Covak, dzorak, aghbiւrq ev hiւandanoc chkrcan argelul zinqy, amenun verji nayuacq verji barev talov, ev vov gite inchpes srtin chaphazanc canrutiւny ev lecunutiւny taphelov Daskay grkac mej, ev yndunelov anke anmahutean tchashaky ev kenac hacy, eritasardakan u­zhov m՚ayl cncelov zinqn ev taphelov surb ceroyn doghdojun teveren ev ar­tasuator moruqen, phaxaւ gnac Arbenuti dzoren durs, ev ancaւ motik ev aւeli ancanot andzayn dzoraki my mej, vor k՚ysuer Seghemnut․ ev hon eotn or ver var ptytuelov, Yephtayeay oriordin nman, Ardlmsehi nman, inqzinqy hrazharecynelov ir caghkeal keanqen, ir paycar areven, angin mor my srtaktur cocen, ku nuirer miayn anor: uskic ku gan ev ur ku darnan amenayn bariq ev amenayn bariq ev amenayn shunchq ardaroc․ minchev yognac ev handartac: ynkaւ phruecaւ ayn carin tak e ayn qarin vray, ur tesanq zinqy arajin angam mer patmutean skizby։ …

E

Hima gites, Haykak, ur yllald, ku tchanches vov e ayd chqnagh eritasardd, kecir hos pah m՚ayl, verjin pah․ vasn zi ayl erkayn zhamanak chkay․ motecir ayd antash aparazh seghanin qov, ayd Seghemnuti sabekay carin tak, es lrem, du gite ev zga։ …

Bayc aha heruan vishapi xoshiւn my ku lsui, ariւcu mrnchiւn my, dzorezeren var varazatev sev arcui pes ku slanay k՚ijnay carin vray, carin nerqev qarin mot… erkaynzhaniq hresh m՚e, gaghtnagoyn qan zvishap, qan zariւc, qan zarcui… Inqn e, inqn e, suseramerkn Suren… vordւoyn phaxstean vray aւeli katghac ev arean vrizhov lcuac, hin patenen qashelov zhangot sury, ev «Aydpes, im eritasarduteans erkat, aynqan kotrac tshnameacd areamb chkshtacac: ceruteans aten incme im vordւoys ariւnn ayl piti uzeir taphelu», yselov, k՚arnu, ev molegin diւahari pes k՚ynkni sare sar dzore dzor vordin phntrelu։ … Anshusht satanayakan vogin zinqy qasher qsher taner, inchpes erbemn zKayen i mah Abeli, kam inchpes anke araj (yst draxtergak qerdoghin) inqnin: dzhoxoc andundneren elac: ku phntrer draxtin dury, vor mer eraneal naxacnoghqy dzge i meghs ev i mah։ Ayspes diւakan tapharanoq verjapes hasaւ Seghemnuti dzorezry, ev ibrev sev arcui: tesnelov bardzren carin tak ir phntrac vorsy, hasaւ shut u tetev anor vray։ … Bayc i harke erku qayl mnacac: bnaberabar kam akamay kamoq: kang araւ․ hayreni bnutiւnn zoranalov: diւakan molutean mej angam hiacaւ ayn sqancheli handartutean ev anmeghutean taphancik qunin vray, vorun nman ban cher tesac erbeq…

Voh, ev inchuchidzgec sury dzerqen, inchu chcatqec ynknalu, ev hayrakan shrtunqnery ver var berelu ayn margartashar varderun vray, ayn barak qrtnahar eresnerun vray, ayl aranc dpchelu kecaւ kanchec kerkereal kokordov my: Atenodor, vordeak» ։ … Teodor hezamraph ashuynery kes my banalov ev kes my gluxy vercynelov: patasxanec․ «Hayr im» … verjin angam hor ev vordւoy anuanakochutiւnq։ Suren dardzeal aylaylac: harcuc anor, te piti haւani ir kamacy ev toghlov zQristos darnay i pashton kroc։ — Teodor: «es Qristosi haւataceal em, ysaւ, ev ays haւatoys vray hos ku mnam» ․ ev noren draւ gluxn i qarin, xphec shrtunqy ev achqery … mnaq barov arev, kenaq ev ashxarh։ — Bayc mek angam m՚ayl bacaւ Teodor kisakes achqy ev shrtunqy, erb Suren vayreni vager pes mek catqelov dzgec dzax dzerqy, ev vordւoyn erku tiz xarteash mazeren brnelov ver qashec xndzorakerp gluxy, ev parkesht patmutchanin odziqen karapadzev paranocn erkyncaւ։…

Vov hreshtakayin kerparanq, inchpes k՚aylaphoxis։ — Isk Surenay aj dzerqen yankarc phaylak m՚er shoghac sheshtaki։ …

Hos miategh mekdi k՚ynknan: patmchin grichn, Sureni soskali surn, ev Teodori tchermak vzen nrnanman tcheghquac karmrahat gluxn։

Z

Ur en hima mer mayisi cnac caghkunqn, ur mnacin mrazard ma­re­reay mrgunqn։ — Ayspes, chkay caghik hoghacin: vor chcamqi, chkay ptugh erk­raboys: vor chtotaphi, amenayn dalar u paycar, yet qich zhamanaki piti yllay mrayl u xaւar։ Sakayn caghik ayn caghikn e, vor erb tchghen ayl zatui: dardzeal mnay antaram, ev manaւand nor gegheckuteamb my yaghte kangun u tchotchun caghkanc։ Ayspisi caghik e hayrazen darnanman ko­to­real eritasardn Teodor, taւaleal ir hovanaւor carin ev ir hangstean qare bardzin tak: oshoshov ev manushov hiւsuac xoteru vray, Seghemnuti odaւor dzorakin mej․ ur hezamnchik hovikn xonarhac ku xaghay anor ariւnluay varde gisakac het․ inchuan vor erekoyean zovutiւnn dadrecyne ev paghecyne karmir katilnery, ev gisheruan lusagntikn veren cate arcataphayl doghdojun tcharagaytnery, vorq ku marmyrin, shuq my ku darnan: Teodori marmnen cagac hrashaphayl lusoyn qov։ — Ays loysn anshusht arajnordec ayn marminy meccynogh ev gguogh ev hima zinqy srtatund phntrogh andzi my, mor my։ … Chtesnenq, chqnnenq menq ayn mayry Seghemnuti mej։ — Du ayl dardzir mayrik, dardzir Aghuita: ar Dasios, ev hraman tur․ «El, hayrik, el gna i Seghemnut, hon ku gtnes im hayrazen garnuks, im mrrkataph vardenis, im nuaghac aghiqs, ar u lua ayn arshaloys tchakaty, bayc kisaluay yrac: ber inci phunj my vosketel mazeren, vor gluxs verjin psak ynem․ lecur ayn chushanaceal shrtunqnery mayreni ev hayreni hamboyrnerov․ apa maqur ktaւnerov goce, goce ayn arevakerp demqy, zor qich atenen piti tesnem yerkins․ ev gir cacke i coc amenus cnoghin, hoghun» ։ —

Gnac getnamac cerunin, hetn arac Teodori hin ynkernery ev urish cacuk qristoneaner, haւataceal eghbarq ev qorq, parkesht kusanq, vor qoghov ev mazov arcunqnin cackac, ev bocasharzh tchragner brnac yugharkaւor k՚ertayin Teodori։ Ardeoq kayin anonc mej, kam kayr mek my: vor yusacer er erkris vray ayl srtakic yllalu surb nahatakin, ev yet anor mory kanchelu zna: ims Teodor․ — patmutiւnn ku lre։ …

Qahanayakan ev martirosakan pashton, aghotq ev artsuq kataruecan․ ayn hovanaւor carin nerqev ev ayn seghanaceal qarin qov: phoruecaւ erandun eritasardin qnarann, ev cackecaւ martirosi marminn։ Anaruest parzunak qarkoph xach my vkay kecaւ nahatakutean ev hangstean srboyn Teodori։ Togh gay hima Aghuita aghotelu eraneal ev astuacazgeac vordւoy my mnacordac vray։ — Ahaւasik eraneli tikinn, caren aւeli mazery cruac: phruac tchakat i getin։ Ibrev krkin marq saghmosean dataranin, hoghn u Aghuita ku grken u ims e k՚ysen ays vordeaks։ … Qich m՚ayl spase Aghuita, ev aha tagaւorn xaghaghutean: ir cankali vtchiry ku tay, ev yaւitean qukd k՚yllay qu Teodord։

E

Isk hayrn …․ qaւ lici, amenevin anarzhan aynpisi anuan․ gazanacealn, diւamoln kam diւraxarn Suren, ir satanayakan sury arac: ev ekacen aւeli shutov phaxchelov ku heranay․ teghern ku phaxchin ev inqn irme chi kyrnar heranal․ Gochumn arean vordւoyn boghoqe yerkre ev yerknic։ Hezik garin ariւnn hima erknaւor nahataki ahaւor masunq dardzac: surin vrayen Sureni sirty ku patare․ ku phutay xelacnorn moti aghbiւry, aghek my ku luay ku jnje vordւoyn yetin nshannery, ev anov ir ev anor miji kapn: yaւitean ku jnjui։ Chors tari ayn darnagoyn dahtchin, xghtchi xaytuacqnerun matnuac, Suren keanq my kam kenac patker my ancynelov, anzeghj ev anyoys krapasht moloruteamb meraւ, ev yishatakn yanecs ev i soskumn mnac։ … Iւracin vordւoyn arean xul eghogh sirtn: cheghaւ arzhani Astucoy Vordւoyn dzayny lselu: Lusaւorchi bernen, ev darnalu i haւats Teodori: hamoren Hayastaneayc het, vorq yet erku tarւoy arzhanacan ays amenamec pargevis։ — Vasn zi S․ Teodor nahatakecaւ yamin 296, aysoruan amsaketis (11 mayisi) 28 tarekan ev 6 amsekan․ Suren koraւ 300in․ S․ Grigor lusaւorich: elaւ i virapen yajord tarin (301) ․ ev erb heteveal tarin k՚ertay i Kesaria: Hayoc episkoposapet dzernadruelu, ancaւ sovorakan tchamben, Salhuneac gaւaren ev aւanen, vorchaph tarber 15 tari araj ancacen․ phoxanak shghtayic ev kalanaւor pahapanac, hima Trdatay yaghtakan karac vray druac ev Hayoc amenen mec naxararnern chors din arac։ Ayl hezn ev aznuasirt hayrn mer: pharac vray achq chunenalov, ir surb sanuky ku phntrer․ kanchec gtaւ ceruni qahanayn ev harcuc zTeodor․ Dasik ir yntreal hovuapetin dzerqen brnelov taraւ cycuc ayn teghy: ur vor vec tarie i ver ku qnanar anor hramanaւ knquacn։ Inch kendanakaylak artasuqner ein vor Lusaւorchi my achqere ijan hayrabar surb eritasardin nshxarac vray, vor ir qrtanc arajin ptughn, ev mer lusashnorhutean andranik xayriqn er․ anor hamar ev arajin vkayaran: yet Hriphsimeanc nshxarac amphophman, Teodori hangstarann eghaւ․ inqnin Grigor der chdzernadruac: kangnec hon matur my, ev erbemn eraxay yandznacy: himay surb vkay my yandznelov Dasiosi: gnac։ Ev erb cankali tatcharikn ir tchakaty bardzracuc dep yarevelq, ajakoghmean ankiւny hangchecucin srboyn maqur nshxarqy․ mekayl ankiւnn ayl: tapanaqarin dimac: drin ayn srbeal qary: vor mer garin zenman seghan eghaւ։ Ayn erku sxrali srbatash qaranc mej er anke etev: Aghuitay sirelagoyn hangstarann, vor ir vordւoyn matran spasaւor yllalov: ibrev haւataւor ayri my, erknaxarn keanq my ancuc hon, ayl voch erkayn zhamanak։ Vordւoyn nahatakutenen eotn tari verjy, erb hasaւ taredardz anor verjin angam iren hamboyr talun ev tnen phaxchelun, noyn ory (5 mayisi) Aghuita, vorpes te dardzeal zgalov ayn caւali kirqy ev vordin phntrelu ellelov: aւandec aghaւnashunch hogin, ev tchgnasun marminn taghecaւ ir vordekin dimac: tatcharin drnen durs։ Aydor ev araji yisheal erku srbanish qaranc nman chorrord m՚ayl gruecaւ: Aghuitay tapanin dimac, tatcharin arevmtean koghmy, ev nerqevn hangchecaւ Dasik, vor ays sxrali qan txrali handisic mej arajinn yllalov hasakaւ, verjin eghaւ zhamanakaւ․ ev amen ban kargelen knqelen etev, ysaւ ir alekic Simeonin het․ «Ard ardzakea, Ter, zcarays qo: i xaghaghutiւn, zi tesin achq im zphrkutiւn» ․ ev hangeaւ ynd ardars։ Teodori te tapanen ev te ayn aghberen ur ir arean katilqn xarnecan: surin lualen, shat hrashqner eghan hiւandac ev molegneloc vray․ ev vomanq eghan, inchpes ku cucyne eraxtapart patmychin banakargutiւnn, yaraj isk qan zshinutiւn matrann ev zdardzn Hayoc i dzern Lusaւorchin։ Hayagirn chistiper zmez hos mekik mekik yishel zanonq, vkayasirac toghumq hin patmchin nshanacneren etqn ayl eghacnery qnnelu ev imacynelu mezi isk, vor zays irenc k՚imacynemq։ Ev ete harcyne siroghn: Teodori vkayarany kam uxtateghin, erta yErznka, ev ancni arevelean koghmy ev harcyne Gorophu S․ Toros vanqy, zor srbazan nahataken 1140 tari verjn ayl yishatakac gtnemq i girs: «mecaphar ev bardzrapatiւ uxt» kochmamb։ — Hon qnne gtne ev hambure mer yghdzaւor shrtambq ayl: ayn chors srbanish qarery, ev manaւand hiւsisayin ankeany․ hon kangni ev hambure (ete pahui card) dzoghabardz xachi my mej gruac srboyn Teodori qaghcrabarbar yisusaxos lezun, voroy hamar aylazgiq angam, k՚ysui te ayn teghy k՚anuanen Syrygly S․ Toros (ete Gorophu kam Salahuni anunen phaxuac che ayd anuny) ։ Yandznemq ir het: ashxoyzh ev tchartararuest hasarakakcac S․ Teodorosi, ditel nkarel ev cucynel mezi ays patmuteans mej yisheal teghuanqy․ erku dzoraknery, erku aghbiւrnery, covaky, aւannery, dgheaknery ev ayln․ — yandznemq anonc varvrun mtac ev krteal srtic ev matanc: nuagel ev ergel ays patmutean ev ekeghecւoy arzhani ev yntir druagn․ — aghachemq mer ekeghecւoy glxaւorac, irenc zanazan hogoc meky paksecynelov kam mek m՚ayl aւelcynelov: ayspisi sxrali srboy my yishataky chidzgel miayn Yaysmaւurac taphtyphac tertic mej, ayl bardzradzayn hrchakel talu surb xoranac vray, ete ardarev srboyn Grigori Lusaւorchi gorcakic ev hogekic yllaln ku tchanachen irenc arajin hog ev partq, ev pashtamambq srboc: bardzracynel zphars Astucoy։


Zh․ Karmirn Vardan

2 Yunisi, 451․

A

AREGAKN ir tarekan yntacic mej der che hasac ir bardzragoyn ditanocy, krakataph achqerov nayelu araracoc vray․ der haykakann mrazard mareri ku sharunake ir gunaւor orery, manaւand mer hayreneac bardzrataph gaւarac mej․ ev der ays oruan nshanakeal amsatuis (2 yunis – 25 mareri) yst vkayutean anushzroycn Eghishein, «Garnanayin e zhamanakn ev dashtqn caghkalic» ։ Bayc arden Araratay cacun caւal dashtac mej taqn koxac e․ ev ete araւotn ev erikun zov ayl yllan, bolor or my ancynelu hamar, Haykak, petq e nman nazelւoyn Asqay phntrel hov hov sarer, zov zov jrer․ zbosans bardzanc ev zbosans hovtac» ։

Aha geghecik yndardzak bardzrahovit m՚ayl, vor aske 3000 tari araj yntruac er ibrev geragoyn ev hatchoyagoyn hovasun teghi Haykazn nahapetac, anonc zorac ev azatac, «ur ein hovoc getinq tagaւoracn Hayoc», yst banic hin azgayin patmychi․ voroy arevmtean hiւsisayin koghmen: araratean Maseac bardzraberdz darern duranalov dashtanan․ arevelqen getn Erasx daravaz ku pati, haraւayin koghmen: voch shat bardzr leranc sharq k՚anjrpeten zayn i Kogayovte ev i parataphen Vanay։ Ays sahmanadreal dashtahovits ibr 3—4000 votq bardzr yeresac covu, cacagoyn Erasxay dashtin mej bnakogh Haykazn nahapetac amaranoc eghaւ, Qristose 13 dar araj, erb zbosasern ev misht zuartn Shaւarsh (orpes stugabane Gr․ Magistros) shinec hon qaghaqaւan my, i bnakutiւn amaruan, ev ir anuambn kochec Shaւarshaւan․ yorme bolor shrjakay koghmanqn ev gaւarn kochecan Shaւarshakan kam Shaւarshan․ minchev Qristosi B darun skizby Ayraqajn Smbat sparapet B․ Artashisi arshakunւoy: Alanac Ardoz kam Artaz gaւaren paterazmi geriner berelov, hramanaւ ir sanik tagaւorin hon bnakecuc, ev anonc hayreni gaւarin anuamb: Shaւarshann ayl ysuecaւ Artagh kam Artaghakan gaւar․ isk himay ir anuani ev zarmanali qaraberd qaghaqin anuamb k՚ysui Maku։ Ays bnutean ev aruesti yntrac ev hrashakert teghs: srbazan ev hin zorutiւn m՚ayl patuer, sirer, srber e․ — kronqn: Hayastaneayc ekeghecւoy xoragoyn xorhrdoc ev hrashapharagoyn handisic tegh yrer e Shaւarshakan dashtery։ — Veroyisheal Artashisi hayrn: Sanatruk, k՚erevi te qan zhinn Artashat ev qan ziւr dzerakert norogac Mcbinn kam Mcurs: sirer zays teghs, ev ir anuny toghuc hon lernablri my vray, Sanatruk learn, vor terevs himay Tiqme k՚ysui․ asor qov ekaւ araqealn Qristosi Tadeos, ev ashakertec zdustr tagaւorin: zoriordn Sanduxt, arajin koys vkayuhi Qristosi, ev ynd nmin nahatakecaւ sqancheli vkayuteamb․ voroc yishatakin: Hayadirn sephakanac e qaghoc (dektember) amsoyn mej or my։ Ays erkuqin vkayarann ayl: (qristoneutean hnagoyn uxtategheac ev tatcharac mekn) ku patui minchev caysor Tadei vanq, anuamb, vor ev i patiւ araqeloyn: Hayoc glxaւor episkoposakan temoc mekn eghaւ, ev i mijin dars: mi i choric arqepiskoposac: voroc hark er gtuil yocman noryntir katughikosi։ Arajin ereq daruc qristoneayq, gaghtnapes ku patuein ays srbazan teghs, ar ahi hetanos tagaւoracn Hayoc․ naxaxnamutiւnn ayl masnaւor teschuteamb ku hsker anor vray․ ev ur Hayoc qristoneutean arajin aregakn cagecaւ, anti erkrord angam al cagel tuaւ zaregakn Lusaւorich․ vor yet 200 tarւoy vkayutean surb araqeloyn ev Sandxtoy ev anor horqrojn Aւaguheay, anonc nshxarac hangstaranin qov ir eutean skizbn araւ: i coc urish Vogoheay, knoj Anakay, erb ku gayr sa i Partevac ibr phaxstakan xabel ev spannel zXosrov tagaւorn mer։

Inch zarmanali ev astuacaxarn teschutiւnq․ Hayoc araqeloyn Tadeosi taghman miaynarann: Hayoc nor araqeloyn: Grigori: yghutean aragast։ Vorqan sqancheli e Shaւarshan: mezi ayspisi hogevor handisic tatchar yllalovn, qan te mer tagaւorac hovanoc։

Ays erku srbaxorhurd dipac: norakerp nman m՚ayl handipecaւ noyn teghuanqy, Lusaւorchi eghelutenen 200 tari etev, vor te qaghaqakan ev te kronakan kerparanoq hrchakecaւ․ ev aha ayn depqn e zor nshanake Hayadirn ays amsaketis․ vor aske tasnevchors dar araj (451 tuin Qristosi, yunisi 2) er shabat or Hogegalstean tonin․ yorum handipecaւ Shaւarshani errord mec azgayin qaghaqakron dipuacn, ayn e NAHATAKUTIՒN VARDANANC։

B

Ays dipuacs, ays patmutiւns, ays anuns angam aynqan hrchakeal ev hambaւeal e yazgis, vor amenen qich teghekutiւn unoghn ayl: erb lse Qaj kam Karmir Vardan: srtatroph ku catqe․ ev terevs vomanq uzen yankarc gtnuil inchuan noyn artazakan gaւarin mej, noyn Shaւarshakan dashty, noyn Aւarayri geghin qov, noyn Tghmut getoyn ezerqy, ur ayn mec ev baghdasahman tchakatamartn ev anmahaxarn gorcn kataruecaւ։ Banay phaphagoghn: zhamanakakic heghinakac, Eghishei ev Ghazaray Pharpecւoy, geghecik gruacqy ev manramasn patmutiւnnery, ev zham my, erku zham: anonc het zhur gay hon․ hon: ur Hayutean anjinj, anmorac, yaւitenakan ardzanac mekn kangun kay ev piti mnay։ isk es hetd, Haykak, kagh i kagh yntaciւq k՚uzem man gal, ev qani my ban heruen ditel ayn mec tesaranen։

Kanxenq uremn qan zmec gorcoghutiւnn: gtne or my, gone gisher my, ayn gishern vor yunisi arajin ory erkrordin ku xarne․ phutanq phoqr Maseac sareren darvar sahelov: inchuan yetin bardzrataphn, vor ku nayi Shaւarshan dashtin vray։ Arden ays erekoyis nman: 14 dar araj ayl: ays anhatnum gisherayin lapters, ays bazmates lur vkays, ays xorhrdapahs lusins: soynpes boloraceal lusalir ku bardzranar mer ekac arevmtean daric eteven Maseac–Votin kogheren, Araratay dashtin horizonen․ ev aha handart hamasphiւr ev ibrev iւghakat kakugh tcharagaytnerov ku lusaւore mer phntracy, Shaւarshakan Aւarayri yndardzak dashty, vor mer kecac teghen dep i yarevels haraւoy erkncac, iren dzevich k՚arnu Tghmut getoyn yntacqy, ayn vor arevmtean hiւsisayin koghmen ijnelov canr ev pghtor aliqnery ku taphe yErasx, ev ayd erankiւnadzev kam erkaynabolor dashtin mej: ibrev moxragoyn erkayn shghtay my ku sharzhi lusnin nshulic nerqev։ Negh u nuaz jur m՚e na․ bayc inch layn vih, inch xor xtroc: ir ezerqy taracuac erku annman banakac mej․ voroncme mer koghmy mezi mot eghacn: lusnen ev krake aւeli paycaruteamb lusaւoruac tchermak u goynagoyn ku tesnemq․ mekayln: karcem te heraւorutenen aւeli pattcharaւ my: xarn u xaւar k՚erevay, te ev ahegh antari pes sphruac u dashtin mec masy cackac։ Ays erku banakac miji sharzhmunqn ev gorcqern ayl inch tarber․ heraւor ev sev banakn miayn sovorakan paterazmi patrastutiւnner ku cucyne․ isk motaւors aւeli kronakan ev hayrenakan handisaran k՚erevi qan paterazmi marzaran։ Asikay e Hayoc banakn, verjin bazmatiւ banak: gumareal yanun hamoren Hayutean, ir hnaceal ishxanac dzeroqn․ 66, 000 Hay paterazmoghq, dziaւor ev hetevak, xachanish vranac ev droshuc tak zhoghovac en: zazg ev zkrons pashtpanelu։ Inch pancali gund ev inch bazmutiւn kartchac mer achqin arjev։ … Sakayn inch en ayd vec u kes biւr zorqn Hayoc: Hayastani miahecan ev miahaւan terutean orerun: harkaւor ev vtangi zhamanak gumarac banakin qov։ Sovorakan aten: Hayoc ashxarhapah zorutiւn er 120, 000 voroc 40, 000i chaph tagaւorakan gundn er․ 84, 000 ayl naxararac ev tohmic․ isk mec paterazmac zhamanak: krkin ev ereqkin aւeli yllaln: aysor dimaci banaknis ku vkaye․ yorum haziւ qsan ev hing tohmi kam ceghi ishxanq ev zorq kan, voroc vorosheal zorabazhinn 20, 000i cher hasner․ ays cegherun shatin mek masn, ev bun isk naxararn ayl (mec dzhbaghduteamb) getoyn ayndii koghmn en, parskakan banakin het․ ev caւelov petq e tesnel hon ayl noyn chaph tiւ my Hayoc․ (vasn zi yst vkayutean patmychin: uracealn Vasak te ir Siւneac ashxarhen ev te urishnere «zhoghoveac zamenayn gaytakghutiւn, ev arar gund zorac bazmac», vorq kamaւ kam akamay xarnecan ynd tshnamis hayreneac ev ekeghecւoy․ yst teslean srboy Lusaւorchin: garinqn spitakq darnalov i seaւ gayls) ։ Garanc u gayloc gundern miategh arnelov: 120 hazar Hay k՚erevan dimadem Aւarayri dashtin mej․ zors bazhnelov kam jokelov yst ashxarhac Hayastani: ku tesnemq vor hin Hayoc 15 kam qsan ashxarhac tuen, miayn hing kam vec ashxarhqe ekac en ays gunders․ vor en Ayrarat, Turuberan, Vaspurakan, Siւniq, Mokq․ isk urish ashxarhqnere haziւ vomanc mek erku gaւar kam tohm ku yishui․ Mec Hayoc chors masin grete ereqn durs e ays dashtes․ bolor arevmtean masn: Yunac kayser ishxanutean tak e․ ev tepet Hmayeak: eghbayr mecin Vardanay, ku janay k՚ashxati anoncme ayl zorq zhoghovel, bayc vomanq chen sharzhir kayser vaxen, vomanq ayl ushanalov chen hasnir atenin․ isk hiւsisayin ev arevelean gaւarq: Vrac ev Aghuanic xarnuac: anonc het ansharzh ku kenan․ haraւayin amur ashxarhq ayl: Aghndziq ev Tmoriq: grete inqnaglux chezoq ku mnan․ te ev asonc amenun ayl hraւer ev aghachanq zrkuac er․ ev voch miayn asonc, ayl ev Vrac, Aghuanic ev Honac, gal miaban Parsic dem kenalu․ bayc erku xoramank ev azgurac Vasakq, mekn yarevmutq kecac, mekayln yarevelq, amenayn hnarqov ev stuteambq zanonq heru brnecin Vardanean gnden։ Ays tesutenes k՚imacui vor ayspisi canr harki aten: ete bolor Hayq miaban mek koghmn zhoghovein, Vardan phoxanak 66, 000i krnar 300, 000 zorq ayl unenal։ Vorchaph ayl mec erevi ays tiւs, der shat pakas e hamematelov very cucac hashuin ev tuoy ashxarhac ev gaւarac ev zorabazhnin Hayoc։ … Toghlov erbemn karelin ev ayzhm ankarelin, darnanq eghacin, ev dimacnis kecac mer hayakoyt banakin։

Chors gund kam tev bazhnuac e ays banaks․ ereqn erkaynatarac sharuac en Aւarayri dashtin mej Tghmutay ezerqy․ vasn zi dimacy tshnamin ayl noynpes taracuac e․ isk mekayln: ereqin eteven mej teghuanqy kecac e, ibr verjapah ev ognakan vtangeloc․ mer kecac teghւoyn motinn e: Arajin ev aj tevn hay banakin, vor Tghmutay getoyn ayl arajakoghmn e, usti ku vare aliqy darvar yarevels yErasx․ ays arajin masin tevapetn e haւatarim Hayoc nerqin Hazarapetn, ashxarhatesuchn, vor Malxaz k՚ysui, ev e ishxann Xorxoruneac XVoREN, kargeal phoxanak uracogh ishxanin Gadishoy․ Haykay vordւoyn anuny ev qajutiւny 3000 tarie verj ayl phaylecnogh։ Iren ognakan gndapetqn en, bac yayloc payazatac hin naxararac, ARSEN YNCAYIN ev NERSEH QAJBERUNI․ asikay Vanay covun hiւsisayin koghmen ekac․ arajinn: vor Ardar kochmamb ku govui i patmychen, te ev amen ceghe aւeli qich nahatakakic ynker unecaւ ays paterazmis mej, bayc zorahandisin aten: ays banakis mej gtnuogh amen ishxanacme aւeli ev anhamemat aւeli zorq ku tar, 4000 hogi, vor (ete sxal che tiւn) ku nshanake kam bazmatiւ kam paterazmogh u sahmanapah tohm my, vorun patmutiւnn ev teghn angam mez yaytni che, bayc terevs Vaspurakani Yndzahic kam Andzahic gaւarn yllay, vor yetoy yanun glxaւor berdaւanin: Kotor ysuecaւ, (hima Qiւrdiւr, i sahmani parskakan Hayoc) ։ — Mijin tevoyn yndhanur hramanatarn e VAHAN ARCRUNI, vor ays Hayoc banakis mej, yet sparapetin (Vardanay) arajin naxapatiւ ishxann e, ev yst kargi aznuutean bardzragoyn e qan zna ayl․ (vasn zi hin Asoresteani tiezerakal tagaւorneru ceghen e) ․ yst ardeanc ayl arzhanapes arajin tchanchcir zna, te ev nax ishac patmychac (Eghishei ev Ghazaray) mej chgtnes anor geghecik yishataknery, zor anzgam ev xort dzerq my (Barcuma asorin) veruc jnjec gegheckagir patmutenen։ Vahanay ynker gndapetq en MIRShAPUH MARDPETN kam ishxann Mardpetutean, voroy kaluacqn ein hin aten Naxijevan gaւarin sahmannern, ev pashtonn er Hayoc taguhւoyn ev arquni gandzuc hazarapetutiւnn, vor ev gund my arquni zorac uner ir dzerqin tak, asor het e ev ARTAK naxararn Mokac, vor te ev kosht u xoshor erkri ev bnakchac ter er, ayl inqn shat kirt ev azniւ mard, ev yst vkayutean zhamanakakic patmychin: mtaci, hamest, qaj ev eraneli, ev Vardanay sparapetin yatuk sireli u srtakic mterimn, te azniւ ev mtaci barucn hamar, ev te hin canotuteann ev eraxteacn։ (Vasn zi yet mahuan S․ Sahakay: erb parsik marzpanq ekan i Hays: mer ashxarhin kargery ver var ynelu, Vardan toghlov ir ishxanutiւny ev erkiry: qashuecaւ yashxarhn Mokac, yerkir Artakay, amur berd my, ev mec patiւ ev ser gtaւ ays ishxanes, aynpes vor erb yet zhamanakac: Parsic tagaւorin dury: Hayoc naxararq tagnapac ein, irenc beran arin zArtak, vor hamoze zVardan irenc het miabanelu i xurhurd uracutean) ։ Himay Vardan zArtak banakin mijocy draւ։ Ays ereq mec ishxanac het kayin urish mecamec naxararac payazatq ev tagaւorakan zorac glxaւorner։ — Banakin dzax tevoyn zoravarqn ein, PhAPhAG ARAՒEGhEAN․ te inqn ev te ir ceghn shat canot chen mer patmutean mej, ev bnakutiւnnin ur tegh yllaln ayl yaytni che․ te ev k՚erevi mez Ayraratay koghmern yllal․ TATUL VANANDECI, Basenoy yndardzak dashterun ishxecoghn, asonc ynker TATchAT GNDUNI: zarmanali makanuaneal, glxapet shat heru ev otaraskizbn tohmi my, Qananacւoc, Qamay ceghen, vorq yst patmutean: halacealq i Yesuay ev yIsrayelacւoc: ancan yAphrike, ev mejernen mekn Qananidat anuamb ekaւ i Hays, ev ceghn ysuecaւ Gntuniq kam Qnduniq։ Ays (dzax) tevin dimac: Parsic aj tevy mec patrastuteamb ev bazmuteamb kecac er․ anor hamar sparapetn Vardan: yndhanur teschutenen zat masnaւorapes ays tevin arajnordel kam ognel yandzn araւ։ Banakin ereq teverun etev chorrord ognakan kam verjapah draւ qaj ev haւatarim xumb my, gndapet kargelov iւr harazat eghbayry HAMAZASPEAN, ev iւr miւs srtakic ev nizakakic barekamn u sirelin: ARShAՒIR ARShARUNI․ (inchpes vor yetoy asor vordiqn: Nerseh ev Hrahat: ir eghborordւoyn ev ir yajordin Vahanay: srtakicq: ev bazkakicq eghan) ։ Arshaւray kaluacn er Ayraratay hin Erasxadzor gaւary, vor yetoy Kamsarakan ev Arsharuniq ysuecaւ։ Ays erku haւatarmac ev qajac het: chorrord gndin k՚arajnorder noyn isk bolor banakin arajnordn ev sparapetn, inqn Mamikoneic tern, Mec, Qaj ev Surb KARMIRN VARDAN։

Paterazmin aten: aւeli dzax tevoyn qov gtuecaւ, isk hima: grete amen tegh amen gndi qov k՚erevi, amen mekun petq ev patrastutiւny qnnelu tesnelu, ev harkaւor talu, yselu․ amen koghm karces ku lsui nor xosac atenabanutiւnn․ «I bazum paterazmuns mteal e im, ev dzer ynd is» ։ Amen ban kargaւorelen ev vaghuan paterazmi yarmarcynelen etev, ku darnay Vardan chors gnderen zat urish ev annman gndi my mej, vor arajinneren voch shat heru zhoghover er, vrani tak․ ev er Hayoc ekeghecւoyn uxtn, hon ein katughikosn Yovseph, vor ashxarhin qaghaqakan shphotic hamar der handisaւorapes cher ocuac, ev zat urish episkoposac ev ericanc: hogelic ev hrashalic erecn GhEՒVoND, vor bolor uxtapah Hayoc hayr ev banakin erkrord sparapet m՚er, ekeghecւoy ev hayreneac annman nahatak my, vorun amenayn kronaserq ev azgaserq, ashxarhikq ev ekeghecakanq: krnan naxandzil։ S․ Sahakay ev Mesrovpay vaxtchanelen etev, inqn: vor anonc ericagoyn ashakertn er, ibrev eresphoxan my eghaւ anonc․ xorhrdovn ev orinakaւn ku sharzher zekeghecin ev zashxarhn։ Ev aha ays gishers ayl: mer haւatarim banakin dimac ev Vasakay ghrkac hrapurich patgamaւorac: erkar qajalerakan atenabanuteamb my Vardanay ysacnery ku hastate kronakan phastiւq։ Zorakanq: ayd erku hogeshunch beranoc phchmunqen (Vardanay ev Ghevonday) varuac: paterazme ver, yaghtutene ver bani ku patrastuin, — martirosutean, psakuelu yerkins, ev pah my zinuc patrastutiւny dadrecynelov, hogւoy patrastutiւny ku sksin, Mejernen eritasardq vomanq, ayn atenuan toyl truac sovoruteamb der eraxay yllalov, ku phutan i surb aւazan mkrtutean, kanchelov, «Ays gisher jrov, vaghy artu areamb» ։ Shaւarshani dashtac mej ltchak my ku nshanui Ag—keol, spitak—litch anuamb, ku sirem karcel te ays ltchakis mej mkrtuac yllan ayn erandun eritasardqn, vorq gishery noraknqoc tchermak patmutchany hagan, artun qajac phaylun zrahy, erikuny: vkayic karmir ciranin։ …

Himay hasarak gishern ancer, ev diւcaznakan kam qajasrbean ory cner e․ der chluscac: ku phutan qahanayqn gisherayin ekeghecakan pashtony aւartelu, ev astuacayin geragoyn nahatakutean handesy katarelu, — surb pataragy։ Terevs Lusaւorchi ev Trdatay, kam mecin Nersisi ev Musheghay oren i ver: ayspisi veh, vsem, sxrali, srbali handes my kataruac cher․ paterazmakan phogheren araj lsuecaւ ekeghecւoy kochnakn, surb hotapetac qaghcrik xaghaghutean dzaynery, ev erb xaghaghararn amenayn ashxarhi anonc dzerqov surb haci kerparanoq cackeal: bardzracaւ i hatchutiւn Hor ev i pashtutiւn mardkan, vatsun hazar ktritch haւatacealq: andzamb ev zinuq xonarhecan, erkrpagecin, haghorduecan sury xorhrdocn, marmnoy ev arean Qristosi Astucoy, drsi zrahneren zoraւor zrah my hagan hogւov, ev kangnelov kanchecin․ «Haւasaresce mahs mer ynd mahu ardarocn, ev heghumn arean meroy ynd arean surb martirosacn, ev hatchesci Astuac kamaւor pataragaւs, ev mi tace zekegheci iւr i dzers hetanosac» ։ Apa phutacan iւraqanchiւr ir gndin, ir teghւoyn, zenqernin zrahnin patrastelu, ev uzhernin kazdurelu qich my kerakrov, yaraj qan zarevun erevaln։ Vomanq ays banerus zbaghac, vomanq ayl vranac dran qov kam irenc kahuc ev zinuc vray krtnac, achuynin Haykin ev Vahagnin hamesteghuteanc vray, lrik mrik erknic ev erkri het xoselov mtqernen, yankarc dzierun daphry u xrxinjy lselov: ku darnan ayn koghmy, u srternen incher k՚ancni, ku totuen varsagegh gluxnin, haykakan mec u paycar achqern ku taւalin laynalitch yonic nerqev․ agheghnadzig materov xarteash pereveshtnin shtkrtelov: ku nayin k՚ertan mutn i loys hovte hovit, lerne ler: inchuan ayn teghn, ayn shenqy: ur bnik hayreni tnakn e, ur toghucin irenc kakugh sirelinery… voh, vorqan aւeli piti heranan qani my zhame verj․ ardeoq vaghy ays zhamus der erkris vray: te yerknic piti nayin anonc: zor surb sern chibazhner voch yerkri voch yerkins։… Erkyncir qich m՚ayl: vov verjin zham gisheroys, ev togh mer sirasun srbasun, qajasun Hay eritasardac: ayspisi mtacuteambq kam srtacuteambq spasel razmayardar phoghoc dzaynin, ev du edemashunch hayreni hovik, (ete stoyg e zgayun mardkan kam ergchac ysacn), ancir asonc shrtanc qoven, xarnue ayn laynashunch hagagnerun, ev gna hraxarn hamburic pes haghordelu irenc yishacnerun, irenc siracnerun…․ Menq harkaւ ev voch kamaւ: ancninq getoyn ayn koghmy, tshnameac banakn ayl qich my tchanchnalu։

G

Ays Parsic banaks mer ashxarhy ekacnerun mej meceren mekn e․ ete Hayq harki aten inchuan 300, 000 ev aւeli zinuor krnayin hanel, Parsq evs araւel, irenc yndardzak ashxarhac hamematuteamb, ev himay vor urish koghmane xaghaghutiւn unein: krcan mecaւ bazmuteamb gal, irenc amenen ereveli zoravarnerov, ev amenayn paterazmakan patras­tu­teambq։ Yazkert ev ir xratun Mihrnerseh: inchuan Hndkastani hra­tanj hovitneren Hayastani dziւneghen bardzradashtac vray xaւrecin eramaks phghac․ zors banakin mej irenc sparapetn i gunds gunds bazhanec, k*yse patmichn, qajadzi Hayoc heceloc dem chein krnar kenal hamatiւ Parsik dziaւorq, anor hamar ays antchorni qntrnaւor gazanac vstahacer ein, irenc yntir dziern ayl Hayastanen k՚arnuin, ev hashtutean aten: irenc laւagoyn yaghtogh hecealqn: Hayq ein։ Himay ays gund gund phghac eramaky miayn chors hing xumb ayl sepenq kam bolor meken 50 phigh (or te ev shat, der patmchac cucacen shat ch՚erevir), meken anonc qov 150, 000 Parsik ku tesnes, vasn zi krkin krkin k՚yse patmichn te amen mek phghi qov 3000 sparazen zorakanq kayin, ev k՚aւelcyne, «Togh zayl zorsn amenayn» ․ voroncme er Matean qajamartik gundn ayl, dardzeal urish tegh k՚yse, vor sparapetn Parsic teghekanalov te 60, 000 en aւeli en Vardananq, ev te vorq en anonc paragluxqn, mekun dem ereq hogi ku patraster։ Ard ays amenayn, ev aske durs Vasakay uracakic gundqn ayl, ev Honq ev urish barbarosq ayl mektegh arnlov, ete Parsic banaky 250, 000 zorac ku hasni: ysemq, der tchshmarten pakas ysac k՚yllamq, ev voch ayl aւeli: ete 300, 000 ayl ysemq, manaւand vor patmychac mekn k՚yse asonc hamar, te «taracaner erkayner tchakatn yerkaynutiւn dashtin meci» ․ ev yaraj, «i shrjapat teghi Tghmut dashtin … ghakish aceal banakein» ։ Ghakish ysacn e banakin dors din amrutiւn: apahovutean hamar, zor aւeli parzabar ku yishe arajin patmichn։ «Banakn bolorer, phos hataner, patnesh kangner, shertaւor phaker, amracucaner ibrev zqaghaq amenayn patrastuteamb» ։ Vasn zi ku vaxein Parsq te Vardananq yankarc vranin hasnin, ev krnayin ayl aynpes ynel, yst Ghazaray Pharpecւoy․ bayc asikay yandgnutean gorc my k՚yllar․ ev amenayn patrastutiւn, manaւand hogevory: ynelu aten chein unenar․ — vasn zi erku banaknern ayl grete mek aten hasan paterazmin teghy․ Parsq: Heray ev Zarevanday koghmeren (Xoyi ev Salmastay), Hayq yArtashatay, paterazmin arajin ory․ ev tesan vor Parsq nor haser en ev banaknin amracynelu vray en։ Parsic sparapetn er Mushkan Niւsalaւurt (or terevs nshanake taւ—eres․ burd—moruq), irenc amenen ereveli zoravarn․ ev k՚erevi te noyn andzn e, vor Hayoc tagaւorutiւny vercuelen etev: erku angam marzpan druecaւ i Hays, ev hon chgtac patuin vrezhn arnul uzec ays artiւ․ irme yarmar andz my chein krnar gtnel Mihyrnersehn ev Yazkert։ Paterazmin aten inqn kecaւ yndhanur zoravar banakin kedrony kam mej teghy, Parsic amenen ktritch qajac qaj anyaght ev anmah sepuac gndov, vor e Matean kam Matenikn, vorq Makedonacւoc phaghangin pes qove qov parspi nman anbazh ku kenayin ev mektegh sharzhein, ev te mekn ynknar, teghy urish my k՚amboghjacyner gundy։ Dzax tevin zoraglux: k՚erevi te er Dovghy, vor ev bolor banakin mej naxapatiւ er yet Mushkanay, ev Hayoc aj tevin dem ku kenar (ynddem Xorenay) ․ bayc ays koghmen paterazmy chi zayracaւ, kam te erku dimamartq ayl haւasar qajuteamb kruecan iraru het․ ayl sastkutiւny arevelean koghmn er, ur er Parsic aj tevn․ ev hon gumarac ein bolor nizakakic azgac zorqn, voroc mej glxaւorq ein (dzhbaghdabar) Hayq ev Katishq, vor en Hayoc arevelean sahmanakicqn Kazbic covun motery․ asonc ayl drakic Geghq (Tilem) ․ asoncme zat Aparhayikq kam Aparhaciq, ev Honq: vorq i harke mecatiւ piti yllayin։ Hayoc sevcac gndin glxaւorn petq er yllal inqn vatn Vasak, tern Siւneac, (or qan zamen cegh Hayoc: tazmatiւ zorabazhin uner yashxarhagumar handisin Hayoc, 11, 400 kruogh․) Siւneac ishxanin miabanq ein ishxanq Bagratuneac, Xorxoruneac, Vahevuneac, Apahuneac, Akeoy, Urcay ev masn mi Amatuneac ev ayloc, voroc zorabazhinq gumarin 8000i chaph, ev Siւneac gndin het 20000i ku motenan․ Vardananc zorabazhinen grete aւeli en, asor hamar ysi: vor asonc chaph ayl krnayin hetevogh unenal ev bolorn 60—70000 yllay։ Ays ereq teveren zat er chorrordn, ev anor arajnord Artashir, ibrev verjapah, miangamayn ev phghapet, vor mec xumb my gazannerov: mekayl zorac etevy kecac er, ev ur petq yllar: hon ognutean piti sharzher։

D

Bayc hos chushananq, vasn zi aha lusacer e paterazmakan orn, orn mec, orn anmoranali։ Erku banaknern irenc hramayuac teghy ev kargy ku brnen․ Parsic sparapetn iւr eresun biւr zorac ev phghac bazmutean dimac: ku tesne grete haւasar erkaynuteamb sharuac banak my․ bayc gite ayl vor irenin pes tandzr che na․ haziւ qani my karg zorac kan eteve etev․ zayn ayl gite (mer caւovy) vor anoncme ayl vomanq bolor srtov miacac chen bun uxtapah Hayoc, ayl Vasakay hrapuranoq pghtorac․ ev ete varpet xagh my xaghay: krnay zanonq ir zorac het xarnel, kam paterazme durs hanel․ gite vor ir nizakakic sevcac Hayern: ayn vor Vasakay het irenc miamtutiւny Parsic cucynelu hamar: aւeli qan zParsiks qajuteamb piti kruin, kam aւeli ateluteamb․ inchpes vor k՚ynen tshnamaceal barekamq։ Asonq iren mek mek yoys mec mec mxitarutiւnq en․ bayc qani vor ku mtace te ir bun tshnameac, te ev qichuor ayl haւatarim Hayoc: sparapetn e Vardan, ayn zhamanaki (ysemq amen zhamanaki) zoravarac orinak, ev Parsic tagaւorin angam: qajuteambn der sireli ev harkaւor andz my, Mushkanay bolor patrastutiւnn ev bazmutiւnn tarakuseli k՚erevi, u ku tagnapi։ Bayc zhamn kruoy ku motenay․ ku zhoghove gndapetnery u zoravarnery, ku yishecyne irenc partqy, Vardananc ktrtchutiւny, qajutean ev yaghtutean vardzqery, vstahutean ev phaxstean patizhnery ev datapartutiւny, ev ku xaւre iւraqanchiւr ir kargin։

Ays banery lselu karot chein Hayq, baւakan lcuac Vardanay, Ghevondi ev Qristosi hogւov, vor der srternun mej ku xoser․ krnar uremn irenc sparapetn ayl qich my ayn gisheruan verjin pahin: arandznanal ir vranin tak․ nax xosil ynd Astucoy ev yandznel ir keanqy ev mahy, voroc erkuqn ayl stugiւ ku phaphager, ev ku haւatayr ayn vor phoxel yanmahutiւn․ apa erkris vray harkaւor eghac banerun hamar yetin kamqy aւandel i ktak kam i sirt mtermac․ minch spasaւorqn ev tiknapahq zenqery ev zardery ku patrastein։

Aha hagaւ, hecaւ, zuartacaւ Vardan, areven aւeli cankali ev spaseli ayn or: ir sireleacn․ amenun achqn: voch aynqan tshnameac bazmuteany vray soskmamb ku nayein, vorqan sirov ku darnayin ayn bardzrasur katoghikeadzev shikakarmir vranin, voroy dran verev voski arcuin tevatarac, chors bolorn karmir–kanach–spitak droshner hovein calluelov u bacuelov: ibr caph caphi tuac ku hraւirein zVardan․ zVardan hraւirelov: vranin ezerqy par arac pahapan u patuoy gundn: nshan tuin, ev sksan sharzhil․ yankarc vranin pheghkery vernalov bacuecan, tiknapahq ev spayq, hecealq ev hetevakq: phayl phayl zenqerov ibrev ampe my sksan durs taphil․ ev xumb my caghkazgest kaytar eritasardac: 25 taruyne ver lrac dzayn my dzgecin, vorotalur, ahaւor, vsem ev qaghcr dzayn my, vor mer yetin Arshakuni Artashes tagaւorin sev oren ver cher lsuac…։ Arqunakan erazhshtac dasn er, vor ayn or i Vardan ku tchancher Hayoc tagaւory, arajnordy, yoysy ev pharqy․ ev erb mecamec voskephayl dalarun ev andalar pghindznern laynabolor berannin yerkinq shtkac: ibrev yet erkayn harachanac: haykakan paterazmi eghanaky hnchecin, voh, bolor banakn, getin u lerinq tndalov dophelov vorotacin, Pharq, Hayoc, Surb sparapet, Vardan qaj։ Ev aha yerevan ekaւ qajn ayn, Karmirn ayn Vardan, tcharagaytnerun eteven durs vazogh arevun pes, ir naxapapun Musheghi nman: tchermak, tchartuk, tchaxraslac, bardzrapinch bardzraphrinch dziun vray yarmarac: qan te hecac kam nstac․ vasn zi dzin grete sandzi ankarot ev tirojy tak aւeli tetevcac qan te araj: ches giter ku xaghay te ku trchi․ isk tern ibrev ezekielean anui my vray hangchac: tetevuteamb amen di ku darnay, ku trchi, ku hasni։ Voskexarn arcatakur sparazinutean vray: dzgac e mec cirani u vosketel samoyr—odziq verarkun, zor arevakerp akanakur apizak kam tcharmand my kurcqen ver ku miacyne, oghakneren yakuntner kaxuac, ev inchuan nrnagoyn koshiknery k՚ijne․ gluxn arcataxarn saghaւart: voskeqandak gargmanakaւ, voroy krnaken dep i gagatn voski arcui my kay, ev vari ezerqy bolorac psakadzev tag my, anor vray ayl plluac bolor geragoyn ishxanutean nshany: ashxarhaւand ysuac hangoycy, voroy cayrern ccunazardq: usoc vray k՚ijnen։ Bayc ardarev tesutean arzhani masn: ayn hangucin nerqev er․ bolorakerp, karmrayt grete tcharagaytardzak, zuart demq my, nman egiakann Aramazday, bayc Ampropaynoyn achqerov։ Xachglux ev xndzorglux dzogheru ev nizakan vray: bac yeragoyn droshic ku cacanin zanazan gunov ev nshanov varer, Mamikoneic terutean, Hayoc sparapetutean, Yunac stratelatutean ev Hay tagaւori teghakalutean․ zors uraxuteamb voghjunelov 66, 000 beran: Parsic anhun banakin ev antchorni phgherun dzaynn ayl ku xaphanen pah my։ Vardan yaraj ancnelov ir spayic gnden: mek my tchermakovy ku trchi banakin mek cayren inchuan mekayly, voghjunelov, xraxuselov, grete nor voyzh my phchelov, ev … nshan ku tay skselu zpaterazmn։ Aha meken ku sksin zenq dzgel vec biւrqn Hayoc․ vomanq sparazenq (aysinqn bolor zrah hagac), vomanq merkq (aysinqn anzrah), ev asonq en agheghnaւorqn, vomanq vahanaւorq, hetevakq: nizakaւorq ev suseraւorq․ aւeli shatn hecealq canr kam tetev zrahov։

E

Himay toghunq vor qich m՚ayl xosi Eghishe․ «Ibrev ays ayspes patrastecan, erkoqean koghmanqn li srtmtuteamb ev mecaւ barkuteamb zayranayin, ev gazanaceal zoruteamb yirears yardzakein erkoqean․ ev ambox aghaghakin yerkocunc koghmanc: ibrev i mej ampoc shphoteloc: tchaytmuns gorcer․ ev hnchumn dzaynicn: zqarandzaւs lerancn sharzher։ I bazmutene saghaւarticn ev i phayliւn patenazen varelocn: ibrev nshoylq tcharagaytic aregakan hatanein։ Na ev i bazum suseracn shoghal, ev i tchotchel bazmaxurn nizakacn: ibrev yerknust ahagin hradzgutiւnq erayin։ Qanzi vov isk e baւakan asel zmecamec tagnap ahaւor dzaynicn․ vorpes kophiւnq vahanaւoracn ev tchaytmunq laric agheghancn zlselis amenecun ar hasarak xlacucanein։ And er tesanel shtap meci tagnapin ev zaghets anbaւ tarakusanacn erkocunc koghmancn, ar i yandugn yadzakmanen zmimeans baxelov․ qanzi tandzramitqn yimarein, ev vatasirtqn lqanein, qajqn xizaxein, ev nahatakqn gochein» ։…

Ays mec u baghdavtchir tchakatamarts, ur 300, 000 ev aւeli andzinq krue­can grete yaraւote minchev yerikun, vorchaph nshanaւor e sastku­teambn: noynchaph ayl qichuteamb merelocn․ erku koghmen mektegh haziւ 4 kam 5000 mard ynkan․ voroy pattchar, mek my erkuqin ayl hmtuteamb ev varpetuteamb sharzheln e․ mek m՚ayl banakac mejtegh get m՚yllaln, vorov erkayn aten heruen netadzguteamb ev urish heradzig zenqerov kruein․ Hayq agheghnaւorutean mej shat varpet ein, vorov aւeli yajoghecan Parsic vray, bayc tuov nuaz yllalov: krnayin yognil aranc qshelu Parsiknery, isk asonq te ev bazmatiւ: chein hamardzaker Hay agheghanc dem gety ancnil, manaւand aranc phgheru: zoronq dzhuar er sharzhel։ Bayc kamac kamac erku banakn ayl skan motenal i getezerqy, ev hark er vor mekn kam mekayln ancni dimaci koghmy ibr yaghtogh․ ev Hayq arin ays arajin yaghtutiւny։ Irenc erkrin dar u phos dirqn: zirenq charqash ev phordz yrer ein․ yajoghuteamb ancan jury, minch Parsikq tarakuseal ku vxtayin ezerqy։ Hayq jren catqelov arajin taphov dimaci eghoghnery qshecin․ bayc irenq ayl sksan Parsic bazmutean voyzhy imanal։

Hos grete noren sksaւ paterazmn, ev baghdn yerevan gal։ Banakac arevmtean tevqn haւasar iraru k՚ynddimanayin, ev grete inchuan verjy sakaւatiւ Hayq: Doghvytchay dem kecan, inchuan vor irenc ereq gndapet zoravarqn ayl: qajapes ynkan nahatakuecan dashtin vray, Xoren, Arsen ev Nerseh։ Mijin tevqn ayl noynpes sastik tchgamb ev grete haւasar ku kruein․ isk arevelean teverun, ur Hayq Hayoc dem ein, Vasakay hrapoyrn zoracaւ, ev Vardananc koghmi tevn sksaւ tkaranal․ ayn shphotutean aten gund my anke zatuelov: phaxaւ kam paterazmen durs elaւ․ ays bans bolor paterazmy kerparanaphox yraւ։ Aւeli mec shphotutene azatec ir banaky: artun ev eragahas sparapetn, vor tesnelov dzax tevin et qashuily, verjapah jokok my hasaւ ognutean, noren kargi mtuc haւatarimnery, ev inqn araj ancnelov ynkaւ Parsic aj tevin vray․ yorum uxtazanc Hayq, ev hiւsisayin u arevelean azgac gunder kayin, ev qshelov taraւ dzgec anonc mijin tevin ev phghakutin vray։ Noyn aten Vahan Arcruni ayl Hayoc mijin gndaւn sastik taphov yardzykelov Parsic mijin ev bun gndin vray: xrovec, sharzhec ev dep yarevelq qshec․ vorov Parsic erku shphotuac sharzhac gndern ayl ynkan iraru vray, u Vardanay ev Vahanay surerun mej․ ev ete asonq shatuor yllayin, kam noyn aten verjapah gundn ayl irenc ognutean hasner, terevs bolor Parsic banaky pghtorein․ vasn zi Vahanay ev Vardanay baxmunqen: anvaneli Matean gundn angam patruecaւ, 140 anmah Parsik: Hayoc sparapetin ev Arcruni nizakakcin surerov mahacan, meeaylnern ayl phaxchelu vray ein․ ev aha varac korac Vasakay char gluxn tesnuecaւ ir yet qshuac gndin mej․ Vardan ardar vrezhxndruteamb dardzaւ ayd anicapartin vray, vor ir teladir satanayin sirac odzun pes: soghoskelov sprdecaւ, phgherun mej phaxaւ pahuytecaւ։ Terevs Vardanay petq cher aynchaph yaraj netuil kam hos ushanay․ bayc inqn arden yllaliqy gushakelov, aւeli erknic nahatak qan yerkri yaghtogh yllal phaphager։ Parsic sparapetn Mushkan: vor kenac ev mahu, yaghtutean kam yaghtuelu zhamy hasac ku tesner, vorchaph vor tagnapecaւ i Vardanay, anor shat yarajeln ayl iren ogut araւ․ tesaւ vor anor ev mnaceal Hayoc mijin u dzat tevoyn mej: mec mijoc kay․ ir shphoteal zorac dasery ev Matenik gundy zhoghvec srtapndec, u mas my ayn heru mnaceal Hayoc vray dardzuc, mas m՚ayl Vardanay ev Vahanay dem kenalu․ ev asonc eteven galu ev mej phakelu: patuer tuaւ shutov, phoghec kanchec Artashri: vor phghery araj qshe․ inqn ayl ir yatuk gndov yaraj ancaւ։ Ev ayspes erku ereq koghme patelov hon, «Korovin Vardan iւrovq qaj nizakakcoqn: voch sakaւ naxtchirs i teghւojn gorceac․ yorum teghւoj ev inqn isk arzhani eghev arnul zkatareal nahatakuteann psak» ։ Vardanay het hon psakuecaւ ir patuakic ev nizakakicn Vahan Arcruni․ ays erku paraglxoc pes: irenc gndic inchuan verjin shunchy arajnordelov ev kruelov: ynkan mecaphar qajuteamb aj tevin ereq zoragluxqn, zor very yishecinq, dzax tevin gndapetn ayl Tatchat Gntuni․ ays teven ev mijin teven erkerku zoraւor zoragluxq aprecan․ anonc tegh urish zorapet ishxanq ynkan ARTAKN PALUNI, HMAYEAK DIMAQSEANC, VAHAN GNUNI ev GAREGIN SRUANDzTEAN, vorov yaytni eghaւ: vor te Vardan ev te ir haւatarim nizakakicqn: mtqernin drer ein: kam halacel qshel ztshnamin, kam inchuan verjy paterazmelov mernil․ ev areamb qaւel bolorovin irenc sut uracutean yancanqn ayl։ Asor hamar erb Parsic zorqn mtan i Hays, Vardan hraւer xaւrer er irennerun: voch aynqan i paterazmn: vorqan i martirosutiւn, yselov․ «Gund bazum haseal gay, berelov astuacasirac psaks erknaւors․ ard vor voq cankay arnul: atchapareceq, zi mi vripesci voq ev zghjanayce … Ev zays lueal tchshmartasiracn ev zanmahutiւn siroghacn: dghrdecan, elevels arnelov zmimeambq, vorpes hotq vor i dzayn aghi phutaycen zkni hovuac» ։ Isk verjapah gndin mec zoragluxqn Arshaւir ev Hamazaspean: paterazmin sastik xarnurden heru yllalov: irenc pashtony katarecin․ yet nahatakutean arzhanaւorac: ev erekoyin vray hasnelun, et qashecin uxtapah zorqery, vor irencme yandugn ev yarajadem varichnin koruser ein․ usti vomanq ays erku verjapah zoraglxac gndin xarnuecan, vomanq ayl cruecan zanazan koghm, kam berderu mej qashuecan։ Tasn paraglux nahatakeal ishxanac het, iւraqanchiւrin ceghen (bac yArcruneac) 276 kam 286 ktritchq ynkan bun paterazmin aten․ voroc grete kesn, 137 hogi Vardanay hayrenakic: tiraser Mamikoneanq ein, mnaceloc mej bazmutiւnq en: Artakay tohmakic Paluniq, 57 hogi։ Asoncme durs en Arcruniq, voroc tiւn tshnamuteamb jnjuac k՚erevi․ noynpes nshanakuac chen urish ceghere ev tagaւorakan gnden meroghac zat zat tiւern․ bayc arajinnerun het mektegh bolor paterazmin mej ynkoghqn ein 696 hogi․ asoncme zat qani my hariւr ayl noyn ory dzerq ynkan ev phghac votnakox eghan, kam amracac tegheren brnuac spanuecan․ ev asoncmov u arajinnerov miagumar nahatakeloc tiւn eghaւ 1036 2, zat i tasn naxararac։ Isk tshnameac koghmen paterazmi mej ynkan inn mec ishxan ev 3544 mard․ vor e ysel erapatik kam qarapatik aւeli qan zHays։

Z

Inch eghaւ ays mec ev hrchaւor paterazmin hetevanqn։ Hayq: baroyapes yaghtecin, Parsq ashxarhoren։ — Vasak ev Parsikq nax sksan arji hnarqnery banecynel․ uxtapah Hayq ayl irenc hnarqy, vomanq berderu mej amracan, vomanq ayl kruov Parsic dem kecan, inchuan anonc sahmannern ayl yardzakelov․ ev stipecin zYazkert: vor zirenq azat toghu irenc surb kronic pashtaman ev irenc hayreni sovoruteanc mej։ Yandzn araւ ev toghuc Yazkert․ ev vorovhetev qahanayq ev glxaւor naxararq boghoqer ein ar na ynddem Vasakay, kanchec zanonq ir dury, zomans kamaւ ev zomans brni․ ev bolor Parsic atenin arjev qnnelov: yancaւor gtaւ zchareacapart ishxann Siւneac Vasak․ ev datapartec mahuan banti, ur ev charachar caւerov meraւ։ Qahanayic glxaւornery S․ Ghevondeanq, nahatakel tuaւ (yami 453) ․ isk Hayoc naxararnery bantec i Parskastan, ur ev mnacin zanazan pattcharaւ 15 tarւoy chaph․ yetoy Perozi tagaւorutean aten ardzakuecan dardzan irenc hayreniqy, ur kayin der sevcac uracogh Hayeren․ ev noren asonc grgruteamb sksan Parsq hakarakil uxtapahac, voroc glux kecaւ Vardanay arzhanaւor eghborordin Vahan․ ev qani my tari paterazmov yognecnelov Parsic zoravarnery, verjapes stipec ev haւanecuc ztagaւory: vor toghu zHays azat irenc kronic ev hayreni sovoruteanc ev ishxanuteanc mej․ ev noyn inqn Vahan eghaւ bolor Hayoc verakacu ishxanapet ev ibr phoxarqay, marzpan kochmamb, yet 35 tarւoy paterazmin Vardananc։

Aha ays eghaւ hetevanqn Shaւarshani errord handisin։ Ayspes katarec Vardan ir or m՚ysacy: Parsic tagaւorin ev bolor arquneac arjev, te ayspisi gorc my piti gorcem: vor bolor ashxarhq patmyւi minchev yaւitean։ Yiraւi, mer naxahor Haykin oren ev iren tornordւoyn Geghecikn Arayi oren inchuan yarqayordin Toros ev inchuan i qajn Liparit, zoravar Z Levoni, verjin tagaւorin Hayoc, Hay ishxanac ev zoravarac mej: amenen sirelin ev tonelin mer Hayoc azgi xoranac, srtic ev beranoc mej: e Karmirn Vardan, vordi Hamazaspay Mamikoneic tearn ev Hayoc sparapeti ev erbemn ishxanapeti, torn mecin astuacapatiւ hayrapetin Sahakay Partevi․ voroc qajutean ev srbutean grkac mej cnaւ, snaւ, gorcec u meraւ․ patueal kenoqn: voch miayn ir azgen: inchuan tagaւori teghakaluteamb kam arquni tan pahpanuteamb, ayl ev i Yunac ev i Parsic․ bolor Hayoc sparapet yllalov qsan tari, azgayin ev otar nshanaւor zoravarac shaten ver ancaւ․ 42 mec tchakatamarti mej yaghtogh ellelov, zor aւeli Parsic carayutean mej yrac er zanazan ashxarhqner, inchuan Xorasani ev Turqastani anapatin mej Meru kam Mervirut getoyn vray, ur noyn inqn Yazkert tagaւorn akanates yllalov anor qajuteany, ev urish gorcqern ayl lselov, hima ir zorac kotoracen ev naxararac spanuelen aւeli: Vardanay mahuan vray caւecaւ, ev dataphetec zVasak ibrev pattchar anor mahuany․ ev bolor arquneac arjev k՚yser, «te zaynpisi qaj ev pitani ev zvastakaւorn mer: zVardan … ev kaysr (Yunac) ev kam Honac arqay bnuteamb yinen hanel kamein, (es) amenayn Areac (Parsic) uzhovs kruei, ev chtayi hangchel, minchev aysren yis hanei» ։ Pancali vkayutiւn ev arzhanaւor hamarmunq․ bayc aphsos qez, vov koyr tagaւor, vor anxohemuteamb korusir aynpisi pitani mardy, zor miayn ir tchshmarit sireli hayreniqn ev ekeghecin ankorust pahec minchev caysor։

Vardan nahatakuteann aten gone yisnameay piti yllar․ iren zharang aru zaւak chtoghuc, anor hamar Mamikoneic terutiւnn ancaւ ir Hmayeak eghbory, vor noynpes qich atenen nahatakuelov, yajordec anor vordin hrchakaւor ktritchn Vahan, yet dardzin i Parsic։ Bayc dustr my uner Vardan: ir hory ev ir gegheckutean pattcharaւ krkin anuamb kochuac, Vardeni ev Shushanik, vor Vrac bdeshxin kam Gugarac nahapetin Vazgeni tikin eghaւ, ev anor angut dzerqov nahatakuecaւ, erkayn ev sqancheli hamberuteamb ev imastuteamb, yaytni cucynelov vor dustr e Vardanay ev torneay S․ Sahakay, voroc pharq m՚ayl aւelcuc, mer ekeghecւoy toneli vkayuheac parcanq yllalov, ev cucac aruteambn: voch pakas qan zqajamartik surb gundn Vardananc։

Vardanay angin marminy, anshusht haւatarim Mamikoneanqn: chtoghucin aւar Parsic, ayl ibrev pancali nshan ev drosh hayreneac: qajabar verucin։ Nshxarqn zanazan tegh cruecan, ev yetoy minchev i Hamshen, ur ku yishuin ev i skizbn ZhZ daru։ Bayc Vogin hayreneac, haւatarimn Hayastani, vor ir qajanshan vordւoc vardzu ev anmahutean mek mek anaknkal ev vsemakan ban kam anun ku hnarer, yaphshtakec Vardanay nshxarac mejen ayn tank gluxy, vor zinqy dnelov bolor Hay ashxarhin ev ekeghecւoy vray: aւeli bardzracuc zanonq, ev ayn jajur ajy: vor eresun tari arevelic ev arevmtic mej qajagoyn srbagoyn varich er banakac, yaghtuteanc vtchrahat, ev psakac haւaqogh, araւ draւ: anor marmnov mayreni naxahaւun ev hogւov horn: hangstaranin mej, S․ Lusaւorchi nshxarac qov։ … Sepuh leran srbazan sarerun mej miabanecan ereq vehagoyn nshxarq ev mecagoyn yishatakq ev astuacaphar nahatakqn Hayoc․ GRIGVoR, TRDAT, ev VARDAN։

E

S․ Vardananc vray erduac gandz my lsenq, vor bazmac ancanot e․

«Vor zamenayn yamenayni lnus aratapes, ararer zimanali zors verins qez i hatchutiւn․ hatchecar ev i mardkane arnul spasaւor ev pharabanichs anuand qum srboy, ynd vors ev i sharaւighe meroyn hamaynic horn lusoy: zQajn Vardan, handerdz iւrayovqn․ zors kargecer i zors verins gerapandz lusov zardareal․ ynd vors Atomeanc zoracn yaytnapes teseal i verust ijeal psak lusoy boloreal։ Ynkal Ter, zaghachans miaban zhoghovelocs qez i hatchutiւn․ aghachemq։

Vsemakan vipasanuteamb patmabani dzer gorc handisi, Qajd Vardan, ari, erjanik, handerdz miaxumb ynd qez varelovq, tiւ hazarac ev eric tasanc handerdz veceki tuov․ lialir sirov vareal i sern Astucoy․ hantcharakan dzer imastuteamb, maqur andzamb, maqraphayl mtoq, maqrazardic gol handisakic, arzhanaւorq yaւet govutean, tirapes hatchoyq Astucoy։ — Ynkal, ev ayln։

Stacayq dzer anun qajutean yerkins ev yerkri, qaj zorakanq, yntrealq yAstucoy, vorq yst hramani phrkchin Yisusi sparazinealq: mecaւ haւatovq, bardzealq yzxachn terunakan, yusov hetevealq zhet xacheloyn, suserb Hogւoyn, baniւ bardzreloyn amracucealq zmejs imanalis, krkin mardov krknaki varealq vorpes zqajq i paterazmi, vanealq cgunds legeonac hakarakordacn tchshmartutean։ Ynkal, ev ayln։

Eakan lusoyn hetevealq: yerkre yerkins yrah kazmeal, vasn tchanaparhin tchshmartuteann: tchambarapat tchanaparh hordealq, zxardaxutiւn unaynaxohacn: ardaruteann yntranaւ yaytneal, sur erksayr uneloq bardzealq_ vrizhapart azgin vatshuer i maqarumn patrastakan․ zcaghkacin dashtn Vatnakan: karmracaghik areamb dzer nerkeal, argasaւor dzerov handisiւ zardarelov zbambish Qristosi։ Ynkal, evn։

Surbq ev sirecealq ev tchshmarit zorakanq yntrealq yst hatchoyic Tearn patrastealq, zbarioq martn matucealq i yaghtakan dzer paterazmi, zbrabionn dzer mrcanaki arzhanapes yandzin ynkalealq․ vorpes zqaj yaւet nahatakq ariakan dzer paterazmaւ tevakoxealq i vernasiovn i kendanւoyn qaghaq Astucoy, i poghosean mayrn araqeloy, qaghaqakicq gtayq handisi․ barexos leruq ar Ter vasn tonoghacs zyishataks dzer, zorakanq yntrealq։ Ynkal, ev ayln։

Ays gandzis kam qarozis heghinakn e Movses vomn, inchpes vor anglux tarqn cucynen, , voroy arajin ev verjin tnern aւelord sepecinq hos dnel, anonc mej Vardananc yishatakutiւn chyllalov․ orinakn 620 taruan dzeragre my arnuac e, vor heghinakin baւakan hnutiւnn ayl cucyne։

ZhA․ Stephanos Siւneci ev Sahakduxt

21 Yulisi 736․

A

HRVoTIC amisn e, arevn: ariւc asteghatan mej ardarev hreghen tcharagaytnerovy: ibrev ariւcayin taterov ku llke ku tochore zerkir։ Haykay hratchotchak astghn ayl (Shnikn) sksac e bardzranal, amen tegh taq, amen ban krak։ Ur en ayn Hayoc dziւneghen sarnapat lerinqn, anor beverayin kerparanqn: hima yayreceal goti phoxuer e։ Erku hakadem klimayq k՚erevin mer erkrin mej․ sastik crtutiւn ev sastik taqutiւn։ Inchpes bnakelu e asank erkri vray։ … Mer harqn, ev mer eghbarqn angam, shat tegh getni vray chein bnaker urish ashxarhac bnakchac nman, gone tarւoyn erku cayrayegh yeghanakac aten, ayl anke var kam anke ver․ aysinqn dzmern: erkrin eresac tak, kes getnaphor tanc mej, nman imn hoghatmbir kendaneac․ isk amarn: ayl aւeli vayelchapes, erkris sovorakan eresen ver, odasahman kendaneac ev trchnoc het․ kam leranc ev saric vray, kam caroc ev dzerakert bardzraւandakac vray, dzogheru ciceru vray hastatelov darpasner ev nnjaranner։ Asonq en hovq ev hovanocq ev hovoc teghiqn Hayoc․ vor Torgomay oreren i ver minchev caysor sireli ev baghdzali en i Hayastan ev Hayastani ezerqy bnakogh azgac․ ev inch vor aysor Rusac ev Osmaneanc ishxanaւorqn ev zorapetq k՚ynen erkrin bnik zhoghovrdean het: anor bardzraւandakac vray amarnanalov, znoyn 4000 tari araj ayl Babeloni ev Ninuei tagaւorq ev ishxanq, mer tagaւorac, ishxanac ev ramkac het։ … Vorchaph ayladem, aylaxos, aylakam zhoghovurdq, zorq ev tearq amarnacan bnakecan hon i hovs Hayoc, ev ancan gnacin, shatern andardz, isk erkir dardzeal noynpes ir amaranocy ku patraste․ noynpes ku busnin carq ev caghkunq, noynpes ku gan cicrunq ev krunkq․ noyn hovq ev noyn hovaniq Hayoc․ ev noyn, … ayo, ysenq kisamaghdzik kriւq, ev noyn serundq bnik naxneac, der evs vkayq erteveki aylazgeac, ev vayeloghq hovoyn ev zovoyn։

Orhneal yllan hovqn Hayoc, hovq hayreneac, zor i mxitar ev i moracumn erkayn dzmeran: pargevec mez draxtin tnkoghn, Ararchapetn․ orhneal hovn ev zovn: vor i cac dzorere ev dashtere ver kanchelov zhoghvelov zHayastaneays: erkrin ayn konadzev kam taphadzev bardzanc vray, ibrev i veray seghanoy bnutean, bnabar ayl k՚azdein anonc: ararchagorc mecutiւny, vsemutiւny, gegheckutiւny, zanazanutiւny։ K՚aroghjanayin k՚uzhovnayin ku zuartanayin mitq ev marmin․ tagaւorn ku hpartanar, ev voch aniraւer, vor Astuac ir ishxanutean tak dzger e ayn hovasun sahmannery, ev anonc ashxoyzh cnundqy, zinuor ev azatazunq hon ku zoracynein, tetevcynein, tchkun ev tokun k՚ynein irenc ktritch andzinqy, sare sar: aycemanc ev cruc eteve ynknelov yors․ hoviւq: hon ku caւalein erkrin ev erkragorcutean kendani harstutiւny ev ognutiւny․ aruestaւorq ev ramikq: orakan ev amsakan ashxatutiւnnery hon ku hangchecynein, banaserq ev hogeserq angam, pashtoneayq Tri, ev Qristosi, parapoghq usmanc ev kronic, hon ayn hoverun mej gone zham zham zovanalov, aւeli ystak mtoq ev paycar tesuteamb k՚ellein bardzragoyn teghuanq, i katchars hretorac, i pars banasteghcic, yerams hreshtakac․ ev irenc hogeshunch Orhnutiւnnery ev Hambardzinnery ergelov: k՚ijnein, ekeghecւoyn Sharakany ev Manrusmunqy: nor nor eghanakov harstacynelu․ ev amarnayin hovanocneru azdac erknaxarn hogin ev shunchn: zarmanali aylakerputeamb inchuan xoragoyn dzmeran xoranist tatcharac mej hnchecynelu, ev dzaynernin hascynelu yet hazar tarineru: minchev mezi ayl։ Orhneal uremn miangam ayl ysenq, ayn erknashunch Hovqn Hayoc, vor ayspes hogevorecin mer harqy, ev anonc yardareal shnchovn: zmez ayl ku hogevoren aysor։ …

Ek, Haykak, elnenq aysor menq ayl ayn bardzranaz tegherun, hayreneac darerun, Hayoc hoverun, Siւneac zoverun vray․ ayn teghuanqy: ur Babik: azateal i pandxtutene Parsic: uraxuteamb vorsi k՚elner․ «Xndalov i veray sovorakan tateracn ev xnjoyic xraxaranacn, i lerins vorsasun ev bazmajolir vayracn, i lerins Siւneac» ։

B

Ays xaghen xntumen ev vorsen aւeli piti axorzhis anshusht, erb qich my yog­nutiւn arnelov, ev achqerd bnutean bardzraglux ev xoracoc geghec­ku­tean vray ptytcynelov: toghus mitqd ver var zhur galu, ev yankarc lses very yisheal pashtoneic mekun dzayny, vor ir ashtitchanin yarmar ev ir bna­tur shnorhac hamemat: bardzragoyn mtacuteanc mej tyrchtelov vera­nalov, Siւneac Sioni lernen ku slanay Erusaghemi Siony, ankec ayl an­din, heru, xor k՚ijne minchev yaphuns Karmir Covun․ hon ku ptyti mec na­xamargarein het, ku dite covakytur gaւazanin hrashqy, ku lse a­nor hrashali Orhnescuqy․ ev ir bardzr hantcharoyn vray vstahaceal: aւeli ve­hagoyn andzin (Qristosi) shnorhoq, ku phordze aւeli hogiacynel hayacynel ayn hrashali orhnergy․ ev slanalov ir haykakan hovoc vray: ku sksi nuagel․

«Yaghtakan qez orhnutiւnq, Ter․ vor yzxoroc covun herdzer zjurn․ zi i nma zbrnaւorin jaghxecer zglux․ ev zargelealsn: i dzern xachi qo: veracer i keans։

Kamaւor mahuamb i qen, Ter, ardzakecer zhogi zorutean, i mej mahu zmah aւereal vanecer ev zargelealsn: i dzern xachi qo veracer i keans։

Nayecaruq i barbar margarein ev i patgams kendanis․ vor qarozeac mez zcoghn kenac i yerւnic։

Zijumn qo, Qristos, gushakeac mez margaren․ ev zkamaւor charcharans xachin gocher aselov․ Taraceac ztevs iւr, ynkalaւ zna, ev bardzeal bere i phrkutiւn ashxarhi։

Caphs hareq amenayn hetanosq ev orhneceq zAstuac․ zi hurn Astuac bann marmnacaւ i Kuse, aւereac zdzhoxs ev zzorutiւn mahu eloyc։

Ynkalealq zbazhakn uraxutean yaygւoyn anmahutean: srboc araqelocn, vorq yndhanur yntercan ynd tiezers, lusaւorecin, hraւirelov zerknic yarqayutiւn։

Yaւur vrizhuc hatucman amparshtac: veracices zmez ynd hogecinacn dass, i teghi ankeloc hreshtakac, barexosuteamb srbuhւoy astuacacnin։

Luay zsqancheli tnorenutean qo zlur, qanzi yerknic xonarheal marmnacar i surb kusen ev xachecar ynd aւazaksn, ev zarhureal hiacay ynd qo ynd anhas mardasirutiւnd։

Zishxanabar zyarutiւnd gushakeac mez margaren․ ase, Eler du i kars qo, hecelutiւnd qo, Qristos, phrkutiւn eghev yelaneld qo։

Erevecar i phrkel zararacs i mahuane, ev dzhoxq hiaceal sasanecaւ i yahe amenazor pharac qoc» ։

G

Ur emq, Haykak․ yVolimpos Homerosi, te i Parnas Pindaru․ — bardzragoyn qan znosa․ haւasar Sinayi, i Siovn Siւneac։ Ays ashxarhis gaւarac vehagoynn: Vayoc kam Eghegeac dzor: yaphshtakec zmez ir bardzradir hovocac vray, voroc mijen karkaje phrphray sphrui, k՚ijne bazmavtak getn Abbay, arevelqe yarevmutq, Hayastani mec dayekin cocy, yErasx․ grete gaւarin mejteghuanqn Abbayi aj (hiւsisayin) koghmy ev qich heru i getaphancn: e Mozn kam Mozan aւan kam qaghaqagiւgh, vor ev minchev hima Moz anuamb canot e․ anor qoven k՚ijne Aւagakan kam Aւagakn aghbiւrn zovajur: yAbba․ ays erku tegheac mijocn ev motern en odagnac bardzraւandakq, hovocq Mozan․ ev aha ayn hovocneru vray hangchoghac mekn e heghinak ays srbazan ev vsemakan orhnerguteans․ ev inqn isk srbazan ev vsem andzn, bolor Siւneac erkaynashar qahanayapetac mej (orq Lusaւorchi oren minchev i mer orery yajordac en 90 kam 100 tuov) amenen hrchakaւorn imastuteamb ev terevs bolor mer banasirac ev banahiւsic mej amenen vsemaxosn, vasn voroy ev kochuac Qertogh ev Imastaser, inqn naxagah episkoposn Siւneac STEPhANVoS։ Vor ev aysor (21 yulisi, yami Tearn 736) corekuan taqutean het: hogւoy ev mtac taquteambq ayl negheal: ku gay ibrev mard soskakan zovutiւn phyntrelu i bnutene ev i miaynutene։ Ete yandgninq menq ayl miaynabar ditelu zna, aha ku tesnemq: vor ibrev tegheak ays tegherus: ansovor ev anmardadzayn tchambov my ku gay, Aւag aghber yntacqy ku brne, anor hovanaւor aphancy yntaciւq․ qaluacqn erag, hastat ev ibr sparnalic․ noyny karcel tan demqn ayl, voroy sevatel shrjanakin vray haziւ qich my arcatagoyn xarnuacq k՚erevnay․ bardzrakamar yonqn qich my irar motecer en laynabolor tchaktin kedronin tak․ eresqn chor karmruteamb my ku varin․ bayc qani ku yaraje: demqn ku tulanan, handartutiւnn k՚aւelnay․ karces te votqin tak catqytogh morexac, glxun vray kaxuac tchpranc aghachakan tchrtchrmanc voghoghmelov, ev kanach hovanւoyn pataruacoc mijen erevcac ktor ktor erknic kapoytneren xratuac: kyntchruac tchakaty parzelov, xarshaphun terevoc mejen sululik hoveru shnchmambqn srtabacuelov, ev jroyn manraqrqij karkajanoq hraւiruac, qaluacqy ku canracyne, ku dadri․ ku nayi caroc ev aleac vray․ ku dzayne ir phoqraւorac ev spasaւorac yaraj gal, ev hon ir vrany kangnel ev heranal․ ev erb zinqy ir cankali arandznutean mej ku gtne, verarkun var dnelov, k՚ertay aghbiւrin ystak hosanac tak taqutiւny bzhshkelu․ ku zovanay, ku jnjui, ev aghberaphanc mot yarmar laynamijoc ureni car my tesnelov: k՚arnu ir phaytashen hangstanocy, amaruan hovoci ankoghiny, ku hastate ayn kanach—varagoyr hovaneac tak, ev zAstuac orhnelov: anor bnabun bnazard tatcharin mej, hangistn i qun ku phoxui, mtacutiւnqn yeraz ev i tesils։ … Ardeoq ku tesner qich my verjy yllalilqn ayl․ erazakan tesilqneren bacayayt tchshmartutean my, mtnel u mnaln aranc artynnalu։ … Vov sxrali ev soskali dipuac, ev grete annman ayspisi annman mardu my hamar։

D

Bayc yaraj qan zdipuacn: qich m՚ayl tchanchcir, Haykak, ays vsemamit mardus keanqy ev gorcqy։ Vsem mtacn yarmar kam te arit isk aynpisi mtac: vsemakan cagumn uner․ Hayoc mayraqaghaqin (ur ku nster katoghikosn ev Arabaci vostikann ashxarhatesuch), aւagerecn Sahak: vor yet katoghikosin naxapatiւ krnay ysuil Dunay ekegheceac pashtoneic mej, yncayec ashxarhis zStephannos, ibrev Zaqaria my Astucoy srbagoyn seghanoyn xunk acelu aten: irme arzhanaւor qahanayacaւ zaւak my maghtelov ev yndunelov, anor Yovhannesin nman: zsa, vor ardarev anor pes ayl vaxtchan m՚unecaւ։ Aւagerec hayrn: yaytni e vor ir vordin arajin tarineren sksaւ varzhecynel ev krtel usmanc ev ekeghecakan pashtamanc․ voroc aւeli yarmar ev vehagoyn varzharan m՚ayl cher krnar gtnel qan znoyn isk Hayoc katoghikosarany, ur ekeghecւoy uxtin hamar masnaւor usumnaran m՚unein mer hayrapetqn․ voroc atory ku nster ayn aten Ter Sahak, aznuakan, miangamayn ev banavarzh banasteghc andzn, vorpes vkayen ir grchen mnaceal qani my tcharq ev sharakanq․ anshusht tchanchcaւ hantcharaւor katoghikosn ir hantcharegh hambaky, ev yandznec masnaւor xnamoc varzhapetac։

Asoncme aւeli usumnaser gtuelov ashakertn, erb patanekutean tariqn hasaւ: chgohanalov ayn tegh sovracen kam sovrecnoghneren, aւeli tchartar andz ku phntrer։ Ayn atennern (i verj E daru) mec hambaւ haner er Sevanay covun haraւakoghmy nor hastatuac vanq my, vor ir vanakanac hagac vochxareghen mortoyn anuamb: Maqeneac kam Maqenoc kochecaւ․ voroy arajnordn Soghomon: Haranc hayr anuaneal, te tchgnoghakan varuq ev te imastuteambn amenun canot ev hrchakeal er, manaւand erb i skizbn Y daru hratarakec Tonakan girqy, haւaqumn varuc srboc ev tcharic vasn tonic։ Ays surb ev gitun andzin qov ayl araqinuteamb ev imastasiruteamb varzhelov: inch vor krnar mekn hon sovril, sksaւ anke ayl bardzragoyn tegh xndrel․ gnac erku dare i ver pancali ev Hayastani mej amenen hrchakaւor usumnarany, Siւneac vardapetarann․ vor yst patmychin «glux er amenayn gitnoc Hayoc, ev paycaraceal dprocqn vor i nma․ qanzi vorpes Atenaciqn ՚i mej Horomoc ev Yunac tchoxaceal ein ev mayr imastic kocheceal… ayspes ev soqa i tans Torgomay, yashxarhis Hayoc» ։ Episkoposn Siւneac Movses tchanchcaւ meken ir mecareli hiւry, sirov yndunecaւ, ev hramec anor sur ev anyag mitqy varzhecynel, inchchaph vor ir amenen gitun vardapetqn krnayin, voroc qich atenen haւasarecaւ ev gerazancec, ev surb astitchannern ayl arnylov: ancaւ i karg vardapetacn, te ev der norahas eritasard er tarւoq, ev hramanaւ episkoposin sksaւ vardapetel, ev das tal ayn anuani varzharanin mej, voroy arzhanaւor vardapetqn qerdogh ev hretor k՚ysuein։ K՚erevi te ays zhamanak voch miayn «beranov mekner zastuacayin girs ashakertelocn i varzharanin» ayl ev grov aւandec surb groc mec masin meknutiւny, hamarot bayc imastalic ev qajadat, vorocme mnacealq ev yishealq en Meknutiւn groc Cnndoc, Arakac, Yovbay, Danieli, Ezekieli, zoric Aւetaranac, Yakovbay tghtoyn, ev zat i S․ Groc: : naev ekeghecakan greanc, inchpes Zhamagroc, ekeghecakan xorhrdoc ev tonic, voroc hamar shinec ev ergec zanazan votchov ev dzevov eghanakaւor erger, vorq k՚ysuin Kcurdq, Stoghogiq, Mec pahoc ev Yinanc mijoc ergelu hamar, ev sharakanner, voroc mej canotagoynq ev ir gruacoc glux gorocc hamareal en Aւag orhnutiւnq Yarutean, vor ev mer hayeren dprutean gegheckagoyn beroc mekn en, asoncme er mer very lsacnis ayl «Yaghtakan qez orhnutiւnq» ։ Ays meknuteanc mek masn ayl grec i Duin i katoghikosaranin, erkrord angam hon bnakan aten, yet mahuan Movsisi Siւneac episkoposi․ vor nax qan zvaxtchanealn: episkoposaranin hogabardzutiւny iren yandznec, inchuan vor nor episkopos drui․ ev erb Siւneciq yntrecin zAnania, Stephanos taraւ zna ar katughikosn (Eghia) ev dzernadrel talov yugharkec ir atory i Siւnis․ isk inqn mnac katughikosin qov։

Ayn atennery i Duin er Hayoc ishxanapetn ev spapetn Smbat aspet Biւratean, vor erbemn Yunac dury kecac ev patuac, kronakan ev artaqin usmanc ayl hetamut ev tegheak er․ asor het Stephanos vetch unecaւ Yunac ev Hayoc daւanuteanc tarberutean vray, ev ishxann yaghtogh elaւ․ hmtuteamb: Yunac S․ Harc vardapetutiւny harazatoren mej berelov, miangamayn philisophayakan pattcharabanuteamb qnnelov։ Imacaւ Stephannos vor imastasirakan tramabanuteanc hamar baւakan cher inchuan ayn aten sovracn i Hays, ev petq er aghbiւrneren qnnel surb vardapetac gruacqy։ Ev vorovhetev Smbatay het aւruac er: gaghtuk ev cpteal elaւ i Dyւnay ev gnay i K․ Polis․ ev phntrelov gtaւ hon varpet Yoyn imastaser my vor ev tchgnaւori pes k՚aprer i miaynutean․ anor ashakertecaւ te lezun sovrelu ev te philisophayutiւn․ yunarenen zat latineren ayl sovrecaւ vor arevmtean ekeghecւoy Hayoc vardapetuteann ayl teghekanay։ Isk Smbat dzhuarelov anor gaghtuk ertalun, imacaւ ur yllaln, ev naxandzayuzuteamb imacuc kayser, Stephannosi vov ev inch karceac ter yllaly։ Kaysrn ayl, k՚yse patmichn, hraman tuaւ qnnelu zStephannos․ isk sa ir varpeten xratuac: ysaւ, te es urishi het ban chunim, ayl panduxt em, ekac em aprusts hogalu ev im barucs ashxatelu։ Ays xosqov voch miayn azatutiւn gtaւ, ayl ev hamardzakutiւn araւ qaghaqy galu ev Yunac ekeghecinery ev usumnarannery mtnelu․ manaւand S․ Sophiay gratuny, uski uzac grqery k՚arnur, kardar, k՚orinaker, targmaner։ Yetoy Atenq ayl gnac, hon ayl hin imastasirac toghac hambaւoyn mnacordy qaghelu, ev nor grqer qnnelu։ Ev erb dardzaւ: aւeli canotacaւ Yunac mecerun, patriarqaranin ev arquneac։ Hos er ayn aten Daւit hayazgi ishxanazn, vor hiւpatosutean ev tagaւorakan seghanakcutean patiւn uner, ev yunaren lezun katareal giter։ Asor ognuteamby kam achqe ancnelovn: targmanec Stephannos zanazan S․ Harc gruacner․ nax Dionesiosi arispagacւoyn xrtnaban xorimac grqery, voroy mtin banicn ayl lucmunq kam meknutiւn grec hamarot․ ays gorcs i glux hanec yami Tearn 712․ mek erku tari etev targmanec S․ Kiւrghi Parapmanc ysuac girqn ev anor zanazan tghtern ev tcharern․ — miւs tarin, 716, Ghevtakan groc meknutiւn my targmanec․ yajord tarin, 717, S․ Grigori Niւsacւoy Yaghags bnutean ev kazmutean mardoyn anuaneal grqery․ ev haւanoren urish grqer ayl։ Daւti dzerqov hamardzakutiւn arac: kayserakan gratunn ayl qnnec, ev gtaւ vosketuph matean my naxni S․ Harc gorcoc, zor arden yndunein Hayq․ vorov kaysrn ayl hatchelov ays banis: yandznararakan grov kam ognakanuteamb xaւrec zStephannos i Hrom, yst xndroy nora, vor ayn teghi hrchakaւor matenadarann ayl qnne․ hon gtaւ Stephannos latinerene zat: Yunac S․ Harc gorcoc yntir ev hin orinakner, inchpes S․ Atanasi, S․ Epiphanu, ev S․ Kiւrzi Gandzuc grqern․ ev haւanoren inch vor minchev ayn aten hayeren targmanuac cher: inqn targmanec։ Asoncme durs targmanec S․ Metodi ysuac tesilqn kam gushakutiւnqn, vor urishi shinac anvaւer gruacq en․ Ilioni arman patmutiւn my hamarot, yorum Ilioni arumn 1194 tari Qristose araj k՚ysui։ Urish shat grqer ayl, kam bnagir kam targmanac: hetn arac, chuzec i Hromay noren darnal i K․ Polis, ur arden 15 tari kecer er․ ayl naւec yAsia ev dardzaւ i hayrenisn i Hays։

Ir heraւorutean 15 kam 20 taruan mijoc: mer ashxarhqn shat phophoxutiւnner teser manaւand te krer er Arabacւoc vostikanneren, Hayoc ishxanqn nuazer ein, Eghia katughikosn shatonc vaxtchaner er, ev yst vomanc naev ir yajordn: mecanunn Yovhannes Odzneci, ev Daւit Aramonecin er katoghikos, vor ev mec patuov yndunecaւ zStephannos ev ir berac grqery, voroncme zat uner naev namak m՚ayl knqeal, Kostandnupolsoy patriarqen S․ Germanosen․ voroy canot yllalov i Kostandnupolis ev shat hegh haւatoy vray xoselov, ev yordoruelov evs patriarqen: Yunac het haghorduelu, Stephannos ku zgushanar, ir katoghikosin haւanutiւny charac։ Anor hamar S․ Germanos grec ayn hogelic tughty, «Qristos e xaghaghutiւn mer», zor ev inqn Stephannos targmanec ev tuaւ katoghikosin, ev anor hramanaւn ayl, k՚ysen, grec patasxany, «ZQristosi xaghaghutiւnn ar berelov» ։ Sakayn ays patasxany, hima mer dzerq eghac orinaknerun nayelov: heri e i xaghaghutene Qristosi ev i hogւoyn Germanosi ev yimastutenen Stephannosi, te ev shatq i naxneac meroc yanun Stephannosi yishen, ayl eghan ev erkbayoghq ev otar dzerqi xarnurd cucynoghq․ zor zgon qnnogh my krnay stugel te ayn erku tghtery kardalov, te Stephannosi urish gruacnery, ev te manaւand anor hantchary ev Yunac het aynqan kenakcutiւny։ Voch miayn katoghikosn Hayoc: ayl ev ishxanq tchanchcan ev patuecin zStephannos, manaւand Siւneciq, voroc qov vardapet ev usucich egher er, ev vorovhetev irenc episkoposn Yovhan: yajordn Ananiayi, arden vaxtchanac, Barden ev Qurdoy ishxanq Siւneac xndrecin i katoghikosen vor dzernadre zStephannos irenc episkopos։ Katoghikosn voch miayn episkopos dzernadrec zna, ayl ev i patiւ arzhaneac nora anuanec metrapolit․ ev Siւneac episkoposutean atory vor minchev ayn aten eotnerord ku sepuer i kargi episkoposac, bardzracuc yerrord karg, ev Siւneac ashxarhin urish episkoposnerun naxagah graւ zna։

Mek tari my miayn katarec Stephannos ir pashtony arzhanapes, te hovuakan ayceluteambq ev te qarozelov, ev grelov: zat yarajin gracneren: zanazan xndroc vray tcharer, voroncme hasin mezi qani my hat, qani my meknutiւnq ayl ekeghecւoy xorhrdoc ev cisic, ev meknutiւn my hin qerakanin, zor haւanoren i Kostandnupolis grac e։ Srbazan ergoc mek masn ayl tui te ergec ays mijocis, (or yst vomanc voch mek tari: ayl ut tari qshec, bayc k՚erevi te arajin tarinern Siւneac atoroyn anterutean zhamanakn en) ։

Vorqan azniւ ev cankali erger ev ayl gruacner ev targmanutiւnner phaphaqeli ev yusali er ayspisi banirun vsemakan andze my, vor yet voskegir targmanchac E darun: arajin targmanich krnay ysuil․ minchev vomanq noyn isk targmanchac mej ku xarnen zinqy, kam ir gorcqery k՚yncayen targmanchac zhamanakakic Stephannosi my: vor che eghac։

E

Darnanq hima i Mozn aւan, ur shat angam ekac er Stephannos aycelutean, ays teghs noyn aten shinuteamb u harstuteamb nshanaւor eghac k՚erevi, qaghqi my pes․ ev terevs harust qaghqi shnorhoq ev anshnorhuteambq voch annshan։ Eghc u meghc baruc pzhgali orinak ev cucanq my ku yishe patmutiւnn, ev anov ayl mer patmutiւny ku lrecyne․ cucanq my: Medeay, Yezabeli, Herovdiaday tesaken․ anparkesht lkti ev yandugn kin my, heratuk my, vor terevs shat cacazgi tne ayl chyllalov, aւeli hamardzakuteamb ku lrber ir glxe hanac eritasardin het, ev gaytakghutiւnn ku hratarakuer։ Asor hamar artun episkoposn ereq angam eker xrater er ayd anzgam zgayuny, vor cher xratuac․ isk aysor chorrord angam yandimanelov, ev anor lrbutiւny tesnelov: hogevor ishxanuteambn banadrec, Astucoy ardar datastanin ev mardkan arhamarhanacy toghuc zanikay․ ev ayn barkutean taqutiւnn er: vor corekuan totun het xarnuac ku stiper ku taner zinqy qich my zovutiւn ev hangist phntrelu, nax Aւagakan aleac ev verjy tchotchatchiւgh hovocin vray։ Vorchaph vor srtadoghn ev neghutiւnn sastik er eghac, aynqan ayl hangistn xor ev xaghagh eghaւ․ ev vo gite, kisartun mitqn inch meghedeac ev xorhrdacuteanc het er, kam hogin: tesleamb: vorqan heracer er ays ashxarhqes, erb yankarc iroq ayl bolorovin heracaւ veracaւ askec․ ev erani te eresin xaghapatac zovagin hovun babaxmamb ev voch dahtche aւeli dzhndak haruacov my: ktrer shunchn։ Soskumn ev zzuanq ku bere lseln, togh te patmeln, aynpisi anarg ev eghernaւor vrezhxndrutiւn my, manaւand aynpisi ararace my: vor kin k՚ysui, vor baruteambn kakugh hreshtak my ku darnay, charuteambn xotor satan։ Yancaւor ev aniraւ kinn ayn: voxov lcuac ynddem episkoposin, uzec noyn ory diւakan drdmamb sarsapheli yishatak my toghul ashxarhis mej, ev imanalov anor ur tegh hangchily, partaւorec homanin: ir anarg siroyn vray․ mahu zenqy dzerqy draւ, hanec zna i carn․ yaytni e inch bani hamar։ Mardn terevs voch aynqan tcharpikuteamb vorchaph vaxelov doghov kamac kamac ver ellelov, erb tesaւ Stephannosi vsemaphayl demqy: hrashali hangstean my mej, voroy yst patmchin «ibr zboc colanayr shunchn i ver, ev tchaxr areal darnayr andren․ ev hreshtak mi kaceal i snarsn: hovani uner nma tevoqn», sarsaphac, tulcac, haziւ krcaւ shitak var ijnel, ev tesacy patmel knojy։ Isk ayn aylandak aylaphox sirtn: ayl aւeli katghac: noren stipec, kanaci ev diւaci shoghoqov boghoqov, sirov u sastov: vor urish ban chmtace, miayn spanne։ Erkrord angam ayl elaւ tshuar u vat mardn, bayc ev arajinen aւeli soskacac sahmrkac: ahaւor baner tesnelov: caren var ynkaւ qan te ijaւ։ Ayn atenheratuk jatukn vor ir arji bnutenen bolorovin durs elac er, vat ev anari kanchelov mardun, tevery sottelov, araւ sury, ev ayn xabogh satanayin het soghoskelov carn i ver: hasaւ hrashunch hreshi my pes anvnas ev anzbagh vorsoyn vray․ ev ayn vsem tatcharadzev gluxy vercnogh sean (vzin) ijuc aniceal haruacy… aynqan shut ev shitak, minchev qnacoghn: cncmamb artncaւ yaւitenakanutean mej․ ev ankec tesnelov ir Mozan hovtac ev hovoc mej toghac marmnoyn ariւntataւ kerparanqy: kanchec hogւov․ «Ter, qo e vrezhxndrutiւn ev ardar iraւunq», inchpes vor tesilqov yaytnuecaւ ays: Nu kam Noy anuamb srbakeac tchgnaւori my, vor ayn teghi mot Sion leran vanac mej k՚aghoter…

Ayn oruan hovn: ibrev phaxchelov ev amachelov: ijaւ bardzraւandaւ hangstaranneren, erekoyean hovaninerun het xarnuelov, vorun zovutiւny zgalov episkoposin spasaւorqn: ekan vrany vercynelu… Phuch zarmanq, soskumn araւ zirenq: erb phayteghen mahtchen der katkytac ariւny tesan, ev astuacakerp terernin: aւazaki my pes sraxoghxogh… Cherkyncnenq, meracen aւeli irenq mahaceal: verucin mecahogi andzin marminy, ev hanecin Sioni vanqy, ur lalov ev voghbov ekan Nu ev ir miandzunqy, bayc moti Arkaghan geghin bnakichqn ayl lselov: irenc geghjaւagin het ekan ev aghachelov pashtoneic: irenc geghy ijecynel tuin marminy, ev hangucin hon S․ Qristaphori nuireal matran my mej ar zhamanak mi։ Sakayn pzhgali goyzhn geghe gegh, qaghaqe qaghaq taracecaւ, anor het Noy tchygnaւori tesilqn ayl: vor soskali patuhas my ku sparnayr bolor ayn sahmannerun։ Chushacaւ patizhn, yst patmchin: ahaւor zhazh ev sasanutiւn eghaւ qarasun vor bolor gaւarin mej․ shat lerner phlan ev getinner bardzracan, shat aghbiւrner camqecan ev camaq teghuanq aghbiւracan․cuxn u phoshin ampi pes ku taracuer, ev bolor bnutiւn i sug erever, tasn hazar hogie aւeli hamruecan shenqeru taւ ev getnin partaruacoc mej mnacogh mernoghqn, ancanotneren zat։ Ays kes bnakan ev kes banakan patuhasin het: bnakchac vaxn ev yetnoc aւandutiւnn xarnuelov: ysin, te zhazhin ev mshushin aten voghboc dzayner ayl lsuein, ibr te Vay dzor vay kanchelov, ev anke: Eghegeac dzorn ysuecaւ Vayoc dzor, sakayn ays anuns anke hariւraւor tari araj ayl ku lsuer։

Qarasun oren etev dadrecaւ zhazhn u myshushn, ev amen koghme ekan, erkrin aւermunqy toghlov: nax anor hogevor tiroj arzhanaւor hangist my talu, ev episkoposac, qahanayic, vanakanac ev zhoghovrdean bazmutiւny baւakan chsepelov, zkatoghikosn ayl kanchecin, ev yet bazmoreay gisher corek aghotic ev pashtamanc: ashxarhahandes yugharkaւoruteamb verucin marminy yArkazan giւghen, ev Arbay getoyn dimaci koghmy ancynelov hanecin bardzraւandak tegh my: leran storotin vray, kanachabolor miaynutean my, aysinqn antari my mej, ur shat hin atene i ver, ev yaraj isk qan zLusaւorchi zhamanakn, araqeloc qarozuteany hetevogh hin qristoneayq Siւneciq ekegheci my shiner ein B․ darun mej, i patiւ S․ Stephannosi․ voroy qov bolorecin hogeser andzinq irenc miaynanocy, ev xstakron tchgnuteamb k՚aprein, gisher corek aghotelov․ ev kerakri hamar voch miayn mseghene ev kteghine hrazharelov: ayl ev amenayn taq bane, ev banikn angam toghlov, anor hamar kochuecan Tanahatq, ev teghn: Tanahti vanq․ aha hos berin hangucin Siւneac imastaser metrapoltin marminy․ vran pztik matur my kangnecin, zor yet shat zhamanaki, yamin 1278—9 qakelov: mec u qarakoph gmbetaւor ekegheci my shinecin, ev himan tak taghecin marminy ir tapanaւn։ Ays ekeghecin inchuan hima kangun kecac e․ ev hiւsisayin koghmy vormnakic uni phoqrik qarashen matur my․ teghւoyn bnakichq karcen te hon yllay Stephannosi gerezmann․ bayc patmutiւnn der ekeghecւoyn himan tak ku tchanche ayn ekeghecazard gluxy։

Z

Isk inch eghaւ, ur koraւ aynpisi glxoy dahitchn, hay Herovdiadayn, ardeoq zhazhin aten pataruac getnin andndoc mej ynkghmecaւ, te tarerqneren aւeli trtmac u srtmytac mardkanc ardar vrizhuq patar patar ktratecaւ … Stephannos Astucoy ardarutean ev voghormuteany yandzner er ir spanichy, ev ir naxanun naxorinak naxavkayin het: yser er, «Ter, mi hamarir zayd zma i meghs» ։ — Zhoghovurdn vaxcaւ Astucoy datastany yaphshtakeren, bnutiւnn patkarec ir ararchin kamqen․ isk ayn vor Astuac e gtuteanc: kakghacuc xstaceal aylandakeal sirty․ ev ayn seghex heratuk Herovdidadayn: dardzuc yapashxarogh my։ Tchanchcaւ kinn: ir karcacen ver yrac chariqy․ ev inqzinqy datapartelov: zgestnery patrtelov qarerov ku cecer kurcqy․ ev ayn anpart arean tegh: ir yimarac ariւny taphelov, inqn ir soskali chariqy ev xaytarakutiւny ku patmer, k՚oghbar, ku boghoqer iraւunq ev patizh k՚uzer․ ev tesnelov vor iren mecagoyn patizh e mardkancme ayl patizh chgtneln, gnac Tanaahtay vanqy arevmtean koghmen patogh dzoraki my dimac, ev hon getiny phorelov: mtaւ inchuan i kurcqy kendani gerezmani my mej: ev ibrev anyoys mereal my: amar dzmer, gisher corek k՚oghbar ku lar, toghutiւn ku xndrer meghacy․ minchev amenun gutn ayl sharzhecaւ, ev aghotq hramayuecaւ anor hamar․ toghutean dzaynn elaւ i gerezmane spaneloyn, «Togheal licin qez meghq, vov kin du» ․ zor ev surb pataragi zham amenqn lsecin, ev toghutiւn aւetecin knojn։ Bayc na te ev shnorhakalecaւ Astucoy, bayc der zinqn anarzhan sepelov urish kerp aprelu, uzec ev mnac misht noyn kendanatagh gbin mej․ ev hon handart artsunqov knqec apashxarogh keanqy․ hon ayl taghuecaւ, ir zohac barexosin dimac․ vor ku tui der ir vsemakan dzayny kam harachanqy lsecynel ayn hin ev srbazan taqnutean ev miaynutean xoren։

E

Ayl ur e iren arzhanaւor xosnak m՚ayl, vor ir caւali mahy voghberger mezi։ Ur er ayn movsisanman Orhnescuq ergoghin hogekcord qoyrn, Mariam, vor noyn ev nman ergery krkner։ — Naxandzeli baghd, krnam ysel te ev anaknuneli, ev pancali pharq hayreneac meroc․ mer orhnergu ditapetn, Stephannos, uner ir maremanman tmbkuhin, mer ekeghecւoy srbazan sibillayn, yisusaser Saphphovn, harazat qoyrn, SAHAKDUXT, vor arean het anor hogւoyn nrbutean ev axorzhakac ayl zharangakic er։ Sahakaduxt ayl hmut erazhisht ev ergahan er, ev hreshtakanman eghanakaւor․ phaphuk ev spitak hasaky kusuteamb ev haւataւori parkesht dzevovy psakac, ardarev menaser yaւerzhaharsin nman, toghuc heracaւ yashxarhe, miayn ir yntaneac sephakan turqy: hogexos qnarn araւ hety․ ev mek hatik arzhanaւor miaynutean tegh yntrec hon, ur irme 400 tari araj, Hayoc oriordac paragluxn, nrbasirtn nrbazgacn, nazeleac naxatipn, melamaghdzikn ev menaser, tagapsak srbapsakn XVoSRVoVIDUXT, ir hskay tagaւor eghbor (Trdatay) dzerqov kangner er ir sqancheli odasrah Hovanocy, Garnoy dzoroyn siւnasar pasaldeay bnashen blroc vray, vorq xorandund vheru ev bazmacoc dzorakneru vray nayin․ ev mer darus hmut bnaqninnern ayl sqanchacucin։ Ayn Garnoy dzorakin cacuk cocerun mej: gtaւ ayrasirtn, manaւand te hreshtakasirtn Sahakduxt, anzbagh qarayr my, ev hon ancuc keanqy, hianali bnutean tesaranac mej: hianali ergovq orhnelov bnutean Tery։ Bayc ayn annman qnarin ev meghrashunch beranoyn dzaynern: shat zoraւor ein ir miaynutean dem kruelu․ — erg ev lrutiւn chen krnar miabanil․ — ayre ayr, qare qar hambaւn hnchec, karcuecaւ te Hayoc ekeghecւoyn ergahan hogin, maremgoyn musayn: marmnaceal ijer e Trdatay ev Xosrovidxtoy sirakan sorerun mej․ ashxarhik u ekeghecakanq ku gayin, voch lselu ev zmaylelu miayn, ayl ev ashakertelu ev sovrelu nor eghanakner։ Hark eghaւ vor mer musayn ayl ir astuacashnorh pashtony katare․ ev aranc ir kusakan u nuirakan shnorhac nuazutiւn my berelu, menaranin dran arjev varagoyr my dzgelov, inqn etevy nstac: k՚erger ev ku sovrecyner։ Shat barak ev bazmaeghanak erger shinec, zor mer erazhishtqn Manrusmunq k՚anuanen, ev arandznabar Kcurdq ev Meghediq, voroc gone mek masn anshusht gtui aysor ayl ayg Manr_usmunq ev Kcurdq groc mej, te ev menq chgitemq te vor e yatuk iren, vorn ir erborn ev vorn otarac, miayn haւanimq te shatn arji erkuqin en, qern ev eghborn, Stephannosi ev Sahakdxtoy, ayn ergoc mekn ayl, inchpes k՚imacyne mezi patmichn, Sahakdxtoy anuny ku yaytner, tnaglux grerovn, ev ku skser Srbuhi Mariam։ Zhamanakn, voh, ayn zhanevor zhamanakn, mezi chhasuc ayn kcurdn ayl․ bayc anshusht chkrcaւ ayl bolorovin anhet annshan ynel, ev toghuc arajin tuny, zor ev shat hegh himay yst yarmarutean vayeluch imasticn: ergemq araji Srbutean Srbuteanc։

«Srbuhi Mariam, saphor voski, ev tapanak ktakaranac,

Vor z՚i verust zhacn kenac: pargevecer qaghceal bnuteans

Ar na misht barexosea vasn qaւutean meghac meroc» ։

Ir qerdogh eghbory egherakan vaxtchanin aten: ardeoq voghj er qedoghuhi qoyrn, ev lselov srtahar srtabek goyzhy: qarayrin ankiւnen soskalov araj ekaւ, ev andarman caւun yetin mxitaranq arnylov ir hogexos bambiry, verjin angam anor amenen qaghcr ev amenen voghbakan dzaynery ir srtin phaphkagoyn zgacmanc het: hanec hnchec, ev ibrev aylorinak Debovra: phoxanaւ orhnelu ayn aylanman tiraspan Yayelin dzerqery, nzovec heratuk charazen knoj ajy, ev ibrev mayrn Sisaray zrkuac ir sirelւoyn aycelutenen, phoxanak bardzr dzogheru ev gaւazanneru vray kangun gitelu: getnamac tesnelov anor episkoposakan ev arqayakan varery ev droshnery, vorq ev ariւnovy, tataւac: ku yishecynein nor ev kskcali kerpov my «zkaput erangocn gunagoyn nkaruc, naot pespes nkaruc, ayn er paranocin nora kaput», ev harachec ibrev harazat qoyr aneghbayr, bayc Sahakdxtoy ev Stephannosi arzhanavayel harachanoq, ev apa ir erkayn seaւ varagurovn: qnarn ayl demqn ayl patelov, cackuecaւ bolorovin mardkanc tesutenen i xors qarayrin…։ Patmutiւnn lre։


ZhG․ S․ Sahak Partev

28 Naւasardi․ — 7 Septemberi

A

KES dare aւeli er vor Hayastan yerku vitchak bazhnuac: erku inqnakal teruteanc verateschutean tak, Parsic ev Yunac, anonc erkar ev ashxarhaxrov kriւnery grete bolorovin dadrecucer er։ Bayc Yazkert B: haziւ tagaւorac Parsic, yami 439, anpattchar paterazm hratarakec ynddem kayserac․ hraman tuaւ ir yarajapah sahmanakal gunderun, vor mekn Asorestanen ertay Mcbnay vray, mek ayln yAtrpatakanen mtne i Hayastan, Yunac haykakan bazhiny xlelu։ Ays gunds: Erasxay hovity ev Vanay parataphy anjrpetogh mijocen phutalov: k՚elne․ Caghkotan vayelchutiւnnery koxkrtelov ku phtchacne, tonahandes Bagrevanday bardzrataphin vray ku banaki․ ev aranc aknacutean ev gtoy: ku gay noyn isk anor shinaglux tonaglux teghւoyn: Bagaւanin qov: ir zorapetac vrannery ku zarne։ Vorqan aylaphoxuac er Bagaւan ayn arji zuartacaghik paycarutenen, zor erbemn tesar, Haykak․ ev sakayn shat aten cher ancac ays erku kerparanac mej․ haziւ tasn tari er: vor Ayraratay tagaւorin banakn cher kangner i Shahapivan, ev voch irdroshnern u vashtern kruein i Bagaւan։ Bagaւan te ev der ir hetanosakan anuny paher, bayc grete dar u kes araj Lusaւorchi ajov ocuac er, Trdatay ev ir ashxarhaxumb banakin hon mkrtuac aten․ ev Taronoy dicaւanin het: nuireal er S․ Yovhannu Mkrtchi․ voroy anuny arnylov ir srbeal tchakatun vray tagaւorn Trdat, ir yishatakn ayl xarnec Mkrtichin het․ anor hamar shatonq karcen te yanun Yovhannu – Trdatay tagaւori: S․ Yovhannes kochui minchev cayzhm Bagrevanday Iւch—gilise anuaneal tatcharn ev vanqn․ ev i miaceal yishatak Trdatay, Lusaւorchi ev Yovhannu Mkrtchi: Hayoc amenen srbazan uxtategheac mekn e eghac, ev hima mer ashxarhqin srbazan tatcharac amenen vsemagoynn e aheghakerp mecuteambn ev hnuteambn․ geghecik cnund tchartarapetutean mer Israyel vardapetin ev aratadzernutean Herakli kayser․ voroy shinuteann aւarty ev naւakatiqy Hayadirn nshanake i 28 naւasardi (or e 7 septemberi) 639 amin։ Aysoruan qezi yisheliqs ayl, Haykak, zarmanadep zuguteamb: noyn oratuin nshanac e ev noyn daratuin, aysinqn yeotn septemberi yamin 439, tchishd 200 tari araj։ Ays aten Bagaւani S․ Yovhannes kayserakur kerparanqy chuner, sakayn anshuq shinuac m՚ayl cher, Grigori ev Trdatay dastakert yllalov․ vasn aysorik voch miayn pashtonaser zhoghovurdq, ayl ev zhoghovrdapetq ev hayrapetq gayin patuelu zteghin yishatakac։

Ev aha him: ayl Yazkerti varazaceal zorac arshaւanac aten, hon Bagaւanay xaghaghaւet xoranneru qov qashuac ku nster, ev erkayn gisheruan lusapahogh lapteri my pes: vor dandagh araւotun mot pspghalov ku marmri, aynpes ku hsker mot i gerezman innsnameay ceruni my․ bayc astuacaphayl astuacapatiւ ceruni my, voroy nman: amenayn baremasnuteambqn ev cayraceal hasakaւn, voch yaraj ev voch yetoy cherevcaւ i Hayastan։ Sa e torn tornordւoy srboy Lusaւorchin meroy, mec katughikosn Hayastaneayc S․ SAHAK PARTEՒ։

B

Amen kensagirqn vkayen te cnac ev merac e mi ev noyn amsatui mej naւasardi 30in․ vaxtchanac tarin yaytni nshanakeal yllalov, ev shabatuan orn al (hingshabti), k՚imanamq vor ayd naւasardn sharzhakan amsovn e, voroy 30ner ansharzh naւasardi 28, yamin 439, ev 7 septemberi․ isk ir cnac tarin: yst sharzhakan tarւoy naւasardi 30n qsan kam 21 or ayl etq er, vorov S․ Sahakay cnac orn k՚yllay septemberi 27, hamarelov te cnac tarin e Qristosi 352—55 tuoc mej։ Yaysmaւurac mekn k՚yse Sahakay hamar, Keceal ams CZ (56), vor ughghagrelov DzZ, mezi k՚yncaye kenac tariqy 86, ev cnac tarin 354․ ir ashakertqn vkayen te hasaւ «i yerkar cerutiւn» ․ sakayn anteghi e patmchac vomanc ysacn: te 110 kam 120 tari aprac yllay S․ Sahak․ vasn zi ayd tuov: cnundn k՚elne y319 kam 329 tiւn Qristosi, yaւurs S․ Lusaւorchi։ Baւakan e S․ Sahakay 86—90 taruan kenac: der sovorakane erkayn: shrjan m՚ayl․ vor ev erkarutenen aւeli nshanaւor eghaւ iren patahac depqerov ev andzinqnerov, vorov voch miayn azgayin patmutean ayl ev yndhanur noynazhamanak patmutean mej laւ nshaneli e․ azgaynoc mej: te qaghaqakan te ekeghecakan ev te usumnakan tesuteambq, isk otarac arjev: aւeli ekeghecakan merdzaւoruteambn։ Sahakay erkayn keanqn ev erkayn katughikosutiւnn (51 tari), snundn ev zargacumn i Kesaria ev i Kostandnupolis, zinqy merdzaւor ev canot ev shaghkap yrin ayn mecamec Andzanc: vorq Ekeghecւoy mej vhagoyn yeghanak my boloren, anor amenen gerapanc hayrapetqn yllalov։ Ays yeghanaks: «ayn atenn e, k՚yse Vilmen, vor ekeghecin ynkerakan orinoq ayl himneal hastatecaւ ev hasarakayin terutiւn my dardzaւ․ ayn atenn e, vor i pertchaxosutean ev i dprutean: yaraj beraւ ayn vsem ev paycar hantcharnery, voroc voch erbeq nman gtuecan haւasarordq: bayc ete Gaghghioy ZhE․ daru srbazan qarozichqn։ Vorchaph mecamec mardik, vorqan geragoyn tchartasanq elan S․ Atanasen minch i S․ Ogostinosi mijocn․ inch hrashazor mtaւorakan sharzhmunq bolor hromeakan ashxarhin mej․ inch taghandner: xorhrdakan mrcmanc mej handisaceal․ inchpisi voyzh mardkan: haւatoc vray banecucac․ inch kerparanaphoxutiւn bovandak ynkerutean, vor eghaւ dzayniւ ayn kronic: vor getnadambanneren ku veranay i gahoys Kesaruc, vor uzacin pes i gorc ace: ir martirosac areamb mashecucac sury։ … Mtac ev ariutean amenen amotali cacutean ijac atenn e, erb nerqinq karavarein zinqnakalutiւn, ev barbarosq vrdovein, ayn atenn e vor Atanas my, Barsegh my, Gr․ Nazianzaci my, Voskeberan my, Ambrosios my, Ogostinos my: ku lsecynen amenen maqur baroyakany ev amenen geragoyn pertchaxosutiւny։ Miayn asonc hantcharn kangun mnac inqnakalutean ynknalu aten, korcanmanc ev phlatakac mej asonq: himnarkuq k՚erevin․ ev yiraւi, vasn zi tchartarapetq ein ayn mer kronakan shinuacoyn: vor piti phoxanorder hromeakan inqnakalutiւny» ։ Mer Hayoc azgin ayl hin tagaւorutiւnn ev inqnatirutiւnn vernalu aten S․ Sahak cher vor zazgn ev zekeghecin kangun pahec: minchev cayzhm․ (terevs aւeli qan) haւasar ayd yoyn ev latin surb Harc․ voroc vomanc kenac verjin kaycery tesaւ ir noravar achoqn, smanc paycaragoyn orerun hasaւ, vomanc kenakic ev atorakic eghaւ, shaterun: ev naev irme verj sksoghnerun: shrjanin lmyncynely tesaւ, ev haziւ zomans toghuc der irenc paycar atorin vray։ Asoncme vomanc, ev anonc 150 ynker hayrapetac A․ Kostandnupolsoy ev B․ tiezerakan zhoghovoyn, (yamin 381), haւanoren akanates eghaւ, ir katoghikosutenen ut kam inn tari araj, erb terevs surb karg ayl arac cher, bayc ibrev vordi ev tornordi surb qahanayapetac ev vkayic: canot er i dran kayserac։ Qahanayapetutenen arji keanqy, 35 tari, aւeli Hayastane durs qan nersy ancucac k՚erevi։ Bolor mer naxni lusaւorchazarm hayrapetq: Yunac mej krtutiւn arac en, manaւand S․ Nerses, vor nax i Kesaria ev yetoy i K․ Polis varzhecaւ yusmuns․ ev yst patmchac vomanc, arajin qaghaqin mej ir patanekutean aten Vardan Mamikonean naxararin Sanduxt dustry kin araւ, yst ayloc (or aւeli haւaneli e) Kostandnupolsoy mej Aspion anuamb azniւ (Yoyn) ishxanazin dustry, vor ev yet ereq tarւoy vaxtchanelov: toghuc zNerses ayri patani my․ bayc anor hasakin ev mec srtin mxitaranq, ev yaւitenakan mxitaranq myn ayl: miacin vordeak my, zmecn SAHAK։ Terevs ashxarhqis mej che eghac qan zasonq: vehagoyn hayr my vehaguni vordւoy։ Astuac: miayn mer ekeghecւoy shnorhec 140 tarւoy chaph: Ghevtacւoc nman: qahanayapetakan payazatutiւn, vorq vec azg zirar yajordecin։

Sahak i Kostandnupolis ev i Kesaria varzhecaւ ir ceghin ev ashtitchanin yarmar usmanc․ yunaren ibr mayrenakan lezu giter, ev usmamb ayl aynqan hmut er anor qerakanakan aruestin: vor noyn isk bnik Yunac vardapetneren shaty ku gerazancer․ asoreren ayl giter anshusht chaphaւorapes․ parskerenn ayl: ibrev tirogh lezu i Hays․ isk ir ev mer bnik hayeren lezuin: tagaւorn krnay ysuil, kam arajin haykaban․ vkay: hayeren astuacashunch girqn, vor ir voski grchen ev meghr lezuen arac e ir mecagoyn voghorkutiւny, qan zor qaghcr ev kakugh hayaxosutiւn chkay azgernum mej․ ev terevs yst aysm masin: qan aylovqn: arzhanapes gerazanc dasui qan zamenayn targmanutiւns S․ Groc։ Ir astuacashnorh hayrn: Mecn Nerses, laւ gitenalov ev terevs tesnelov ayl iւr anarzhan hory, Atanaginei, ev horeghbory (Papay) anvayel varqy, ev xangareal arquneac hrapoyrqy, chem tarakusir vor togher er ir deraboys cnundy zgoysh tegh ev zgoysh varzhapetac dzerq․ voroc mej mnaln aւeli yntrec Isahak ayl_qan hory ahegh ev txur mahuynen etev: phutal anor gahy elnel haziւ 20 ameay hasakaւn, inchpes S․ Grigoris ir papun horeghbayrn (15 ameay), kam noyn isk ir hayrn Nerses, vor cher aւeli qan z՚25ameay norahas eritasard my: gahy elac aten, ev voch aւeli qan z՚35ameay i gerezman ijac aten։

S․ Sahak ayl kanux karguecaւ, Lusaւorchi atoroyn zharang my aւelcynelu hamar․ bayc Astuac sahmaner er irmov dadrecynel ayn yajordutiւny․ ev hrashali erkayn tesilqov my yaytnec anor: minch der sarkaւag er, ev Vagharshapatay mayr ekeghecւoyn (Ejmiacni mej) hskumn k՚yner aւag hingshabti gisher my, ir azgin ekeghecւoyn handipeliqn uxtapah ev uxtazanc haւataceloc gorcovq։ Miayn dstrik m՚unecaւ S․ Sahak, zor anuanec ir anuambn Sahakanoysh, ev tuaւ i knutiւn Hamazaspay Mamikoneic tearn․ i Hamazaspay cnan ereq sahakavayel koriւnq, Karmirn Vardan, Hamazaspean ev Hmayeak, voroc arajiny iren vordegrec ibrev harazat zharang, bayc Vardan ayl ir surb papun pes aru zaւak chunecaւ: ir Dstrik knojen, ayl erku aghjik, Vardanoysh ev Shushanik kochuac, zors zguec Mecn Isahak ir papakan cngac vray, ev sepec iren payazat, toghlov anonc ayl ir sephakan hayreni zharangutenen․ haւanoren ir toranc torunqn ayl tesaւ S․ Sahak, gone S․ Shushankan sharaւighqy, (or: aphsos, dzhnki my het zugecaւ, Vazgeni Vrac bdeshxin, sakayn aynov ayl aւeli inqn zarmanali ev toneli eghaւ) ։ Vardanay mekayl eghbarc ceghn aru zaւakoq yajordec inchuan ZhG dar (terevs anke etev ayl), ev S․ Sahakay areamby Pahlaւuni ysuecaւ․ arean het ardiւnqn ayl zharangec arzhanapes, ev ZhA—ZhB dareru mej shat arzhanaւor andzinq yncayec ashxarhi ev ekeghecւoy, ev ayspes katarecaւ ir teslean mej hreshtakin xostumn, te verji atennery ir ceghen noren qahanayapetner piti elnein, ev ein Grigoreanqn ev Nersiseanq, yet kisoy ZhA daru minchev i skizbn ZhG․ darun։

G

S․ Sahakay varqn chors nshanaphayl erevoyt k՚yncayen nyatmamb ir andzin ev azgayin patmutean․ — A․ usumnakan paycarutiւn kam hayeren dprutiւn, vor ir gorcakcuteambn zargacaւ։ — B․ Ekeghecakan kardac vayelchutiւn, voroc noynpes himnadir krnay ysuil, yet S․ Lusaւorchin․ — G․ qaghaqakan teschutiւn, voroy masnakic eghaւ haւasar ir horn, ev aւeli qan zbazums yotar hayrapetac․ — D․ andznakan araqinutiւnq, kam nuirakan keanq։ Asoncmov k՚erevi surbn Sahak ashxarhqis mej phaylac hogւoc mekn․ xorin tesuteamb, harust hantcharov, taq srtov, gorcuneay kamoq, vsem zgacmambq։ Ays chors glxaւor giteleac vray k՚uzem dardzynel achqd։ Haykak, te ev hamarot tesuteamb, qan patmakan dadarmamb։ Vorchaph vor S․ Sahakay zhamanakn pharaւor ev paycar er yst ekeghecakan kargi, aynchaph ayl anshuq ev anshnorhq mer bnik ashxarhin qaghaqakan vitchakn․ ir eraxayutean tarinery, nor yator nster er Tiran tagaւor, skizbn azgernus korcanman, ir anqristoneay vat ev toyl varuq․ voroy demn janalov S․ Yusik: papahayr Sahakay: zoh eghaւ․ Tiranay yajordn Arshak: charagoyn qan zhayrn, vehagoyn qan zYusik qahanayapet unecaւ: anor tory, zS․ Nerses, vor zhruteamb janac aynpisi moli andzin ishxanutean aten: te zashxarhqn te zekeghecin chen pahel․ noynpes anke ayl moli vordւoyn aten, Papay, voroy anorenuteann inqnayl zoh eghaւ։ Irme verj 15 tarւoy chaph Hayastani qaghaqakan shphotuteanc mijoc, Papay, Varazdatay, Arshakay ev Vagharshakay ev Xosrovu tagaւoruteanc aten: chors katughikosq nstan otar ceghe, asonc verjnoyn aten Xosrov G․ yajoghecaւ azgin yerku bazhnuac naxararnery miabanelov: handartecynel zHayastan, ev yamin 389 nstuc yator mecin Nersisi: anor arzhanazharang vordin, zmecn Isahak, vor ayn aten ir hory vaxtchanac tariqn yllalov ev anor dzriւqn ev shnorhoq zardareal ev yaւeleal, kerpov m՚ayl anor qahanayapetutiւny norogec ev yaraj varec amboghj kes dar։ Xosrov qan zays mec shnorhq cher krnar ynel ir azgin, ev aynqan mec eghaւ ev goveli shnorhqn, vorchaph vor anov ir andznakan shahun vnas beraւ, vasn zi aynpisi katughikos my ir atoroyn heghinakutenen zat, tagaւorac azgakan ayl yllalov: azgin vray mec azdecutiւn piti unenar, ays bans vax beraւ Parsic tagaւorin, ev vorovhetev Xosrov aranc iren imacynelu: aynpisi nshanaւor andzn my Hayoc srbazan gahun vray bardzracucer er, Parsikn zerkuqn ayl partaւor sepec․ ev zi Xosrov urish inqnaglux gorcer ayl k՚yner, ev inchuan anke glux qashelu ev Yunac hnazandelu ku sparnar, xaւrec ir Artashir vordin: vor zXosrov vercyne i tagaւorutene, zS․ Sahak ayl i hayrapetutene։ Xosrov xabuelov ev stipuelov: Araashri dzerqn ynkaւ, ev teghy gruecaւ ir eghbayrn Vramshapuh (390), vor qan zeghbayrn zgushaւor ev vaxkot gtuelov: inqnaglux ban cher yner․ anor hamar chhaւanecaւ S․ Sahakay xndroyn ayl, vor dstery (Sahakanay) aghachanoq: xndrer er ir phesayn Hamazasp Mamikoneanq sparapet dnel Hayoc, phoxanak nor vaxtchanacin (Sahakay aspeti) ։ Ays bans erkrord pattchar m՚eghaւ S․ Sahakay: andzamb ertalun ar tagaւorn Parsic ev mitqy shinelu։ Gnac i Tizbon, tesaւ arqayic arqayn, hatcheli ev patkareli eghaւ anor․ xndirqnery yndunecaւ zHamazasp voch miayn sparapet kargec, ayl ev Hayoc naxararac mej bardzracuc patuov inchuan i hingerord gahn․ urish yancaւor sepuac naxararac ayl nerumn araւ, ev anonc patuoy kargery norogelov: dardzaւ ar Vramshapuh, ev anor dzerqov ayl hastatel talov Hayoc Gahnamaky, ir surb hory nman noren norogich eghaւ qaghaqakan dasakarguteanc․ ev evs araւel ashxarhqin xaghaghutean ev shinutean։ Bayc qaghaqakan xnamqy toghlov ar xohem tagaւorn Vramshapuh, inqn sksaւ mec hogov ev janqov iren vaylacy hastatel ev atchecynel, ekeghecakan barekargutiւnqy, vor shat tarinere ver xangarer ein shat tegh, ev anarzhan sovorutiւnq tirer ein։ Ughghutean hamar baւakan gitutiւn ev hmtutiւn, kamq ev voyzh uner․ bayc ughghutiւny hastatun ev mnayun ynelu hamar: karevor hnarq m՚ayl kar: vor ku pak­ser ir hory, ev Yuskan ev Lusaւorchi angam․ aysinqn e azgayin lezui dprutiւnn, vor i vaghuc xaphaneal er, bnik hayeren girn xa­pha­nue­lun hamar․ ev anov: otar lezuner (yoyn, asori ev parsik) sovril stipein te ashxarhakanq ev te ekeghecakanq, irenc artaqin ev surb pashtamanc mej varelu․ ev amenqn ayl haւasar lezuac yajoghutiւn chunenalov: i harke krtutean ev kronic mec pakasutiւn k՚yllar։ Petq er hayeren gir hnarel։ Ays hnarqy Astuac mer qahanayapetin movsisanman gaւazanin chtuaւ, ayl iren aharonanman ajakcin, S․ Mesrovpay։

D

Ays andzy du laւ ku tchanaches, Haykak, vor yamenayni lcakic ev gorcakic eghaւ mecin Sahakay, grete ev kenakic․ (anke hing amis etev yashxarhqe elaւ ev anke ayl qich my araj yashxarh ekac k՚erevi) ․ nax S․ Nersisi phoqraւor er, ev anor vsemakan mahun aten ysacnery mtik ynelov: aւandec yetnoc․ yetoy Hayoc tagaւorin arquniqy mtaւ qartugharuteamb, laւ targmanich ev grich yllalov․ qani my tarien: arquniqy toghuc, arandznacaւ yastuac xohutiւn ev i tchgnutiւn․ ev hogin u mitqy astuacayin shnorhoq lusaւorelov, elaւ (yamin 396) qarozelu ev vardapetelu zanazan koghmer, araւel i Siւnis։ Ays vardapetutean aten aւeli qan zaւeli tchanchcaւ azgayin groc ev dyprutean harkaւorutiւny, voroy hamar ekaւ xorhrdakcelu ynd srboyn Sahakay, ev tesaւ vor arden katughikosn ayl noyn mtacuteamb episkoposac zhoghovoy mej e (403) bayc urish ekeghecakan hoger vran arac yllalov: yandznec Mesrovpay masnaւor xnamqov ays banis eteven yllal․ ev inqn andzamb ar tagaւorn ertalov zna ayl yordorec yays jans։ Bareser tagaւorn ayl ete gandzov ev ete qaghaqakan canotuteambq ognutiւn yraւ, manaւand vor inqn ayl petq uner laւ qartugharac, S․ Mesrovpay yarquneac ertalen etev: yarmar my cher gtac։

Cherkncynenq ays patmutiւns․ Asori Daniel episkoposi my qov hin hayeren grer kayin, anor xaւrec zS․ Mesrovp (404), vor araւ beraւ i Hays, ev erku tari ashxatelov, dprocac mej sorvecnelu tghayoc, tchanchcaւ vor anbaւakan en ayn Danielean nshanagirqn․ ev yet urish shat hnaric ev ughevoruteanc, inchuan i Samos ertalov: hon aւeli aghotqov ev Astucoy yaytnuteamb: qan mardkayin hnariւq: gtaւ ev yarmarcuc ir ev mer phaphagelin (yami 406), ev tchartar yoyn grchi my dzeroq mtcynelov i dzev, (or mesrovpean tarq kam erkatagir k՚ysuin hima), ibr phordzi hamar dzerq arkaւ targmanelu ev grelu hayeren Soghomoni Arakac girqy։ Ays eghaւ skizbn targmanutean S․ Groc, heru ev ancanot kghzւoy my mej, ayn tarin: yorum Paghestinoy arandznutean mej S․ Heronimos dadrecuc ir grichy: surb groc latineren (vulkada targmanutenen։… Hos qezi toghum azgid ev naxneacd ardar ev hamashxarhakan xndutean ev handisic masnakic yllal․ k՚uzes S․ Mesrovpay het phuta i hayreniqd, ibrev i Sina lernen ijnelov astuacagin patgamnerov k՚uzes tagaւorin ev katughikosin ev bolor mecac ev phoqunc het anor dimacn elir, orhnel, hamburel ev yndunel ayn antes mtacd het xosogh ev lusaւorogh gciknery․ ev mi ar mi nkate, tes dprocac kangnumy, ashakertac zhoghovumy, phoyt ev janqn, ibrev erkayn comajanutene etev pahoc pnaknery kotrogh ev zatik ynoghq: yoyn ev asori pnakitnery toghlov: hayeren aybubeny grogh u sovrogh mec u pztiknery․ anonc mejen: Soghomoni 60 zoraւorac pes: bolor ashxarhqen jokac 60 amenyntir ashakertqy, vorq ibrev ushimagoynq, phaphkadzaynq, erkarogiq, ku ghrkuin yAgheqsandri, yAtens, i Kostandnupolis, yEdesia, ev yayl usmamb anuani qaghaqs, laւ sovrelu yoyn ev asori lezu, ev targmanelu surb ev pitani grqer։

Ays giւts ev yeghaphoxutiւns ayspes erge hin gandzasac my, (Georg) ․

«Vov anveher phutoyn pndutean: i giւt hantcharoy srboc targ­man­chacn․ xohin steghcanel tars gcagrac, nshanak xosic haykakan lezuis․ vo­rov vagh ancealqn yishatakin, ev meknealqn: dem yandiman xosin։ Yays hog zartuceal sqanchelin Sahak, zarmn vecerord srboyn Grigori․ zsoyn ar novaւ ev zoyg ynd nmin astuacabnak hayrn surb Mesrovp․ vor ev zyghdzali pargevs taricn ynkalaւ yAstucoy i mec gtuteancn։ — Ler Qris­tos, pah­panich ashakertacs erjanik srboc targmanchacn, aghachemq» ։ e …

«Graւorakan taric arlyrmamb mecapes xyndayr tern surb Sahak․ iskoyn dzernarker i targmanutiւn margareakann astuacaxosuteanc, zhoghoveal mankuns i varzh dprutean, atchecucaner zusumn imastic, jambelov zkatn nshanagracn: arner vardapets ev ev patmabanoghs, zi yajordq harancn vardapetac: licin ashakertqn paycaragoynq։ Ler Qristos, evn» ։

«Ev evs i zoragoyn zorutiւn gnalov graւorakanin varzhic krtutiւn, parz gragitutiւnn zarganalov i qertoghakann aruest yarajiւr․ voroc arajin mez hayr qertoghac paycarn Movses ayn Xorenacin, naxnin ashakert srboyn Mesrovpay i qers bayic hzor qan zna․ hamazor nmin: Yovseph Paghnaci, norun varzhakic Eznak Koghbaci․ Anyaghtn Daւit ev surbn Koriւn, ev miahamur das qerakanacn․ vorq astuaceghen vardapetuteamb phartamacucin zHayastaneays։ Ler Qristos, pahapanich ashakertacs erjanik srboc Targmanchacn» ։

E

Paraglux targmanchac ev matenagrac inqnin S․ Sahak: qahana­ya­pe­ti arzhanaւor kargery hogalov, yaraj qan zayls Dzernadruteanc kargy drec․ inchuan ir aten gorcacuac S․ Lusaւorchi yunarenen aracy phoxelov ev yndardzakelov, ev yamin 410 naւasardi tonerun, tarւoyn skizby hratarakec zayn handisapes․ guce dzeragrerov bazmutiւn ekeghecւoy spasaւorac, qahanayic, ev terevs episkoposac ayl։ Noyn kam yajord tarin: tagaւoren ev bolor episkoposac uxten xndruelov: yandzn araւ glux kenalu Astuacashunch groc targmanuteany․ ev ynd S․ Mesrovpay: bolor ekeghecakan pashtamanc ev cisic, aysinqn Mashtoc ysuac groc, masn mi targmanelov i zanazan harc, ev masn mi nor sharadrelov, ev masamb S․ Lusaւorchi gruacnery phoxelov i hay։ Yndhanur targmanuteanc skizbn sepui 411—2 tarin, ev verjn 426․ ays 14 taruan mijoc Mashtoc, ev Astuacashunch girq hayeren gruecan ev kanonecan, haւanoren: gragruteamb qajin Movsisi Xorenacւoy vor S․ Mesrovpay qerordin er, ev S․ Sahakay Grichn։ Targmanutean erkrord tarin S․ Sahak yEjmiacin yllalov, (ur ev k՚erevi te ayn aten norogec S․ Hriphsimeay lusaւorchashen matury, ev ayn hrashagegh kusin tapanin vray draւ ir hayrapetakan kniqn ayl Lusaւorchi knqoyn qov), hon hratarakec nnjeceloc Ashxarhataghi kargy․ isk Qahanayataghy ev Hogehangisty: zor Ghazarik targmanichn berac er: (S․ Ephremay shinacy asoreren i hay phoxelov ev aւelcynelov), hratarakec tasn tari etev։ Urish kanonneren miayn Sermnorheac tuakann yaytni e, yamin 423—4 hratarakuac․ mnacealqn ayl ays mijocis vomanq i S․ Sahakay ev shatn ayl i S․ Mesrovpay kargaւorecan, anor hamar ir makanuambn Mashtoc ysuecaւ girqn, kam te inqn Mashtoc ysuecaւ groc pattcharaւn, vor k՚ysui evs Orhnutiւnaber։ Mer Tonacoycn ayl yst hay ev horom amsoc inqn S․ Sahak nax kargaւorec, ev inchuan hima gtui ir gracn ayl, yetoy phophoxacneren zat։ Targmanuteanc glux gorcoc eghaւ naxayisheal Astuacashunch girqn, vor ev surb Sahakay antiւ yishatakac ev parcanac parcanqn e hima mer mej․ zor nax i Haastan gtuac asorerenen targmanec, verjy yunaren Eotanasnic targmanutenen srbagrec, kam noren targmanec․ ev ayl verjy: Ephesosi zhoghoven etev: erb targmanichq berin aւeli yntir ev stoyg Eotanasnic orinak my, anor hamematec: ev phophoxec arajin targmanacy․ ev verjapes verjin dzerq dnelu ev yst karelւoyn katarelagorcelu hamar, ashakertneren qajagoynnery (yors Movses Xorenaci, Daւit, Eghishe, ev aylq), xaւrec yAgheqsandria, vorpes zi tirabar hmtanan yoyn lezuin, ev amenevin antarakoys ev haւatarim yllay targmanutiւnn․ bayc ashakertac anyag usumnasirutiւnn ev yntercmunqn zirenq ushacucin Agheqsandrioy harust gratanc, ev S․ Kiւrghi vardapetaranin mej․ ev erb dardzan i Hays: zirenq zrkogh mec vardapetqn vaxtchanac ein։

S․ Sahakay heghinakoren sharagracoc mej: mashtoci qani my kanonneren zat, glxaւorqn en Aւag shabatu sharakanq (bac i qani my orhnutiւnnere), skseal i Ghazaru yarutean azniւ vsem ergoyn, «Aysor golov i Betania: qo amenazor hramanaւd dzaynecer Ghazaru, ev doghacaւ mah․ dzhoxq partecaւ, apakanutiւn lucaւ․ kendanarar Qristos, keco zmez» ․ minchev i vsemaxaghagh yetin nuagn Qristosi taghman․ «Vor ararichd es araracoc, hanguceald i qerovbes, vimov knqecar yerkri» ։ Ays hazaslac xoramux lezuin ev banic: yarmarcuc erazhshtakan eghanaknern ayl․ vasn zi ays zmayleli aruestin ayl qajahmut er։ Zhamagroc aghotic ayl mek masin heghinakn e S․ Sahak, mynaceloc: ir ashakertqn ev yajordqn Giւt ev Yohan, ev aylq yetoy։ Pataragamatoyc m՚ayl uni himakuan gorcacuacen aւeli tchoxaban ev tchshdaran։ Asonq te ir matenagrakan hantcharoyn anerkbay haւastiq en, ev te ir ekeghecakan kargac ev hogesirutean xnamocn, voroc hamar: (bac yayspisi pashtamanc kam srbazan groc) shat angam zhoghovner yraւ episkoposac, ev arzhanaւor qahanayapetutean kanonner, xyratner, kondakner hratarakec․ yoroc mnan hima vec kam eotn xohakan ev ystakaxos banq․ A․ ar Episkoposuns, B․ ar Qorepiskoposuns, G․ ar Qahanays ev Vanakans․ D․ vasn ekeghecւoy ev vanac, ev tric kam nuirec zhoghovrdean i vans․ E․ vasn tntesutean episkoposac ekeghecakan nuirac․ Z․ dardzeal vasn nuirac ekeghecւoy, te vorpes bazhnelu e ekeghecւoy spasaւorac։ Ays xratners S․ Grigori drac kanonneren arnelov yndardzakac e, inchpes inqnin ku vkaye, ev ir katughikosutean arajin tarinern hratarakec yunaren, ev yet giւti groyn: hayeren, anonc het urish kartch kanonner ayl, vor yanun S․ Lusaւorchin pahuin card i kanonagirs mer։ S․ Sahakay amenayn gruacoc lezun sqancheli ystakutiւn, maqrutiւn ev voghormutiւn m՚uni handerdz vsemuteamb, zor ir hogekir ev ariւnazharang S․ Shnorhalien zat: terevs urish my chkrcaւ stanal noyn astitchani։

Ays astuacatur ev amenaharkaւor ekeghecakan ev usumnakan shnorhqnery patrastelen etev, ir bolor azgin ev vitchakin mej carayelu ayl janac mecn Isahak․ Parsic bazhnin mej anashxat ynduneli yraւ, bayc Yunac bazhnin mej dzhuarutiւn krec։ Erku teruteanc mej kruoy pattchar chyllalu hamar, qich m՚ayl iraratecuteamb: yunabazhiny xorshein i Parskahayoc․ minchev voch hayeren dprutiւny yndunecan, ev voch S․ Sahakay orhnutiւny․ ayl i Kesarioy arqepiskoposen k՚arnuin dzeragrutiւnn ayl։ S․ Sahak phordz my etev: ar zhamanak my lrec․ manaւand vor ayn tarinern Kostandnupolsoy atoroyn yajordutean mej ayl shphotutiւn kar․ minchev vor shat tarie etev (420) stipuelov Yunac bazhiny ertal, ev noren hon iren arzhani patiւ chgtnelov, tught grec ar kaysrn Teodos Phoqr ev ar hayrapetn Attikos, nuirak xaւrelov ir phoxanordy, zS․ Mesrovp, ev ir tory: Vardan․ kaysrn ev hayrapetn nax meghadrecin S․ Sahakay: aւeli Parsic ev Asorւoc koghm kenaly, ev hayeren groc giւtin hamar S․ Voskeberanin xorhurd chharcneln․ (chyishecin: vor ayn aten irenq zVoskeberan ku halacein i sarnamanis hiւsisayin Phoqr Asioy) ․ verjapes haւanecan vor S․ Sahak hovue yunabazhin Hayern ayl, ev hon ayl dprocner bacuin hayeren dprutean․ S․ Mesrovpay ayl yunakan vardapetutean ashtitchan ev patiւ talov yet dardzucin։ Ayspes zbolor Hayastan ashakertecin Sahak ev Mesrovp․ ev xnamqnin taracecin anke durs ayl irenc drakic ev masamb temakic azgac vray, Vrac ev Aghuanic, voroc lezuin grern ayl hnarec S․ Mesrovp, ev surb grqery targmanel tal sksaւ։

Yonac bazhnin mej eghac aten: S․ Sahak imacaւ vor hon ir vitchakeloc mej char ev aylandak aghand my kay, zor Borboriton k՚anuanen patmichq mer, ev voch aynqan mtac charapharutiւn, vorqan baruc anbarutiւn ku cucanen․ xstiւ eteve ynkaւ ays aghteghutiւny vercynelu․ ev erb hark eghaւ iren noren darnal i Parsic bazhinn (421), yandznec surb Mesrovpay: vor anachar qnne date, ev anhaւannery patzhe, anughghanery: tchakatnin xaranov ayl nshanelov: halace։ Ays bans te ayn aghandin sastik aghetutiւn ku cucyne ev te S․ Sahakay ariutiւnn․ vor yaylsn qaghcr ev hez, zijogh ev hamberogh, ur vor Astucoy iraւanc vrezhxndrutiւnn yandznac er iren: hon ardar ev anachar er․ znoyn artnutiւn cycuc yetoy nestorakanac ev urish aghandaւorac dem․ znoyn: ir kanonakan groc mej ayl ku sparnar․ ev znoyn xrat grer shat tari etev ar S․ Proghk: ashakert ev atorazharang Voskeberani, trtmaxarn yishatakaւ ir azgin vitchakin, vor anter yllalov ayn aten: ku dzhuaracyner katughikosutean tirabar ishxanutiւnn ayl․ isk duq k՚yser «tagaւors uniq: vor zhog Astucoy yandzin bardzeal beren, ev … karogh en yzphushn i mijoy srbel․ (vasn aynorik part ev patshatch e dzez vor i mecamec ishxanutiւnd vayeleq: naxandzel znaxandzn Astucoy ev i glux varel zaynpisi naxandzu vrizhuc hatucmuns, ev vogւov ev marmnov janal: zi bardzcin i mijoy ekeghecւoy Qristosi: anuanark anoren ambarshtutean gaytakghutiւnq» ։ Ays tughts surb hayrapetn mer mahuynen qich tari araj grac e, erb inqn katughikosi qaghaqakan kam ishxanakan tirutenen hrazharac: miayn astuacayin tirakan ishxanutiւny anhrazhesht ku varer, andadar vardapetuteamb ev hovuuteamb։ Ays caւali ev sxrali depqy petq e yishemq։ S․ Sahakay qaghaqagitutiւny ev qaj azgasirutiւnn ayl laւ tchanachelu hamar։

Z

Grete groc targmanutean skizbn ev qahanaorhneqi hratarakman tarin (412) vaxtchanecaւ bareacapart tagaւorn mer Vramshapuh, vor Trdatay mahuynen etev: kes daru mej eghac chyllalu chariqn ev shphoytqy: moracucer er ir 21 tari xaghagh ev xohem karavaruteambn․ ir mahn norogec hin verqery, vorq: aւagh, anbzhshkeli mnacin։ Vramshapuh: iren zharang tasy tarekan aghek my toghuc, Artashes anuamb․ ashxarhy meken vervar chyllalu hamar: phutacaւ zgast hovuapetn S․ Sahak, (or ev yet tagaւorin azgapet tchanachuer), gnac ar Yazkert A․ ev kerpov my ir pattcharaւ zrkuac Hayoc arajin tagaւorin phoxaren ynelov, xndrec vor noren tagaւorecyne Vramshaphoy eghbayry, Xosrovy, vor Anyush berdin mej argeluac ev ceracac: mahuyne zat azatutean yoys, ev terevs phaphag ayl chuner։ S․ Sahakay shnorhqn miayn krcaւ Parsic anphophoxeli orenqy phoxel, ev inchuan i mah ev i bant datapartealy: hanel i bante, ev haւanecynel zna ayl: noren ir eritasard glxin krac tagy: dnelu hima koracel ev alevoreal glxin vray․ vor ev tarie my aւeli chkrcaւ vercynel zayn․ sakayn gone pharoq meraւ, ev S․ Sahakay orhnuteamby ijaւ qnanalu ir azgakic tagaւorac het hasarakac quny։ S․ Sahakay phaphagn katarecaւ anor tagaւoruteambn, ayl kisakatar mnac: kartch tagaւoruteambn․ yet voroy qani my tari parap mnac atorn, Artashisi tghayuteann hamar․ ev tepet hasaւ na yarbuns, bayc Yazkert ir vordin Shapuhy tagaւorecuc Hayoc, vor ev yet chors tari anarganoq tagaւorutean: hory hiւandutiny lselov phutacaւ i Parskastan anor yajordelu, bayc mektegh i gerezman mtaւ, irenneren spannuelov, ev tagaւorec Parsic Vram B։ Sa meken Yunac dem paterazm bacaւ (420), mer ashxarhqn ayl noen votnakox eghaւ․ ev aha ays shphotuteans hamar er vor S․ Sahak ancaւ i bazhin Yunac, ev vorovhetev Shaphoy tagaւorutean aten merer er ir phesayn Hamazasp Mamikonean: sparapetn Hayoc, anor vordin ev ir tory: Vardany: zrkec ynd S․ Mesrovpay ar kaysrn Teodos, ev stratelat patuanuamb hory tegh ishxanutean hasuc։ Anor het Teodos kaysr patuer zrkec ar Anatol: ir arevelic koghmnakal zoravarn, vor yapahovutiւn yunabazhin Haoc amur qaghaq my shine, ev shinecaւ Karnoy qaghaqn (422) ։ Ayspes Yunac kaysrn ev anor ishxanutean tak eghac arevmtean Hayastany shahelov ev yandznelov i vardapetutiւn S․ Mesrovpay, S․ Sahak tchartar qaghaqagituteamb: arevelean ayl chtoghuc Parsic tagaւorin vrezhxndruteany, ayl zaspetn Sahak ev (yetoy) ztorn iւr Vardan (erb dardzaւ sa i Yunac) ghrkec i durn tagaւorin: hashtutiւn xndrelu․ vorovhetev Shaphoy ertalen etev: Hayq glux qasher ev vrnter ein zParsik pashtoneays, asonc patgamaւorutiւny baւakan chyllalov, (yst vomanc) inqnin S․ Sahak: erb arevmtean Hayoc ekeghecakan banery kargi draւ, erku phoqr tornerun het (Hamazaspay ev Hmayekay) gnac i durn Vramay (422), ev ir bnadzir ev astuacatur shnorhoqn: voch miayn taphec tagaւorin zenqery, ayl ev Vramshaphoy vordin Artashesy tagaւorecynel tuaւ ev beraւ kangnec ir hory atory։ Erku teruteanc mej ev aynpisi vtangaւor ev xarnak zhamanak my: ayspisi xoraget ev anxardax xagh my xaghal ev yajordel: miayn surbn Sahak karogh er։ Vorqan anor eraxtaget ev andznatur petq er yllal Hayastan: ir tagaւoraւn ev ishxanoqn ev amenayn uxtiւ ekeghecւoyn ev ramkac։ Lusaւorche skseal ir yajord hayrapetqn: shat hegh ayspisi bariq ev tirutiւn yrin irenc vordiaceal azgin, bayc ayn orhneal ev orhneli azgin vordiqn: shat pakas ev partakan gtuecan ar barerarsn։ Ayspes al hima, nax tagaւorn: anarzhan vordi zgon Vramshaphoy, Papay ev Arshakay tchambanery ertalov: zzuecuc naxararnery, arhamarhec anonc eresdardzutiւny, ansastec S․ Sahakay xratucy, miayn ir caghkeal ev huzhku eritasarduteany lselov։

Naxararq ev ishxanq vec tarie aւeli (423—428) chkrcan hamberel ankec irenc ev irenc kananc hasac anarguteany, ev miabanecan merzhelu zArtashes i dzern Vramay Parsic tagaւori, ev anor drnen koghmnakal kam harkazhoghov my dnel talov: iւraqanchiւr irenc terutiւny ev azatutiւny xaghaghuteamb varelu, ar ays ku yordorein zS․ katughikosn ayl։ Terevs mytacutiւnnin bolorovin aniraւ cher․ irenc arji kracnery yishelov yankarg tagaւorac, ayl der shat heru er yughigh ev i xor tesutene․ manaւand vor eghacen aւeli sev k՚uzein cucynel zArtashes, ev yiraւi irme sev u aghteghi tagaւori my matnel irenc zeghx: bayc qristoneay tagaւory․ inchpes vor shat paycar ev geghecik xosqerov bacatrec ays bany S․ Sahak, ev erkar janac handartecynelu znaxarars։ Bayc anonc hamberutiւnn hater er․ ev chuzelov et kenal irenc brnac tchamben, chein ayl krnar urish anteghi ev vat gorc myn ayl chaւelcynel․ aysinqn, irenc ashxarhakan tiroj: tagaւorin het: dadarecynel naev hogevor tiroj katughikosin ishxanutiւnn ayl․ vasn zi ete na chmiabaner heternin: xosqernin araj cher ertar․ apa petq er zna ayl yancaւor cucynel Parsic tagaւorin dimac։ Aha hos er mecagoyn phosn, voroy vrayen chkrcan catqel, ynkan mejy, ev dzgecin irenc tearqy ev bolor ashxarhqnin։ Elan gnacin Parsic dury․ Vram yozharuteamb lsec anonc ambastanuteanc ev zrpartuteanc․ ev qich my verjy kanchec i durn ztagaւorn ev zkatughikos․ tagaւorn ardaracuc zinqy․ katughikosn ayl cucynelov te tagaւorin anqristoneay gorcqery: ir (Sahakay) atenin mej dateli e ev voch Parsic atenin mej dataparteli, anor iraւunqy pashtpanec․ ev hos ayl erevcaւ S․ Sahakay minak mecutiւnn: bolor bazmutean ishxanac pztikuteany qov։ Artashes nerqin xghtchovy, naxararq irenc artaqin xghtchovy, Vram ir anphoyt xtchghovy: mtncac migamac koracac ein․ miayn S․ Sahak spitak ev paycar siւnaceal ampoy pes hon ku bardzranar։ Parsic tagaւorn arandzinn ayl yordorelov zS․ hayrapetn, ev chkarenalov anor bernen ambastanutiւn my lsel, baւakan sepec naxararac ysacy, ev yaniraւi datapartec zArtashes, zrkelov yatoroy ev yazatutene․ noynpes ayl yraւ katughikosin․ dardzeal naxararac lselov, (orq amotov k՚ysem) ambastanecin zna ibr Yunac kusakic, ev phast berin anor grac namaknery ar kaysrn ev ar Anatol, ev zVardan ghrkeln ar nosa։ S․ Sahak ayl argiluecaւ i Parss, ereq chors tari։ Hayoc tagaւorin tegh Parsik marzpan my ghrkuecaւ i Hays․ isk ayn surb ev mec katughikosin tegh vov․ — charalezu erec, cherec my, Arckeci Surmakn․ vor i vardz matnutean aynpisi astuacareal ev patkareli andzi my, anor atory zharangec։ Hayoc qahanayapet anuanuecaւ, gone katughikosi artaqin ishxanutiւny banecynelu, vorovhetev inqn ev voch episkopos er։ Ekaւ i Hays, ir sev eresoq S․ Sahakay paycaruteany mej bic erevelu hamar․ bayc ev voch tari my dimanalov: noyn isk ir gorcakic ev banakic naxararneren vrntuecaւ․ vorq ev urish katughikos m՚uzecin i Vramay․ na ayl Brqishu kam Bardiso anuamb Asori my xaւrec, vor ekaւ tantikinnerov lecuc Hayoc hayrapetanocy, zor S․ Sahak imastun vardapetoq ev targmanchoq ev xaraznazgeac tchgnaւoroq zardarer er։ Ayn aten shat laւ imacuecaւ anor arzheqy, ev voch miayn ashxarhin mej, ayl ev kayser qov ev Ephesosi 200 hayrapetac mej: harcuecaւ bntruecaւ Hayoc surb hayrapetin veradas gahy․ hayraser targmanichqn mer vor hon gtnuecan: cucin heruen Tizboni banty։ Ays ankarceli yandimanutiւns i siւnhodosi ashxarhagumar hayrapetac, ardarev canr: ayl arzhani er mer kartchamit kam kartchates ishxanac․ vorq achqernin aghek my shphelov: yet ereq tarւoy merzhecin zBrqishu ayl․ ev vomanq lreleayn: vomanq yaytni: S․ Mesrovpay ev bolor ekeghecւoy uxtin het mektegh: noren zS․ Sahak xndrecin yet dardzynel․ miayn vomanq Parsic tagaւorin kamacy toghucin zov vor uze xaւrelu․ yunabazhin Hayq ayl urish m՚arajarkecin․ Vram te ir uzacy ev te anonc uzacy miabanelu hnarq my sepec: Shmuel (Samuel) anuamb asori my xaւrel phoxanak Brqishoy, katughikosi artaqin ishxanutiւny varelu, ev marzpanin ognakan yllalu․ S․ Sahakn ayl ardzakec, vor Shmueli yntracnery dzernadre yepiskoposutiւn, ev hogevorapes hovue ir zhoghovurdy․ ev ayspes yerku bazhnerov katughikosutean ishxanutiւny, ev artaqin hogabardzutiւny vercynelov i S․ Sahakay, anor vitchakeal rotchikn ayl paksecuc․ aysinqn katughikosin truac kaluacqnerun mec masn araւ, ev qich gegh u agarak toghuc anor․ ardzakelu atenn ayl erdumn pahanjec i S․ Sahakay: vor haւatarim kenay iren, ev chmiti Yunac koghmy․ apa te voch: bolor azgin vray chariq ku hascyne։ Ayn aten S․ Sahak: vor k՚imanar ir harkaւorutiւny azgin hamar, bayc cher ayl krnar yandznaru erevil Vramay amen hramayacin, ir arzheqy angam m՚ayl cycuc․ ev yotq kangnelov bolor arquni handisin mej, erkar atenabanuteamb mekik yaraj beraւ ir 40 tarie aւeli haւatarim carayutiւn ev eraxtiqn ar durn ev i Dranen anvardz ev aneraxt mnaln, Parsic sut xostmunqy ev xardaxutiւny, ev aniraւ datastannery, ev ir qristoneay haւatoc anhrazhareli partqy: haւatakcac het (Yunac ev ayloc) haghordutiւn ynelu։ Ev aynqan tirabar tchartasanuteamb, ayl handart ev vsem kerpov xosecaւ ayn vsemaphayl utsnameay alevorn, minchev tagaւorn ev ishxanqn ev mogern papancac irar ku nayein, ev chkrcaւ mekn patasxan tal․ ayl yetoy inqnin tagaւorn hramec ir mecerun, vor shat gandz stak tan mer katughikosin, aynpes geghecik ev anvax hamardzak xoselun hamar․ voroy hambaւn yetoy mer ashxarhn ayl hasanelov: ayl aւeli sireli yraւ ir ceruni amenashnorh hayrapety։ Isk inqn: staky merzhelov: tuoghnerun aghachec vor anor tegh tagaւoren xndren: inch vor inqn erbemn yArtashre xndrer er․ aysinqn, naxararac ishxanutean gahnamaky anphophox hastatel, ev masnaւorapes Arshakuneac xnami eghogh naxararac kaluacqnery yet dardznel irenc։ Vram hos ayl yaghtuecaւ yIsahakay, amen xndracnery katarec, ev anor tory, S․ Vardany: hastatec i patiւ Mamikoneic tirutean ev zoravarutean Hayoc։ Ayspes yet ereq kam chors tari argelanac dardzaւ S․ Sahak i Hays, ev ir hin pharaւor atory Vagharshapaty toghlov, nkatmamb anarzhan Shmuelin, bayc yandznelov zayn i hogabardzutiւn ir hogekcin: S․ Mesrovpay, inqn yntrec iren kayanq: Hayoc mkrtarany, Bagrevanday S․ Yovhannu uxtateghin․ ev erbemn ayl anor mot vitchaknery ptytelov, harazat hovui pes ku xnamer ir heracogh ev erbemn moloreal hoty․ ev arajuan pes anxnay qarozer ev vardapeter։

E

Ays aten mxitaruteamb yndunecaւ surbn Sahak zAghan: Arcruneac hogeser ishxann i kronaւorakan keans, inchpes 40 tari araj ayl xndrer er, bayc S․ hayrapetn: Parsic tagaւoren akn acelov cher yandzn arac ayn aten, S․ Sahakay argelanac aten Ephesosi zhoghovn kataruer er (431) ․ voroy vec kanonnery ev vomanc i Harc zhoghovoyn arandzin tghtery ar S․ Sahak berin i Kostandnupolis eghac targmanichq mer: Ghevond ev Koriւn, Eynik ev Yovseph, urish surb harc gorcqerov, ev gtan zS․ Sahak ev zMesrovp yAshtishat Taronoy․ zors yndunelov S․ Sahak: zhoghovrdakan atenabanutiւn my yraւ ir haւatarim episkoposac arjev, ev haւanuteamb noca ev S․ Mesrovpay: patasxan grec hayrapetac․ ev sksan nor berac grqery targmanel ev surb groc targmanutiւny ughghagrel։ Bayc Ephesosi zhoghovin vtchiry chdadrecuc i Yoyns: Nestori ev ir hetevoghac vetchery, ayl aւeli zayracaւ ev yndardzakuecaւ։ Ughghaphar ev aylaphar iraru dem grein, ev otarac xaւrein gracnin, yoroc shatq chkarenalov yntrel zughighn ev zcurn: shphotein․ aւeli shphotcynoghn er Nestori varzhapetin Teodori Mopsuestacւoy gruacqn, vor Ariosi ev Makedoni ev urish herdzuacoc dem gruac yllalov ughghaphar k՚erever, bayc erevoytin tak cackac er nestorakan toynn․ sakayn i skzban shatonq ibrev ughigh yndunecan․ inchpes ev Kiւray episkoposn Teodoretos imastun patmichn․ vorq i Hays ayl xaւrec ayn groc orinaknery, ev vorpes erevi: vomanq i merocs ayl ynkalan, ev barekamn Teodoreteay: mer Evlal episkoposn Mardaghւoy (zor yetoy yishe Eghishe i zhoghovi Artashatu) targmanec zayn greanqn i hay։ Ays banis kaskacelov nax S․ Sahakay merdzaւor atorakicqn Akak Meltenoy episkoposn, ev eranelin Rabulas: Edesioy episkoposn, grov imac tuin ar ceruni hayrapetn mer (yami 434—5), vor ev meken qnnel tuaւ u gtaւ․ ev Teodorosi gruacoc het: Rabulayi ev Akakay namakn ayl xaւrec ar canotn iւr S․ Prokl Kostandnupolsoy hayrapetn, dzeramb Ghevondi ericu ev Abbay kam Abeli, vorpes zi na erku koghmen gruacnern ayl qnne ev ir datastany imacyne։ Prokgh uraxuteamb yndunelov S․ Sahakay ghrkac nuirakutiւny, ev anor cayrazard hasakin, ev terevs hin canotutean ev dipuacoc hamemat, inqn vor der nor nster er yator (434) gorovelov ev patkaranoq, ibrev ir vardapetin (Voskeberani) ynkerakicy tesnelov: ku grer ays nshanakan xosqerov skselov․ «Erani vor hanapazord linicin i qaghcrahayeac tesil astuacagegh eresacd, ev zi asem hanapaz, ayl goneay yaւurs kam yamiss kam i tarekans։ Asasce ev im andzn։ Vo arner zis arzhani hasanel ankanel yots aւetaranichs…։ Ev usti indz ayd linici, bayc ete yaghotic srboyd, zor mec pataragaւ misht i veray arzhanac ev anarzhanac: amenasurbn Astucoy hatucanes» ։ Isk xndroyn vrayoq erkayn bacatrutiւn my grec․ bayc nax qan zrkeln i Hays, xaւrec ar anuanin Yovhannes Antioqay hayrapetn, vor inqn ayl ir haւanutiւny ev storagrutiւny tay, na ayl ir episkoposac zhoghovov storagrec ev govuteamb dardzuc․ nuirakn taraւ tughty naev ar mecn Kiւregh Agheqsandri hayrapetn․ na ayl haւanecaւ ev arandzinn ayl grec te ar S․ Prokl ev te ar S․ Sahak ynddem Teodori Mopsuestacւoy․ ayspes Prokl erku patriarqac vkayuteamb ayl hastatelov gracy: anke etev zrkec i Hays: (436), bayc ir nuirakn Basil: ir koghmane ayl baner aւelcuc ynddem Teodori, ir hayrapetin gracy baւakan chhamarelov։ Ays tghtoyn ayl miaban patasxan grec S․ Sahak ynd Mashtoci, ev apahovcuc vor Teodori sermunqy chkan Hayoc mej․ «Ev vor Diodoreay (Deodoreay (Teodori) Mamuestacւoc ashakertealq icen, ar zhamanaks: i shnorhacn Astucoy: aynpisi inch chev e yaytneal, apa te ice cackeal i zhangoy aghteghutean, i harke jan lici mez xlel zxachn ev zgaytakghutiւnn zayn i mijoy i bac korusanel․ zi miabanutiւn: vorpes i dzerum miji pharabani, ev zmez i nmin haւasarutean pharaւorutiւn ar Astuac hasucanel arzhani arasce» ։ Ays tughtsdrac e S․ Sahak haziւ erku kam ereq tari yaraj qan ir mahy․ ayn mijocin handipecaւ ev mah Shmueli, vor agahuteambn aւeli qan zByrqichoy zzueli eghac er amenun, bac i Surmakay, Haւatarim naxararq ev episkoposunq azatelov ayn anuaneal qaghaqaci asori katughikosen, S․ Sahakay votqn ynkan, ev lalov nerumn xndrein ev orerov k՚aghachein vor ir hory S․ Nersisin pes anyishacharuteamb yandzn arnu noren iren katareal katughikosutiւny․ bayc amenayn janq ev aghachanq anogut eghan․ S․ Sahak voch yishacharuteamb merzhec, ayl arden laւagoyn handerdzeal kenac patrastutean mej yllalov ayn canraceal hasaki, miangamayn ev hin tesilqn misht achacn arjev yllalov, yisun vatsun tari zayn lruteamb pahelen etev, patmec iren aghachoghac, te ir ceghen qahanayapetuteany dadriln ev te ir ekeghecւoyn handerdzeal halacanqy ev vtangy։ Zor lselov amenqn zarhurecan, apshecan, aph i beran eghan, ev akamay iraւunq tuin ayn mec srtaktur andzin: vor k՚yser․ «Ertayq yinen i bac, ev toyl tuq indz voghbal zyndhanur korust ashxarhis Hayoc․ zor tesanem achoq mtacs: i zorutene verin cucakutean․ mi brnadateq mxitarel zis i veray bekman zhoghovrdean imoy» ։ Elan korakor, i bac gnacin lurmur, ev anke etev voch voq hamardzakecaւ ayn xndroyn vray ban my xosil: ayn vsem caւov knquac srtin het․ vorun brni hnchac harachanqn ayl: hima shat azdu ku gar naxararac akynjin, qan anke tasn tari araj erkayn yordoranqn: zirenq krkin tiramatnutene yet kecynelu hamar։ Ir lusaւorchakan gahy ishxanakan pharoq darnalen aւeli: mxitarutiւn eghaւ iren kenac verjynter tarin: (438), ir mec atorakcin։ S․ Voskeberani marmnoyn dardzn i Kostandnupolis, vorun mahy, aqsoranqy, ev episkopos nstiln teser er S․ Sahak ir katughikosakan atoren։ Isk hima ayn atoroyn astitchanac vray nstac: ev nkatelov i gerezmann, «yaynmhete amphopheal zinqn yamenayn ashxarhacuph zbosanac, aghotic miayn paraper ev vardapetutean» ։

Y

Hos petq e yishel S․ Sahakay varuc srbagoyn nrbagoyn kerparanqn ayl, astuacayin hamakamutiւnn, kam nerqin kenakcutiւnn ynd Astucoy․ yorum aynqan gerazanc er qan ir surb naxniqn angam, minchev anachar patmichn hamardzak vkaye te, «Sa amenayn araqinuteanc harcn nmaneal, aghoticn masamb araւeleac։ Qanzi stacaւ ashakerts 60, arq kronaւorq, xaraznazgestq, erkatapatq, bokagnacq, vor yar ynd nma shrjein․ vorovq: mshtnjenaւor pashtamamb katarer zkanonn, vorpes zayn: vor yanapatsn en․ ev hogayr zashxarhs, vorpes zayn: vor yashxarhi en» ։ Ays erku annman harkaւor hogery bolor kenacy mej aynpes mej aynpes miacucer er S․ Sahak, vor erku andz karcuer mi ev noyn kerparanoq, mekn yashxarhi ev yarqunis: zynkers ev zazg hogalov, miւsn yanapati ev yarandznutean: ir hogin ev zAstuac mtacelov։ Ayspes k՚yner katughikosutenen araj, ayspes katoghikosutean aten, ev ayspes ir kenac verjern ayl․ ev te ev hima bolorovin arandznanal phaphager, ayl «Bazumq yepiskoposac ev yayloc patuakan qahanayic: voch erbeq zhuzhein tevel ev mekusanal i mshtabughx aghbere vardapetutean srboyn, ur ureq ev diper, i yostani ev kam i hovs» ։

Yetin angam i hov eler er yamaran 439 tarւoy, erb yet mahun Vramay: anor yajord vordւoyn: Yazkerti: zorqn ekan i Baguan, inchpes tesanq i skzban patmuteans․ ev aha ays anzham u anpatshatch shphotutenen petq er heracnel ayn i mah ev yanmahutiւn hasunaceal hayrapety, vor arden yetin hiւanduteamb mot er ijnelu yankoghnen i gerezman։ Hayraser haւatarim dzerasunqn: aւeli grkoq qan patgarakoq: verucin zhamanakin hayrapetac nahapety, ev Lusaւorchi yetin payazaty․ tarin qani my zham heru: Alashkerti Blur kam Blrocac ysuac giւghy․ vor apahov ev tchambe heru tegh m՚er, (zor dzhbaghduteamb es shat phntrer ev chem tesac) ։ Hon hiւandutiւnn canranalov, imac truecaւ canoticy․ haւanoren paterazmi pattcharaւ surb Vardan heracer er, bayc ir kinn Dstrik: ev mek ayl eghbarqn ev merdzaւorq: ekan irenc papun ev amenayn Hayoc horn qov․ ir hamanun hamahogi Isahak nahapetin nman: krtnelov mahuan bardzin, ashxarhakan ev hogekan ktaknern yraւ․ bazhnec anonc irme koghoptuac stacuacoc mnacordy․ bayc aratapes tuaւ ir ankoghopteli stacuacqy, aysinqn «ambardzeal zdzers iւr orhneac znosa orhnuteamb bazmaւ․ ev patuireac noca pahel zvardapetutiւn patuirani srboyn Grigori, zoc usoyc ev aւandeac tchshmartuteamb amenayn ashxarhis Hayoc» ։ Znoyn patuer ev orhnutiւn talov ir haւatarim dzernasun hogesun ashakertacn, apa bolorovinamphophec zinqn yinqean․ ev terevs ibrev yetin barov mnas yselov ashxarhis: ancuc angam m՚ayl mtqen yndardzak nkari my pes: innsnameay kenac bazmakerp tesarannery phophoxutiւnnery, qsanen aւeli tagaւorac yajordutiւnnery: zor teser er ereq teruteanc mej, Hayoc, Yunac ev Parsic, voroc shatin het tesutiւn ev zroyc ayl unecer er․ — ir ashxarhin kerp kerp ev shaty voghbali dipuacnery։ (Tiranay kurutenen inchuan Artashisi aqsory) ․ — evs araւel ekeghecւoyn ancqy, ir mec papun: Yuskan: bracec mahurynen minchev i mah ir anarzhan atorakcin: Shymueli․ uskic phoxelov yishataky: ancuc arjeven erkayn sury char my ir hovuakic hayrapetac: zors dar ev kes zhamanak snucer ev iren canucer er․ ev voroc eteven aha k՚ertar inqn ayl, yet shateren erkar: (kes dar hovuutean ev bazmatiւ vastakac ev vshtac) ar hovuapetn ev vardzahatoycn amenecun, Qristos․ voroy yandznelov zazgn ev zekeghecin, zeraxtaւors ev zaperaxts, ev apa ir i mankutene ar na phaphagac ev karotac hogin, phoxecaւ «xaghaghakan hangystiւ» i kenac ashxarhis: i keans arqayutean erknic, yeotn septemberi 439 tarւoyn, yor hingshabti, yerkrord kam yerrord zhamun «I pashtaman anushahot iւghoyn» ․ mecn an andzn․ «Vor mahkanacu cneal, anmah ziւrn yishatak etogh․ patueac zpatkern, patkareac i kochnakanen, phoxanordeac zkeansn․ ev aysqan kencaghavareac: ibr zi voch pakasutean iriq masn i cerutenen eghanil, ev voch yaxtic aryndunel» ։ …

Hangist, vov Mec, qu srbasneal marmnoyd yerkri, ev pharq paycar hogւoyd: yerkins։ Bayc inch ysemq qu haւatarmacd, qu anmxitar srbocd, qu karoteal ashakertacd, vorq yet erkar zhamanakac ev ashxarhe ashxarh pandyxtuteanc: ku dimein yAgheqsandrioy ev i Biւzandioy, yAtenay ev i Hrovmay: qu ev qu hogekicd (Mesrovpay) amenynkal hayragorov grkacd, yusalov harsaneac parovq ev aragasti ergovq dimac elnel, ev ut kam tasn taruan mtaւor ashxatanac ptughn yncayel։ Isk hima, «Ur e qaghcr achacn handartutiւn ar ughighs, ev ahaւorutiւn: ar tiւrs, ur zuart shrtancn zhptumn ar bari ashakertacyn handipumn, ur xndamit sirtn: yndunogh arbanekac, ur erkayn tchanaparhac yoys heshtacucich, ashxatuteancn hangucogh։ — Koreaւ zhoghovoghn, treaւ naւahangistn, eliq ognakann, lreac dzaynn yordorecucich» ։ Ays xosqers ete nax Xorenacւo my grchen lsac es, Haykak, gitcir vor krqern: shaterun en, ims ayl en, vor ayn aten ev anke etev eghacnern ayl nkatelov, aւeli anor nman «Harachumn yis i nerqo yntanay ev artosr, ev kamecucane barbarel ban txrakan ev sgaւor», qan te phaphag gay S․ Sahakay vray «hrashapharaguniւ ancanel baniւ yst arzhani surb horn druatic» ։

Sakayn dardzeal noyn anuasirt ashakertin ev patmichin het «aylum teghւoy ev zhamanaki zaysosik toghcuq» ev ertanq meq ayl heruen: ynkerelu ayn lurj yugharkaւorac het, voroc ashxarhakan paragluxn e mecin Vardanay kinn, sevasqogheal sibillayi pes, isk ekeghecakanac: Eremia erecn, sarkaւagapet Srboyn, handerdz bazmuteamb ashakertacn ev xaraznazgeac miabanic, qahanayic, azat ev ramik mardkan ashxarhaxumb handisi, vorq lerne ler dzore dzor ancnelov, ev Aracanւoy harachadzayn karkajanac qaravaz tchamban brnelov: k՚ijnen i Taron gaւar, ev ku dadrin anor hiւsisakoghmy parspogh leranc storoty: sarataphi my vray, ur e hanguceloyn sephakan kaluacn, ev bun hin zohic teghn: Yashtishat geghn․ hon ayn astuacanman hogւoyn anarat paharany: parkesht marminy: k՚amphophen patuakan tapani mej, voroy vray yetoy ku shinen aynpisւoyn arzhanaւor Ekegheci mecapaycar ev vkayaran srboyn, patuakan ev mecagin spasuq» ․ anor ayl bolortiqy «himnacuceal kangnecin i teghւojn vans bazmutean pashtoneicn, kargeal darmans anpakas ptghoc i hangist araւeleal eghbayruteann» ․ ur zhoghovecan ir tchgnazgecik ashakertneren vomanq․ vomanq ayl urish tegher cruac vanqer hastatecin։ Isk haւatarim eraxtaget sireliq srboyn: Ashtiashatay ekeghecin ev vanqn ayl baւakan chsepelov, «Zhoghovs tarevorakans ashxarhayordor bazmuteamb hastatecin i teghւojn, vor yst zhamanaki: bazmambox zhoghovrdoq: kamaւor yozharuteamb azatq ev qahanayq gaւarin, ayl ev kari yoyzh heraւor tegheac dimealq yor kargadrutean nora tonen, vor ev bazum ognutiւns aroghjutean yst iւraqanchiւr axtic shahin i nshxarac srboyn, ev uraxalic srtiւ darnan» ։

Erjanik hayrapet ev yaysm masin, vor Vardanay pes torn unecaւ, ev Mamikoneic nman barepasht ev taqsirt azgakanner, vorq krcan urish naxararac aperaxtutean phoxaren: mecagorc surb yishatakaran my hoyakap tatchar my kangnel, irenc nahapetin nshxarac vray․ aynqan arzhanapes mec u pharahegh er ays tatchars, vor erb lman 200 tari etev (639) molenaxandz Hagaraciq arajin angam matn i Hayastan, hasarak ekegheceac xnayelov: amenen achqi zarnoghnery phlucin, voroc mej chors hatn yanuane yishataki, ev arajinn e sa։ Yaytni e vor yetoy dardzeal shinecaւ vayelchapes, bayc zayn ayl qakec, k՚ysen, gaghtnasirtn Lenktimur, ev anor qarerov Aracanւoy Sulux giւghin qov kamurj kapec, bayc minchev hima ku tesnuin aւerakq hin ekeghecւoyn, nshanq mamikonean mecagorcutean, voroc mej phoqrik, parz, u kes getnatagh chen mtaur my: 14 dare ver ku cacke zgerezman mecin Sahakay։ Anor dimac gruac e patshatchapes: ir yetin hogekir ev arenakir sharaւighn, shushanagegh ev Shushan—anun torneayn, Vardeni: dustrn Vardanay meci։ Anonc tonin: yishatakin minchev caysor yuxt ertan xonarh teghaciq, karcem te ev Qurdq angam, phoxanak phoxanak aynqan heraւor ev merdzaւor azgaynoc, voroc part ev patshatch er voch miayn noren kangnel vayeluch ekeghecin, ayl ete aւeli aratutiւn ev azatamtutiւn banecynein, blrachaph burg m՚ayl bardzracnel i yishatak annman hayrapetin meroy ev amenayn hayrapetac arzhanaւor orinakin, phaphageli er ayn brgan chors eresac vray krel grel iranshan qandaknerov: ir varuc chors sqancheli kerparanqy, arajnoyn vray grel HAYRENASER AShXARHAKECVoYC, druagelov erku angam ir azgi tagaւor kangnely, ev erku angam anor aznuakanutean gahnamaky norogely, mek my: Parsic dury, mek my naxararac zhoghovin mej iraւabaneln, ev ayln․ — erkrord eresin vray grel USUMNATUR BANASER, ev sharel ir sharakannery, targmanutiւnnery, naxadaselov astuacashunchy, S․ Mesrovpay dzerq taly, dprocac bacumy ynd bolor Hayastan, Vrastan, Aghuanstan, ev targmanchac araqumy yAsoris, yEgiptos, i Yunastan ev yItalia․ — errordin vray grel EKEGhECAZARD HAYRAPET, ev druagel ir gumarac zhoghovqnery, drac kanonnery, grac ev hastatac ekeghecakan grqery, Hayrapetac het tghtakcutiւny, herdzuacnery halacely․ — chorrordin vray grel ERKNAKENCAGh SRBASUN, nshanakelov ir nuirakan, tchgnazdecik keanqy, ev kenac yetin zhamy։ Isk qarakusi brgan cayrn al qich my tashelov: ankel i gagaty erknaslac spitak srtadzev saphor my voski bocov ev voski gcov nshanuac, zor phaphaqei Haykak, vor: te voch aynqan mec, gone aynqan mec, gone aynqan phaylun yllar: minchev ur vor yllayinq: karenayinq tesnel zayn ev kardal hon SAHAK PARTEՒ։


LG․ Verjaban ar Haykak

AHA verjin xaroykn e vor ku mxay mer hayrenakan hskmanc vararanin ankiւny, vov Haykak․ ev ays tchatrtogh u varvarun maxriqs: vaghy artu piti gtuin curt moxirq․ ev aynpes mnan, minchev vor tarւoyn ereq eghanaknern al darnan lranan, ev noren gay chorrordn։ Ev erb noren darnay gay ays eghanaks, ardeoq menq al noren piti gtnenq zirar: mer vararanin qov։…

Aha garnanaber lusnin norarcarc tcharagaytnern: patuhanac apakineren ners caytelov, ku hraւiren zmez banal phakanqy, elnel durs, tesnel noren zbnutiւn։ Bnutiւn norogeal, ibrev ir steghcmany araւotun, ibrev arajin irikuny, yorum nor varac lusnin tchatchanchic tak: ku hangcher xaghaghik, inchpes spitakazgest mor my shgharshic mej: andranikn anushaqun։…

Ayl minchder hos ayspes paycar cage ev cicaghi lusnaks, mite erkris urish koghmer al chen taghuac tatghuac mtutean mej։ Mite erkris qroj: ciacaւal covun cuph cuph cocerun mej: chkan alekoc naւer: vor andund sahelov: gone inknelu vhin ataky tesnelu hamar: astghik my lusik my ku muran veren, ev chen tesner։…

Ayspes e kenac yntacqn, erbemn loys ev erbemn mut․ ev misht hark e ertal, inchuan vor hasninq ararchagir kety։ — Sakayn vov vor zerkirs yatak my ku tchanchnay ayn tatcharin: voroy vernayarkn e erkin, misht anxrov k՚ertay, xaghagh k՚apri։

Qani vor srti siւnaknshitak e, ev hogւoyn karmir kanteghn var e, yajogh e mardus։

Mer xaroykn ku mari․ lusnakn al ku cacki ku mashi։ Siralir sirtn anspar e։ Anmahutean aknkalu hogin: erjanik e։

Haւatarimn Astucoy ev ir andzin: haւatarim e ev hayreneac։ Anhaւatarimn hayreneac: che haւatarim ev ir hogւoyn ev voch erknic։ — Amenen surb ev azniւ gorc ev ashxatanq erkris vray: erknic ev hayreneac hamar eghacnern en։ Tepet ev zanazan en hasakq ev vitchakq, ayl amenqn al yst chaphu ev yst vitchaki iւreanc: partakan en erknic ev hayreneac։…

Aha ku hnche hasarak gisheruan pahn։…

Mer miaynaxosuteanc zhamern ancan, ku sksin zhamq gorcoc ev ashxatuteanc։ Vaghn, nor or, nor garun, i nor keans ku hraւire zqez, Haykak։

Noraboghboj bnutean mej bacuac: nor kokon mardkutean, caghik Hayutean, aroyg hasakaւ dzevaceal, ard ku vayle vor dzevanas qaghaqakan kenoq․ vitchak my yntrelov, ev gorc my katarelov yerkri, yogut yntaneac ev hayreneac, ev hatchoy erknic։

Hark e vor mnas barov ysenq iraru, anmorac pahelov mer hayreneac Yushikqy։ Arnum es im hasakis cupy, ev ijnem blres var․ arnus du al hasakid yarmar ashxatutean gorcid, orhnel tas erknic, ev elnes dep i ver, i blurn kenac։ — Ard surb hogiq naxneac meroc: qez barexos ev pashtpan hayreneac shaւghen: anshegh yllay qu vitchakid tchamban․ baghdd: yerkres yerkinq hasni anxaphan։

Sakayn inch al vor yllay qu vitchakd kam gorcd, yishe Haykak, vor gorcn: irmov che azniւ km mec, ayl ynoghn e vor k՚aznuacyne ku srbacyne zgorcy։ — Aranc gorcoghi: gorcq mereal sosk anun m՚en․ mards: zanuny ban k՚yne, bany gorc, gorcy: kendanutiւn ev zkendanutiւnn: anmahutiւn։

Yajoghutiւnn shat hegh erknic shnorhq m՚e․ bayc aranc erkris vray ashxatelu: veren yajoghutiւn chijner։ Manaւand te yajoghutiւnn patrast e ibrev zarev ev zandzrev․ bayc ete agarakn sermanuac che: inch buscynen erknic shoghn u coghn։

Mards phoqrik ararac m՚e, bayc votqern erkris amen koghmn al krnan koxel․ erku dzerqovy krnay cayre i cayr ashxarhakalel․ srtin: pztik ku gay tiezerac sahmann, mitqn: ansahmanutean mej tchambay ku banay․ hogin: ku tire erknic․ sern: ku hasni Ararchin arjev, ev k՚yse․ Ahaւasik em։

Phoqrik araracn ayn mard mec ashxarhq m՚al e inqnin․ vasn zi Astucoy dastakert e, Astucoy patker e, te ev aghaւagheal․ ev uni skzbnatypin zorutiւny։

Ararchagorc matanc bardzragoyn kertuacqn: chen Ayraratean katarqn kam gagatn Emaւoni, ayl userud verev kangnac imastic tatchar: gluxd e․ bardzr ev barak banuac։ Chkay caghik arzhanaւor aydor psak yllalu․ voch voskin ev arcat: vor hoghe k՚elnen, voch cirani covere xpsac bust ev margaritq։ Voh․ geghecikq en mayisi araւotun coghakat vardakarmir phnjikqn ayl: dalar tchakti my bolorac․ sakayn shat aւeli paycar e amotxacuteamb xayceal eresn․ ev aւeli azniւ: anor vray sharuac ashxatutean kaylaknern։

Kenac karevor ev vayeluch pitoyqy lecnelen aւelord erkraւor shahq ev vastakq: anarg ev aniraւ en aynpisi glxoy my, vor erknic ev hayreneac maqur imastnerovy lcuac e։

Ete qaghaqakan keanq orinaւor en i veray erkri, anhrazhesht partq en ev hayreneac janqn։…

Lalov ku cnanimq, xaghov ku mecnamq․ ashxatuteamb petq e mard yllanq․ mek dzerqov mezi, mek dzerqov mezi nmaneac ognemq․ sirov kenakcinq, patuov aprinq, yusov ceranamq, gohuteamb merninq, srbuteamb aւandenq phchoghin: mer shunchy․ taghuinq orhnuteamb․ mnamq i hayrenis: hayreneac chaph, ev yerkins: Astucoy chaph։ …

Aha azgq ev azinq, mezi mot ev heri, Haykak, amenqn zbaghac en irenc hayreni agaraky shencynelu․ ev andranikn azgac: mer azgn: krnay yllal yetamnac։… Mard, sirt unogh mard: chi krnar lsel zays: aranc soskalu, togh te Hay mard։

Ar ev du uremn, vov Haykak, qu vitchakid yarmar ashxatutean gorcid, vercur yerkinq, orhnel tur․ ev ashxate։ Ashxate yerkri, mitqd yerkins, sirtd hayreneacd vray։

Aranc erknic orhnutean: chi yajoghir gorc hayreneac i veray erkri։ Zor erkinq chorhner, i zur orhnen ev hayreniq․ ev zor chen orhner hayreniq: na chorhnuir ev yerknic։

Ku busni ev sermn atelutean, ku cacke dashter․ spase, ev ku tesnes phush ev tatask։

Siroy sermikn: te ev kordaceal erkri m՚aւandui, anxonj ev amur arorin tak, qrtnajan mshakin hamberuteamb, verjapes ku cli, caghki, ptghabere ev snucane։

Ev mshakn mshakac, vorun agarakn e bolor ashxarhs, patuirec matchakalin, shitak gcel u qshel, ev etev chnayil, ertal yaraj ev etev chnayil, ertal yaraj, ev shitak ertaly։ Voh, ertal ev lalov, ete hark e, ertal ev canel, ku hasni vorn al xntalov hndzelu, voranerov shalkac, caghiknerov psakuac darnalu։

Tchshmarit hayrenasirutiւnn che asup kam phaylak my yankarc erevcogh ev ancnogh, vor hur moli ev tapharil, ev voch kaycakn ankusht ayrogh laphogh, ayl handart jermutiւn my, ystak lusov ansagiւt xghtchov…։

u qshel, ev etev chnayil, ertal yaraj ev etev chnayil, ertal yaraj, ev shitak ertaly։ Voh, ertal ev lalov, ete hark e, ertal ev canel, ku hasni vorn al xntalov hndzelu, voranerov shalkac, caghiknerov psakuac darnalu։

Tchshmarit hayrenasirutiւnn che asup kam phaylak my yankarc erevcogh ev ancnogh, vor hur moli ev tapharil, ev voch kaycakn ankusht ayrogh laphogh, ayl handart jermutiւn my, ystak lusov ansagiւt xghtchov…։

Vov andznurac vogi, barexndir hayrenasirutiւn, du patraste, vare srbe zsirt Haykakay։ Qezmov varuac sirtn: anxayt ev anmux loys k՚ardzakue, ev ete xarki mrki sirtn, ev ancni erknaւor masambn, erknunak masn: mnay i veray hayreneac, vorpes hot myshki ev kndryki։

Ev shat seghanner, shat tapanner, shat qarer u hogher kan i Hayastan, uskic dare dar ev andadar ku cxe hotn anushutean, hotn hayreneac, zor chen krnar jnjel voch zenq ev voch qenq։

Vasn zi mer araqini ev tchshmarit, ynkeraser, azgaser vordeser ev hayraser naxniqn, ayn erkrin vray irenc parkesht nshxarqy toghlov, anmahutean shnchov veren anor vray misht ku shnchen ev ku shyshynjen։

Shncheceq vov shunchq mtabacq, srtarcarcq, hogevarq․ shncheceq hogiq Grigoreanc, Nersiseanc, Sahakeanc, Movsiseanc, Ghevondeanc, Vardananc, Vahananc, Smbatac, Ashotoc, Levoneanc ev Hetmeanc․ surb tagaւorq, hayrapetq, varichq ev vardapetq Hayoc, shncheceq yerknic yerkir։ Xarnui dzer erknaւor shunchn: yerkraւor shunch Haykakay․ vor erb hasni aւandelu ir verjin shunchn al: ete handart u hezik, ev ete hrahat u harachadzayn, haւasarapes xarnui dzerinnerun het։

Ev erb ir orakan ev tarekan shrjannerun pes: erkirs ir bazmadarean shrjann al aւartelov: dadri ev kotri, ev nor erkri my hraւirak phoghn hnche, ays hin luceal erkris verjin ardzagangac mijen: verjnagoyn ardzang m՚al yllay qukd, surb ser hayreneac։ …

Ev, voh, te ayn xorin ev lrin ardzagangac: nuaz vangiւn m՚yllar ays im qezi nuiracs, Haykak, YUShIKQ HAYRENEAC HAYVoC։

Nyuty hraparakvel e Mamuli xosnaki shrjanaknerum:
Kisvir ays nyutov:
Armenak Avetisyan
21:16, 07.01.2018
13529 | 0
21:11, 07.01.2018
18116 | 0
21:02, 07.01.2018
8497 | 0
20:49, 07.01.2018
13007 | 0
18:57, 07.01.2018
18283 | 0
18:54, 07.01.2018
19113 | 0
18:51, 07.01.2018
11912 | 0
18:48, 07.01.2018
10331 | 0
18:42, 07.01.2018
9270 | 0
18:34, 07.01.2018
7014 | 0
18:32, 07.01.2018
11485 | 0
18:31, 07.01.2018
7042 | 0
18:27, 07.01.2018
13150 | 0
18:22, 07.01.2018
7165 | 0
18:20, 07.01.2018
7730 | 0
17:38, 07.01.2018
7657 | 0
17:34, 07.01.2018
12403 | 0
depi ver